39404 The World Bank Informuesi Mujor Ekonomik pėr Kosovėn Botimiifundvitit,2006 Mungesa e Rrymės nė Rajon Pėrforcon Nevojėn e Pėrmirėsimit tė Shkallės sė Faturimit dhe Grumbullimit nė Kosovė Pėrveē kėrkesės nė rritje rajonale dhe uljes sė papritur tė prodhimit hidro-elektrik nė disa vende, njė faktor i rėndėsishėm nė mungesėn e pritur tė energjisė nė rajon pėr vitin 2007 ėshtė qė Bulgaria sė shpejti do tė shuajė njėsitė tre dhe katėr, me total prej 880 megavat, tė termocentralit nuclear Kozloduy. Dy njėsitė mė tė vjetra (njė dhe dy), qė datojnė qė nga vitet 1970, janė mbyllur kur Bullgaria filloi negociatat pėr pranim nė BE dhe BE-ja kėrkon qė Bullgaria gjithashtu tė bėj mbylljen edhe tė njėsive tre dhe katėr pėr qėllime sigurie deri nė fund tė kėtij viti. Kapaciteti i tepėrt nė Kozloduy e bėri Bullgarinė furnizuesin mė tė madh tė energjisė nė Evropėn jug-lindore, duke mbuluar 80% tė deficitit rajonal tė energjisė vitin e kaluar. Megjithatė nė vitin 2007 zyrtarėt e Bullgarisė parashohin qė eksporti i energjisė do tė bie nga 7,600 GĖh nė rreth 1,500 GĖh, duke kėrcėnuar me ndėrprerje tė energjisė gjatė dimrit nėpėr rajon. Pasi qė Shqipėria, Kosova dhe Mali i Zi nė tė kaluarėn kanė qenė importuesit kryesor tė energjisė elektrike nė rajon ato edhe do tė jenė mė tė goditurat. Greqia dhe Serbia gjithashtu mund tė ballafaqohen me ndėrprerje tė rrymės nė kohėn e pikut. Kosova ka shpenzuar rreth 155 milion pėr import nė periudhėn 2000-2005. Disa nga kėto fonde, nė vitet e hershme pas konfliktit, janė siguruar nga donatorėt, por shumica e fondeve, dhe sidomos vitet e fundit, janė transferuar nga Buxheti i Konsoliduar i Kosovės. Subvencionet e buxhetit pėr shpenzime tė importit janė vetėm njė prej pasojave tė nivelit tė ulėt tė faturimit dhe grumbullimit. Me mbledhjen e tė hyrave prej vetėm 44% tė energjisė sė shpenzuar, bėrja e ēfarėdo planifikimeve pėr investime dhe import bėhet gati e pamundshme. KEK-u ka paralajmėruar pėr vitin 2007 njė tender pėr import qė do tė mbulonte periudhėn nga Janari i vitit 2007 deri nė Prill 2008. Qėllimi ėshtė qė atėherė tė lėvizet nė orare tė importit Prill - Prill qė do tė mbulonin tėrė sezonin dimėror me njė periudhė kontraktuese. Stabiliteti i furnizimit gjatė muajve tė dimrit ėshtė vendimtar; megjithatė, si rezultat i zhvillimeve tė fundit nė tregun e energjisė nė rajon, do tė jetė shumė e vėshtirė qė tė mbahen kushte tė favorshme pėr tenderin 15 mujor. Shqipėria, Maqedonia dhe Mali Zi nė tenderėt e tyre pėrkatės pėr import tė energjisė kanė marrė oferta me ēmime mjaft tė larta dhe gjithashtu sasi tė kufizuar. Ēmimet mė tė larta nė rajon, padisponueshmėria e fondeve nė KEK, dhe subvencionet e kufizuara tė buxhetit, e ritheksojnė rėndėsinė e pėrmirėsimit tė nivelit tė faturimit dhe grumbullimit. Nė afat tė gjatė, dy njėsitė mė moderne 1,000MĖ nė Kozloduy (pesė dhe gjashtė) pritet tė operojnė edhe pėr njė dekadė si rezultat i modernizimit prej 200m qė do tė financohet nga BE-ja dhe njė termocentral prej 670MĖ ėshtė duke u konstruktuar nė