NHÓM NGÂN HÀNG THẾ GIỚI THANH TRA CHÍNH PHỦ Kiểm soát xung đột lợi ích trong khu vực công QUY ĐỊNH VÀ THỰC TIỄN Ở VIỆT NAM HONG DUC PUBLISHING NHÀ XUẤT HOUSE BẢN HỒNG ĐỨC NHÓM NGÂN HÀNG THẾ GIỚI THANH TRA CHÍNH PHỦ Kiểm soát xung đột lợi ích trong khu vực công Quy định và thực tiễn ở Việt Nam Nhà xuất bản Hồng Đức Hà Nội, tháng 10, 2016 ©2016 Ngân hàng Thế giới và Thanh tra Chính phủ Việt Nam 1818 H Street NW Washington DC 20433 Telephone: 202-473-1000 Internet: www.worldbank.org Báo cáo này là sản phẩm của các cán bộ thuộc Ngân hàng Thế giới và Thanh tra Chính phủ Việt Nam. Các kết quả tìm hiểu, các giải thích và kết luận đưa ra trong báo cáo này không phản ánh quan điểm chính thức của Ban Giám đốc điều hành Ngân hàng Thế giới hoặc các chính phủ mà họ đại diện hoặc của Thanh tra Chính phủ Việt Nam. Ngân hàng Thế giới và Thanh tra Chính phủ Việt Nam không đảm bảo tính chính xác của các dữ liệu trong báo cáo này. Không gì có thể hoặc được coi là có thể giới hạn hoặc xóa bỏ quyền ưu tiên và miễn trừ của Ngân hàng Thế giới, tất cả các quyền này đều được đặc biệt duy trì. Báo cáo này được Chính phủ Vương quốc Anh tài trợ thông qua Chương trình Hỗ trợ phát triển Anh, tuy nhiên những kết luận và giải thích trong báo cáo không phản ánh các chính sách chính thức của Chính phủ Vương quốc Anh. Tất cả các câu hỏi liên quan đến bản quyền và giấy phép phải được gửi về Văn phòng Vụ xuất bản, Ngân hàng Thế giới, 1818 H Street NW, Washington, DC 20433, USA; fax: 202-522-2652; e-mail: pubrights@worldbank.org Thiết kế bìa: Nhà xuất bản Hồng Đức Mục lục Danh mục Bảng ........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................ 4 Danh mục Hộp ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................. 4 Danh mục Hình .......................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 5 Danh mục Từ viết tắt .................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 6 Lời cảm ơn .............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................. 7 Tóm tắt ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................ 9 1. Bối cảnh và giới thiệu về nghiên cứu ........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................ 15 2. Mục tiêu và phạm vi nghiên cứu ..............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................19 2.1. Mục tiêu nghiên cứu 19 ....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 2.2. Phạm vi nghiên cứu .........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................19 3. Một số khái niệm ...................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 21 3.1. Định nghĩa xung đột lợi ích ........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 21 3.2. Xung đột lợi ích và tham nhũng ........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................ 22 3.3. Các hình thức xung đột lợi ích ................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................. 23 4. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 25 4.1. Rà soát khung pháp lý và tổng hợp kinh nghiệm quốc tế .............................................................................................................................................................................................................................. 25 4.2. Nghiên cứu khảo sát ........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................ 26 4.3. Thảo luận nhóm ......................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 26 4.4. Hạn chế của nghiên cứu thực địa (khảo sát và thảo luận nhóm) ................................................................................................................................................................................................ 27 5. Kết quả nghiên cứu ........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 29 5.1. Khung pháp lý kiểm soát XĐLI và đối chiếu kinh nghiệm quốc tế .......................................................................................................................................................................................... 29 5.1.1. Kiểm soát về thu nhập và tài sản ................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 30 5.1.2. Hạn chế về các hoạt động kinh doanh ............................................................................................................................................................................................................................................................................. 32 5.1.3. Hạn chế trong khi đảm nhiệm công vụ ......................................................................................................................................................................................................................................................................... 35 5.2. Kết quả nghiên cứu thực địa ...................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 39 5.2.1. Nhận thức về XĐLI ................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................ 39 5.2.2. Cảm nhận và trải nghiệm các tình huống XĐLI ........................................................................................................................................................................................................................................ 44 5.2.3. Đánh giá về hiệu quả thực thi các quy định liên quan tới XĐLI ....................................................................................................................................................................... 60 5.2.4. Thái độ của CBCC trước các tình huống XĐLI ................................................................................................................................................................................................................................................... 66 6. Kết luận và kiến nghị .................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................. 67 6.1. Kết luận ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................ 67 6.1.1. XĐLI chưa được CBCC, doanh nghiệp và người dân nhận thức rõ như một vấn đề trong quản trị công .......................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 67 4 MỤC LỤC 6.1.2. XĐLI và kiểm soát XĐLI chưa được hệ thống hóa trong văn bản pháp luật nhằm nâng cao hiệu quả quản lý công và phòng, chống tham nhũng ..........................................................................................................................................................................................................68 6.1.3. Các tình huống XĐLI xảy ra khá phổ biến, đa dạng và có nguy cơ trở thành “thông lệ” trong quan hệ công vụ ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................ 68 6.1.4. Hiệu quả kiểm soát XĐLI còn hạn chế và chưa gắn kết được với các yêu cầu phòng ngừa và đấu tranh chống tham nhũng ................................................................................................................................................................................................................................................................................................. 69 6.2. Khuyến nghị ......................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 69 6.2.1. Nâng cao nhận thức về XĐLI ....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 70 6.2.2. Hoàn thiện chính sách, pháp luật kiểm soát XĐLI .............................................................................................................................................................................................................................. 70 6.2.3. Nâng cao năng lực kiểm soát XĐLI và xử lý vi phạm về XĐLI .................................................................................................................................................................................. 72 7. Tài liệu tham khảo ................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................. 75 8. Ghi chú ........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................ 79 9. Phụ lục ........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................ 81 Phụ lục 1: Chi tiết phương pháp khảo sát của nghiên cứu ....................................................................................................................................................................................................................................................... 81 Phụ lục 2: Rà soát khung pháp lý về kiểm soát XĐLI ................................................................................................................................................................................................................................................................................ 84 Phụ lục 3: Kinh nghiệm quốc tế về kiểm soát xung đột lợi ích ....................................................................................................................................................................................................................................... 105 Phụ lục 4: Những vấn đề về XĐLI và các khuyến nghị cụ thể .............................................................................................................................................................................................................................................. 128 Danh mục Bảng Bảng 1: Các cấp độ XĐLI ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 22 Bảng 2: Ý kiến về quy định tặng, nhận quà .............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................. 55 Bảng 3: Mức độ quan trọng của các yếu tố trong tuyển dụng, bổ nhiệm ................................................................................................................................................................................................... 58 Danh mục Hộp Hộp 1: Quy tắc về nhận quà tặng ở Hàn Quốc và Xinh-ga-po ................................................................................................................................................................................................................................................ 30 Hộp 2: Ví dụ về những hạn chế đối với việc thực hiện hợp đồng của Chính phủ ................................................................................................................................................................... 35 Hộp 3: Các quốc gia vùng Baltic: Hạn chế về việc tham gia vào quá trình ra quyết định có ảnh hưởng đến lợi ích cá nhân ................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................. 36 Hộp 4: Ví dụ về các hạn chế đối với việc hỗ trợ các thành viên gia đình và những người khác để được tuyển dụng trong cơ quan Nhà nước .................................................................................................................................................................................................................................................................................. 38 Danh mục Hình Hình 1: Dấu hiệu của việc thương mại hóa mối quan hệ giữa nhà nước và tư nhân ................................................................................................................................................... 15 Hình 2: Mức công bố lợi ích cá nhân của những người đứng đầu nắm quyền ra quyết định trong các nước OECD 33 ........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................ Hình 3: Mức công bố lợi ích cá nhân của một số CBCC trong các lĩnh vực có nguy cơ cao tại các nước OECD ................................................34 Hình 4: Ý nghĩa của cụm từ “xung đột lợi ích” theo cách hiểu của CBCC, DN, và người dân 40 ....................................................................................................................... Hình 5: Ảnh hưởng của các tình huống tới tính khách quan công bằng khi ra QĐ 41 ........................................................................................................................................................... Hình 6: Quan niệm về văn hóa và hành vi tìm kiếm lợi ích riêng 43 ................................................................................................................................................................................................................................... Hình 7: Cảm nhận mức độ phổ biến các tình huống (% trả lời khá phổ biến và rất phổ biến) 45 .......................................................................................................... Hình 8: Cảm nhận của CBCC về mức độ phổ biến của tình huống XĐLI (% trả lời phổ biến và rất phổ biến) 46 ............................................... Hình 9: Trải nghiệm tình huống XĐLI (% biết rõ) ...................................................................................................................................................................................................................................................................................................48 Hình 10: So sánh trải nghiệm các tình huống giữa các nhóm CBCC 49 ............................................................................................................................................................................................................................. Hình 11: Hình thức và nội dung tặng quà của doanh nghiệp cho công chức - Lần tặng quà gần nhất ...........................................................................50 Hình 12: Doanh nghiệp tặng quà công chức - so sánh nhóm ......................................................................................................................................................................................................................................................51 Hình 13: Tặng, nhận quà của công chức tại cơ quan ............................................................................................................................................................................................................................................................................................53 Hình 14: Vì sao CBCC không báo cáo tặng, nhận quà - So sánh nhóm ..................................................................................................................................................................................................................54 Hình 15: Đánh giá về việc tổ chức đấu thầu lần gần nhất 56 ...................................................................................................................................................................................................................................................................... Hình 16: Tỷ lệ có thực hiện đầy đủ các biện pháp phòng ngừa XĐLI 61 ........................................................................................................................................................................................................................... Hình 17: Tỷ lệ thực hiện quy định liên quan XĐLI tại các cơ quan Nhà nước 62 ........................................................................................................................................................................................... Hình 18: Khác biệt về tỷ lệ không thực hiện quy định liên quan XĐLI giữa các cấp ............................................................................................................................................................63 Hình 19: Đánh giá về hiệu quả thực hiện các quy định phòng ngừa XĐLI 63 .................................................................................................................................................................................................... Hình 20: Đánh giá yếu tố tác động tới thực thi các nội quy và quy định liên quan XĐLI 64 .......................................................................................................................................... Hình 21: Ý kiến CBCC các cấp về yếu tố tác động tới thực thi các nội quy và quy định 65 .................................................................................................................................................. Danh mục Từ viết tắt APIM Viện Quản lý Châu Á – Thái Bình Dương BĐS Bất động sản Bộ GTVT Bộ Giao thông Vận tải Bộ TNMT Bộ Tài nguyên và Môi trường BV Bệnh viện CA Công an CB Cán bộ CBCC Cán bộ, công chức, viên chức nhà nước ĐH Điều hành DN Doanh nghiệp DNNN Doanh nghiệp nhà nước FDI Đầu tư trực tiếp nước ngoài HĐND Hội đồng Nhân dân HQ Hải quan KS Kiểm sát KT Kiểm tra LĐ Lãnh đạo NHTG Ngân hàng Thế giới OECD Tổ chức Hợp tác Kinh tế và Phát triển PAM Cơ chế trách nhiệm giải trình PCTN Phòng, chống tham nhũng PCI Chỉ số năng lực cạnh tranh cấp tỉnh QĐ Quyết định QL Quản lý QTUX Quy tắc ứng xử T&C Consulting Công ty TNHH Tư vấn Quản lý và Chuyển đổi Tổ chức TA Tòa án TPHCM Thành phố Hồ Chí Minh TPTU Thành phố trực thuộc Trung ương TT Thanh tra TTCP Thanh tra Chính phủ UBND Ủy ban Nhân dân XĐLI Xung đột lợi ích XHH Xã hội học Lời cảm ơn Nghiên cứu này do Thanh tra Chính phòng, Vụ Hợp tác Quốc tế. Tổ Công tác phủ (TTCP) và Ngân hàng Thế giới tại đã giúp nhóm tư vấn gặp gỡ đầu mối các Việt Nam phối hợp thực hiện. Toàn bộ tỉnh và Bộ ngành trong quá trình triển quá trình nghiên cứu có sự tham vấn khai thu thập và kiểm tra dữ liệu, đồng của Ban cố vấn gồm các đại diện đến từ thời đưa ra các góp ý quý báu về phương TTCP, Ban Nội chính Trung ương, Bộ pháp nghiên cứu, phân tích dữ liệu ban Nội vụ và Ngân hàng Thế giới. Trưởng đầu cũng như các kết quả. Ban cố vấn: Bà Lê Thị Thủy, Ủy viên Nhóm cán bộ của Ngân hàng Thế giới Trung ương Đảng, Phó Chủ nhiệm Ủy đã đưa ra các hướng dẫn kỹ thuật và tham ban Kiểm tra Trung ương, nguyên Phó gia vào quá trình khảo sát thí điểm, đồng Tổng Thanh tra Chính phủ. thời cùng tham gia chủ trì các buổi thảo Nghiên cứu được Ngân hàng Thế giới luận nhóm tập trung, giám sát và đảm (NHTG) và Bộ Phát triển Quốc tế Anh