Bullgarinė jug-lindore ngaAES-i i SHBA-ve, qė do tė furnizohet nga linjiti i mihur lokalisht. Prandaj Bullgaria duhet tė rithemeloj rolin e saj udhėheqės si eksportuese rajonale e energjisė nė vitet e ardhshme. Pėrveq kėsaj, vendet tjera, duke pėrfshirė edhe Kosovėn nėpėrmes tė zhvillimit tė termocentrali tė ri tė linjitit Kosova C, gjithashtu do tė rris eksportin me qėllim tė pėrmbushjes sė kėrkesės tė njė rajoni rritės nė dekadat e ardhshme. Ēmimet mė tė larta nė rajon, padisponueshmėria e fondeve nė KEK, dhe subvencionet e kufizuara tė buxhetit, e ritheksojnė rėndėsinė e pėrmirėsimit tė nivelit tė faturimit dhe grumbullimit. Pėrfitimet Key Statistics - at a glance nga pėrmirėsimi i shkallės sė grumbullimit gjithashtu 2006 do tė kenė efekt pozitiv afat-gjatė duke ndihmuar 2002 2003 2004 2005 Aug Sept. Oct. KEK-un qė tė bėj investimet e nevojshme nė GDP (% change) -2.4 -0.1 4 -0.2 .. .. .. miniera, objektet prodhuese dhe rrjetin e distribuimit, Reg. unemployment 282.3 282.3 302 319.7 324.5 324.8 CPI (SOK) .. 1.6 -2.5 2.6 2.8 2 0.4 dhe gjithashtu tė siguroj komfort pėr investitorėt Fiscal balance ( mn) 106.4 62.6 -134.3 -67.8 .. .. perspektiv duke siguruar qė Kosova ėshtė njė treg Exports (mn) 27.6 35.6 56.5 48.9 56.5 63.8 69.7 atraktiv pėr siguruesit e energjisė. Imports (mn) 854.8 973.1 1,063.20 1,180 814.4 941.8 1,068.8 Source: BPK, SoK, MFE, Kosovo Employment Office and IMF staff estimates Note: Monthly fiscal balance, export and import figures are non-cumulative. SOK (CPI) is % change year-on-year (e.g. Oct 2004 is change from Oct 2003 to Oct 2004). Registered unemployment in thousands. Source: BPK, SoK, MFE, Kosovo Employment Office and IMF staff estimates www.worldbank.org/kosovo Informuesi Ekonomik Mujor pėr Kosovėn The World Bank Botimi i fundvitit, 2006 Tatimi pėr shtimin e vlerės? Tatimi mbi vlerėn e shtuar (TVSH) ėshtė njė tatim indirekt qė aplikohet nė ēdo hallkė tė rrjetit furnizues, mbi vlerėn neto tė shtuar tė firmės. Aplikohet nė tė gjitha aktivitetet komerciale qė pėrfshijnė prodhimin dhe shpėrndarjen e mallrave, dhe dispozitat e shėrbimeve. Ėshtė njė tatim konsumi pėr shkak se ka lindur pėrfundimisht nga konsumatori final, e jo nga pagesa e kompanisė. Njė sistem i zakonshėm i TVSH-sė ėshtė i TVSH si %e te hyrave te buxhetit te Kosovės obligueshėm pėr anėtarėt e 2002 2003 2004 2005 2006 BE-sė, me shkallė nga Kufiri TVSH 169 181 186 195.2 194 15% deri nė 25%. Nė TVSH 29 38 43 46.4 49 Kosovė, TVSH ėshtė I Kompensimet e tatimi kryesor me njė brendshėm TVSH 0 -2 -2 -1.8 0 shkallė prej 15% pėr tė TVSH gjitha mallrat dhe Totale 198 217 227 239.72 243.12 shėrbimet, dhe njė vlerė e Te hyra totale pa-interes 499.0 589.0 611.0 628.0 680.4 reduktuar prej 0% pėr tė TVSH Totale si % e te hyrave hyrat e prodhimit te buxhetit. 39.7% 36.8% 37.2% 38.2% 35.7% 1te dhėna te pėrafėrta te dhėna te projektuara 2006 (Burimi: MEF) 2 bujqėsor. Kjo politikė tatimore ėshtė e aplikueshme nė Kosovė qė nga 1 Korriku i vitit 2001, dhe njė draft ligj i ri ėshtė aktualisht nė debat publik. Nė pajtim me Direktivėn e 6tė tė BE-sė mbi TVSH-nė, pėrjashtimet janė bėrė pėr shitjen ose importin e barnave, shėrbimeve mjekėsore, prodhimeve farmaceutike dhe mjekėsore, si dhe dispozitat e shėrbimeve tė arsimit publik. Vetėm nė Qershor te vitit 2006, tė hyrat e mbledhura nga TVSH-ja nė kufi ishin 18m, dhe njė shumė prej 5.1m ėshtė mbledhur brenda, me total prej to 23.1m. TVSH vjetore si % e tė hyrave tė buxhetit tė konsoliduar ka qenė 38.2% nė vitin 2005 me njė parashikim prej 35.7% pėr vitin 2006. TVSH ėshtė njė hap i madh drejt krijimit tė njė ekonomie tė vet-qėndrueshme. Ka njė ndikim nė mjedisin e bizneseve dhe krijimin e njė buxheti tė qėndrueshėm pėr shėrbimet publike. Megjithatė, ka probleme qė ka nevojė tė adresohen me qėllim qė autoritetet e Kosovės tė forcojnė TVSH-nė. Fillimisht, grumbullimi i brendshėm i TVSH-sė ėshtė jashtėzakonisht i paefektshėm pasi qė pritet nga bizneset qė tė raportojnė shitjet e tyre, pėrderisa ky nuk ėshtė rasti me grumbullimin nė kufi. Aktualisht kjo nuk paraqet njė rrezik tė serioz duke marrė parasysh deficitin ekzistues tregtar, por do tė bėhet njė problem serioz pasi qė Shkallėt e TVSH-sė nė Rajon tė vije deri te rritja e prodhimit Vendi TVSH TVSH e TVSH si % e tė Standarde Reduktuar Hyrave tė Buxhetit vendor drejt bilancit tregtar. Sė dyti, Shqipėria 20% 0% 31.6% TVSH paguhet nga korporatat me B&H 17% / 31% qarkullim vjetor mbi 50.000 ose Bullgaria 20% 12% 11.3% pasuri vetanake prej 50.000. Kosova 15% 0% 38.2% Tendencat e qeverisė janė qė tė Maqedonia 18% 5% 26.8% aplikoj TVSH-nė edhe pėr Mali I Zi 17% 7% 28.9% korporatat qė kanė njė nivel mė tė Serbia 18% 8% or 0% 29% 12005/06 ėshtė viti bazė pėr TVSH si % e tė hyrave tė buxhetit ulėt te qarkullimit vjetor, sepse siē po shihet, kompanitė mund tė qėndrojnė nėn kėtė kufi me qėllim tė shmangies sė tatimit. Debati nė mes tė agjencive qeveritare dhe komunitetit biznesor ėshtė qė tė ul kufirin nė 20.000-30.000m, dhe tė rris TVSH-nė pėr 1%-2% me qėllim qė tė kompensoj pėr humbjen e buxhetit pa rrezikuar konkurrencėn. Megjithatė, ekziston njė shkėmbim nė mes tė minimalizimit tė shtrembėrimit tė konkurrencės dhe mashtrimit duke pėrfshirė sa mė tepėr tregtar nė sistemin e TVSH-sė dhe pėrparėsitė administrative tė pėrjashtimit tė vegjėlve nga tė cilėt mund tė pėrfitohen pak tė hyra. Problemi qė mund tė ngritet ėshtė se shpenzimet administrative do tė jenė mė tė larta pėr shkak se kėrkohen mė shumė informata dhe revizion qė tė raportohen, andaj bėhet shumė mė shtrenjtė qė tė administrohet. Nė anėn tjetėr, menēuria konvencionale ėshtė qė shkalla mė e lartė e tatimit dėmtojnė stimulimet pėr paraqitjen zyrtare tė punės. Edhepse studimet indikojnė se njė rritje e vogėl e TVSH-sė nuk ka pasur njė efekt tė kundėrt nė vendet e Evropės Lindore, nė princip natyra regresive e sistemit tė TVSH-sė mund tė ketė njė efekt tė dėmshėm te tė varfėrit. Sidoqoftė, tė hyrat nga TVSH mund tė sigurojnė fonde shtesė pėr reduktimin e varfėrisė. Kėshtu, me vazhdimin e debatit pėr reformimin e politikės mbi