bảo chất lượng của quá trình thu thập dữ (UK-DFID) tài trợ. Tư vấn kỹ thuật do liệu. Các thành viên chủ chốt của nhóm các chuyên gia của NHTG chịu trách cán bộ Ngân hàng Thế giới bao gồm bà nhiệm. Các cuộc khảo sát về Xung đột Trần Thị Lan Hương (Trưởng nhóm), bà lợi ích (XĐLI) do Công ty TNHH Tư vấn Maria Delfina Alcaide Garrido (Tư vấn), Quản lý và Chuyển đổi Tổ chức (T&C ông Adu Gyamfi Abunyewa, ông Nguyễn Consulting) và Viện Quản lý Châu Á - Xuân Hoàng, bà Nguyễn Thị Phương Thái Bình Dương thuộc Trường Đại học Loan và bà Lê Thị Khánh Linh. Các phiếu Kinh tế Quốc dân (APIM) tiến hành với hỏi và phương pháp thực hiện do TTCP, sự hỗ trợ của TTCP và NHTG. Ngân hàng Thế giới, nhóm tư vấn của Các cuộc khảo sát về XĐLI được thực Công ty T&C Consulting, APIM và các hiện dưới sự chỉ đạo chung của Tổ Công tư vấn cá nhân bao gồm bà Nguyễn Thị tác gồm 7 thành viên đến từ TTCP. Với Tuyết Mai và ông Hoàng Mạnh Chiến mục tiêu hỗ trợ và giám sát quá trình phối hợp xây dựng. nghiên cứu, Tổ Công tác được thành lập Nhóm tư vấn do TS. Nguyễn Văn do TS. Đinh Văn Minh – Viện trưởng Thắng làm Trưởng nhóm bao gồm 10 Viện Khoa học Thanh tra (GIRI) làm Tổ nghiên cứu viên/chuyên gia đến từ Công trưởng và các thành viên bao gồm ông ty T&C Consulting và APIM. Nhóm đã Phí Ngọc Tuyển - Phó Cục trưởng, Cục hỗ trợ xây dựng phiếu hỏi và chịu toàn Chống tham nhũng; ông Nguyễn Tuấn bộ trách nhiệm trong việc thu thập và Anh - Phó Vụ trưởng Vụ Pháp chế; TS. bảo đảm chất lượng dữ liệu dưới sự giám Trần Văn Long - Trưởng phòng, GIRI; sát chặt chẽ và hỗ trợ nhiệt tình của các TS. Phạm Thị Huệ - Phó Trưởng phòng, cán bộ Ngân hàng Thế giới cũng như Tổ GIRI; ông Nguyễn Xuân Sơn - Phó Vụ công tác TTCP. Đồng thời nhóm cũng trưởng Vụ Hợp tác Quốc tế; bà Hồ Thị nhận được sự giúp đỡ của 10 trưởng Thu An - Trưởng phòng, Vụ Pháp chế; nhóm các tỉnh và hơn 50 cán bộ phỏng bà Nguyễn Hương Giang - Trưởng vấn trong quá trình thu thập dữ liệu. 8 LỜI CẢM ƠN Việc phân tích dữ liệu và xây dựng đầu tư), ông Sandeep Mahajan (Cố vấn báo cáo này do bà Trần Thị Lan Hương Kinh tế cao cấp), ông Sebastian Eckardt (Ngân hàng Thế giới), bà Maria Delfina (Phụ trách Chương trình, Chuyên gia Alcaide Garrido (Tư vấn), TS. Nguyễn Kinh tế trưởng), ông Robert Taliercio Văn Thắng, TS. Lê Quang Cảnh, TS. (Quản lý Ngành Quản trị công) và bà Nguyễn Vũ Hùng và TS. Vũ Cương (T&C Nicola Smithers (Chuyên gia trưởng về Consulting và APIM) tiến hành. Khu vực công) đã chỉ đạo và động viên Chúng tôi xin cảm ơn các ý kiến đóng chúng tôi trong suốt quá trình thực hiện góp chi tiết về ý tưởng nghiên cứu của ông nghiên cứu. Chúng tôi cũng rất trân James Anderson, ông Soren Davidsen, bà trọng sự chỉ đạo sát sao của ông Phan Kathy Lalazarian, bà Francesca Recanatini Văn Sáu, Tổng Thanh tra Chính phủ và và bà Ivana Maria Rossi (NHTG). Chúng TS. Nguyễn Văn Thanh, Phó tổng Thanh tôi đánh giá cao các ý kiến phản biện của tra Chính phủ trong giai đoạn hoàn thiện bà Francesca Recanatini, bà Ivana Maria nghiên cứu. Rossi, ông Charles Undeland (NHTG), Nghiên cứu này sẽ không thể thực TS. Vũ Thu Hạnh (Vụ trưởng, Vụ Nghiên hiện được nếu thiếu sự hợp tác của Cơ cứu Tổng hợp, Ban Nội chính Trung quan Thanh tra tại 10 tỉnh, thành phố ương), ông Ngô Mạnh Hùng (Phó Cục trực thuộc Trung Ương và 05 bộ, sự hỗ trưởng, Cục Chống tham nhũng, Thanh trợ của Viện Khoa học Thanh tra cũng tra Chính phủ), ông Phan Bá (Vụ trưởng, như Báo điện tử Vnexpress đã cung Vụ Công tác phía Nam, Ban Nội chính cấp kênh thực hiện khảo sát người dân. Trung ương). Chúng tôi cũng rất biết ơn Chúng tôi chân thành cảm ơn 2.647 công bà Victoria Kwakwa (Phó Chủ tịch Khu dân, lãnh đạo doanh nghiệp và các công vực Đông Á – Thái Bình Dương), ông chức đã dành thời gian và chia sẻ suy Ousmane Dione (Giám đốc quốc gia), nghĩ một cách thẳng thắn khi tham gia ông Achim Fock (Giám đốc Danh mục khảo sát. Tóm tắt Trong ba thập kỷ đổi mới vừa qua, đề xuất một số biện pháp giúp Chính Việt Nam đã có những nỗ lực vượt phủ và các bên liên quan hiểu rõ hơn và bậc trong phát triển kinh tế xã hội để hạn chế các tình huống XĐLI mà cán bộ, chuyển đổi từ nền kinh tế kế hoạch hóa công chức, viên chức nhà nước (CBCC)2 tập trung sang kinh tế thị trường. Sự gặp phải khi thực thi công việc của mình, chuyển đổi này đòi hỏi Việt Nam phải từ đó nâng cao chất lượng thể chế khu có những thay đổi căn bản về kinh tế, vực công và phòng ngừa tham nhũng có xã hội và thể chế. Những thay đổi đó hiệu quả hơn. gắn liền với sự tương tác ngày càng Nghiên cứu được thực hiện bao gồm: nhiều hơn giữa khu vực tư nhân và khu (i) Rà soát các quy định pháp luật liên vực nhà nước, khiến cho hệ thống quản quan ở Việt Nam; lý nhà nước dễ rơi vào các tình huống (ii) Khảo sát người dân, doanh nghiệp xung đột lợi ích (XĐLI). Trong khi và CBCC; và đó, xã hội cũng ngày càng đòi hỏi cao (iii) Nghiên cứu các kinh nghiệm kiểm hơn về các thể chế minh bạch và hiệu soát XĐLI trên thế giới. quả, nơi mà các quyết định về phân bổ Cụ thể, nghiên cứu này xem xét XĐLI nguồn lực được đưa ra một cách công ở sáu lĩnh vực hoạt động phổ biến trong bằng và minh bạch. Với mục tiêu trở khu vực công, bao gồm: thành một quốc gia thịnh vượng cùng • Cung cấp dịch vụ công; các thể chế hiện đại vào năm 2035, việc • Bổ nhiệm và tuyển dụng; kiểm soát XĐLI là rất quan trọng bởi • Quản lý đấu thầu; chính quá trình cải cách thể chế này • Cấp phép, phê duyệt dự án; sẽ quyết định hình thái nhà nước, thị • Thanh tra, kiểm tra; và trường, các quy định và luật lệ cho thế • Xử lý vi phạm. hệ tiếp theo. Vì vậy, điều kiện tiên quyết Bốn hình thức XĐLI phổ biến được hiện nay là phải phân định rõ ràng ranh nghiên cứu là: giới giữa khu vực công và tư, bảo đảm • Tặng/nhận quà (bằng tiền và không các quy định kiểm soát XĐLI được ban bằng tiền); hành và thực hiện một cách hiệu quả.1 • Đầu tư chia sẻ lợi ích; Đây là nghiên cứu đầu tiên đặt vấn đề • Sử dụng lợi thế thông tin để vụ lợi; và XĐLI trong bối cảnh hiện nay của Việt • Ra quyết định hoặc tác động có lợi Nam. Mục tiêu của nghiên cứu là nhằm cho người thân. 10 TÓM TẮT Các phát hiện chính đột giữa lợi ích riêng của CBCC và lợi ích chung, nảy sinh trong nội tại quyết Kết quả rà soát pháp luật định của CBCC. Kết quả nghiên cứu cho thấy văn Tuy nhiên, các đối tượng tham gia bản quy phạm pháp luật hiện hành khảo sát có thể nhận biết các tình huống chưa đưa ra một khái niệm chính thức XĐLI, biểu hiện cụ thể, cũng như tác về XĐLI và kiểm soát XĐLI một cách động tiêu cực của chúng đến tính khách có hệ thống trong khu vực công. Mặc quan, hiệu lực, hiệu quả của quản lý nhà dù vậy, pháp luật hiện hành (trong đó nước. Cả ba nhóm đối tượng khá thống bao gồm Luật Cán bộ, công chức năm nhất với nhau trong việc coi các tình 2008; Luật Viên chức năm 2010; Luật huống sau có thể ảnh hưởng lớn tới tính Phòng, chống tham nhũng năm 2005; khách quan, công bằng trong các quyết Luật Đấu thầu năm 2013; Luật Doanh định của CBCC: nghiệp năm 2014; Luật Kiểm toán năm • Cán bộ (thuế, hải quan, cán bộ thanh 2014; hay Bộ Luật tố tụng dân sự và Bộ tra, công an, kiểm sát, tòa án) nhận Luật tố tụng hình sự 2015) đã ghi nhận quà bằng tiền/hiện vật của người cần một số các tình huống cụ thể và một giải quyết công việc; số các biện pháp kiểm soát XĐLI như • Cán bộ nhận quà bằng tiền/hiện vật tặng, nhận quà, tham gia các hoạt động của nhà thầu; hay ngoài công vụ, sau khi nghỉ làm việc • Cán bộ địa chính làm dịch vụ môi trong cơ quan nhà nước hay trong công giới bất động sản. tác đấu thầu. Hiện tại, một số quy định Có từ khoảng 62% tới 90% số người kiểm soát XĐLI chưa tương đồng hoặc được hỏi ở các nhóm cho rằng những chưa đồng bộ với các quy định pháp tình huống này có ảnh hưởng lớn tới luật khác khiến cho việc thực thi kém quyết định của CBCC. Nói chung, tỷ lệ hiệu quả. Sự thiếu tương đồng và đồng DN và người dân nhận thấy ảnh hưởng bộ này cũng nảy sinh từ việc chưa có tiêu cực của XĐLI tới tính khách quan một cách hiểu thống nhất về XĐLI và và công bằng của CBCC cao hơn tỷ lệ thực tế XĐLI chưa được coi là một vấn cảm nhận này của nhóm CBCC. đề có thể ảnh hưởng đến trách nhiệm Một điểm đáng lưu ý là đa số CBCC, giải trình của khu vực công ở Việt Nam. DN và người dân không đồng ý rằng văn hóa truyền thống là yếu tố khuyến Nhận thức về XĐLI khích CBCC nhận/tặng quà hay đầu tư chia sẻ lợi ích riêng trong công việc. Kết quả nghiên cứu cho thấy đa số các DN và CBCC tham gia thảo luận nhóm đối tượng được hỏi còn chưa hiểu hoặc cũng cho rằng gần như tất cả các món hiểu chưa đúng, hiểu chưa đầy đủ về khái quà cho CBCC đều chứa đựng trong niệm XĐLI. Trên 60% các đối tượng cho đó yếu tố lợi ích cá nhân, thậm chí hối rằng XĐLI là nói tới xung đột giữa các lộ. Vì vậy, giá trị văn hóa truyền thống bên. Chỉ có khoảng 25% số người được đích thực không thúc đẩy các tình hỏi hiểu XĐLI theo đúng nghĩa là xung huống XĐLI. KIỂM SOÁT XUNG ĐỘT LỢI ÍCH TRONG KHU VỰC CÔNG 11 QUY ĐỊNH VÀ THỰC TIỄN Ở VIỆT NAM Mức độ phổ biến của XĐLI XĐLI ở sáu lĩnh vực hoạt Các tình huống XĐLI xuất Nhưng ba hình thức động của khu vực công hiện phổ biến nhất trong XĐLI phổ biến nhất là ba lĩnh vực 1. Cung cấp dịch vụ công; 1. Quản lý đấu thầu; 1. Tặng/nhận quà; 2. Bổ nhiệm và tuyển dụng; 2. Cấp phép và phê duyệt 2. Ra quyết định hoặc 3. Quản lý đấu thầu; dự án; tác động có lợi cho 4. Cấp phép và phê duyệt 3. Bổ nhiệm và tuyển dụng. người thân; dự án; 3. Sử dụng lợi thế thông 5. Thanh tra và kiểm tra; tin để vụ lợi. 6. Xử lý vi phạm. Một tỷ lệ không nhỏ CBCC (25% – lưu”, “thông lệ”, thậm chí “luật chơi”. 35%) được hỏi từng chứng kiến các tình Nhiều DN tặng quà để không bị “phân huống XĐLI, kể cả những tình huống biệt đối xử”, trong khi CBCC tặng quà vi phạm quy định hiện hành như việc cho cấp trên để thể hiện “sự biết điều”. tuyển dụng và bổ nhiệm người thân hay Như vậy, quy định hiện hành và/hoặc việc tạo điều kiện để người thân có được việc thực thi các quy định về báo cáo hợp đồng hoặc dự án. Tương tự như quà tặng đã chưa đạt được hiệu quả như phần nhận thức, DN có đánh giá “tiêu mong muốn. cực” hơn so với CBCC về mức độ phổ Hai hoạt động có nhiều XĐLI là đấu biến của các tình huống có khả năng xảy thầu và tuyển dụng/bổ nhiệm nhân sự ra XĐLI trong khu vực công. cũng được khai thác sâu trong nghiên Tặng quà cho CBCC là hình thức cứu. Đối với hoạt động đấu thầu, CBCC XĐLI phổ biến được khai thác sâu hơn có cách nhìn khá tích cực. Trong số 32% trong nghiên cứu này. Có gần 20% số CBCC có biết rõ trường hợp đấu thầu CBCC được hỏi biết rõ việc tặng, nhận ở cơ quan họ trong 12 tháng qua, có tới quà trong cơ quan có liên quan đến 71% cho rằng đấu thầu lần đó là minh công việc của người tặng quà. Bên cạnh bạch và khách quan. đó, một tỷ lệ lớn DN từng chứng kiến Chỉ có tỷ lệ thấp số CBCC này cho rằng việc DN khác tặng quà CBCC (48%) có vấn đề “chạy chọt” để thắng thầu (12%) hoặc CBCC nhận quà của DN để giải và có hiện tượng ưu ái cho người thân quyết công việc có lợi cho người đưa (18%). Ngược lại, DN có đánh giá tiêu cực quà (46%). hơn. Trong số 18% số DN có tham gia đấu Gần 70% số DN và CBCC có biết rõ thầu với cơ quan nhà nước trong 12 tháng việc tặng/nhận quà cho rằng mục đích qua, chỉ có 36% cho rằng cuộc đấu thầu tặng quà chủ yếu là giúp giải quyết công đó là khách quan, minh bạch, trong khi việc. CBCC và DN đều có cảm nhận 38% tin rằng có “chạy chọt” và 50% cho chung là tặng quà đã trở thành “trào rằng có sự ưu ái người thân. 12 TÓM TẮT Đối với hoạt động tuyển dụng, bổ Ba nguyên nhân quan trọng nhất gây nhiệm, các đối tượng tham gia khảo sát ra việc thực thi không hiệu quả các quy được yêu cầu sắp xếp thứ tự quan trọng định kiểm soát XĐLI bao gồm: (từ quan trọng nhất cho tới ít quan trọng • Việc xử lý chưa nghiêm minh; nhất) của các yếu tố khác nhau trong thực • Lãnh đạo chưa gương mẫu; và tế tuyển dụng và bổ nhiệm hiện nay tại • Thiếu các công cụ kiểm tra, giám sát các cơ quan nhà nước. Kết quả khảo sát hiệu quả việc thực hiện các quy định cho thấy bức tranh hoàn toàn tương phản kiểm soát XĐLI. trong đánh giá của CBCC so với hai nhóm Các yếu tố “văn hóa” không được coi đối tượng còn lại là DN và người dân. Cụ là có ảnh hưởng lớn tới hiệu quả thực thi thể, theo đánh giá của CBCC, hai yếu tố các quy định kiểm soát XĐLI. Tuy nhiên, quan trọng nhất của người được tuyển yếu tố “văn hóa” được một số CBCC sử dụng và bổ nhiệm là (a) được đào tạo dụng như là lý do cho việc thực thi chưa chính quy, bài bản và (b) năng lực, kinh tốt các quy định về hạn chế XĐLI như nghiệm và thành tích công tác tốt (từ 81% quy định về tặng/nhận quà hoặc đầu tư đến 91%). Trong khi đó, hai yếu tố được chia sẻ lợi ích. đánh giá quan trọng nhất đối với doanh nghiệp và người dân là (c) là con cháu Kiến nghị hoặc có quan hệ thân thiết với người có chức vụ, quyền hạn và (d) dùng lợi ích vật Kết quả khảo sát cho thấy các tình chất hoặc lợi ích khác (từ 44% đến 70%). huống XĐLI đang diễn ra tương đối phổ biến ở nhiều khâu của quản lý nhà Hiệu quả thực thi các quy định nước và trên nhiều ngành, lĩnh vực. Tuy kiểm soát XĐLI nhiên, việc kiểm soát XĐLI và xử lý các hành vi vi phạm pháp luật về XĐLI còn Tương tự, nhiều biện pháp kiểm soát khá hạn chế. XĐLI theo quy định của pháp luật còn Một hệ thống kiểm soát XĐLI hiệu chưa được thực hiện. Có từ 25% đến quả là một hệ thống có thể giúp giảm 40% CBCC được hỏi cho rằng cơ quan thiểu nguy cơ phát sinh tình huống XĐLI họ không thực hiện các biện pháp kiểm (tiềm tàng) trong thực thi công vụ của các soát XĐLI theo quy định (bao gồm: báo CBCC; kiểm soát và loại bỏ các “khoảng cáo việc nhận quà; người phụ trách đấu trống” trong hoạt động quản lý đối với thầu không được hỗ trợ doanh nghiệp XĐLI (hiện hữu); và kịp thời phát hiện và thân quen; không tham gia quản lý, điều xử lý nghiêm minh các vi phạm về XĐLI. hành doanh nghiệp tư nhân; không làm Dựa vào kết quả khảo sát và nghiên việc trong một số lĩnh vực sau khi thôi cứu các kinh nghiệm thực tiễn trên thế công tác; lãnh đạo cơ quan và vợ hoặc giới, nhóm nghiên cứu đề xuất ba nhóm chồng của người này không được góp giải pháp chính như sau: vốn vào doanh nghiệp mà người đó trực tiếp quản lý; không được sắp xếp 1. Nâng cao nhận thức về XĐLI nhân sự là người thân quen). Lưu ý và kiểm soát XĐLI rằng đây là những quy định bắt buộc và tỷ lệ 25% - 40% không thực thi là một Cần tuyên truyền, nâng cao nhận điều rất đáng quan tâm. thức chung của CBCC, người dân và DN KIỂM SOÁT XUNG ĐỘT LỢI ÍCH TRONG KHU VỰC CÔNG 13 QUY ĐỊNH VÀ THỰC TIỄN Ở VIỆT NAM về XĐLI. Theo đó, XĐLI là tình huống Trong thời gian tới, các đạo luật trong hoạt động quản trị công cần nhận quan trọng khác có liên quan đến tổ biết phải tránh vì nó ảnh hưởng đến chức, bộ máy thực thi công vụ cũng cần các mục tiêu phát triển kinh tế - xã hội, được sửa đổi, bổ sung tương thích với giảm tính hiệu quả trong các quyết định các quy định về kiểm soát XĐLI trong phân bổ nguồn lực, làm suy giảm lòng Luật PCTN. tin của nhân dân vào chính quyền, làm cho tình trạng tham nhũng càng trở nên b. Mở rộng phạm vi điều chỉnh khó kiểm soát và khó xử lý hiệu quả. của các quy định pháp luật về XĐLI Trước mắt, cần truyền thông cho công chúng, kết hợp lồng ghép tình huống Kết quả nghiên cứu cho thấy, phạm vi XĐLI cụ thể và phương thức phát hiện, các đối tượng chịu sự ràng buộc của các phòng ngừa, giải quyết XĐLI vào kế quy định pháp luật về XĐLI chủ yếu mới hoạch phòng, chống tham nhũng cũng chỉ dừng ở bản thân CBCC. Đây là một như vào chương trình giáo dục, đào tạo, trong những nguyên nhân khiến cho việc bồi dưỡng CBCC. Về lâu dài, bồi dưỡng kiểm soát XĐLI trên thực tế gặp nhiều và hướng dẫn về phát hiện, phòng ngừa, khó khăn do các CBCC có thể sử dụng ứng phó các tình huống XĐLI cần được các quan hệ thân quen khác để “che đậy” xây dựng và coi là nội dung bắt buộc các tình huống XĐLI. Vì vậy, bên cạnh trong hoạt động tuyển dụng, bổ nhiệm việc quy định “cứng” các CBCC trong và đào tạo, bồi dưỡng CBCC. phạm vi điều chỉnh của pháp luật kiểm soát XĐLI, cần thiết phải mở rộng phạm 2. Hoàn thiện chính sách, pháp luật vi ra các đối tượng thân quen khác của kiểm soát XĐLI CBCC, bao gồm vợ/chồng, con đẻ, con nuôi, anh, chị, em ruột, bố/mẹ đẻ, bố/ Các kiến nghị này bao gồm việc đưa mẹ nuôi (quan hệ hôn nhân, gia đình). ra một số quy định mới cũng như điều chỉnh một số hạn chế XĐLI trong các c. Sửa đổi quy định về tặng quy định hiện hành của Việt Nam. và nhận quà a. Xây dựng khái niệm và thiết lập Cần hoàn thiện các quy định về tặng cơ chế kiểm soát XĐLI quà và nhận quà tặng theo hướng quy định nguyên tắc chung giảm thiểu rủi Cần thống nhất khái niệm, cách hiểu ro XĐLI trong khu vực công. Điều đó có và cơ chế kiểm soát XĐLI trong khung nghĩa là không cho phép CBCC nhận quà pháp lý về quản trị công ở Việt Nam, tặng dưới mọi hình thức và mọi giá trị, cụ thể là trong việc sửa đổi Luật Phòng, đặc biệt là CBCC làm trong những ngành, chống tham nhũng tới đây. Việc cân lĩnh vực dễ xảy ra XĐLI như đấu thầu, nhắc quy định thành một chế định pháp cấp phép, tuyển dụng hoặc bổ nhiệm, hay luật về XĐLI trong Luật Phòng, chống những lĩnh vực đòi hỏi phải tương tác tham nhũng sẽ đảm bảo sự thống nhất nhiều với người dân và doanh nghiệp như trong cách hiểu, biện pháp áp dụng và thuế, hải quan, thanh tra và kiểm tra. tổ chức thực hiện việc kiểm soát, xử lý vi Việc tặng, nhận quà có thể được xem phạm về XĐLI. xét trong một số trường hợp ngoại lệ như 14 TÓM TẮT liên quan đến hoạt động đối ngoại, lễ tân quy định kê khai tài sản cần phải áp dưới danh nghĩa cơ quan, tổ chức, đơn dụng với người thân trong gia đình vị và quà tặng mang giá trị tinh thần, của CBCC. Để chủ động phát hiện tình văn hóa. Ngoài ra, cần có quy định về huống XĐLI, các cơ quan thực thi pháp đầu mối theo dõi, giám sát và tiếp nhận luật cần xây dựng hệ thống dữ liệu tài thông tin, phản ánh về việc nhận quà sản, thu nhập của CBCC và sử dụng dữ tặng của CBCC và các hình thức xử lý vi liệu bản kê khai đó. Sự kết nối giữa dữ phạm pháp luật. liệu bản kê khai tài sản, thu nhập với các dữ liệu khác về CBCC, dữ liệu về d. Rà soát, điều chỉnh các quy định hoạt động của doanh nghiệp (thuế) sẽ về tham gia các hoạt động ngoài giúp phát hiện và xử lý các tình huống công vụ và sau khi nghỉ làm việc XĐLI hiệu quả. trong cơ quan nhà nước 3. Nâng cao năng lực kiểm soát Mặc dù các điều kiện hạn chế CBCC XĐLI và xử lý vi phạm về XĐLI tham gia hoạt động ngoài công vụ và sau khi thôi làm việc trong