tatimin mbi vlerėn e shtuar nė Kosovė, implikimet fiskale dhe si kjo mund tė ndihmojnė zhvillimin nuk ėshtė plotėsisht e qartė. Informuesi Ekonomik Mujor pėr Kosovėn The World Bank Botimi i fundvitit, 2006 Partneritetet Publike Private nė Evropėn Jug-Lindore Pėrderisa shumė ndėrmarrje nė pronė shoqėrore janė privatizuar nga Agjencioni Kosovar i Mirėbesimit, gati tė gjitha shėrbimet infrastrukturore publike ­ si energjia, uji, sanitacioni, aeroporti, rrugėt dhe linjat fikse tė telekomunikacionit - ende operojnė nėn strukturėn e ndėrmarrjeve nė pronė publike (NP) nėn mirėbesimin e AKM-sė. Pėrderisa tanimė ka disa kompani private tė infrastrukturės, si p.sh operatori i parė mobil Vala dhe njė termocentral i pavarur hidro-elektrik nė Kosovė me kapacitet 40MĖ, nė vitin e kaluar ka pasur diskutime tė shtuara mbi NP-tė e mbetura pėrgjegjėse pėr shėrbimet e infrastrukturės publike si dhe pėrparėsitė dhe jo- pėrparėsitė e pjesėmarrjes sė sektorit privat qė tė zhvilloj dhe menaxhoj kėto NP brenda rregullimeve tė pėrshtatshme tė koncesionit. Para vitit 1990 PPP-tė nė infrastrukturė janė kufizuar nė disa vende tė zhvilluara, si Australi, Francė dhe Britani e Madhe. Monopolet shtetėrore dhe tė operuara kanė qenė kryesisht pėrgjegjėse nė vendet tjera tė zhvilluara dhe gati Investimet Investimet Investimet Totale ­ Investimet Totale ­ Tė gjitha nė tė gjitha vendet Viti Totale ­ Evropa vendet nė zhvillim nė zhvillim pėr Ballkan Lindore/Qendrore (US $ miliona) furnizimin me (US $milion) (US $ milion) energji dhe ujė, 2000 2,129 25,303 92,285 menaxhim tė aeroporteve dhe 2001 2,111 14,118 74,273 pagesave tė rrugėve, 2002 1,009 17,240 58,039 si dhe sigurimit tė 2003 1,925 11,776 53,152 shėrbimeve tė 2004 3,602 15,112 70,874 telekomunikacionit. 2005 5,159 34,352 95,792 Qė nga ajo kohė, 2006 21,985 181,748 969,432 megjithatė, gati $1 biliard dollar janė investuar nė mbi 3,200 projekte tė PPP-ve nė vendet nė zhvillim dhe tranzicionale. Ka shumė arsye pėr lulėzimin e PPP-ve tė 15 viteve tė kaluara: dy kryesoret shpesh tė cituara janė, fillimisht, nevoja pėr qeveritė qė tė rrisin investimet e infrastrukturės pėr tė ndihmuar zhvillimin ekonomik nė kontekst tė disponueshmėrisė sė kufizuar publike nė investimin e fondeve; dhe sė dyti qė tė pėrmirėsoj performimin financiar dhe teknik tė shėrbimeve joefikase nė pronė publike. Nė Evropėn Lindore, tranzicionet nė sistemet e orientuara nė treg gjithashtu kanė kontribuar nė njė ndėrrim filozofik drejt dispozitave tė sektorit privat. Si rezultat, vendet e Evropės Lindore dhe Qendrore kanė pasur disa prej niveleve mė tė larta tė investimeve nė vitet e fundit dhe merren si 35% tė investimeve globale nė vitin 2005. Ballkani gjithashtu ka filluar tė pranoj nivele tė konsiderueshme tė investimeve, posaēėrisht nė Bullgari, Kroaci dhe Rumani. Shumica e investimeve nė Ballkan kanė qenė nė telekom, prodhim tė energjisė, dhe sektorėt e transportit. Disa vende kohėn e fundit kanė filluar tė degėzohen nga PPP-tė zhvilluese edhe nė nėn-sektorėt tjerė. Pėr