cơ quan Cần nghiên cứu và đề xuất giao cho nhà nước đã được đề cập trong Luật một cơ quan đầu mối về kiểm soát XĐLI. Cán bộ, Công chức, Luật Viên chức và Cơ quan đầu mối về kiểm soát XĐLI, Nghị định số 102/2007/NĐ-CP ngày trên cơ sở phối hợp với cơ quan quản lý 14-6-2007 của Chính phủ, cần tiếp tục CBCC, tổ chức các hoạt động nâng cao rà soát, cập nhập các điều kiện hạn chế nhận thức về XĐLI và kiểm soát XĐLI, và đưa ra những quy định cụ thể, rõ tổng kết thực hiện, tham mưu hoàn thiện ràng, phù hợp với đặc thù và yêu cầu chính sách, pháp luật về XĐLI, cũng như trong từng ngành nghề, lĩnh vực. Các xem xét, xử lý hoặc kiến nghị xử lý các quy định rõ ràng kiểm soát việc tham tình huống XĐLI, các hành vi vi phạm về gia vào các hoạt động ngoài công vụ XĐLI theo thẩm quyền được pháp luật và sau khi nghỉ làm việc trong cơ quan quy định. nhà nước của CBCC không những góp Ngoài ra, việc xây dựng cơ chế tiếp phần tăng cường minh bạch và liêm nhận, phản hồi và xử lý phản ánh, kiến chính của trong khu vực công, mà cũng nghị, khiếu nại, tố cáo về các tình huống sẽ không lấy đi các lợi ích kinh doanh XĐLI, đặc biệt là từ chính các CBCC, là chính đáng của CBCC. một vấn đề cần được ưu tiên xem xét, thực hiện sớm. Cơ chế này phải đưa ra e. Tăng cường kiểm soát tài sản, các biện pháp bảo mật, bảo vệ hoặc có thu nhập phương thức tiếp nhận, xử lý phù hợp để người phản ánh, kiến nghị, khiếu nại, tố Để bảo đảm tính hiệu quả và khả cáo không có tâm lý e ngại bị đe dọa, trả thi của quy định, các cơ quan nhà nước thù khi cung cấp thông tin. Thêm vào đó, cần nghiên cứu giảm số lượng CBCC cần phát huy vai trò giám sát của người có nghĩa vụ kê khai tài sản, thu nhập dân, tổ chức xã hội và báo chí đối với và tăng cường kiểm soát biến động tài hoạt động công vụ nói chung và kiểm sản, thu nhập của CBCC. Đồng thời, soát XĐLI nói riêng. Bối cảnh và giới thiệu về nghiên cứu 1 Những thành tựu nổi bật của Việt Nam quá trình chuyển đổi của Việt Nam đã về phát triển kinh tế và giảm nghèo trong chứng kiến sự tương tác ngày càng tăng những thập kỷ qua đã được ghi nhận rộng giữa nhà nước và tư nhân. Tuy nhiên, rãi. Từ một trong những nước nghèo nhất mối quan hệ giữa nhà nước và tư nhân trên thế giới, chỉ trong một phần tư thế kỷ có xu hướng bị thương mại hoá, trong qua, Việt Nam đã trở thành quốc gia có đó các nhóm và cá nhân có ảnh hưởng thu nhập trung bình thấp vào năm 2009. gây tác động đến quyết định của cơ quan Tỷ lệ người nghèo đã giảm từ 58% xuống nhà nước.3 Người dân và doanh nghiệp 14% trong giai đoạn 1998-2014 (NHTG- đều cho rằng mối quan hệ với cơ quan Tổng cục Thống kê). Tốc độ tăng trưởng nhà nước rất quan trọng đối với sự thành trung bình hằng năm là 5% - 6% trong 10 công trong kinh doanh và các nhóm lợi năm qua. Việt Nam đã thực hiện tốt quá ích đang có tầm ảnh hưởng ngày một lớn. trình chuyển đổi từ nền kinh tế kế hoạch Mối quan hệ với các cơ quan nhà nước tập trung sang nền kinh tế theo định đem lại cơ hội để có được các hợp đồng hướng thị trường. với Chính phủ, cũng như khả năng tiếp Giống như tất cả các quốc gia khác, cận đất đai và tín dụng (Hình 1). HÌNH 1 Dấu hiệu của việc thương mại hóa mối quan hệ giữa nhà nước và tư nhân A. Các nhóm lợi ích đặc biệt đang ngày càng B. Quan hệ với nhà nước là chìa khóa thành công mạnh lên trong kinh doanh Hợp đồng, đất đai,... và các nguồn lực kinh tế khác chủ yếu rơi vào 75% Hoàn toàn không nhất trí 1% tay các DN có liên kết chặt chẽ 97% Không nhất trí 9% với chính quyền địa phương 100% Không biết 21% Ưu ái cho các tổng công ty, Không nhất trí 18% hay đồng ý tập đoàn Nhà nước gây khó khăn 35% Hoàn toàn 19% cho doanh nghiệp của bạn 61% đồng ý 6% 13% Dễ dàng có được HĐ từ Nhà nước 35% là đặc quyền dành cho các tập đoàn 56% kinh tế của Nhà nước 0% 25% 50% 75% 100% Đồng ý 44% Nhóm tỉnh tốt nhất Nhóm tỉnh trung vị Ý kiến đồng ý của DN Nhóm tỉnh kém nhất Nguồn: Khảo sát XHH về PCTN, TTCP Việt Nam và NHTG, 2012. Nguồn: PCI, Chỉ số năng lực cạnh tranh cấp tỉnh 2013. 16 BỐI CẢNH VÀ GIỚI THIỆU VỀ NGHIÊN CỨU Xu hướng thương mại hóa mối quan phân định rõ ràng hơn trong mối quan hệ giữa nhà nước và tư nhân sẽ làm cho hệ giữa khu vực nhà nước và tư nhân. Để các hệ thống của nhà nước dễ bị XĐLI có được sự phân định này, cần phải ban – một hình thức xung đột mới giữa lợi hành các quy định về kiểm soát XĐLI ích cá nhân của từng công chức với việc để tách bạch rõ ràng ranh giới giữa lợi thực thi công vụ của họ. Khi các tình ích công và lợi ích tư. Quan trọng hơn huống XĐLI không được nhận diện và cả là CBCC phải thực hiện nhiệm vụ kiểm soát đúng đắn, các quyết định của của mình một cách công bằng và khách nhà nước có thể không minh bạch và bị quan, và khi quyết định của công chức tổn hại bởi lợi ích cá nhân của CBCC. không bị tác động một cách sai lệch bởi Khi nguồn lực của nhà nước không được tư lợi, tính minh bạch của thị trường phân bổ một cách có hiệu quả, nó sẽ làm và sự cạnh tranh bình đẳng trong kinh suy yếu hiệu quả quản trị nhà nước và doanh sẽ được hỗ trợ và hiệu quả quản tính liêm chính của khu vực công. Trong lý nhà nước sẽ được tăng cường. tình huống xấu nhất, nó có thể đưa đến Kiểm soát XĐLI ngay trong quá trình tham nhũng, xói mòn lòng tin của người cải cách thể chế là yêu cầu thiết yếu vì dân và gây bất ổn xã hội. quá trình cải cách này sẽ quyết định việc Tuy nhiên, XĐLI là một khái niệm hình thành các thể chế nhà nước và thị được hiểu khác nhau bởi những người trường, các quy định và luật lệ cho thế khác nhau, cả trong xã hội Việt Nam hệ tương lai. Quá trình cải cách này có và giữa các cán bộ công chức nhà nước. ý nghĩa hết sức quan trọng đối với cấu Mặc dù một tình huống XĐLI đề cập đến trúc và vận hành của nền kinh tế thị những lợi ích đối lập trong một tổ chức trường cũng như bản chất của nhà nước hay trong chính bản thân một CBCC, sau cải cách. Cách thức Việt Nam tiến người ta thường thấy người dân, doanh hành cải cách thể chế và sự dịch chuyển nghiệp hoặc cán bộ, công chức đề cập ranh giới giữa khu vực nhà nước và khu tới XĐLI như là một cuộc xung đột hay vực tư nhân sẽ quyết định hình hài của tranh chấp giữa hai hay nhiều người nhà nước, nền kinh tế, và xã hội trong hoặc các bên liên quan. Chẳng hạn người tương lai. Điều này đặc biệt đúng khi ta thường hiểu XĐLI như một cuộc xung khu vực tư nhân ngày càng đóng vai trò đột về điều kiện làm việc giữa người lao quan trọng trong sự phát triển của nền động và người sử dụng lao động, hoặc kinh tế. Nếu không được định hướng một cuộc tranh chấp giữa một công ty tốt, các thể chế mới được tạo ra có thể phát triển bất động sản với người dân ở khiến việc kiểm soát XĐLI trở nên khó một khu vực đô thị hoá. khăn hơn. Việt Nam đã xác định cải cách thể chế Nghiên cứu này là nghiên cứu đầu là một ưu tiên hàng đầu trong thập kỷ tới. tiên đặt ra vấn đề ‘xung đột lợi ích’ trong Việc xác định ưu tiên như vậy là hết sức bối cảnh hiện nay của Việt Nam. Mục phù hợp, đặc biệt là khi cải cách thể chế tiêu tổng quát của nghiên cứu không đã được coi là thách thức cơ bản đối với phải là để loại bỏ XĐLI. Thay vào đó, báo sự phát triển của Việt Nam hiện nay. Để cáo mong muốn nâng cao nhận thức về đạt được khát vọng trở thành một quốc sự cần thiết phải giải quyết vấn đề XĐLI gia thịnh vượng với thể chế hiện đại vào trong thực thi công vụ và cung cấp thông năm 2035, Việt Nam bắt buộc phải có sự tin đầu vào cho đối thoại và hoạch định KIỂM SOÁT XUNG ĐỘT LỢI ÍCH TRONG KHU VỰC CÔNG 17 QUY ĐỊNH VÀ THỰC TIỄN Ở VIỆT NAM chính sách về tăng cường trách nhiệm XĐLI. Phần 4 trình bày tổng quát phương giải trình của nhà nước và phòng, chống pháp luận được sử dụng trong nghiên tham nhũng, cũng như cho chương trình cứu. Phần 5 trình bày những phát hiện cải cách thể chế lớn hơn của Việt Nam. sau khi nghiên cứu tài liệu, cả về khuôn Báo cáo này được bố cục như sau: khổ pháp lý hiện nay ở Việt Nam và một phần tiếp theo (phần 2) của báo cáo mô tả số kinh nghiệm quốc tế liên quan và kết mục tiêu và phạm vi nghiên cứu. Phần 3 quả khảo sát thực địa. Phần 6 đưa ra kết phân tích một số khái niệm liên quan đến luận và các khuyến nghị của báo cáo. Mục tiêu và phạm vi nghiên cứu 2 2.1. Mục tiêu nghiên cứu XĐLI ở trong khu vực công và trong tương tác giữa khu vực công với khu vực Mục tiêu tổng quát của nghiên cứu tư. Đối tượng nghiên cứu là cán bộ công là nhằm đề xuất một số biện pháp giúp chức, viên chức nhà nước (gọi chung là Chính phủ và các bên liên quan hạn chế CBCC). Nghiên cứu này không đề cập các tình huống xung đột lợi ích mà CBCC4 tới XĐLI ở khu vực tư. Ngoài ra, nghiên gặp phải khi thực thi công việc của mình, cứu này chỉ tập trung vào XĐLI đối với từ đó nâng cao chất lượng thể chế khu vực cá nhân. XĐLI đối với tổ chức không công và phòng ngừa tham nhũng có hiệu thuộc phạm vi nghiên cứu. quả hơn. Cụ thể, nghiên cứu nhằm trả lời các câu hỏi chính sau đây: Các địa phương và lĩnh vực 1. Các quy định hiện hành của Việt Nam nghiên cứu5 liên quan tới kiểm soát XĐLI đã có ở những lĩnh vực nào? Nghiên cứu được triển khai tại 10 2. Mức độ nhận thức của CBCC, doanh tỉnh/thành phố là Hà Nội, Thành phố nghiệp, người dân đối với XĐLI như Hồ Chí Minh [TP HCM], Sơn La, Thái thế nào? Bình, Đồng Tháp, Nghệ An, Thừa Thiên 3. Mức độ phổ biến của các tình huống Huế, Đà Nẵng, Hải Phòng, và Cần Thơ.6 XĐLI như thế nào theo đánh giá của Nghiên cứu này cũng được tiến hành với CBCC, người dân và doanh nghiệp? CBCC tại 5 Bộ bao gồm: Giao thông vận 4. Các quy định liên quan tới XĐLI đã tải [GTVT], Xây dựng, Công thương, được thực thi đến đâu? Có những Tài chính và Tài nguyên và Môi trường nhân tố nào ảnh hưởng tới hiệu quả [TNMT]. thực thi các quy định liên quan tới XĐLI? Đối tượng khảo sát 5. Kinh nghiệm quốc tế nào phù hợp với bối cảnh ở Việt Nam trong việc hạn Nghiên cứu tiến hành khảo sát ở ba chế XĐLI ở khu vực công? đối tượng: CBCC, người dân và doanh 6. Những biện pháp nào Việt Nam có nghiệp. Chi tiết về mẫu khảo sát được thể áp dụng để kiểm soát XĐLI tốt trình bày trong phần Phương pháp hơn ở Việt Nam? Nghiên cứu và Phụ lục 1. 2.2. Phạm vi nghiên cứu Loại thông tin được thu thập trong khảo sát Đối tượng nghiên cứu Nghiên cứu này tìm hiểu nhận thức Với mục tiêu như trên, nghiên cứu về XĐLI của cả ba nhóm đối tượng, này chỉ tập trung vào các tình huống cảm nhận và trải nghiệm của họ về các 20 MỤC TIÊU VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU tình huống XĐLI trong khu vực công. • Thanh tra, kiểm tra; và Các hình thức XĐLI được chú trọng • Xử lý vi phạm. bao gồm: Hầu hết các ngành đều thực hiện • Tặng/nhận quà của CBCC; những công việc này. Vì vậy, nghiên cứu • CBCC giúp đỡ người thân; này không hướng trọng tâm vào bất cứ • CBCC sử dụng lợi thế thông tin để ngành quản lý nào. thu lợi cá nhân; và Nghiên cứu cũng thu thập quan • CBCC chia sẻ lợi ích với doanh nghiệp điểm, đánh giá của CBCC về hiệu quả khi thực thi nhiệm vụ. thực thi các quy định hiện hành liên Các hoạt động được nghiên cứu bao quan tới XĐLI, các nhân tố ảnh hưởng gồm: tới quá trình thực thi và kiến nghị của • Cung cấp dịch vụ công; họ đối với quy định quà tặng. Cuối cùng, • Bổ nhiệm và tuyển dụng; ảnh hưởng của văn hóa tới XĐLI cũng • Quản lý đấu thầu; là câu hỏi được đặt ra cho các đối tượng • Cấp phép, phê duyệt dự án; khảo sát. Một số khái niệm 3 3.1. Định nghĩa xung đột (trách nhiệm được ủy thác hay chức vụ, quyền hạn). lợi ích • Lợi ích riêng tư (cá nhân): Yếu tố thứ nhất là lợi ích riêng tư đối với Xung đột lợi ích không còn là một CBCC. Câu hỏi chính ở yếu tố này khái niệm mới trong quản trị nhà là: “CBCC được lợi gì từ việc ra hoặc nước. Cùng với sự phát triển của các không ra quyết định công? Lợi ích đó học thuyết về quản trị quốc gia, nhiều có thực sự có giá trị đối với họ hay khái niệm mới đã được ra đời và góp không?” Trong báo cáo này thuật ngữ phần quan trọng trong việc tạo dựng “lợi ích cá nhân” và “lợi ích riêng tư” những phương thức giúp xây dựng được hiểu như nhau. một quốc gia có nền quản trị tốt. Kiểm • Sự tham gia hay trách nhiệm được soát XĐLI có những mối liên hệ gần ủy thác (chức vụ, quyền hạn): Việc có với các khái niệm như đạo đức công lợi ích riêng tư bản thân nó chưa chắc vụ, trách nhiệm giải trình, chế độ liêm đã tạo nên XĐLI. Yếu tố thứ hai tham chính,…chúng cùng tạo dựng một môi gia cấu thành nên XĐLI là cá nhân đó trường mà ở đó trách nhiệm thực thi phải tham gia khá rõ nét vào quá trình công vụ được đề cao, các hiện tượng ra hoặc không ra quyết định. XĐLI nảy tham nhũng, tiêu cực được kiểm soát. sinh khi có mối quan hệ trực tiếp hoặc Dù còn một vài cách hiểu khác dự đoán được giữa việc cá nhân tham nhau về khái niệm “xung đột lợi ích” gia ra quyết định và việc họ có lợi ích (conflict of interest), định nghĩa về riêng tư. Yếu tố này có thể diễn giải XĐLI nhìn chung đã được thống nhất dưới dạng: “Vì tôi tham gia vào quá trên thế giới. Nghiên cứu này sử dụng trình ra hoặc không ra quyết định và/ định nghĩa về XĐLI của OECD (2004) hoặc có ảnh hưởng tới quyết định nên như sau: mới thu nhận được lợi ích riêng tư đó (ví dụ: được tặng quà)”. “Xung đột hay mâu thuẫn lợi ích Lưu ý rằng, xung đột lợi ích có thể (XĐLI) là tình huống trong đó một cán xảy ra đối với cá nhân hoặc tổ chức, bộ công chức, trong thẩm quyền chính song nghiên cứu này chỉ tập trung vào thức của mình, đưa ra hoặc phải đưa XĐLI đối với cá nhân CBCC. XĐLI có ra các quyết định hoặc có những hành thể tồn tại ở những cấp độ khác nhau, động, có thể tác động tới lợi ích cá nhân bao gồm: (1) XĐLI tiềm tàng; và (2) của họ”. XĐLI hiện hữu (Bảng 1). Trong mọi trường hợp, nếu không được kiểm soát Theo định nghĩa này, có hai yếu phù hợp, XĐLI có thể làm ảnh hưởng tố cơ bản cấu thành xung đột lợi ích, tới tính liêm chính và hiệu quả của khu đó là lợi ích riêng tư và sự tham gia vực công và làm suy giảm niềm tin của 22 MỘT SỐ KHÁI NIỆM xã hội. Khi XĐLI thực sự diễn ra, quyết đề cập tới lợi ích riêng tư của CBCC. định của CBCC có thể không còn khách Tuy nhiên sự khác nhau là ở chỗ tham quan. Khi XĐLI mới dừng ở mức độ nhũng có mục tiêu rõ ràng là vụ lợi, tiềm tàng thì tác hại của nó có thể cũng trong khi đó XĐLI chưa nói tới mục đã đủ lớn. Cảm nhận về XĐLI có thể gây tiêu vụ lợi mà mới nói tới sự xung đột mất lòng tin và phá vỡ sự đồng thuận giữa lợi ích công và lợi ích tư trong trong xã hội. quá trình ra quyết định của CBCC. • Đối tượng điều chỉnh: Tham nhũng 3.2. Xung đột lợi ích nói tới các “hành vi”, trong khi XĐLI nói tới các “tình huống”. Các tình và tham nhũng huống XĐLI có thể dẫn đến hành vi tham nhũng trong trường hợp CBCC XĐLI và tham nhũng là hai khái niệm ra quyết định vì lợi ích riêng và làm khác nhau, nhưng có liên quan tới nhau. tổn hại tới lợi ích chung. Trong trường Theo nghĩa hẹp và là khái niệm được hợp ngược lại, CBCC ra quyết định vì pháp luật Việt Nam quy định (tại Luật lợi ích chung thì XĐLI không dẫn tới Phòng, chống tham nhũng năm 2005), tham nhũng. Về mặt lý thuyết, tham tham nhũng là hành vi của người có nhũng có thể bị loại bỏ hoặc giảm cơ chức vụ, quyền hạn đã lợi dụng chức vụ, bản, song các tình huống XĐLI thì quyền hạn đó để vụ lợi. Như vậy, khái luôn tồn tại và cần kiểm soát để tránh niệm tham nhũng (theo luật hiện hành) dẫn tới tham nhũng. và XĐLI trong nghiên cứu này có một số Như vậy, XĐLI có tính khách quan, điểm tương đồng và khác biệt như sau: nảy sinh từ chức năng, nhiệm vụ, chính • Chủ thể: Chủ thể của tham nhũng và sách, quy định và cơ chế hoạt động của tổ XĐLI đều là CBCC. chức, ngành, địa phương, hoặc toàn quốc • Lợi ích riêng tư: Cả hai khái niệm đều gia. Trong khi đó, tham nhũng mang BẢNG 1 Các cấp độ XĐLI XĐLI tiềm tàng XĐLI hiện hữu CBCC ở tình huống có thể bị tác động bởi lợi CBCC ở tình huống bị tác động bởi lợi ích ích riêng tư của mình khi thực thi công vụ. riêng tư của họ khi thực thi công vụ. Ví dụ: Con của cán bộ cấp cao trong một Ví dụ: XĐLI hiện hữu xảy ra nếu vị cán Bộ là chủ một công ty xây dựng có tham bộ quản lý đó không công khai thông tin gia đấu thầu dự án xây dựng văn phòng của công ty của con trai mình có tham gia Bộ đó. Tình huống này là tình huống XĐLI đấu thầu và ông ta tham gia quá trình tiềm tàng. chấm thầu. KIỂM SOÁT XUNG ĐỘT LỢI ÍCH TRONG KHU VỰC CÔNG 23 QUY ĐỊNH VÀ THỰC TIỄN Ở VIỆT NAM nặng tính chủ quan vì là hành vi, quyết là “doanh nghiệp sân sau” của CBCC; định của CBCC. XĐLI là những tình • Tham gia các công việc có thể sử dụng huống có nhiều nguy cơ, nhưng không lợi thế thông tin từ vị trí công tác: nhất thiết, dẫn đến hành vi tham nhũng. CBCC tham gia các công việc có thể Tuy nhiên, các tình huống có XĐLI sử dụng lợi thế thông tin từ vị trí công luôn là những tình huống khó khăn cho tác để thu lợi cá nhân. Ví dụ: CBCC sử CBCC khi ra quyết định. Việc hạn chế dụng lợi thế thông tin từ vị trí công các tình huống XĐLI hoặc hướng dẫn việc để đầu tư, môi giới bất động sản, rõ ràng cho CBCC cách xử lý đúng đắn đầu tư chứng khoán, v.v. khi đối mặt với các tình huống này sẽ có • Tham gia các hoạt động có thể quyết tác dụng lớn trong việc phòng ngừa các định (hoặc gây ảnh hưởng) có lợi hành vi tham nhũng, đồng thời giúp cho cho người thân: CBCC ra quyết định CBCC ra những quyết định khách quan, (hoặc gây ảnh hưởng) có lợi cho người công bằng hơn. thân khi xử lý công việc chung; ví dụ tham gia hội đồng hoặc có tác động để 3.3. Các hình thức xung đột tuyển dụng người thân. Trong các tình huống trên, lợi ích có lợi ích thể trực tiếp hoặc không trực tiếp đối với cá nhân thực thi công vụ, song là lợi ích XĐLI có thể biểu hiện theo nhiều cho những người thân (vợ chồng, con cách khác nhau, tùy thuộc vào các tình cái, bố mẹ, anh em ruột) thì cũng chứa huống khác nhau cho CBCC. Dựa vào rà đựng XĐLI. Quà tặng cho CBCC có thể soát tài liệu và pháp luật liên quan, XĐLI làm cho quyết định của họ thiếu khách được chia theo các hình thức có thể gắn quan và không phục vụ lợi ích chung. với quyết định của CBCC như sau: Phân bổ hợp đồng cho doanh nghiệp sân • Tặng/nhận quà: Đối tác liên quan tới sau đồng nghĩa với việc hợp đồng có chi công việc (hoặc quyết định của CBCC) phí cao hơn và nguồn lực không được sử tặng CBCC quà bằng tiền/hiện vật dụng một cách hiệu quả. Tương tự, quyết hoặc không bằng tiền/hiện vật; định nhân sự trong khu vực công không • Đầu tư chia sẻ lợi ích với doanh dựa trên thực tài là rào cản thu hút nhân nghiệp: CBCC đầu tư chia sẻ lợi ích tài và làm suy yếu bộ máy hành chính. với doanh nghiệp hoạt động trong Nếu ranh giới giữa khu vực công và khu lĩnh vực mình quản lý hoặc có liên vực tư không được kiểm soát phù hợp, quan đến lĩnh vực mà mình quản lý. tính hiệu quả và trách nhiệm giải trình Các doanh nghiệp này còn được gọi của Nhà nước sẽ bị giảm sút. Phương pháp nghiên cứu 4 Nghiên cứu này áp dụng cách tiếp nhiệm giải trình” (PAM) của Ngân hàng cận sáng tạo, tổng hợp các phương pháp Thế giới.7 Cơ sở dữ liệu này bao gồm các khác nhau nhằm tăng độ tin cậy của kết quy định kiểm soát XĐLI từ 90 quốc gia quả. Các phương pháp chính bao gồm: trong đó có Việt Nam tại thời điểm năm • Rà soát khung pháp lý hiện hành của 2012. Nhóm nghiên cứu đã tổng hợp lại Việt Nam liên quan đến kiểm soát khung pháp lý kiểm soát XĐLI ở Việt Nam XĐLI có sử dụng Khung kiểm soát hiện có bao gồm những văn bản, quy định XĐLI được chấp nhận rộng rãi của pháp luật cập nhật của Việt Nam, trong đó PAM và OECD; có Hiến pháp năm 2013; Luật PCTN năm • Tìm hiểu các thông lệ và kinh nghiệm 2005 và sửa đổi năm 2007 và 2012; Luật quốc tế trong việc kiểm soát XĐLI của Đấu thầu sửa đổi năm 2013; Luật Doanh một số quốc gia được lựa chọn trong nghiệp năm 2014; Luật Cán bộ, Công chức khu vực và một số nền kinh tế đang năm 2008; Luật Viên chức năm 2010; Luật chuyển đổi; Thanh tra 2010; Bộ Luật tố tụng hình sự • Khảo sát định tính và định lượng, dựa 2015; Bộ Luât tố tụng dân sự 2015. Việc rà trên kết quả rà soát khung pháp lý hiện soát khung pháp lý kiểm soát XĐLI hiện hành ở Việt Nam để tìm hiểu về mức hành ở Việt Nam cũng cung cấp thêm cơ độ phổ biến của XĐLI ở Việt Nam và sở cho nhóm nghiên cứu xây dựng bảng các biện pháp hạn chế XĐLI hiện nay hỏi khảo sát cho nghiên cứu định lượng và được thực hiện thế nào trong thực tế. định tính tập trung vào những lĩnh vực có Cách tiếp cận này cho phép tổng hợp rủi ro XĐLI cao. dữ liệu từ nhiều nguồn, so sánh pháp luật Việc tổng hợp kinh nghiệm quốc tế và thực tiễn thực hiện pháp luật, cũng dựa vào cơ sở dữ liệu “Cơ chế trách nhiệm như so sánh cảm nhận và trải nghiệm từ giải trình” PAM của 14 quốc gia OECD các đối tượng khác nhau. Cách tiếp cận và của một số các quốc gia chuyển đổi. này đặc biệt phù hợp với chủ đề nghiên Các quốc gia chuyển đổi được lựa chọn cứu được coi là nhạy cảm như XĐLI. để so sánh với Việt Nam đều là quốc gia có thu nhập trung bình hoặc thu nhập 4.1. Rà soát khung pháp lý cao và tập trung ở cả khu vực Đông Nam Á, Trung Á và Đông Âu. và tổng hợp kinh nghiệm Ngoài cơ sở dữ liệu PAM, nhóm quốc tế nghiên cứu cũng tham khảo một số báo cáo về XĐLI của OECD và nguồn dữ liệu Việc rà soát khung pháp lý chủ yếu của một số quốc gia cụ thể không nằm dựa vào cơ sở dữ liệu “kiểm soát/hạn chế trong cơ sở dữ liệu PAM nhưng cũng XĐLI” nằm trong sáng kiến “Cơ chế trách có thể giúp ích cho Việt Nam trong quá 26 PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU trình so sánh kinh nghiệm quốc tế, như Khảo sát doanh nghiệp thu được Hàn Quốc, Trung Quốc và Xinh-ga-po. kết quả phản hồi đầy đủ của 512 doanh nghiệp8. Đặc điểm của mẫu doanh nghiệp 4.2. Nghiên cứu khảo sát khảo sát tương đồng với đặc điểm của tổng thể doanh nghiệp Việt Nam 2013 được Khảo sát tiến hành trên địa bàn 10 tiến hành bởi Tổng cục Thống kê ở nhiều tỉnh/thành phố được lựa chọn trước bao chỉ tiêu. Tuy nhiên, tỷ lệ doanh nghiệp FDI gồm: Hà Nội, Thành phố Hồ Chí Minh, tham gia khảo sát nhỏ hơn so với đặc điểm Hải Phòng, Đà Nẵng, Cần Thơ, Sơn La, tổng thể. Ngoài ra, tỷ lệ doanh nghiệp có Thái Bình, Nghệ An, Thừa Thiên Huế quy mô vừa và lớn trong mẫu cao hơn so và Đồng Tháp. Ở cấp trung ương, khảo với tổng thể. Kết quả mẫu doanh nghiệp sát thực hiện với cán bộ công chức của 5 nhìn chung đảm bảo yêu cầu thống kê khi Bộ: Tài chính, Tài nguyên và Môi trường, phân tích so sánh và suy luận. Giao thông, Xây dựng và Công thương. Số lượng cán bộ công chức tham gia Ba nhóm đối tượng tham gia khảo khảo sát ở 4 cấp hành chính như sau: sát gồm: người dân, DN và CBCC. Khảo • Cấp xã là 538 người (39,2%); sát CBCC được thực hiện trực tiếp ở cấp • Cấp huyện là 537 người (39,1%); trung ương và địa phương, khảo sát DN • Cấp tỉnh là 247 người (18%); được tiến hành trực tuyến thông qua • Cấp bộ là 52 người (3,8%). Cán bộ công cụ SurveyMonkey. Khảo sát người công chức lãnh đạo chiếm khoảng một dân được thực hiện qua trang báo điện nửa mẫu (xem thêm trong Phụ lục 1). tử VnExpress. Mỗi đối tượng khảo sát có bảng hỏi riêng được các chuyên gia 4.3. Thảo luận nhóm NHTG cùng với TTCP, Ban Nội chính Trung ương và nhóm tư vấn thiết kế, Thảo luận nhóm được tiến hành cho chỉnh sửa nhiều lần. hai đối tượng CBCC và doanh nghiệp. Mục tiêu của các cuộc thảo luận này Mẫu và phương thức khảo sát nhằm lấy thêm các ý kiến bình luận sâu của CBCC và doanh nghiệp về XĐLI, Mẫu khảo sát cuối cùng bao gồm 570 các hình thức XĐLI trong thực tế và biểu người dân, 512 doanh nghiệp và 1.374 hiện cụ thể của chúng thông qua các ví CBCC. Người dân tham gia khảo sát dụ trong thực tiễn công tác, mức độ phổ trên cơ sở tự nguyên và số lượng trả lời biến của XĐLI, tác động của XĐLI, và cao hơn so với kỳ vọng (500). Tuổi trung các biện pháp ngăn ngừa XĐLI. bình của người tham gia khảo sát là 35. Nội dung và cách thức tiến hành thảo Trình độ học vấn của người dân trong luận nhóm cho từng đối tượng doanh mẫu khảo sát cao hơn tổng thể dân số cả nghiệp và CBCC được thống nhất trước nước. Cơ cấu theo trình độ học vấn và nhằm bảo đảm những thông tin thu được thành thị nông thôn là khá tương đồng là khách quan và có thể so sánh. Ngoài hai giữa mẫu người dân và mẫu cán bộ công mươi cuộc thảo luận nhóm (cho CBCC chức (xem thêm trong Phụ lục 1). Điều và DN) được tiến hành tại mỗi tỉnh, một này cho phép so sánh kết quả trả lời của cuộc thảo luận nhóm CBCC cấp bộ được các câu hỏi hoặc tình huống tương tự diễn ra tại Hà Nội. Thảo luận nhóm do nhau trong bảng hỏi. các chuyên gia của T&C Consulting và KIỂM SOÁT XUNG ĐỘT LỢI ÍCH TRONG KHU VỰC CÔNG 27 QUY ĐỊNH VÀ THỰC TIỄN Ở VIỆT NAM APIM trực tiếp điều hành với sự tham gia quát hết các tình huống XĐLI ở mọi hoạt của NHTG. động của CBCC. Nghiên cứu này chỉ đề Có tổng cộng 84 doanh nghiệp tham cập tới các hình thức XĐLI ở một số hoạt gia trong 10 cuộc thảo luận nhóm diễn động chính của CBCC. ra ở 10 tỉnh với đầy đủ các loại hình Khảo sát người dân được tiến hành hình sở hữu và quy mô, nhưng đa phần trực tuyến thông qua báo điện tử nên là doanh nghiệp tư nhân và có quy mô tính đại diện của mẫu bị ảnh hưởng. nhỏ và vừa. Thảo luận nhóm CBCC Kết quả khảo sát người dân chỉ dùng (tổng cộng 11 cuộc) đã thu hút 107 cán để so sánh với câu trả lời của CBCC và bộ công chức tham gia. Các CBCC tham DN. gia thảo luận chủ yếu là cán bộ thanh tra Cuối cùng, các cuộc thảo luận nhóm ở các địa phương. được tiến hành đã góp phần làm tăng độ tin cậy của kết quả nghiên cứu. Kết quả thảo luận nhóm vừa giúp lý giải vừa 4.4. Hạn chế của nghiên cứu làm sâu sắc thêm các kết quả khảo sát. thực địa (khảo sát và thảo Tuy nhiên, thành phần thảo luận nhóm luận nhóm) của CBCC chưa thực sự đa dạng với tỷ lệ lớn là CBCC đã và đang công tác trong Nghiên cứu thực địa khó có thể bao ngành thanh tra (thuộc các Sở/Bộ). Kết quả nghiên cứu 5 5.1. Khung pháp lý kiểm bản thân CBCC, viên chức, đặc biệt là với người đứng đầu nhà nước, đại biểu soát XĐLI và đối chiếu Quốc hội, Bộ trưởng và các thành viên kinh nghiệm quốc tế Chính phủ, cán bộ của UBND. Một số các quy định kiểm soát XĐLI có áp dụng Như đã trình bày ở trên, việc rà soát với các thành viên trong gia đình, nhưng khung pháp lý kiểm soát XĐLI được chỉ ở một mức độ hạn chế. Tùy thuộc vào thực hiện theo khung phân tích “hạn chế loại XĐLI, vợ, chồng hoặc họ hàng thân XĐLI” và “công khai tài chính” của “Cơ thích cũng nằm trong đối tượng áp dụng chế Trách nhiệm giải trình” (PAM). Kết của các quy định. Các thành viên trong quả rà soát cho thấy, chưa có cơ sở pháp gia đình chỉ là đối tượng áp dụng trong lý mang tính tổng thể về kiểm soát XĐLI một quy định về kiểm soát XĐLI liên ở Việt Nam. quan đến hỗ trợ để có được hợp đồng Hiến pháp của Việt Nam có một Chính phủ. số điều khoản áp dụng với thành viên Phụ lục 2 tổng hợp chi tiết về các Chính phủ, đó là các thành viên Chính quy định pháp luật hiện hành kiểm phủ không được đồng thời là thành soát XĐLI ở Việt Nam, có đối chiếu viên Ủy ban Thường vụ Quốc hội. Luật theo Khung phân tích “Cơ chế trách PCTN có quy định tương đối toàn diện nhiệm giải trình” PAM. Khung phân về các biện pháp phòng ngừa XĐLI, tích này bao gồm một tập hợp các biện thông qua việc yêu cầu xây dựng các pháp chính tương ứng với các hạn chế quy tắc ứng xử và quy tắc đạo đức nghề về hành vi của CBCC nhằm ngăn ngừa nghiệp hay kiểm soát nhiệm vụ của XĐLI. Khung pháp lý này cũng bao gồm CBCC. Ngoài ra, Luật CBCC, Luật Viên các biện pháp kiểm soát XĐLI khác như chức, Luật Tổ chức Quốc Hội, Luật Tổ yêu cầu báo cáo quà tặng, kê khai tài chức HĐND, Luật Đấu thầu cũng có sản, thu nhập, hay hoạt động ngoài công các điều khoản hạn chế XĐLI ở những vụ, các giải pháp xử lý tình huống XĐLI mức độ khác nhau. tiềm tàng, theo dõi và giám sát việc thực Mặc dù một số luật và văn bản hướng hiện các quy định. dẫn có bao gồm các điều khoản hạn chế Các hạn chế này giúp ngăn ngừa XĐLI và yêu cầu phải khai báo về lợi ích CBCC thực hiện hoặc tham gia vào cá nhân, song khái niệm XĐLI chưa được những hoạt động mà có thể đặt họ vào định nghĩa rõ ở bất cứ văn bản pháp quy trong những tình huống XĐLI. Phần nào. Việc không có một định nghĩa rõ dưới đây sẽ tóm lược các quy định hạn ràng thế nào là XĐLI có thể khiến việc chế ba dạng XĐLI chính ở Việt Nam. Đó kiểm soát XĐLI trở nên khó khăn hơn là hạn chế về: (i) thu nhập và tài sản; (ii) ở Việt Nam. Hầu hết các quy định liên hạn chế về các hoạt động kinh doanh; và quan đến XĐLI đều được áp dụng với (iii) hạn chế trong khi đảm nhiệm chức 30 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU vụ công. Phụ lục 3 trình bày chi tiết thực Điều 40 của Luật PCTN 2005 (sửa tiễn ở các nước OECD và một số quốc đổi năm 2007 và 2012) và Quyết định số gia chuyển đổi trong việc hạn chế các 64/2007/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính dạng XĐLI và một số biện pháp kiểm phủ quy định rõ CBCC, viên chức không soát XĐLI khác trong khu vực công. được nhận tiền, tài sản hoặc lợi ích vật Các kinh nghiệm được trình bày nhằm chất khác từ tổ chức hoặc cá nhân có đưa ra một số định hướng trong việc xây liên quan tới công việc của mình. Tuy dựng cơ chế kiểm soát XĐLI trong tương vậy, các quy định này không áp dụng lai ở Việt Nam. Việc lựa chọn thực tiễn với bất cứ thành viên nào trong gia đình nào phù hợp nhất cho Việt Nam sẽ cần của CBCC. có những phân tích sâu hơn về mô hình So sánh quy định về nhận quà của tổ chức bộ máy nhà nước và chính trị Việt Nam với các quy định của một số tương ứng với Việt Nam. nước Đông Á cho thấy có một sự khác biệt rõ ràng. Cụ thể, các nước Đông Á áp 5.1.1. Kiểm soát về thu nhập dụng quy định kiểm soát nhận quà với cả và tài sản thành viên gia đình CBCC. Chẳng hạn ở Hàn Quốc, một CBCC Các biện pháp kiểm soát về thu nhập sẽ được yêu cầu phải ngăn không cho vợ/ và tài sản bao gồm các quy định liên chồng, họ hàng thân thích được nhận quan đến nhận quà tặng, quyền nắm quà hoặc đồ vật có giá trị mà chính bản giữ cổ phần, cổ phiếu trong công ty tư thân CBCC không được phép nhận. Hàn nhân, sở hữu đất đai hoặc bất động sản. Quốc có quy định một danh sách dài các Hầu hết các nước OECD và các quốc gia món quà CBCC được phép nhận và tất cả chuyển đổi được lựa chọn đều có các quy những món quà không nằm trong danh định hạn chế về nhận quà. Các hạn chế sách đều phải được trả lại. Tại Xinh-ga-po, này áp dụng với CBCC và một số cán bộ CBCC không được phép nhận bất cứ quà cấp cao ở trong cơ quan hành pháp và gì. Nếu một Bộ trưởng hoặc vợ/chồng, lập pháp. Khung pháp lý của Việt Nam con cái nhận được một món quà, món hiện nay đã bắt kịp với xu hướng chung quà đó cần được định giá và được trưng này ở các nước OECD và một số quốc bày tại trụ sở của văn phòng Bộ trưởng đó gia chuyển đổi. (Hộp 1). HỘP 1 Quy tắc về nhận quà tặng ở Hàn Quốc và Xinh-ga-po Quy tắc ứng xử đối với cán bộ công chức một cán bộ, công chức liên quan đến của Hàn Quốc nhiệm vụ có liên hệ đến công vụ hiện tại Hạn chế về nhận tiền và vật có giá trị của người đó. Một cán bộ, công chức sẽ khác: Một cán bộ, công chức không được phải ngăn cản vợ/chồng hoặc bố mẹ, con nhận tiền, vật có giá trị, bất động sản, quà cái của mình không được nhận tiền hoặc biếu, quà tặng để giải trí từ cán bộ, công vật có giá trị khác mà bị cấm đối với công chức liên quan đến nhiệm vụ, từ cá nhân chức. Các quy định nêu trên không áp là một bên liên quan đến nhiệm vụ hoặc dụng đối với các món đồ sau đây: KIỂM SOÁT XUNG ĐỘT LỢI ÍCH TRONG KHU VỰC CÔNG 31 QUY ĐỊNH VÀ THỰC TIỄN Ở VIỆT NAM • Tiền hoặc vật phẩm khác được cung Quy định của pháp luật về việc cấp một cách hợp pháp đối với yêu cầu nhận quà tại Xinh-ga-po chi trả như thanh toán nợ; Nếu một cán bộ, công chức được • Thực phẩm hoặc tiện ích được cung tặng một món quà, người đó nhất định cấp trong phạm vi thực hành thông phải từ chối. Nếu người đó được tặng thường; một món quà của một quan chức đến • Đi lại, khách sạn hoặc ăn uống được thăm, người đó phải nhận quà và sau đó cung cấp bởi một nhà tài trợ cho tất chuyển lại cho người đứng đầu bộ phận cả những người tham gia trong một của mình. Giá trị của món quà sẽ được sự kiện chính thức liên quan đến định giá và người nhận quà có thể trả nhiệm vụ; tiền để giữ lại quà nếu muốn. • Quà lưu niệm hoặc hàng hóa khuyến Bộ trưởng cũng phải từ chối và trả lại mại phân phối cho nhiều người và tất cả những món quà. Nếu việc trả lại những người không xác định; quà được cho là sẽ xúc phạm người tặng, • Tiền hoặc vật có giá trị khác được sau khi nhận Bộ trưởng phải chuyển món cung cấp công khai cho cán bộ, công quà đó cho Thư ký thường trực của Bộ chức có nhu cầu, là những người bị trưởng để xử lý. Nếu Bộ trưởng muốn ảnh hưởng do bị bệnh hoặc phải chịu mua, món quà sẽ phải được định giá, sau các tai họa khác; đó Bộ trưởng có thể mua theo giá trị bằng • Tiền hoặc vật có giá trị khác được cung tiền của nó, hoặc nếu giá trị dưới 50 đôla cấp cho cán bộ, công chức để tạo điều Xinh-ga-po, Bộ trưởng có thể giữ món kiện cho việc thực hiện các nhiệm vụ quà mà không phải trả tiền. Nếu Thư ký của mình trong giới hạn do Trưởng thường trực cho rằng món quà là vì lợi đơn vị thiết lập; ích của Chính phủ, sau khi nhận món • Một món quà nhỏ được tặng theo quà có thể được trưng bày hoặc sử dụng thông lệ chung; chính thức tại văn phòng của Bộ trưởng. • Một tổ chức xã hội thân thiện tặng Quy tắc này cũng áp dụng khi trao quà công khai tiền hoặc vật có giá trị khác; tặng trong những chuyến thăm chính • Một cán bộ, công chức cấp cao tặng thức. Nếu Bộ trưởng hoặc vợ/chồng hoặc tiền hoặc vật có giá trị khác cho cấp con của Bộ trưởng nhận được quà, họ có dưới của mình để thúc đẩy tinh thần thể đưa quà đi định giá hoặc trưng bày tại của họ hoặc để an ủi, khuyến khích văn phòng của Bộ trưởng. Nếu Bộ trưởng hoặc thưởng cho họ. mong muốn đáp lại bằng một món quà, Nguồn: Quy tắc ứng xử đối với cán bộ, công chức của Hàn Quốc Chính phủ có thể mua bằng ngân sách (2008). của nhà nước. Người định giá đối với tất cả các quà tặng là Kế toán trưởng nhà nước của Xinh-ga-po. Nguồn: Áp dụng Phát triển Dân chủ, Chương trình toàn cầu của Viện Hành chính công của Canada (IPAC), “Xung đột lợi ích và đạo đức trong Chính phủ. Tài liệu tóm tắt: Xinh-ga-po”. 32 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU Khung pháp lý của Việt Nam cũng trong gia đình của thủ trưởng, phó thủ có những hạn chế về sở hữu trong kinh trưởng cơ quan. doanh. Luật PCTN và Luật CBCC, Luật Cụ thể, CBCC không được tham gia Doanh nghiệp không cho phép CBCC quản lý và điều hành doanh nghiệp tư thành lập doanh nghiệp tư nhân, công nhân, công ty trách nhiệm hữu hạn, công ty trách nhiệm hữu hạn, công ty cổ ty cổ phần, hợp tác xã, bệnh viện tư nhân phần, hợp tác xã, bệnh viện tư nhân và các tổ chức nghiên cứu khoa học tư và các tổ chức nghiên cứu khoa học nhân. Ngoài ra, CBCC cũng không được tư nhân. Ngoài ra, trưởng, phó các cơ phép đóng vai trò tư vấn cho tổ chức, quan và vợ/chồng của họ không được doanh nghiệp và cá nhân trong những góp vốn vào doanh nghiệp các CBCC lĩnh vực liên quan đến bí mật công việc này trực tiếp quản lý. và bí mật nhà nước, hay trong những Mặc dù CBCC bị hạn chế sở hữu công việc thuộc thẩm quyền giải quyết trong các doanh nghiệp, việc sở hữu của CBCC. Người thân trong gia đình các tài sản quan trọng khác như bất của trưởng, phó các cơ quan không được động sản và đất đai không bị hạn chế. kinh doanh trong lĩnh vực mà họ trực Các quy định hiện hành không có điều tiếp quản lý. khoản hạn chế về sở hữu hoặc hình thức Nghị định số 102/2007/NĐ-CP ngày có được các tài sản này của CBCC. Có 14-6-2007 của Chính phủ và Luật CBCC một quy định hạn chế (Điều 37, khoản cũng quy định rõ CBCC không được 1, Luật PCTN) việc sử dụng thông tin phép làm việc trong lĩnh vực trước đây nội bộ nhằm thu lời cho cá nhân mà quản lý trong một thời gian nhất định cũng có thể áp dụng với bất động sản sau khi nghỉ việc. Ngoài ra, CBCC làm và đất đai cho mục đích cá nhân. Một việc trong những lĩnh vực liên quan đến số nước có quy định kiểm soát rõ ràng bí mật nhà nước sẽ bị cấm không được đối với sở hữu đất đai và bất động sản. làm việc cho cá nhân, tổ chức trong nước CBCC không bị cấm sở hữu bất động hoặc nước ngoài liên quan đến lĩnh vực sản nhưng cấm không được sử dụng lợi mình làm trước đây trong thời hạn năm thế thông tin hay nhận quà để sở hữu năm kể từ ngày nghỉ hưu. Hạn chế này bất động sản hoặc tài sản quan trọng. không áp dụng đối với thành viên trong gia đình của CBCC. 5.1.2. Hạn chế về các hoạt động Nhiều quốc gia hoàn toàn không cho kinh doanh phép một số đối tượng CBCC nhất định tham gia vào các công việc ngoài nhiệm vụ Hầu hết các nước OECD và các quốc chính. Theo khảo sát của OECD năm 2010 gia chuyển đổi được lựa chọn đều có về Liêm chính, có khoảng 42% các nước điều khoản hạn chế CBCC và cán bộ cấp OECD không cho phép Chủ tịch, Thủ cao có lợi ích kinh doanh riêng và công tướng và các Bộ trưởng hoặc các thành việc ngoài nhiệm vụ chính. viên nội các được tham gia các công việc Tương tự như vậy, Việt Nam cũng có ngoài nhiệm vụ “được trả lương” và 26% các quy định, chủ yếu trong Luật