shembull, para disa vitesh qeveritė e Bullgarisė dhe Rumanisė kanė nėnshkruar njė koncesion 25 vjeēar pėr shėrbimet ujore tė kryeqyteteve tė tyre, me projekte tė cilat janė fituar nga firma kryesore ndėrkombėtare qė kanė sjellur miliona euro nė investime. Nė pėrgjithėsi, Bullgaria dhe Rumania tani janė duke u kėrkuar nga BE-ja qė tė sjellin sistemet e tyre nė pajtim me standardet pėr sa i pėrket rregulloreve tė koncesionit dhe prokurimit publik, privatizimit dhe kontrollit tė post-privatizimit. Aeroporti i Tiranės gjithashtu ėshtė koncesionuar nė Shqipėri, siē ka ndodhur edhe me tri rrugėt kryesore me pagesė nė Kroaci. Disa prej projekteve tė reja qė janė aktualisht nė bisedime pėrfshijnė aeroportet nė Bullgari, rrugėt me pagesė nė Bosnjė dhe Serbi, dhe distribuimin e energjisė nė Shqipėri. Nė Kosovė, disa PPP janė aktualisht duke u zhvilluar, si pėr shembull tėrheqja e investimeve tė huaja nė sektorėt e prodhimit tė energjisė dhe mihje dhe nė tenderin e ardhshėm pėr licencėn e dytė mobile. Sektori privat pritet tė sjell mbi 1miliard euro investime pėr njė termocentral tė ri Kosova C. Gjithashtu ka diskutime se si tė kyēet mė tepėr sektori privat nė aspektet e sektorit tė transportit qė zakonisht menaxhohen si PPP, nė njė mėnyrė ose tjetrėn, nė shumė vende nė zhvillim, si menaxhimi dhe operimi i aeroportit si dhe zhvillimi, rehabilitimi dhe mirėmbajtja e rrugėve. Megjithatė, PPP-tė nuk janė panace, dhe pėrgatitja dhe zhvillimi i PPP-ve kėrkon kapacitet dhe pėrgatitje tė konsiderueshme dhe pėrgatitje nga ana e qeverise. Korniza institucionale, pėrfshirė regjimin ligjor dhe rregullativ, organizatat, standardet mjedisore, dhe proceset e prokurimit tė gjitha duhet tė jenė konsistente me praktikat mė tė mira ndėrkombėtare, po qe se beneficionet potenciale tė PPP-ve realizohen nga sektori publik. Pasi qė kėto janė shpesh projekte shumė tė ndėrlikuara dhe tė shtrenjta, ndonjėherė qindra miliona euro nė investime, operuesit potencial privat do tė zhvillojnė studime tė gjera tė realizueshmėrisė dhe do tė kėrkojnė informata shumė tė detalizuara dhe studime nga qeveria. Megjithatė rreziqet e PPP-ve nuk mund tė zbuten plotėsisht, dhe historia e PPP-ve nė sektorin e transportit nė EJL nuk ka qenė e mirė, me shumicėn e marrur pėrpara nė korniza jo- optimale qė kėrkojnė rinegociata. Por nė pėrgjithėsi, duke marrė parasysh pėrgatitjet adekuate dhe njė kornizė institucionale optimale, PPP-tė ofrojnė njė mėnyrė qė tė ndėrmarrin prokurimin nė sektorin publik qė mund tė realizoj pėrfitime tė konsiderueshme pėr njė vend. Informata shtesė mund tė kėrkohen. Pėr mė shumė informata, ju lutem kontaktoni Shpend Ahmeti (sahmeti@worldbank.org), Vito Intini (vintini@worldbank.org), Florentina Mulaj (fmulaj@princeton.edu) ose Edon Vrenezi (evrenezi@worldbank.org) nė zyren e Bankės Botėrore nė Kosovė (381-38) 249-459. Pėfundimet, interpretimet, dhe konkluzionet e shprehura nė kėtė botim janė tė autorėve. Ato nuk shprehin qėndrimet e Bankės Botėrore, Drejtorėve Ekzekutiv apo shteteve qė ata i pėrfaqėsojnė.