PCTN các nước OECD không cho phép những và Luật CBCC, hạn chế về lợi ích kinh người nắm quyền ra quyết định này được doanh cá nhân và công việc ngoài nhiệm tham gia các công việc ngoài nhiệm vụ vụ chính đối với CBCC và người thân “không được trả lương” (Hình 2). KIỂM SOÁT XUNG ĐỘT LỢI ÍCH TRONG KHU VỰC CÔNG 33 QUY ĐỊNH VÀ THỰC TIỄN Ở VIỆT NAM Các nước OECD không cho phép các nhà lập pháp, 12% đối với các cán một số đối tượng CBCC khác tham gia bộ thuế và hải quan, 11% đối với cán vào các công việc ngoài nhiệm vụ chính bộ của các đơn vị đấu thầu và 6% đối chiếm tỷ lệ thấp hơn như: 24% đối với với các cán bộ thuộc cơ quan tài chính thẩm phán và công tố viên, 10% đối với (Hình 2 và 3). HÌNH 2 Mức công bố lợi ích cá nhân của những người đứng đầu nắm quyền ra quyết định trong các nước OECD 100% 90% 80% Tỷ lệ của các nước OECD tương ứng 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Tài sản Nợ Nguồn thu nhập Khoản thu nhập CV ngoài NV chính: Được trả lương CV ngoài NV chính: Không trả lương Quà tặng Công việc trước đây Tài sản Nợ Nguồn thu nhập Khoản thu nhập CV ngoài NV chính: Được trả lương CV ngoài NV chính: Không trả lương Quà tặng Công việc trước đây Tài sản Nợ Nguồn thu nhập Khoản thu nhập CV ngoài NV chính: Được trả lương CV ngoài NV chính: Không trả lương Quà tặng Công việc trước đây Ngành Hành pháp Ngành Lập pháp Ngành Tư pháp Không yêu cầu công khai Thông tin được tiết lộ nhưng không công bố công khai Thông tin được tiết lộ và công bố công khai Các hoạt động không cho phép Nguồn: Khảo sát của OECD về Liêm chính (2010). Lưu ý: Dựa trên số liệu của 35 nước OECD không bao gồm Luxemburg. Đối với ngành Hành pháp, dữ liệu về Chủ tịch, Thủ tướng, các Bộ trưởng và thành viên Nội các. Đối với ngành Lập pháp, dữ liệu về các nhà lập pháp ở cả Thượng viện và Hạ viện. Đối với ngành Tư pháp, dữ liệu về thẩm phán và các công tố viên. 34 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU HÌNH 3 Mức công bố lợi ích cá nhân của một số CBCC trong các lĩnh vực có nguy cơ cao tại các nước OECD 100% 90% 80% Tỷ lệ của các nước OECD tương ứng 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Tài sản Nợ Nguồn thu nhập Khoản thu nhập CV ngoài NV chính: Được trả lương CV ngoài NV chính: Không trả lương Quà tặng Công việc trước đây Tài sản Nợ Nguồn thu nhập Khoản thu nhập CV ngoài NV chính: Được trả lương CV ngoài NV chính: Không trả lương Quà tặng Công việc trước đây Tài sản Nợ Nguồn thu nhập Khoản thu nhập CV ngoài NV chính: Được trả lương CV ngoài NV chính: Không trả lương Quà tặng Công việc trước đây Cán bộ thuế, hải quan Đơn vị đấu thầu Cơ quan tài chính Không yêu cầu công khai Thông tin được tiết lộ nhưng không công bố công khai Thông tin được tiết lộ và công bố công khai Các hoạt động không cho phép Nguồn: Khảo sát của OECD về Liêm chính (2010). Lưu ý: Dựa trên số liệu của 35 nước OECD không bao gồm Luxemburg. Việc nắm giữ các hợp đồng của Chính chủ chốt khác của cơ quan. Luật PCTN phủ cũng được quy định và hạn chế trong (Điều 37, khoản 4 và 5), cũng có điều luật của Việt Nam. Luật PCTN (Điều khoản hạn chế nắm giữ hợp đồng Chính 37) có một điều khoản chung cấm thủ phủ, tuy nhiên, điều khoản chỉ áp dụng trưởng, phó thủ trưởng cơ quan để người với CBCC quản lý doanh nghiệp nhà thân trong gia đình kinh doanh trong lĩnh nước. Luật Đấu thầu năm 2013 (Điều vực mình trực tiếp quản lý. Tuy nhiên các 17, 75, 78, và 89) cũng có những hạn chế quy định này không nêu rõ có hạn chế tương tự nhưng lại chỉ áp dụng với CBCC đối với việc nắm giữ các hợp đồng của liên quan đến công tác đấu thầu. Chính phủ hay không. Hơn nữa, những Tại hầu hết các nước OECD và các quy định hạn chế hiện hành chỉ áp dụng nước đang trong quá trình chuyển đổi, với thủ trưởng và phó thủ trưởng các cơ việc nắm giữ các hợp đồng của Chính quan mà không áp dụng với các cán bộ phủ bị hạn chế đối với một số nhóm KIỂM SOÁT XUNG ĐỘT LỢI ÍCH TRONG KHU VỰC CÔNG 35 QUY ĐỊNH VÀ THỰC TIỄN Ở VIỆT NAM CBCC. Các điều khoản nhằm hạn chế bố toàn bộ biện pháp của mình trong việc nắm giữ các hợp đồng của Chính hợp đồng và được quản lý cấp trên phủ tại các nước này thường là các điều cho phép (Hộp 2). khoản chung và được áp dụng cho các hoạt động kinh doanh khác, tuy nhiên 5.1.3. Hạn chế trong khi đảm nhiệm có một số nước có các quy định hạn công vụ chế cụ thể về việc nắm giữ hợp đồng. Ví dụ, Luật Quản lý các cán bộ, công Các hạn chế trong khi đảm nhiệm chức của Vương quốc Anh quy định công vụ bao gồm những quy định (i) các bộ và ban, ngành không được trao kiểm soát việc ra quyết định có ảnh hợp đồng cho: hưởng đến lợi ích cá nhân của CBCC; • Bất kỳ cán bộ, công chức nào trong bộ (ii) hạn chế việc nắm giữ các vị trí mâu và ban, ngành; thuẫn nhau như việc đồng thời ban hành • Bất kỳ quan hệ hợp tác nào mà trong chính sách và thực thi chính sách; (iii) đó một công chức của bộ và ban, giúp đỡ người thân và bạn bè có việc ngành là thành viên; hoặc làm trong khu vực công; và (iv) giúp đỡ • Bất kỳ công ty nào mà một công chức doanh nghiệp của người thân và bạn bè trong bộ và ban, ngành là giám đốc, có hợp đồng của Chính phủ. trừ khi cán bộ, công chức đó đã công Quá trình ra quyết định tác động đến HỘP 2 Ví dụ về những hạn chế đối với việc thực hiện hợp đồng của Chính phủ E-xtô-ni-a: Cán bộ, công chức có thể không (vốn của Công ty) trở lên không được tham được ra kết luận về những giao dịch với Nhà gia vào một mối quan hệ kinh doanh với một nước thông qua cơ quan của mình. (Luật cơ quan nhà nước mà cán bộ, công chức đó Dịch vụ công, 1995). đang làm việc và cũng không được tham gia vào liên danh với các nhà thầu khác hoặc Vương quốc Anh: Các bộ và ban, ngành nhà thầu phụ trong quan hệ kinh doanh này. không được trao hợp đồng cho: bất kỳ cán bộ, Điều này áp dụng cho các đơn vị kinh doanh công chức nào trong bộ và ban, ngành; bất kỳ mà một thành viên gia đình của cán bộ, công quan hệ hợp tác nào mà trong đó một công chức có từ 0,5% trở lên đối với vốn chủ sở chức của bộ và ban, ngành là thành viên; hoặc hữu, trong trường hợp mà một thành viên bất kỳ công ty nào mà một công chức trong gia đình của cán bộ, công chức có thể, bằng bộ và ban, ngành là giám đốc, trừ khi cán bộ, cách nào đó, trực tiếp hay gián tiếp, giành công chức đó đã công bố toàn bộ biện pháp được phần vốn chủ sở hữu đang xem xét của mình trong hợp đồng và được quản lý hoặc cổ phần của cán bộ, công chức đó trong cấp trên cho phép. (Luật Quản lý cán bộ, công khoảng thời gian 2 năm trước khi được đề chức, 2010). bạt hoặc cử vào vị trí của người đó trong cơ quan nhà nước cho đến khi rời nhiệm Cờ-roát-ti-a: Đơn vị kinh doanh mà một sở. (Luật Phòng, chống xung đột lợi ích của cán bộ, công chức có từ 0,5% vốn chủ sở hữu Cờ-roát-ti-a, 2011). Nguồn: Cơ sở dữ liệu về những Cơ chế trách nhiệm giải trình công (PAM), Ngân hàng Thế giới (2012); Luật Phòng, chống xung đột lợi ích của Cờ-roát-ti-a (2011). 36 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU lợi ích cá nhân của CBCC có thể bao gồm một quyết định nếu “các quyết định được tham gia vào một quy trình thủ tục hành đưa ra hoặc hành động được thực hiện có chính cho đến việc chuẩn bị hoặc ban liên quan đến công chức đó hoặc liên quan hành một quyết định chính sách. Mặc dù đến người có mối liên hệ với công chức chưa có một quy định tổng thể kiểm soát đó”. Tại Lát-vi-a, Luật phòng chống XĐLI, việc tham gia của CBCC vào quá trình Thống đốc bang, Bộ trưởng, thành viên này, pháp luật hiện hành của Việt Nam của Quốc hội và cán bộ, công chức bị hạn đã có một số quy định kiểm soát tình chế biểu quyết về những quyết định chính huống này, trong một số luật như Luật sách liên quan đến lợi ích cá nhân của một Kiểm toán, Bộ Luật tố tụng dân sự, Bộ cán bộ, công chức. Tại Li-thua-ni-a, Luật Luật tố tụng hình sự và Luật Thanh tra. về Điều chỉnh lợi ích công và tư trong dịch Ngược lại, phần lớn các nước OECD vụ dân sự nêu rằng một cán bộ, công chức và một số nước đang trong quá trình trong hệ thống dịch vụ dân sự và thành chuyển đổi đều có quy định chung này. viên của Quốc hội đều bị cấm tham gia Pháp luật của các nước vùng Baltic đưa vào việc chuẩn bị, xem xét hoặc phê duyệt ra một số ví dụ tốt. Tại E-xtô-ni-a, trong các quyết định hoặc bằng cách khác gây đạo luật PCTN các cán bộ, công chức bị ảnh hưởng đến quá trình ra quyết định, từ cấm thực hiện một hành động hoặc ra đó có thể dẫn đến XĐLI (Hộp 3). HỘP 3 Các quốc gia vùng Baltic: Hạn chế về việc tham gia vào quá trình ra quyết định có ảnh hưởng đến lợi ích cá nhân E-xtô-ni-a công chức. (Luật Phòng, Chống xung đột lợi Cán bộ, công chức bị cấm thực hiện một ích, 2002; Chỉ thị của Chính phủ số 1 “Nguyên hành động hoặc ra một quyết định nếu: (1) tắc về hành vi của cán bộ, công chức”, 2001). các quyết định được đưa ra hoặc hành động được thực hiện vì lợi ích của công chức đó Li-thua-ni-a hoặc vì một người có liên quan với công Một cán bộ, công chức trong hệ thống dịch chức đó; (2) công chức biết được lợi ích kinh vụ dân sự và thành viên của Quốc hội đều tế hoặc các lợi ích khác của mình hoặc của bị cấm tham gia vào việc chuẩn bị, xem người có liên quan, mà có thể có tác động đến xét hoặc phê duyệt các quyết định hoặc hành động hoặc quyết định đưa ra; (3) công các quyết định mà sẽ gây ảnh hưởng, từ chức biết được nguy cơ về tham nhũng. (Luật đó có thể dẫn đến rủi ro XĐLI. Một cán Phòng, Chống tham nhũng, 2012). bộ, công chức trong hệ thống dịch vụ dân sự và thành viên của Quốc hội không lợi Lát-vi-a dụng công vụ, quyền hạn hoặc tên mình để Thống đốc bang, Bộ trưởng, thành viên của tác động đến quyết định của người khác, Quốc hội và cán bộ, công chức bị hạn chế mà từ đó sẽ gây ra XĐLI. (Luật về Điều biểu quyết về những quyết định chính sách chỉnh lợi ích công và tư trong dịch vụ dân liên quan đến lợi ích cá nhân của một cán bộ, sự, 1997). Nguồn: Cơ sở dữ liệu về những Cơ chế trách nhiệm giải trình công (PAM), Ngân hàng Thế giới (2012). KIỂM SOÁT XUNG ĐỘT LỢI ÍCH TRONG KHU VỰC CÔNG 37 QUY ĐỊNH VÀ THỰC TIỄN Ở VIỆT NAM Việt Nam chưa có quy định pháp luật Tuy vậy, có một điểm tích cực là pháp nào về việc hạn chế các CBCC đồng thời luật Việt Nam hiện hành có quy định nắm giữ hai vị trí là hoạch định và thực hạn chế việc CBCC giúp đỡ người thân hiện hoặc thực hiện và giám sát chính có việc làm trong khu vực công. Luật sách. Trên thực tế, một số văn bản pháp PCTN và Luật Doanh nghiệp không cho luật của Việt Nam ủy nhiệm một số phép CBCC quản lý doanh nghiệp nhà CBCC nhất định nắm giữ hai vị trí mâu nước, thủ trưởng và phó thủ trưởng cơ thuẫn nhau này. Ví dụ trong Luật Khiếu quan, tổ chức, đơn vị sắp xếp để người nại và Luật Tố cáo đã phân công vai trò thân trong gia đình nắm giữ một số vị trí giám sát cho Thủ trưởng các cơ quan hay thực hiện một số nhiệm vụ trong cơ Chính phủ9. Việc giao cho Thủ trưởng quan, tổ chức. Các quy định hạn chế này các cơ quan Chính phủ vai trò giải quyết không bao gồm việc thu xếp công việc khiếu nại và xem xét quyết định khiếu cho thành viên khác trong gia đình và nại về những vấn đề mà chính họ là bạn bè của CBCC. người ra quyết định và quản lý ẩn chứa Một điểm hạn chế của các điều khoản XĐLI khi vai trò chính của họ là thực nêu trên là phạm vi còn hạn hẹp. Các hiện chính sách và/hoặc ra quyết định CBCC (và người thân của CBCC) không hành chính. quản lý doanh nghiệp nhà nước hoặc Không giống Việt Nam, hầu hết không giữ chức vụ trưởng hoặc phó đơn các nước OECD và các quốc gia đang vị không thuộc phạm vi áp dụng của các trong quá trình chuyển đổi đều có các điều khoản hạn chế này. Ngoài ra, các quy định nhằm hạn chế các thành viên điều khoản hạn chế này không bao gồm của Chính phủ đồng thời nắm giữ vị trí các thành viên của đại gia đình CBCC hoạch định và thực thi chính sách (Phụ (như anh chị em dâu, rể) hay những lục 3, Hộp iii). Hình thức hạn chế này người khác như bạn bè của CBCC. được quy định trong Hiến pháp và/hoặc Trong khi đó, quá nửa các nước các luật điều chỉnh XĐLI. Ví dụ, đạo OECD và quốc gia chuyển đổi được lựa luật về XĐLI của nước Cộng hòa Séc có chọn có quy định hạn chế về việc giúp quy định các thành viên của Quốc hội đỡ gia đình hoặc bạn bè trong khu vực đều không được nắm giữ bất kỳ vị trí công. Một số quốc gia như Nhật Bản, Ba nào trong nền hành chính công. Một ví Lan hay Cờ-roát-ti-a có phạm vi áp dụng dụ khác là Hiến pháp của nước Cộng rộng hơn với họ hàng của tất cả CBCC hòa Xlô-va-ki-a nêu rằng “Việc bãi chứ không chỉ áp dụng với họ hàng của nhiệm một thành viên của Chính phủ trưởng và phó trưởng cơ quan. Hơn nữa, sẽ không tương ứng với việc bãi nhiệm quan hệ họ hàng ở đây được hiểu theo một thành viên của Quốc hội” (Phụ lục nghĩa rộng hơn tức là bao gồm vợ, chồng, 3, Hộp ix). anh chị em họ, bạn bè, v.v.. (Hộp 4). 38 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU HỘP 4 Ví dụ về các hạn chế đối với việc hỗ trợ các thành viên gia đình và những người khác để được tuyển dụng trong cơ quan nhà nước Hạn chế đối với cán bộ, công chức ở Trung việc hoặc ký hợp đồng thông qua hoạt động Quốc: Nếu có quan hệ như vợ chồng, con mua sắm công (Luật Phòng, chống xung đột cháu, quan hệ họ hàng trong vòng ba đời hay lợi ích). quan hệ thân thiết giữa các công chức, người có liên quan sẽ không được nắm giữ vị trí Hạn chế đối với cán bộ, công chức tại Ba cấp dưới trực thuộc của cùng một lãnh đạo Lan: Cán bộ, công chức phải trung lập và trong cùng cơ quan hoặc giữ vị trí có mối không thiên vị khi thực hiện nhiệm vụ của quan hệ cấp trên hoặc cấp dưới trực tiếp, mình: không được cho phép bất kỳ nghi ngờ hoặc tham gia vào các công việc như tổ chức, gì về gắn lợi ích tư với lợi ích công và trong nguồn nhân lực, kiểm tra kỷ luật, giám sát và các vấn đề hành chính, công chức không được thanh tra, kiểm toán và tài chính trong cơ phân biệt đối xử giữa mọi người và không quan mà một bên liên quan đang giữ vị trí được để các mối quan hệ phát sinh từ gia đình, lãnh đạo cao nhất (Luật Cán bộ, công chức tình bạn, công việc hoặc quan hệ thành viên của Trung Quốc). ảnh hưởng đến. Không thể có một mối quan hệ cấp trên với cấp dưới giữa vợ chồng hoặc Hạn chế đối với cán bộ, công chức tại người có liên quan và cán bộ, công chức (Quy Bun-ga-ri: Một người sẽ không được bổ tắc đạo đức của cán bộ, công chức, 2002; Luật nhiệm là cán bộ, công chức tại một cơ quan Cán bộ, Công chức). nơi mà người đó là cán bộ cấp dưới trực tiếp chịu sự quản lý và kiểm soát của chồng hay Hạn chế đối với Tổng thống, Bộ trưởng và vợ, của anh chị em cùng huyết thống, họ các thành viên của quốc hội tại Cộng hòa hàng trong phạm vi bốn đời, hoặc người thân Xlô-va-ki-a: Tổng thống, Bộ trưởng và các có quan hệ hôn nhân trong phạm vi bốn đời thành viên của Quốc hội không được sử (Luật Cán bộ, công chức). dụng văn phòng của mình hoặc quyền hạn có liên quan đến văn phòng của mình và Hạn chế đối với cán bộ, công chức tại thông tin có được do thực hiện công việc Cờ-roát-ti-a: Các cán bộ, công chức không tại văn phòng của mình hoặc trong mối được hứa hẹn tuyển dụng hoặc bất cứ quyền quan hệ vì lợi ích của mình, vì lợi ích của lợi khác để đổi lấy bất kỳ món quà hay lời những người thân thiết hoặc những người hứa tặng quà. Các cán bộ, công chức không có quan hệ pháp lý khác (Hiến pháp về lợi được gây ảnh hưởng đến sự phân công công ích công, 2004). Nguồn: Cơ sở dữ liệu về những Cơ chế trách nhiệm giải trình công (PAM), Ngân hàng Thế giới (2012); Luật Cán bộ, Công chức của Trung Quốc (2005). KIỂM SOÁT XUNG ĐỘT LỢI ÍCH TRONG KHU VỰC CÔNG 39 QUY ĐỊNH VÀ THỰC TIỄN Ở VIỆT NAM Khung pháp lý về XĐLI của Việt chung về tính liêm chính trong suốt quá Nam cũng có quy định hạn chế việc trình đấu thầu song vẫn không quy định CBCC giúp đỡ người thân nắm giữ rõ việc cấm giúp đỡ bạn bè và những hợp đồng của Chính phủ. Luật PCTN người có liên quan đến CBCC tham gia không cho phép CBCC quản lý DN nhà trong quá trình đấu thầu. Hơn nữa, quy nước ký kết hợp đồng với các DN thuộc định của Luật cũng không làm rõ mối sở hữu của những người thân trong gia quan hệ của CBCC với các nhà thầu phụ đình. Ngoài ra, Luật cũng không cho của nhà thầu. phép trưởng và phó trưởng cơ quan, tổ chức để người thân thực hiện kinh 5.2. Kết quả nghiên cứu doanh trong lĩnh vực họ trực tiếp quản thực địa lý. Tương tự như các quy định hạn chế việc giúp đỡ người thân thu xếp công Chương này trình bày phát hiện từ việc cho thành viên trong gia đình, các các cuộc khảo sát về XĐLI được thực quy định hạn chế trong Luật PCTN hiện với các CBCC, doanh nghiệp và cũng có phạm vi áp dụng hạn chế. Các người dân về nhận thức cũng như trải quy định này không bao gồm các CBCC nghiệm của họ về XĐLI, các lĩnh vực dễ (và người thân của họ) không quản lý xảy ra XĐLI và các quy định về XĐLI DN nhà nước hoặc không giữ chức vụ hiện hành đang được thực hiện thế nào. trưởng, phó đơn vị, các thành viên khác trong đại gia đình CBCC (như các anh 5.2.1. Nhận thức về XĐLI chị em dâu, rể) hoặc những người khác như bạn bè của CBCC. Nghe và hiểu về khái niệm XĐLI Luật Đấu thầu 2013 đã giải quyết một số hạn chế về phạm vi áp dụng của Luật Hầu hết CBCC (86%), doanh nghiệp PCTN. Luật này nghiêm cấm tất cả các (89%), và người dân (94,6%) trong mẫu CBCC có liên quan đến quá trình đấu khảo sát đều đã từng nghe cụm từ “xung thầu (cụ thể là những người đứng đầu và đột lợi ích”. Tuy nhiên, ý nghĩa của cụm các cá nhân thuộc bên mời thầu và chủ từ này được hiểu hết sức khác nhau. Kết đầu tư) được trực tiếp tham gia trong quả khảo sát (Hình 4) và thảo luận nhóm quá trình lựa chọn nhà thầu cho các nổi lên hai vấn đề chính: gói thầu có sự tham gia của thành viên • Đại đa số đối tượng tham gia khảo sát trong đại gia đình CBCC (cụ thể là bố (60% CBCC, 70% DN, và 68% người mẹ đẻ, bố mẹ chồng/vợ, chồng/vợ, con dân) cho rằng XĐLI nói tới mâu đẻ, con nuôi, con rể, con dâu và các anh thuẫn về lợi ích giữa các bên. Chỉ có chị em). Quan trọng là Luật Đấu thầu khoảng ¼ số người trong mẫu khảo yêu cầu tất cả các bên mời thầu và các tổ sát hiểu XĐLI là xung đột xảy ra trong chức đánh giá “đảm bảo tính trung thực, nội tại quyết định của CBCC giữa lợi khách quan và công bằng trong suốt quá ích riêng của CBCC và lợi ích chung. trình đấu thầu” và quy định hủy thầu • Không có sự khác biệt đáng kể giữa trong các trường hợp có vi phạm. các nhóm CBCC, DN, và người dân Mặc dù Luật Đấu thầu có yêu cầu trong cách hiểu về cụm từ XĐLI. 40 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU HÌNH 4 Ý nghĩa của cụm từ “xung đột lợi ích” theo cách hiểu của CBCC, DN và người dân 80% 70 CBCC DN Người dân 70% 68 60% 60 50% 40% 30% 28 22 24 20% 11 10% 5 5 2 3 4 0% Mâu thuẫn Mâu thuẫn Tình huống QĐ Ý nghĩa khác về lợi ích giữa trách nhiệm của CB có xung đột giữa hai bên và chế độ lợi ích chung và riêng Đánh giá về XĐLI ở các tình huống số người được hỏi ở các nhóm cho cụ thể rằng những tình huống này có ảnh hưởng lớn tới quyết định của CBCC. Mặc dù mới chỉ có khoảng ¼ số người • Ở các tình huống được hỏi, tỷ lệ được hỏi hiểu XĐLI giống như định người dân nhận thấy tình huống nghĩa của nghiên cứu, song đa số họ có có ảnh hưởng tới tính khách quan, thể nhận biết XĐLI tiềm ẩn ở các tình công bằng trong quyết định của huống cụ thể. Câu hỏi khảo sát đưa ra CBCC đều cao hơn nhóm CBCC. một số tình huống cụ thể và đối tượng Sự chênh lệch đáng kể nhất là ở khảo sát được hỏi liệu những tình huống các tình huống CBCC có cổ phần này có ảnh hưởng tới tính khách quan, trong doanh nghiệp thuộc phạm vi công bằng trong quyết định của CBCC mình quản lý (70% người dân so hay không. Kết quả (Hình 5) cho thấy: với 50% CBCC), bác sĩ bệnh viện • Cả ba nhóm đối tượng khá thống nhất công tham gia khám chữa bệnh ở với nhau trong việc coi các tình huống phòng khám tư (35% người dân so nhận quà/tiền của cán bộ thuế, hải với 22% CBCC), các tình huống quan, cán bộ thanh tra, công an, kiểm cán bộ nhận quà của nhà thầu sát, tòa án, tình huống cán bộ nhận (81% người dân so với 70% CBCC) quà của nhà thầu, hay tình huống cán và cán bộ địa chính tham gia làm bộ địa chính làm dịch vụ môi giới bất dịch vụ môi giới bất động sản (71% động sản là những tình huống có thể người dân so với 62% CBCC). ảnh hưởng lớn tới tính khách quan, • Doanh nghiệp về cơ bản có đánh công bằng trong các quyết định của giá tương tự như CBCC. Tình CBCC. Có khoảng 62% tới gần 90% huống có sự khác biệt đáng kể là KIỂM SOÁT XUNG ĐỘT LỢI ÍCH TRONG KHU VỰC CÔNG 41 QUY ĐỊNH VÀ THỰC TIỄN Ở VIỆT NAM khi cán bộ có người thân là chủ quan, công bằng thì có thể có những hậu doanh nghiệp trong lĩnh vực mình quả sau: quản lý: trong khi chỉ có 49% • Làm tổn hại lợi ích chung (66% số CBCC cho rằng tình huống này CBCC trong mẫu đồng ý); có thể ảnh hưởng tới quyết định • Làm ảnh hưởng tới niềm tin vào Nhà của cán bộ thì tỷ lệ này của doanh nước (67,5% số CBCC trong mẫu nghiệp là 63,5%. đồng ý); Các CBCC trong mẫu khảo sát cho • Làm ảnh hưởng tới uy tín cá nhân rằng khi ra các quyết định thiếu khách (74% số CBCC trong mẫu đồng ý); HÌNH 5 Ảnh hưởng của các tình huống tới tính khách quan công bằng khi ra QĐ 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% 85 3. Cán bộ thuế, HQ nhận quà/tiền từ DN 73 88 2. Cán bộ TT, KT, CA, KS, TA nhận tiền/quà của đối tượng liên quan 83 86 90 71 1. Cán bộ nhận quà hoặc đi ăn với nhà thầu 79 81 63 7. Cán bộ địa chính nhận làm dịch vụ/môi giới BĐS 63 71 59 6. Cán bộ trong hội đồng tuyển dụng có thí sinh là người thân 56 4. Nhân viên y tế nhận tiền/quà của bệnh nhân 10. Cơ quan NN thay mặt nhà đầu tư thoả thuận 53 với người bị thu hồi đất 55 50 9. Cán bộ có cổ phần trong DN thuộc phạm vi QL 59 63 8. Cán bộ chủ chốt có người thân là chủ DN trong lĩnh vực QL 49 64 23 5. Bác sĩ BV công tham gia khám chữa bệnh ở phòng khám tư 35 CBCC DN Người dân Ghi chú: Một số tình huống không hỏi người dân và doanh nghiệp để rút ngắn phiếu hỏi trực tuyến. 42 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU • Tạo tiền lệ xấu trong cơ quan (61% số • Đặt vấn đề theo hướng ngược lại, có CBCC trong mẫu đồng ý). tới 50% CBCC và 65% DN, người dân đồng ý rằng việc CBCC tặng/nhận Văn hóa và sự tồn tại quà thực chất là hối lộ biến tướng. của các tình huống XĐLI Kết quả thảo luận nhóm CBCC và Những tình huống XĐLI phổ biến doanh nghiệp rất tương đồng với kết quả như CBCC tặng/nhận quà, giúp đỡ người khảo sát. Đại biểu trong các cuộc thảo thân thường được luận giải là những tình luận nhóm đều khẳng định tặng quà vốn huống chứa đựng yếu tố “văn hóa truyền là một nét đẹp văn hóa truyền thống. Tuy thống” và vì vậy sự tồn tại của các tình nhiên, quà tặng cho CBCC hầu hết đều huống này ở Việt Nam là “đương nhiên”. không chứa đựng yếu tố văn hóa (tình Tuy nhiên, kết quả nghiên cứu cho cảm) thuần túy đó. Gần như tất cả các thấy đa số CBCC, doanh nghiệp và người món quà cho CBCC đều chứa đựng trong dân không đồng ý rằng văn hóa truyền đó yếu tố lợi ích cá nhân, thậm chí hối thống là yếu tố khiến CBCC nhận/tặng lộ. Vì vậy, giá trị văn hóa truyền thống quà hay đầu tư chia sẻ lợi ích riêng trong đích thực không thúc đẩy các tình huống công việc. Kết quả khảo sát (Hình 6) có XĐLI. Có chăng, “văn hóa truyền thống” thể tóm tắt như sau: đã được sử dụng để bao biện cho hành vi • Có tới 60 – 62% CBCC không đồng tìm kiếm lợi ích cá nhân, bất chấp lợi ích ý rằng “CBCC nhận quà trong công chung của các bên mà thôi. việc là lẽ đương nhiên vì tặng/nhận quà là nét đẹp văn hóa hoặc là hình “Có một số [quà tặng] là tình cảm thức cảm ơn”. Một tỷ lệ tương tự thật...; có nhưng mà ít lắm, hiếm lắm.” ở DN có cùng ý kiến trên. 64% số [Một CBCC trong thảo luận nhóm] người dân tham gia khảo sát không đồng ý với lý do “tặng/nhận quà là “Tôi có quan ngại về việc coi tặng quà nét văn hóa nên CBCC nhận quà là là XĐLI. Tôi nghĩ khi ai đó tặng quà đương nhiên”. CBCC thì đó hầu như là hối lộ rồi.” • 82% CBCC và 67% DN không đồng [Một CBCC trong thảo luận nhóm] ý rằng “việc tặng/nhận quà là hợp tác trao đổi nên việc CBCC nhận quà là “Dứt khoát [doanh nghiệp] đã tặng bình thường”. Tỷ lệ thấp hơn có ý kiến quà CBCC là phải có xung đột.” phản đối ở phía DN (so với CBCC) [Một lãnh đạo doanh nghiệp trong phần nào phản ánh sự sẵn sàng trao thảo luận nhóm] đổi lợi ích từ phía doanh nghiệp với CBCC. Thảo luận nhóm cũng cho thấy nhiều • Quan niệm “một người làm quan, cả doanh nghiệp coi việc tặng quà cho họ được nhờ” là lý do để CBCC giúp CBCC là hoạt động kinh doanh bình người thân cũng vấp phải sự phản đối thường, thậm chí cần thiết cho doanh của 84% CBCC, 72,5% DN và 70% nghiệp. Mặc dù không thích, song họ sẵn người dân. sàng chấp nhận thực tại này. KIỂM SOÁT XUNG ĐỘT LỢI ÍCH TRONG KHU VỰC CÔNG 43 QUY ĐỊNH VÀ THỰC TIỄN Ở VIỆT NAM HÌNH 6 Quan niệm về văn hóa và hành vi tìm kiếm lợi ích riêng Quan điểm của CBCC 100% 5 7 90% 16 16 8 100% 100% 10 55 77 80% 16 16 16 16 90% 90% 88 25 21 10 10 51 49 70% 80% 80% 60% 25 25 21 21 51 51 49 49 70% 70% 50% 60% 60% 84 40% 86 16 16 50% 50% 30% 63 84 84 40% 86 86 16 16 16 40% 59 16 20% 30% 30% 63 63 34 59 33 10% 59 20% 20% 34 34 0% 33 33 10% 10% 1. Tặng/nhận quà 2. Tặng quà 3. Tặng/nhận quà 4. “Một người 5. Quà cho CB 6. Việc CB nhận quà là nét văn hoá là để cảm ơn là hợp tác làm quan hầu hết hầu hết 0% 0% trao đổi cả họ được nhờ” là hối lội là hối lội 1.Tặng/nhận 1. quà 2. Tặng Tặng/nhậnquà 2. Tặngquà quà 3. Tặng/nhậnquà 3. Tặng/nhận 4. “Mộtngười quà 4. “Một người 5. Quàcho 5. Quà choCBCB 6. Việc 6. ViệcCB nhậnquà CBnhận quà lànét là vănhoá nétvăn hoá là đểcảm làđể cảmơn ơn là làhợp hợptác tác làm làmquan quan hầuhết hầu hết hầu hầuhết hết trao traođổi cảhọ cả đượcnhờ” được nhờ” Đồng là hối lội làhối là hốilội Không đồng ý đổi Trunghọlập ýlà hối lội lội Khôngđồng Không đồngýý Trunglập Trung lập Đồngýý Đồng Quan điểm của DN Quan điểm của người dân 100% 12 12 100% 12 13 19 18 80% 12 14 80% 23 17 24 21 60% 100% 100% 65 62 60% 100% 100% 65 12 12 19 19 18 18 12 12 12 12 13 13 40% 80% 80% 6712 7314 14 40% 80% 80% 17 17 6124 24 5821 21 12 23 64 23 70 1265 65 1762 62 14 20% 60% 60% 20% 60% 60% 65 65 18 18 21 0% 40% 40% 67 67 73 73 0% 40% 40% 64 64 2 70 20% 1 20% 61 258 61 58 3 4 512 12 617 17 20% 1 20% 3 4 70 5 61414 Không đồng ý Trung lập 18 18 18 Đồng ý18 Không đồng ý Trung lập 21 Đồng 21 ý 0% 0% 0% 0% 11 22 33 44 55 66 11 22 33 44 55 66 Khôngđồng Không đồngýý Trunglập Trung lập Đồng Đồngýý Khôngđồng Không đồngýý Trung Trunglập lập Đồngýý Đồng Ghi chú: 1. Tặng quà là nét văn hoá. 2. Tặng quà là để cảm ơn. 3. Tặng quà là hợp tác trao đổi. 4. “Một người làm quan cả họ được nhờ”. 5. Quà cho CB hầu hết là hối lộ. 6. Việc CB nhận quà hầu hết là hối lộ. 44 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU Như vậy, đối với đa số mọi người, XĐLI được đưa ra bao gồm: XĐLI chưa được “nâng tầm” thành một (a) Tặng/nhận quà bằng hiện vật hoặc một khái niệm, một vấn đề có tính hệ tiền; thống trong quản trị nhà nước. Điều này (b) Tặng/nhận quà không bằng hiện vật tương đồng với kết quả rà soát khung hoặc tiền (ví dụ: đi du lịch, học tập, pháp lý là pháp luật ở Việt Nam hiện chữa bệnh); chưa có một khái niệm rõ ràng về XĐLI. (c) Có tham gia đầu tư, được chia sẻ lợi Tuy nhiên, những tình huống XĐLI và ích với các DN; hậu quả của những tình huống này thì (d) Mua/bán bất động sản, cổ phiếu do được cả CBCC, người dân và DN nhận có lợi thế thông tin từ vị trí công tác; biết rõ ràng. Đa số những CBCC, DN và (e) Tham gia hoạt động có thể quyết định người dân tham gia nghiên cứu này đều (hoặc tác động, gây ảnh hưởng để ra không chấp nhận việc sử dụng yếu tố văn quyết định) có lợi cho người thân. hóa truyền thống để luận giải cho sự tồn Nhóm đối tượng CBCC được hỏi tại của các tình huống XĐLI. về mức độ phổ biến của các hình thức XĐLI trên với sáu loại hoạt động của 5.2.2. Cảm nhận và trải nghiệm công chức là: các tình huống XĐLI (1) Cung cấp dịch vụ công (có phí hoặc không thu phí); Phần này trình bày những kết quả (2) Bổ nhiệm, tuyển dụng cán bộ; khảo sát chính liên quan đến cảm nhận (3) Quản lý đấu thầu; và trải nghiệm của các đối tượng được (4) Cấp phép, phê duyệt dự án; phỏng vấn (CBCC, DN và người dân) (5) Thanh tra, kiểm tra; và với các tình huống XĐLI. Các kết quả (6) Xử lý vi phạm. bao gồm: Trong khi đó, nhóm DN chỉ được hỏi • Cảm nhận về mức độ phổ biến của về mức độ phổ biến của các hình thức các tình huống XĐLI; trên với hoạt động (3), (4), và (5) vì đây • Trải nghiệm về các tình huống XĐLI; là những hoạt động mà DN có tương tác • Trải nghiệm một số tình huống XĐLI với CBCC.10 cụ thể, bao gồm nhận/tặng quà, quản Trước hết, với các hoạt động (3), (4) lý đấu thầu và bổ nhiệm, tuyển dụng. và (5), câu hỏi cảm nhận mức độ phổ biến được đưa ra cho cả CBCC và DN. Vì Cảm nhận về mức độ phổ biến vậy, chúng ta có thể so sánh trực tiếp kết của các tình huống XĐLI quả cảm nhận của hai nhóm đối tượng phỏng vấn này. Các câu hỏi về cảm nhận mức độ phổ Kết quả khảo sát ở ba hoạt động này biến của các tình huống được đưa ra cho cho thấy hai hình thức (a) tặng/nhận quà từng hoạt động không hoàn toàn giống bằng hiện vật và/hoặc tiền và (e) ra quyết nhau cho hai nhóm đối tượng được phỏng định (hoặc tác động, gây ảnh hưởng để vấn là CBCC và DN. Nhóm nghiên cứu ra quyết định) có lợi cho người thân muốn bảo đảm rằng người trả lời có khả được cảm nhận là xảy ra phổ biến nhất năng trả lời tương đối chính xác và ở mức (Hình 7). độ có thể tin cậy về các tình huống trong Đặc biệt, kết quả so sánh còn cho thấy một hoạt động cụ thể. Các hình thức một số điểm đáng chú ý sau: KIỂM SOÁT XUNG ĐỘT LỢI ÍCH TRONG KHU VỰC CÔNG 45 QUY ĐỊNH VÀ THỰC TIỄN Ở VIỆT NAM • Thứ nhất, hoạt động (3) quản lý đấu HÌNH 7 Cảm nhận mức độ phổ biến các tình thầu và (4) cấp phép, phê duyệt dự án huống (% trả lời khá phổ biến và rất là hai hoạt động được cả hai nhóm phổ biến) cho là có xảy ra XĐLI phổ biến nhất. 100 100% • Thứ hai, nhóm đối tượng DN cảm 80% (3) Quản lý đấu thầu nhận mức độ phổ biến của các tình 58100 62 huống XĐLI cao hơn so với đối tượng 60% 100% 100 54 CBCC ở cả ba hoạt động. CBCC chỉ 100% 39 39 40% 80% 30 29 31 cảm nhận mức độ phổ biến cao (trên 80% 20% 58 60% 62 62 54 21 50%) ở hình thức tặng quà/tiền trong 58 60% 39 39 54 (3) quản lý đầu thầu và (4) cấp phép, 40%0% 39 40% a e 30 c39 29 d 31 phê duyệt dự án. Trong khi đó, đối 30 29 21 b 31 20% 21 tượng DN cảm nhận mức độ phổ biến 20% 0% cao (trên 50%) ở hai hình thức (a) tặng 0% a e c d b quà tiền và (e) giúp đỡ người thân a e c d b trong cả ba hoạt động (3) (4) và (5). 100% • Thứ ba, cảm nhận về mức độ phổ 80% (4) Cấp phép, phê duyệt dự án 75 biến của việc tặng/nhận quà (hình 60% 100% 55 60 thức a) rất cao trong đối tượng DN. 50 100% 41 40 Đặc biệt, trong hoạt động (3) quản 40% 80% 75 80% 75 33 32 31 lý đấu thầu, 100% số DN được hỏi 60 22 20% 60% 60% 55 60 50 khẳng định việc tặng/nhận quà là 55 40%0% 41 50 40 phổ biến và không có DN nào trả lời 40% 41 33 32 c40 31 a e 33 d 32 22 b 31 không biết về tình huống này. Kết 20% 22 20% quả này cũng tương đồng với kết quả 0% 0% Khảo sát DN của NHTG trong đó a e d c b a e d c b 57% DN cho rằng họ phải tặng quà cho cán bộ công chức để có được hợp (5) Thanh tra, kiểm tra đồng Chính phủ và 91% tặng quà để 100% “công việc chạy được”.11 Kết quả khảo 80% 72 sát sâu hơn về hình thức và nội dung tặng, nhận quà vì vậy sẽ được trình 60% 100% 53 100% 40 bày chi tiết ở phần tiếp theo. 40% 34 72 80% 30 80% 72 26 27 20% 60% 53 17 16 12 60% 53 40 40%0% 34 40 30 40% 34 a 26 e c27 d b 30 26 17 27 16 20% 17 16 12 20% 12 CBCC 0% DN 0% a e c d b a e c d b a. Tặng/nhận quà bằng hiện vật hoặc tiền. e. Ra quyết định (hoặc tác động, gây ảnh hưởng để ra quyết định) có lợi cho người thân. d. Mua/bán bất động sản, cổ phiếu do có lợi thế thông tin từ vị trí công tác. c. Có tham gia đầu tư, được chia sẻ lợi ích với doanh nghiệp. b. Tặng/nhận quà không bằng hiện vật hoặc tiền (ví dụ: đi du lịch, học tập, chữa bệnh). 46 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU Ba hoạt động chỉ đặt ra cho CBCC, thu lợi cá nhân nhờ “lợi thế thông tin từ bao gồm (1) cung cấp dịch vụ công; (2) vị trí công tác” trong hoạt động quản lý bổ nhiệm, tuyển dụng cán bộ; và (6) xử đấu thầu và cấp phép/phê duyệt dự án. lý vi phạm. Kết quả khảo sát cho thấy Tóm lại, CBCC và DN cảm nhận hoạt hai hình thức được cho là xảy ra phổ động quản lý đầu thầu và cấp phép, phê biến trong các hoạt động này cũng là (a) duyệt dự án xảy ra các tình huống XĐLI tặng/nhận quà bằng hiện vật hoặc tiền phổ biến nhất. Trong khi đó, tặng/nhận và (e) ra quyết định (hoặc tác động, gây quà bằng tiền/hiện vật và giúp đỡ người ảnh hưởng để ra quyết định) có lợi cho thân được cho là các hình thức (hoặc người thân (Hình 8). dạng) XĐLI xảy ra phổ biến nhất trong Lưu ý rằng, kết quả trình bày trong các hoạt động của công chức hiện nay. phần này là tỷ lệ phần trăm số người Nhìn chung, DN có cảm nhận “tiêu được hỏi cảm nhận các tình huống “xảy cực” hơn so với CBCC về mức độ phổ ra phổ biến” và “xảy ra rất phố biến”. Nếu biến của các tình huống XĐLI trong các tính cả phương án “thỉnh thoảng có xảy hoạt động của công chức. Trên thực tế, ra” thì tỷ lệ thừa nhận các tình huống có đại đa số DN (53% – 100%) cho rằng xảy ra sẽ cao hơn đáng kể. Ví dụ, nếu tính tặng/nhận quà và giúp đỡ người thân cả trường hợp “thỉnh thoảng xảy ra” thì trong công việc xảy ra khá phổ biến và phần lớn DN (khoảng 81%) và CBCC rất phổ biến. Dù rằng cảm nhận của mỗi (khoảng 68%) thừa nhận có việc CBCC đối tượng đều có thể có sự chênh lệch so HÌNH 8 Cảm nhận của CBCC về mức độ phổ biến của tình huống XĐLI (% trả lời phổ biến và rất phổ biến) 60 44 38 40 31 26 24 27 21 20 16 17 16 15 15 11 9 6 0 (1) Cung cấp dịch vụ công (2) Bổ nhiệm, tuyển dụng (6) Xử lý vi phạm a. Tặng/nhận quà bằng hiện vật hoặc tiền. e. Ra quyết định (hoặc tác động, gây ảnh hưởng để ra quyết định) có lợi cho người thân. d. Mua/bán bất động sản, cổ phiếu do có lợi thế thông tin từ vị trí công tác. c. Có tham gia đầu tư, được chia sẻ lợi ích với doanh nghiệp. b. Tặng/nhận quà không bằng hiện vật hoặc tiền (ví dụ: đi du lịch, học tập, chữa bệnh). KIỂM SOÁT XUNG ĐỘT LỢI ÍCH TRONG KHU VỰC CÔNG 47 QUY ĐỊNH VÀ THỰC TIỄN Ở VIỆT NAM với thực tế xảy ra, song cảm nhận lại gắn dụng người thân (35%); công chức liền với niềm tin của các đối tượng vào nhận tiền, quà hoặc lợi ích khác để hệ thống kinh tế, chính trị, xã hội hiện giải quyết công việc có lợi cho người hành liên quan đến các vấn đề về XĐLI. đưa tiền, quà (32%); công chức có DN “sân sau” (32%); và người có thẩm Trải nghiệm các tình huống XĐLI quyền tạo điều kiện cho người thân nhận được hợp đồng, dự án (32%). Phần này đối tượng khảo sát được Đây là tỷ lệ khá cao, đặc biệt trong hỏi về việc họ “biết rõ” về các tình huống điều kiện hầu hết các tình huống đặt XĐLI trong 12 tháng qua. Lưu ý rằng, ra cho CBCC là có vi phạm quy định. câu hỏi “biết rõ” không bắt buộc người • Thứ hai, một tỷ lệ khá cao DN cũng trả lời phải nêu tình huống mà mình biết rõ về các tình huống XĐLI này thực hiện hoặc có liên quan, nhưng là (từ 29% đến 48%). Các tình huống tình huống mà mình biết là có (hoặc trải nghiệm nhiều nhất là việc DN không) xảy ra. đưa tiền quà cho người có thẩm Tám tình huống XĐLI được hỏi trong quyền để công việc của mình được phiếu khảo sát. Trong tám tình huống, có giải quyết (48%); công chức nhận 2 tình huống chỉ dành riêng cho CBCC và tiền, quà hoặc lợi ích khác để giải 1 tình huống chỉ hỏi cho DN. Năm tình quyết công việc có lợi cho người đưa huống còn lại hỏi chung cho cả hai đối tiền, quà (46%); và công chức có DN tượng và có thể được so sánh trực tiếp. “sân sau” (37%). Kết quả khảo sát cho thấy một số vấn đề • Thứ ba, ở những tình huống cùng được đáng lưu ý sau (Hình 9): hỏi, tỷ lệ DN “biết rõ” cao hơn CBCC. • Thứ nhất, có từ 25% đến 35% CBCC Sự khác biệt lớn nhất là ở tình huống biết rõ về các tình huống XĐLI được công chức nhận quà, tiền để giải quyết nêu. Các tình huống được nhiều công việc có lợi cho người đưa quà, tiền người biết rõ nhất là bổ nhiệm, tuyển (46% DN so với 32% CBCC). 48 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU HÌNH 9 Trải nghiệm tình huống XĐLI (% biết rõ) 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 3. Người có thẩm quyền bố trí, đề bạt, tuyển dụng người thân 35 2. Công chức nhận tiền, quà hoặc lợi ích khác để giải quyết công việc 32 có lợi cho người đưa tiền, quà 46 6. Công chức có doanh nghiệp “sân sau” 32 37 4. Người có thẩm quyền tạo điều kiện cho người thân nhận được hợp 32 đồng, dự án 34 1. Công chức đưa tiền, quà hoặc lợi ích khác cho người có thẩm quyền 29 để công việc của mình được giải quyết thuận lợi hơn 5. Người có thẩm quyền có người thân kinh doanh trong lĩnh vực người 27 đó quản lý trực tiếp 32 7. Công chức mua, bán bất động sản hoặc cổ phiếu nhờ lợi thế vị trí 25 công việc 29 1a. Doanh nghiệp đưa tiền, quà, hoặc lợi ích khác cho người có thẩm quyền để công việc của mình được giải quyết thuận lợi hơn 48 CBCC DN Kết quả khảo sát khá tương đồng với “Cơ quan tôi [Sở Tài chính], đồng chí kết quả phân tích từ các thảo luận nhóm trưởng phòng, hỗ trợ y tế, giáo dục đã về XĐLI. Một số trích dẫn sau có thể cho đưa doanh nghiệp nhà mình vào, lãi thấy sự tồn tại và đa dạng về hình thức 5%. Đồng chí này bị phát hiện do để lại của tình huống này: tin nhắn.” “Có nhiều người xuất phát là lãnh đạo [Một số trích dẫn từ thảo luận nhóm doanh nghiệp... chuyển lên làm lãnh với các CBCC] đạo quản lý nhà nước thì quyền lợi kinh tế của họ vẫn còn ở doanh nghiệp. Đối với kết quả khảo sát CBCC, Việc họ vẫn còn lợi ích ở doanh nghiệp, chúng tôi so sánh các nhóm CBCC ở các không ai kiểm tra kiểm soát thì họ vẫn bộ, ngành trung ương và địa phương. duy trì và khi chỉ đạo thì họ phải nương Kết quả cho thấy có sự khác biệt rất tay cho doanh nghiệp chứ”. đáng kể giữa hai nhóm. Nhóm CBCC ở địa phương trải nghiệm hầu hết các “Huyện cũng có (cấp phòng) XĐLI. tình huống xảy ra XĐLI cao hơn hẳn so Chương trình 135, cấp giống, cấp phân với CBCC ở các bộ, ngành trung ương bón… đơn vị cung cấp là người thân, (Hình 10). người nhà của cán bộ”. KIỂM SOÁT XUNG ĐỘT LỢI ÍCH TRONG KHU VỰC CÔNG 49 QUY ĐỊNH VÀ THỰC TIỄN Ở VIỆT NAM HÌNH 10 So sánh trải nghiệm các tình huống giữa các nhóm CBCC 0% 10% 20% 30% 40% 21 3.  Người có thẩm quyền bố trí, đề bạt, tuyển dụng người thân 35 2. Công chức nhận tiền, quà hoặc lợi ích khác để giải quyết công việc 25 có lợi cho người đưa tiền, quà 33 6.  Công chức có doanh nghiệp “sân sau” 13 33 4.  Người có thẩm quyền tạo điều kiện cho người thân nhận được 12 hợp đồng, dự án 33 1. Công chức đưa tiền, quà hoặc lợi ích khác cho người có thẩm quyền 17 để công việc của mình được giải quyết thuận lợi hơn 30 5.  Người có thẩm quyền có người thân kinh doanh trong lĩnh vực 13 người đó quản lý trực tiếp 28 7. Công chức mua, bán bất động sản hoặc cổ phiếu nhờ lợi thế vị trí 23 công việc 25 Bộ Địa phương Tóm lại, kết quả khảo sát cho thấy Trải nghiệm tặng, nhận quà trải nghiệm của CBCC và DN khá tương đồng với cảm nhận của họ về mức độ Như đã trình bày ở phần trước, việc phổ biến của các tình huống XĐLI. CBCC tặng/nhận quà không được coi Các hình thức XĐLI phổ biến nhất là là yếu tố văn hóa truyền thống và hoàn (1) tặng/nhận quà hoặc lợi ích khác để toàn có thể ảnh hưởng tới tính khách giải quyết công việc cho người đưa tiền, quan và công bằng trong các quyết định quà; và (2) công chức có thẩm quyền ra của người có thẩm quyền. Tình huống quyết định có lợi cho người thân (trong tặng/nhận quà chứa đựng XĐLI được cả bổ nhiệm và tạo điều kiện để nhận dự coi là xảy ra khá phổ biến. án, hợp đồng). Ngoài ra, DN “sân sau” • Để đi sâu vào vấn đề này, hai đối của công chức là hình thức được thấy tượng là CBCC và DN được đề nghị khá phổ biến, từ cả đối tượng DN và mô tả rõ hơn một tình huống CBCC CBCC. Phần tiếp theo trình bày kết quả tặng/nhận quà mà họ biết rõ (hoặc trải nghiệm các tình huống cụ thể liên trực tiếp thực hiện đối với người trả quan tới tặng/nhận quà, đấu thầu và bổ lời là lãnh đạo DN) trong thời gian 12 nhiệm/tuyển dụng. tháng qua. 50 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU • Kết quả khảo sát với đối tượng DN quà gần nhất của các DN là do gợi ý cho thấy có tới 48% số DN được hỏi (chứ không phải chủ động tặng quà). có tặng quà công chức trong vòng 12 Tuy nhiên, tỷ lệ DN chủ động tặng tháng qua. Thời điểm và cách thức quà là 56%. Điều này cho thấy đa số tặng quà lần gần đây nhất của các DN DN đã coi việc tặng quà cho CBCC là này cho thấy một số điểm đáng chú ý công việc mang tính “tự động”. (Hình 11). • Thứ ba, quà chủ yếu được tặng trực • Thứ nhất, khả năng XĐLI thực sự xảy tiếp, với mục đích giải quyết công ra trong việc tặng quà của DN cho việc của DN. Số liệu khảo sát cho CBCC là rất cao. Cụ thể, kết quả cho thấy gần 90% số lần tặng quà gần đây thấy đại đa số DN tặng quà bằng tiền nhất là tặng trực tiếp cho CBCC. Mục và/hoặc hiện vật cho công chức (98%) đích của việc tặng quà cũng chủ yếu và giá trị món quà đó đa số là trên 500 là cho công việc có liên quan (66%) nghìn đồng - mức cho phép hiện nay hơn là để xây dựng và gìn giữ quan về món quà công chức được nhận. hệ (31%). Phù hợp với kết quả này, • Thứ hai, có tồn tại việc cán bộ công số liệu khảo sát cũng cho thấy có tới chức lạm dụng quyền hạn để được 46% số lần tặng quà gần đây nhất DN tặng quà. Số liệu khảo sát cho được thực hiện trước hoặc trong khi thấy có tới 44% trong tổng số lần tặng giải quyết công việc. HÌNH 11 Hình thức và nội dung tặng quà của doanh nghiệp cho công chức - Lần tặng quà gần nhất KIỂM SOÁT XUNG ĐỘT LỢI ÍCH TRONG KHU VỰC CÔNG 51 QUY ĐỊNH VÀ THỰC TIỄN Ở VIỆT NAM Với kết quả về thực trạng tặng quà có còn lại), ít tặng quà trước hoặc trong liên quan đến XĐLI như trên, câu hỏi đặt khi giải quyết công việc hơn (44% so ra là liệu có phải các đối tượng DN làm với 49% của nhóm còn lại) và tặng quà như vậy chủ yếu vì họ không hiểu đầy dịp Lễ/Tết nhiều hơn (36% so với 32% đủ khái niệm và tác động của các hành của nhóm còn lại). vi XĐLI? Để phần nào trả lời câu hỏi Kết quả này cho thấy tuyên truyền này, nhóm nghiên cứu so sánh hai nhóm và nâng cao nhận thức của đối tượng DN: một nhóm đã hiểu đúng khái niệm DN vẫn là biện pháp quan trọng, dù có XĐLI (có 55 DN đã tặng quà trong 12 thể không giúp loại trừ hoàn toàn tình tháng qua) và nhóm hiểu chưa đúng khái huống tặng quà có liên quan đến XĐLI. niệm XĐLI (191 DN đã tặng quà trong 12 Kết quả thảo luận nhóm với đối tháng qua). Kết quả so sánh cho thấy một tượng DN cho thấy việc DN tặng quà số điểm đáng chú ý (xem Hình 12): CBCC xuất phát từ ba động lực chính. • Thứ nhất, dù hiểu đúng hay chưa Thứ nhất, tặng quà là một vũ khí cạnh đúng khái niệm XĐLI, tỷ lệ DN có tranh để có sự ưu ái và lợi thế trong kinh tặng quà cho công chức trên tổng số doanh. Động lực này thường xảy ra khi DN từng nhóm là như nhau (48%). DN đấu thầu dự án hoặc xin cấp phép. • Thứ hai, dẫu vậy, nhóm các DN hiểu Khi đó, giá trị món quá sẽ thay đổi theo đúng về khái niệm XĐLI có hành vi giá trị hợp đồng hoặc dự án. “tích cực” hơn nhóm chưa hiểu đúng khái niệm XĐLI trong lần tặng quà “Cứ xem như CBCC là một đối tượng gần đây nhất. Cụ thể, nhóm hiểu đúng khách hàng của công ty mình, thì khi dường như ít chủ động tặng quà công mình đi tiếp thị tất nhiên là phải có chức hơn (40% so với 61% của nhóm quà tặng, điều đó mới tạo ra sự khác HÌNH 12 Doanh nghiệp tặng quà công chức - So sánh nhóm 80% 61 60% 48 48 49 40 44 40% 36 32 20% 11 11 9 7 0% Trong 12 tháng Chủ động Trước hoặc Sau khi công việc Vào dịp Lễ/Tết Định kỳ qua có tặng quà trong giải quyết được giải quyết công chức công việc Hiểu chưa đúng khái niệm XĐLI (N=191) Hiểu đúng khái niệm XĐLI (N=55) 52 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU biệt cho công ty mình thì khách hàng “trào lưu”. Dạng tặng quà này thường xảy mới để ý tới”. ra khi DN cần thực hiện một số thủ tục hành chính. “Quà có thể là % trích lại từ kinh phí nhận được để trả cho họ. Nếu đối tượng “Thật ra cũng theo trào lưu chung thấy làm ăn lâu dài thì % trích nhiều hơn, người khác tặng thì chúng em cũng còn nếu chỉ 1 lần thì có thể ít hơn”. tặng, gần như là theo phong trào”. Hai là, tặng quà để xây dựng và duy trì “Nhiều khi không tặng quà, công việc quan hệ cho công việc tương lai. Những đến hạn vẫn chạy, nhưng có tặng mới món quà này được tặng nhiều vào dịp yên tâm”. Lễ/Tết và thường chưa gắn trực tiếp với công việc cụ thể. [Một số trích dẫn từ thảo luận nhóm với các DN] “Tặng quà để nhớ, để duy trì mối quan hệ, lâu lâu không thấy đến sợ người ta Các nội dung khảo sát về tặng, nhận quên mặt”. quà cũng được thực hiện với CBCC nhưng được hỏi về việc họ biết rõ việc “Mỗi DN bằng cách nào đó đều tiếp tặng, nhận quà trong cơ quan có liên cận 1-2 người cố định có liên quan quan đến công việc của người tặng quà. (không nhất thiết quản lý trực tiếp). Kết quả khảo sát cho thấy chỉ có gần Thường xuyên quà cáp để tạo mối 20% số CBCC được hỏi có biết rõ việc quan hệ, qua những người đó để lát này. Lưu ý rằng đây là con số báo cáo về gạch đến quan hệ với những người tỷ lệ CBCC biết rõ việc tặng, nhận quà khác”. tại cơ quan của mình, thấp hơn so với tỷ lệ biết rõ về việc công chức có nhận quà Ba là, tặng quà để không bị phân biệt, nói chung (32%) trong 12 tháng qua, để giống với DN khác, để cho đúng với như đã trình bày ở phần trên (Hình 13). KIỂM SOÁT XUNG ĐỘT LỢI ÍCH TRONG KHU VỰC CÔNG 53 QUY ĐỊNH VÀ THỰC TIỄN Ở VIỆT NAM HÌNH 13 Tặng, nhận quà của công chức tại cơ quan Tuy nhiên, hình thức và cách thức trước hoặc trong khi giải quyết công tặng/nhận quà (Hình 13) có một số điểm việc và tới 62% dành cho mục đích đáng lưu ý như sau: công việc. Chỉ có khoảng 32% số lần • Thứ nhất, đại đa số quà tặng là bằng tặng quà mà CBCC biết là để duy trì tiền hoặc hiện vật (79% bằng tiền và quan hệ. 21% bằng hiện vật), trong khi một tỷ • Thứ ba, đa số số lần tặng quà là từ cơ lệ đáng kể quà tặng trên mức quy định quan, đơn vị khác (68%) và nếu trong 500 nghìn đồng (40%) và được chấp cùng cơ quan thì phần lớn là cấp dưới nhận (70%). Đây là kết quả đáng lưu tặng cấp cao hơn (71%). Tỷ lệ tặng ý vì mức giá trị quà tặng cho phép đã quà từ cấp dưới (chứ không từ cấp được ghi rõ trong các quy định pháp trên hay cùng cấp) như vậy là con số luật. Điều này đã đặt ra câu hỏi về hiệu rất đáng lưu ý. quả và sự liên quan của các quy định • Thứ tư, chỉ có khoảng 6% người nhận hiện hành về việc tặng/nhận quà. có báo cáo và chưa tới 10% người biết • Thứ hai, mục đích tặng quà liên quan vụ việc có báo cáo. Tỷ lệ báo cáo việc đến công việc là khá rõ ràng (tình tặng, nhận quà rất thấp (mặc dù có huống XĐLI). Số liệu khảo sát cho nhiều dấu hiệu của XĐLI) đặt ra câu thấy có tới 74% là tặng trực tiếp chứ hỏi về thực thi các cơ chế chính sách không thông qua người khác, 54% hiện hành liên quan đến XĐLI. 54 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU Tương tự với đối tượng DN, nhóm Kết quả thảo luận nhóm với CBCC nghiên cứu cũng tiến hành so sánh hai cho thấy một số kết quả tượng tự. Theo nhóm CBCC hiểu đúng và chưa đúng kết quả này, nhìn chung CBCC coi khái niệm XĐLI. Tuy nhiên, kết quả so nhận/tặng quà là “thói quen” hay “tập sánh trên thực tế không cho thấy nhiều quán” hiện nay trong công việc của khác biệt giữa hai nhóm đối tượng này công chức, nhằm đạt được mục đích (Hình 14). Cụ thể: công việc hơn là mang ý nghĩa tình cảm • Kết quả cho thấy, dù hiểu đúng hay thực sự của quà tặng. Một số CBCC còn không đúng khái niệm XĐLI, tỷ lệ nói rõ việc từ chối tặng/nhận quà là đi CBCC có báo cáo đều khá thấp (tương ngược với trào lưu và vấp phải thái độ ứng là 9% và 10%). thiếu thiện cảm của đồng nghiệp. • Lý do chính khiến CBCC không báo cáo là vì họ không muốn can thiệp vào “Thấy người khác tặng quà thì mình việc của người khác (tương ứng cho hai cũng phải tặng để không khác người”. nhóm là 50% và 47%) và không muốn bị ảnh hưởng tới bản thân (tương ứng “Nhận thành quen, thấy ai không tặng cho hai nhóm là 31% và 37%). thì bảo “không biết điều”. • Đáng lưu ý, vẫn có một tỷ lệ đáng kể CBCC biết việc tặng quà cho rằng “Đi cùng tập thể thì tôi cũng nhận không có quy định phải báo cáo (tương [nhận quà khi đi kiểm tra DN], sau về ứng cho hai nhóm là 26% và 24%) và trả lại. Vì lúc đó mà không nhận thì coi đó là việc bình thường (tương ứng người khác nhận lại ngại và nghĩ mình cho hai nhóm là 21% và 22%). thế nọ thế kia”. HÌNH 14 Vì sao CBCC không báo cáo tặng, nhận quà - So sánh nhóm Hiểu chưa đúng khái niệm XĐLI (N=188) Hiểu đúng khái niệm XĐLI (N=80) 60% 50 47 40% 37 31 24 26 22 21 20% 10 9 0% Có báo cáo Không quy định Đây là chuyện Không muốn Không muốn tặng quà phải báo cáo bình thường can thiệp vào việc bị ảnh hưởng của người khác tới bản thân KIỂM SOÁT XUNG ĐỘT LỢI ÍCH TRONG KHU VỰC CÔNG 55 QUY ĐỊNH VÀ THỰC TIỄN Ở VIỆT NAM [Một số trích dẫn từ thảo luận nhóm sát cho thấy vẫn có tới gần 60% số DN với CBCC] được hỏi đồng ý cho phép công chức nhận quà trong công việc, trong khi tỷ lệ Một điểm đáng lưu ý nữa là rất nhiều này với CBCC thấp hơn (34%). Đặc biệt, các món quà cho CBCC thực chất là “món trong số các DN cho rằng nên cho phép nợ phải trả”, cho dù trả ngay hay trả trong công chức nhận quà, chỉ có 23% đưa ra tương lai. Một số món quà có mục tiêu hạn mức dưới 500 nghìn đồng theo quy trực tiếp là để đổi lại sự ưu ái cho công định hiện nay của pháp luật (Bảng 2). việc cụ thể. Một số món quà khác lại tạo Thực tế là DN mong muốn “được nên cảm giác mang nợ cả về tình cảm và phép” tặng quà cho công chức để được từ đó việc đối xử ưu ái với người tặng quà việc của mình. Kết quả này được thể hiện gần như là điều khó tránh. khá rõ trong các thảo luận nhóm với đối tượng DN. “Tặng quà không hẳn là liên quan đến Tóm lại, DN và CBCC đều thừa nhận dự án đầu tư mà tặng quà là sự gửi việc tặng/nhận quà cho CBCC chứa gắm (lúc tặng quà thì chưa có lợi ích gì đựng XĐLI. Tình trạng tặng, nhận quà cả nhưng khi đầu tư cái gì thì anh nhớ hiện nay có thể là “trào lưu” khiến công đến em)”. chức vừa có cơ hội vừa có “áp lực” phải nhận quà. Tuy nhiên, các cơ chế chính “Tặng quà... nâng lên đến mức trở thành sách hiện hành liên quan đến quy định nghệ thuật. Người ta không đi đến tặng về tặng, nhận quà dường như chưa tạo bà lãnh đạo nữa mà người ta đi đến tặng cơ chế hiệu quả cho việc báo cáo các tình chồng bà lãnh đạo, đi thăm mẹ ông lãnh huống có liên quan đến XĐLI. đạo để mẹ ông lãnh đạo nói rằng “nó còn đến đây thăm tao nhiều hơn mày [ông Trải nghiệm tình huống XĐLI lãnh đạo] nhiều, không có nó hôm nọ trong quản lý đấu thầu cấp cứu có khi [tao] tử rồi”. Tiếp theo, nhóm nghiên cứu đặt câu Vậy có nên cho phép CBCC nhận/ hỏi cho cả hai nhóm CBCC và DN xem tặng quà hay không? Câu hỏi này được họ có biết về trường hợp đầu thầu tại cơ đặt ra cho cả CBCC và DN. Kết quả khảo quan hoặc DN tham gia đấu thầu. Có 32% BẢNG 2 Ý kiến về quy định tặng, nhận quà CBCC DN Không cho phép nhận quà 66% 41% Có cho phép nhận quà 34% 59% Dưới 500 ngàn đồng 56% 23% 56 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU CBCC biết có đầu thầu tại cơ quan của thấy, dù quy trình đầu thầu chính thức, mình và 18% DN có tham gia đầu thầu được công bố ra bên ngoài có thể không trong 12 tháng qua. Những CBCC và DN thể hiện hết tính phức tạp của quy trình này được đề nghị đánh giá về lần đấu thầu thực sự. Về bề ngoài, các cuộc đấu thầu gần đây nhất. Kết quả đánh giá (xem Hình thường tuân thủ đúng quy trình, đảm 15) bao gồm 3 tiêu chí đánh giá được so bảo tính minh bạch, khách quan. Tuy sánh trực tiếp giữa hai đối tượng CBCC nhiên, ở một số cuộc thầu, những tiêu chí và DN. minh bạch đó có thể đã được điều chỉnh Có thể thấy, CBCC có cách nhìn trước cho phù hợp với các mục tiêu thiếu tương đối tích cực về lần đấu thầu gần khách quan, công bằng. Tính khách quan đây nhất với 71% cho rằng (đồng ý hoặc ở quy trình chính thống có thể bị “bóp rất đồng ý) đấu thầu lần đó minh bạch, méo” bởi một số thủ thuật như sau: khách quan. Chỉ có một số ít cho rằng có • Thứ nhất, chủ thầu có thể đưa ra vấn đề “chạy chọt” để thắng thầu (12%) các tiêu chí phù hợp với DN sân sau và có hiện tượng ưu ái cho người thân của mình và loại bỏ các đối thủ cạnh (18%) trong lần đó. Ngược lại, DN có tranh, mặc dù nhiều tiêu chí không đánh giá tiêu cực hơn. Các tỷ lệ tương nhất thiết giúp nâng cao chất lượng ứng của DN là 36% (khách quan, minh công việc; bạch), 38% (có “chạy chọt”) và 50% (có • Thứ hai, các DN sân sau có thể có lợi ưu ái người thân). thế thông tin (tiếp cận sớm hơn) để Kết quả thảo luận nhóm cũng cho có thể chuẩn bị thầu; HÌNH 15 Đánh giá về việc tổ chức đấu thầu lần gần nhất 100% 80% 12 18 36 38 50 60% 71 40% 62 57 20% 31 31 24 13 0% CBCC - Minh bạch, DN - Minh bạch, CBCC - Có DN - Có CBCC - Có DN - Có khách quan khách quan “chạy chọt”, “chạy chọt”, hiện tượng hiện tượng thông đồng thông đồng ưu ái ưu ái để thắng thầu để thắng thầu người thân quen người thân quen Không/ Rất không đồng ý Trung dung Đồng ý/ Rất đồng ý Không biết/ Không trả lời KIỂM SOÁT XUNG ĐỘT LỢI ÍCH TRONG KHU VỰC CÔNG 57 QUY ĐỊNH VÀ THỰC TIỄN Ở VIỆT NAM • Thứ ba, một số DN tham gia thầu hợp này đều đã có thỏa thuận từ trên chỉ là để đảm bảo yêu cầu “có cạnh xuống nên chấm thầu chỉ mang tính tranh”, không ảnh hưởng tới kết quả. hình thức”. Một số ý kiến trích dẫn điển hình sau “Nhà thầu, sử dụng câu chuyện tình có thể minh họa cho điều này: cảm (như mời đi ăn chơi) thì ngay lúc đó chưa nhận được lợi ích luôn là gói “... cơ quan soạn thảo tiêu chí để đấu thầu nhưng mà lợi ích về sau về sau thầu phù hợp với năng lực của công ty nữa... Để giải quyết được gói thầu mình, ý chí của người đứng đầu của người ta có thể nuôi chủ đầu tư hàng chủ đầu tư rất quan trọng”. bao nhiêu năm nữa cơ.” “Có trường hợp cài thầu: một số DN [Một số trích dẫn từ thảo luận nhóm biết đề bài trước và muốn thắng thầu với các CBCC] thì đưa thêm vào một số tiêu chí để loại đối thủ, mặc dù tiêu chí đó hoàn Tóm lại, hoạt động đấu thầu hiện toàn không làm tăng thêm chất lượng nay cũng đang tồn tại nhiều tình huống gói thầu”. XĐLI. Từ góc nhìn của các DN, tính minh bạch, công khai chỉ là hình thức bề “Đấu thầu cũng đầy móc ngoặc. Rất ngoài trong nhiều trường hợp đấu thầu nhiều DN thắng thầu mặc dù hoàn hiện nay tại các cơ quan nhà nước. Vấn toàn không có khả năng. Thắng xong đề XĐLI có thể ẩn bên trong, đa dạng, thì quay lại bán thầu cho DN của tôi”. thậm chí từ trước khi hoạt động đấu thầu xảy ra. “Đưa thông tin trước, chỉ định thầu, đưa ra rào cản kỹ thuật. Chủ yếu là Đánh giá XĐLI trong bổ nhiệm, người ta nắm rõ các quy định như tuyển dụng hướng dẫn liên doanh, thầu phụ, chia nhỏ gói thầu…[để hợp thức hóa]”. Bổ nhiệm, tuyển dụng là hoạt động luôn có nhiều các tình huống XĐLI ở “...biết chắc là không trúng [thầu] và Việt Nam. Nhóm nghiên cứu đặt câu hỏi không được lợi ích gì nên người ta cho cả ba đối tượng phỏng vấn là CBCC, không tham gia nên mới có hiện tượng DN và người dân, yêu cầu họ sắp xếp thứ quân xanh – quân đỏ, ông chỉ tham tự quan trọng của các yếu tố khác nhau gia với tư cách là quân xanh thôi. Biết trong thực tế tuyển dụng và bổ nhiệm được sân sau nên tránh. Sức mạnh của hiện nay trong các cơ quan nhà nước. DN sân sau quá lớn.” Kết quả khảo sát cho thấy bức tranh hoàn toàn tương phản trong đánh giá [Một số trích dẫn từ thảo luận nhóm của CBCC so với hai nhóm đối tượng với các DN] còn lại là DN và người dân. Cụ thể, theo đánh giá của CBCC, hai “Bên ngành Xây dựng cấm chỉ định yếu tố quan trọng nhất trong tuyển dụng thầu, cấm thông thầu nhưng chỉ là và bổ nhiệm là (a) được đào tạo chính hình thức... Hầu như tất cả các trường quy, bài bản và (b) năng lực, kinh nghiệm 58 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU và thành tích công tác tốt (từ 81% đến dụng và bổ nhiệm đang mang tới một 91%). Trong khi đó, hai yếu tố được đánh số tín hiệu tích cực. Việc thi tuyển công giá quan trọng nhất đối với DN và người chức làm tăng tính minh bạch và công dân (c) con cháu hoặc có quan hệ thân bằng và giảm bớt hiện tượng CBCC đưa thiết với người có chức vụ quyền hạn và người thân vào cơ quan. Việc bổ nhiệm (d) dùng lợi ích vật chất hoặc lợi ích khác ở một số nơi cũng có quy trình rõ ràng (từ 44% đến 70%), trong đó yếu tố (c) là và có thi cử công khai. Mặc dù tác động quan trọng nhất (Bảng 3). tích cực chưa rõ như thi cử trong tuyển Lưu ý rằng, dù nhóm CBCC không dụng song cũng là dấu hiệu lạc quan. coi yếu tố “con cháu và quan hệ thân Mặt khác, CBCC và DN đều thừa quen với người có chức vụ” là quan trọng nhận hiện tượng giúp đỡ người thân (chỉ 17% đến 20%), song có tới 35% trong tuyển dụng và bổ nhiệm nhân CBCC biết rõ trường hợp người có thẩm sự vẫn còn khá nặng nề trong khu vực quyền bố trí, đề bạt, tuyển dụng người công. Nguyên nhân của tình trạng này thân (xem phần trước). khá đa dạng. Thứ nhất, nhu cầu thi tuyển Ngoài ra, kết quả phân tích từ các vào làm việc ở cơ quan nhà nước là rất thảo luận nhóm với DN và CBCC cũng cao. Trong điều kiện đó, sức ép giúp đỡ cho thấy khả năng xảy ra XĐLI trong người thân cũng rất lớn. Thứ hai, quy hoạt động tuyển dụng, bổ nhiệm trong trình tuyển dụng chưa hoàn toàn công cơ quan nhà nước là hiện hữu. Một khai và được giám sát chặt chẽ. Vì vậy, mặt, rất nhiều CBCC cho rằng những vẫn còn lỗ hổng cho những điều chỉnh đổi mới hiện nay trong công tác tuyển chủ quan. BẢNG 3 Mức độ quan trọng của các yếu tố trong tuyển dụng, bổ nhiệm Tỷ lệ % đánh giá mức độ CBCC DN Người dân quan trọng thứ nhất và thứ hai Tuyển Bổ Tuyển Bổ Tuyển Bổ dụng nhiệm dụng nhiệm dụng nhiệm a) Được đào tạo chính quy, 91 81 40 38 40 36 bài bản b) Có năng lực, kinh nghiệm 82 85 41 44 44 46 và thành tích công tác tốt c) Là con cháu hoặc có quan 17 20 69 70 67 68 hệ thân thiết với người có chức vụ, quyền hạn d) Dùng lợi ích vật chất hoặc 9 11 47 44 46 46 lợi ích khác e) Không làm mất lòng mọi 4 7 4 4 4 5 người KIỂM SOÁT XUNG ĐỘT LỢI ÍCH TRONG KHU VỰC CÔNG 59 QUY ĐỊNH VÀ THỰC TIỄN Ở VIỆT NAM Những tác động chủ quan vào quá rất ngắn thôi sau này về làm lãnh trình tuyển dụng, bổ nhiệm được thực đạo được ngay.” hiện khá tinh vi. Một số trường hợp điểm thi tuyển được sắp xếp trước, đặc “Vấn đề bổ nhiệm cũng có tiêu chí biệt là điểm phỏng vấn. Trong trường nhưng những tiêu chí này đều đã «gọt hợp thi tuyển dụng, điểm phỏng vấn vẫn chân cho vừa giày» nên chẳng qua là điểm khó giám sát nhất. Cách thứ hai, cũng chỉ là cách hợp thức hóa việc cất đối tượng người thân có thể thi tuyển nhắc người quen.” vào vị trí có ít cạnh tranh (ví dụ như ở địa phương), sau đó sẽ có cách để “luân [Một số trích dẫn từ thảo luận nhóm chuyển” sang vị trí ưa thích. Cách thức với các CBCC] thứ ba là đề xuất tiêu chí phụ phù hợp với đối tượng cần được giúp đỡ để loại Như vậy, XĐLI được cho là có xảy ra các ứng viên khác. trong hoạt động tuyển dụng, bổ nhiệm Một số trích dẫn điển hình sau có thể công chức. Đặc biệt, đánh giá của người minh họa cho kết quả này. dân và DN dường như đang rất tiêu cực về vấn đề này. “Có những người nhờ quan hệ nọ quan Tóm lại, kết quả khảo sát cho thấy 5 hệ kia mà vào làm việc ở đây... So với tình huống XĐLI xuất hiện ở cả 6 hoạt khối lượng công việc hiện nay tại công động của công chức. Tuy nhiên, đầu ty, 1 tuần làm việc trong Sở chỉ cần thầu, cấp phép, tuyển dụng/bổ nhiệm chưa đến 1 ngày là giải quyết hết. Đặt là ba hoạt động tiềm ẩn XĐLI cao nhất. ra câu hỏi tại sao công việc ít mà cần Tặng quà/tiền, giúp đỡ người thân và sử nhiều người như vậy?” dụng lợi thế thông tin của công chức là [Trích dẫn từ thảo luận nhóm với các ba hình thức XĐLI phổ biến nhất. Ngoài DN] ra, có sự khác nhau về cảm nhận mức độ phổ biến giữa các nhóm đối tượng “Bộ em tuyển dụng 100 bạn trong đó phỏng vấn. Kết quả chung cho thấy hồ sơ dự tuyển 500 bạn, trong đó cơ DN cảm nhận mức độ phổ biến của các quan em tuyển 10 người mà theo sếp tình huống XĐLI cao hơn so với CBCC. nói gửi gắm từ cấp Vụ trở lên hơn Trong toàn bộ số CBCC được phỏng 100 người con em trong ngành, chưa vấn, nhóm ở địa phương lại cảm nhận kể ngoài ngành vì vậy sức ép khinh mức độ này cao hơn ở các bộ, ngành khủng luôn. Vì tuyển hay không Trung ương. Tương tự, CBCC ở các tỉnh tuyển nó còn là quan hệ “ngoại giao” cảm nhận mức độ này cao hơn nhóm ở qua lại nữa.” 5 thành phố trực thuộc trung ương (trừ tình huống tặng, nhận quà trong hoạt “Bộ thi tuyển rất chặt chẽ, đầu vào động đấu thầu và cấp phép, phê duyệt rất cao nhưng họ sẽ lách bằng cách dự án). thi tuyển tại địa phương, trúng – đỗ Đáng lưu ý là có một tỷ lệ đáng kể tại địa phương với việc thi tuyển (25% - 35%) CBCC biết rõ tình huống thấp hơn sau đó mới chuyển người XĐLI. Rất nhiều những tình huống đó về Bộ. Có hiện tượng con cháu đi có vi phạm quy định hiện hành. lòng vòng như vậy trong thời gian Cuối cùng, quà tặng trong công việc 60 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU của công chức dường như vẫn đang là • Triển khai tập huấn/đào tạo định kỳ “thói quen”, “trào lưu”. Đa số DN chủ về vấn đề liên quan tới các tình huống động tặng quà (56% trong lần gần đây XĐLI; nhất) và mong muốn tiếp tục cho phép • Có đầu mối hướng dẫn cho công chức CBCC được nhận quà trong công việc khi gặp những tình huống XĐLI; (59%). Điều này vừa tạo cơ hội vừa tạo • Có biện pháp giám sát hành vi của “áp lực” nhận quà cho CBCC. công chức trong cơ quan; và Các giải pháp được đề xuất vì vậy cần • Xử lý khi có vi phạm. lưu ý cả về vấn đề niềm tin, nhận thức Hầu hết các cơ quan đều xây dựng và chính sách liên quan đến ngăn ngừa các biện pháp phòng ngừa XĐLI kể trên, XĐLI cho các đối tượng khác nhau bao tỷ lệ này dao động từ 62% đến 96% tùy gồm cả CBCC, DN và người dân. Phần theo biện pháp. Trong các biện pháp kể đánh giá hiệu quả của các chính sách và trên, hai biện pháp được các cơ quan ít quy định hiện hành liên quan đến vấn đề được thực hiện nhất là “Triển khai tập này sẽ giúp làm rõ hơn yêu cầu của các huấn/đào tạo định kỳ về vấn đề liên giải pháp đó. quan tới các tình huống XĐLI” và “Có đầu mối hướng dẫn cho công chức khi 5.2.3. Đánh giá về hiệu quả thực thi gặp những tình huống XĐLI”, với tỷ lệ các quy định liên quan tới XĐLI có xây dựng lần lượt là 67% và 62%. Phần này đề cập tới việc xây dựng và “Các biện pháp đều được xây dựng và thực hiện các biện pháp, quy định phòng ban hành hết. Nhưng xây xong, bỏ đấy”. ngừa XĐLI ở các cơ quan nhà nước mà [Thảo luận nhóm CBCC] CBCC làm việc. Trên cơ sở đó, các yếu tố ảnh hưởng tới việc triển khai và thực thi “Theo tôi quy định [kiểm soát XĐLI] các biện pháp và quy định phòng ngừa là tốt, nhưng mức độ triển khai hiệu XĐLI cũng được xem xét nhằm tìm ra quả theo tôi là chưa tốt lắm, chỉ đạt giải pháp phù hợp cho việc ngăn ngừa 30-40%”. XĐLI ở Việt Nam. [Thảo luận nhóm DN] Xây dựng và thực hiện các biện pháp CBCC được hỏi về quan điểm của nội bộ cơ quan họ liên quan tới việc thực hiện 6 biện pháp phòng ngừa XĐLI chủ yếu trong Việc xây dựng và thực thi các biện cơ quan. Tỷ lệ các cơ quan thực hiện đầy pháp phòng ngừa XĐLI ở mỗi cơ quan đủ thấp hơn nhiều so với tỷ lệ xây dựng được coi là những giải pháp mang tính các biện pháp phòng ngừa XĐLI, dao nền tảng trong việc phòng ngừa XĐLI. động từ 36 đến 73% tùy theo biện pháp CBCC được đề nghị đánh giá về việc (Hình 16). thực thi sáu biện pháp phòng ngừa XĐLI Các thành phố trực thuộc trung của cơ quan mình, bao gồm12: ương có tỷ lệ triển khai thực hiện đầy • Quy tắc ứng xử và Quy tắc đạo đức đủ cao hơn ở các tỉnh khác trong tất cả nghề nghiệp của cơ quan; các biện pháp đề cập với mức khác biệt • Phổ biến cho nhân viên về quy định là từ 5% đến 14%. Các cơ quan ở cấp liên quan tới các tình huống XĐLI; bộ có tỷ lệ thực hiện đầy đủ thấp hơn ở KIỂM SOÁT XUNG ĐỘT LỢI ÍCH TRONG KHU VỰC CÔNG 61 QUY ĐỊNH VÀ THỰC TIỄN Ở VIỆT NAM cấp địa phương trong hầu hết các biện ra, những biện pháp làm một lần như pháp phòng ngừa XĐLI do nội bộ cơ việc ban hành xây dựng quy tắc ứng xử, quan xây dựng, trừ biện pháp “có đầu ban hành quy tắc đạo đức nghề nghiệp mối hướng dẫn”. hay quy định xử lý khi có vi phạm hầu Hai biện pháp liên quan tới “tập huấn hết các cơ quan đều làm, nhưng các biện đào tạo” và “có đầu mối hướng dẫn” có tỷ pháp mang tính duy trì thường xuyên lệ thực thi đầy đủ thấp nhất và ở các tỉnh liên quan tới hướng dẫn thực hiện thì có lẻ chỉ khoảng chưa đến 1/3 số cơ quan tỷ lệ triển khai ít hơn. được cho là thực hiện đầy đủ. Rõ ràng, việc xây dựng các quy tắc hay “Cơ chế và quy định có rất nhiều nhưng nội quy được các cơ quan triển khai rộng ai thực hiện và cơ chế thi hành và giám khắp, nhưng kỷ luật thực hiện các quy sát ra sao?”. tắc và nội quy ban hành lại chưa được [Một CBCC trao đổi trong thảo luận như kỳ vọng. Trong các biện pháp đưa nhóm] HÌNH 16 Tỷ lệ có thực hiện đầy đủ các biện pháp phòng ngừa XĐLI 80% 72 75 80% 72 70 70 70 71 73 70% 67 66 68 70% 62 62 61 60% 54 60% 56 50% 50% 40 42 42 40% 40% 37 36 37 31 33 30% 30% 20% 20% 10% 10% 0% 0% Xây dựng Phổ biến Tập huấn Có đầu Có biện Xử lý Xây dựng Phổ biến Tập huấn Có đầu Có biện Xử lý QTUX quy định đào tạo mối pháp khi có QTUX quy định đào tạo mối pháp khi có hướng dẫn giám sát vi phạm hướng dẫn giám sát vi phạm 5 TPTU Tỉnh Bộ Địa phương 62 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU Thực hiện và hiệu quả thực hiện hiện 8 quy định liên quan tới XĐLI là rất các quy định của nhà nước cao, dao động từ 79% đến 98%; trong khi đó ở các địa phương tỷ lệ này biến động Nhà nước đã ban hành những quy trong khoảng từ 45% đến 95%. Đáng định liên quan tới ngăn ngừa XĐLI và các chú ý, các cơ quan cấp bộ có tỷ lệ thực quy định này được thể hiện trong nhiều hiện nhiều hơn cấp địa phương trong tất văn bản quy phạm pháp luật khác nhau. cả các quy định khảo sát (Hình 18). Khác với các biện pháp nội bộ cơ quan, Các cơ quan nhà nước càng ở cấp các quy định này mang tính pháp lý bắt chính quyền dưới cơ sở càng ít thực hiện buộc thi hành. Tuy nhiên, tỷ lệ CBCC các quy định này. Ví dụ, trong quy định thừa nhận cơ quan họ có thực hiện các báo cáo nhận quà tặng của CBCC, có quy định này biến thiên khá lớn, từ 46% tới 46% CBCC cấp xã cho rằng cơ quan đến 96% số CBCC tham gia khảo sát, tùy mình không thực hiện, cấp huyện là 43%, theo từng quy định (Hình 17). trong khi đó ở cấp tỉnh và bộ lần lượt là Hai quy định được hầu hết các cơ 29% và 6%. Rõ ràng, việc triển khai thực quan thực hiện đó là việc kê khai thu hiện và giám sát thực hiện các quy định nhập và công khai tuyển dụng-bổ nhiệm. ở các cấp cơ sở là một vấn đề trọng yếu Chỉ có 43% tới 68% số CBCC được hỏi trong thực thi quy định pháp luật liên thừa nhận cơ quan của họ có thực hiện quan tới XĐLI. sáu biện pháp còn lại. Đặc biệt, có tới từ CBCC cũng được đề nghị đưa ra các 25% - 40% số CBCC trả lời là cơ quan nhận xét về mức độ hiệu quả thực thi các của họ không thực hiện sáu biện pháp quy định trên của cơ quan (Hình 19). này. Đây là vấn đề rất đáng lưu tâm vì các Tỷ lệ thực hiện một cách hiệu quả và rất biện pháp này là bắt buộc theo luật định. hiệu quả các quy định liên quan tới XĐLI Tỷ lệ thực hiện các quy định trên đây nói trên biến động từ 47% đến 81%. Hiệu rất khác biệt ở các cơ quan bộ với địa quả thực thi quy định về việc CBCC báo phương, giữa các cấp chính quyền với cáo việc nhận quà tặng là yếu nhất, đặc nhau. Ở cấp bộ, tỷ lệ các cơ quan thực biệt là ở cấp bộ (32%). HÌNH 17 Tỷ lệ thực hiện quy định liên quan XĐLI tại các cơ quan nhà nước 100% 6 12 7 7 2 1 90% 14 14 80% 70% 60% 46 53 54 57 65 68 90 96 50% 40% 30% Không 20% 40 33 40 32 28 25 Có 10% 8 3 Không biết 0% Không làm việc Quản lý đấu Báo cáo Góp vốn Không tham Sắp xếp nhân sự Công khai Kê khai trong lĩnh vực thầu có người việc nhận của lãnh đạo, gia QLĐH là người tuyển dụng thu nhập sau khi nghỉ QL thân quen quà biếu vợ chồng DN tư nhân thân quen và bổ nhiệm và tài sản KIỂM SOÁT XUNG ĐỘT LỢI ÍCH TRONG KHU VỰC CÔNG 63 QUY ĐỊNH VÀ THỰC TIỄN Ở VIỆT NAM HÌNH 18 Khác biệt về tỷ lệ không thực hiện quy định liên quan XĐLI giữa các cấp Báo cáo việc nhận quà biếu 50% Kê khai 40% Không tham gia thu nhập QL ĐH và tài sản 30% DN tư nhân 20% 10% Công khai tuyển dụng 0% Không làm việc và bổ nhiệm trong lĩnh vực sau khi nghỉ QL Sắp xếp nhân sự Góp vốn là người thân quen của lãnh đạo, vợ chồng Quản lý đấu thầu có người thân quen Cấp xã Cấp huyện Cấp tỉnh Cấp bộ HÌNH 19 Đánh giá về hiệu quả thực hiện các quy định phòng ngừa XĐLI 90% 82 82 80% 78 78 76 72 69 68 70 72 70% 65 67 68 60% 53 50% 48 40% 32 30% 20% 10% 0% Báo cáo Quản lý Không Không Sắp xếp Góp vốn Kê khai Công khai việc nhận đấu thầu tham gia làm việc nhân sự của lãnh đạo, thu nhập tuyển dụng quà biếu có người QLĐH DN trong lĩnh vực là người vợ chồng và tài sản và bổ nhiệm thân quen tư nhân sau khi nghỉ QL thân quen Bộ Địa phương 64 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU Điều nữa cũng đáng quan tâm là các Kết quả khảo sát khẳng định tỷ lệ cơ cơ quan cấp bộ có tỷ lệ thực hiện quy quan triển khai xây dựng các nội quy, định cao hơn so với địa phương, nhưng biện pháp và thực thi quy định này là mức độ hiệu quả thực thi lại thấp hơn ở khá cao, nhưng tỷ lệ thực thi hiệu quả địa phương trong một số các quy định lại thấp hơn nhiều. Tỷ lệ thực hiện và liên quan tới XĐLI. Kết quả này có nghĩa mức độ thực hiện hiệu quả các biện rằng, CBCC ở các cơ quan ở địa phương pháp và quy định liên quan tới XĐLI lạc quan hơn CBCC thuộc cơ quan cấp khác biệt giữa các cấp cơ quan từ địa bộ khi đánh giá về hiệu quả thực thi các phương tới trung ương. Câu hỏi đặt ra quy định kiểm soát XĐLI. là yếu tố nào dẫn tới việc thực thi các Kết quả khảo sát CBCC khá tương nội quy và quy định của nhà nước liên đồng với nhận xét của doanh nghiệp quan tới XĐLI? trong các cuộc thảo luận nhóm (khảo sát doanh nghiệp không đặt câu hỏi này). Yếu tố tác động tới việc thực thi nội Nhiều doanh nghiệp cho rằng quy định quy và quy định phòng ngừa XĐLI đã có tương đối nhiều, song việc thực thi còn yếu. CBCC được đề nghị đánh giá mức “Phần lớn các quy định cấm [hạn chế độ ảnh hưởng của 11 yếu tố tới hiệu quả XĐLI] của nhà nước không được áp thực thi các quy định liên quan tới XĐLI dụng trong thực tế”. (Hình 20). Đây là những yếu tố được chia sẻ trong các báo cáo chính thức “Người ta ban hành [các quy định liên của Chính phủ, trong các nghiên cứu và quan XĐLI] ra để không thực hiện được”. được truyền thông trên các phương tiện [Thảo luận nhóm doanh nghiệp] thông tin đại chúng. HÌNH 20 Đánh giá yếu tố tác động tới thực thi các nội quy và quy định liên quan XĐLI Xử lý chưa nghiêm 7 17 77 LĐ chưa gương mẫu 13 18 69 Kiểm tra giám sát lỏng 10 24 65 Không muốn xử lý 13 24 63 Quy định không rõ 14 24 62 Nhận thức chưa đầy đủ 14 28 58 Lương thấp 16 27 57 Hầu như Nhận thành quen 22 24 54 không tác động DN và dân cứ đưa 19 28 53 Tác động Chưa có đầu mối 17 34 49 vừa phải Văn hóa 27 37 36 Tác động lớn 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% KIỂM SOÁT XUNG ĐỘT LỢI ÍCH TRONG KHU VỰC CÔNG 65 QUY ĐỊNH VÀ THỰC TIỄN Ở VIỆT NAM Kết quả đánh giá chung khẳng định kiến của CBCC ở các cấp chính quyền ba yếu tố quan trọng nhất tác động tới khác nhau về 3 yếu tố tác động lớn nhất việc thực thi các nội quy và quy định liên (Hình 21). quan tới XĐLI đó là: • Xử lý chưa nghiêm các vi phạm; “Lãnh đạo không làm gương nên mọi • Lãnh đạo chưa gương mẫu; và qui định chỉ là hình thức”. • Việc kiểm tra, giám sát thực hiện các qui định chưa hiệu quả. “Không có sự giám sát nên tính hiệu Các yếu tố liên quan tới văn hóa được quả thực hiện quy định không cao”. cho là có ít tác động nhất tới việc thực thi [Thảo luận nhóm CBCC] những nội quy và quy định này. Kết quả này không khác biệt giữa 5 thành phố CBCC cấp dưới có xu hướng cho rằng trực thuộc trung ương với 5 tỉnh còn lại, do cấp trên lãnh đạo và quản lý không nhưng có sự khác biệt nhất định giữa ý nghiêm túc như xử lý chưa nghiêm, HÌNH 21 Ý kiến CBCC các cấp về yếu tố tác động tới thực thi các nội quy và quy định Cấp xã Cấp huyện Chưa có Văn hóa Nhận Văn hóa Nhận 80% Chưa có thành quen đầu mối thành quen đầu mối 80% 60% 60% Nhận thức Nhận thức DN và dân 40% DN và dân chưa đầy đủ 40% chưa đầy đủ cứ đưa cứ đưa 20% 20% Xử lý 0% Xử lý 0% Lương thấp Lương thấp chưa nghiêm chưa nghiêm Kiểm tra LĐ chưa Kiểm tra LĐ chưa giám sát lỏng gương mẫu giám sát lỏng gương mẫu Không muốn xử lý Quy định Không muốn xử lý Quy định không rõ không rõ Cấp Bộ Cấp tỉnh Văn hóa Văn hóa Chưa có Nhận Chưa có Nhận đầu mối 80% thành quen đầu mối 80% thành quen 60% 60% Nhận thức DN và dân Nhận thức DN và dân chưa đầy đủ 40% chưa đầy đủ 40% cứ đưa cứ đưa 20% 20% Xử lý 0% Xử lý 0% chưa nghiêm Lương thấp Lương thấp chưa nghiêm Kiểm tra LĐ chưa Kiểm tra LĐ chưa giám sát lỏng gương mẫu giám sát lỏng gương mẫu Không muốn xử lý Quy định Không muốn xử lý Quy định không rõ không rõ 66 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU lãnh đạo không gương mẫu (hay lãnh Câu hỏi ở đây là tại sao họ vẫn chưa đạo không muốn xử lý), giám sát lỏng. thực sự sẵn sàng trao đổi và báo cáo CBCC cấp dưới cũng cho rằng việc khi họ biết các tình huống XĐLI xảy ra. “nhận quà thành quen” tác động nhiều Nói chung, CBCC vẫn ngại đụng chạm hơn tới thực hiện biện pháp và quy đến người khác, tiếp theo là không tin định về XĐLI so với CBCC cấp bộ. Còn tưởng vào việc giải quyết của người có CBCC ở cấp bộ thì cho rằng các yếu tố thẩm quyền và liên quan tới người có khách quan như lương thấp, các quy thẩm quyền. CBCC cấp bộ không trao định không rõ ràng mới là yếu tố tác đổi và báo cáo bởi vì họ không biết báo động đến việc triển khai thực hiện các cáo cho ai (14%) và cho rằng việc này là nội quy và quy định liên quan XĐLI. bình thường không cần báo cáo (10%). Trong khi đó, cán bộ và công chức ở “…bây giờ nói thật với các đồng chí, địa phương đặc biệt quan ngại việc va lương công chức của ta đóng tiền học chạm với người khác, không tin tưởng cho con có khi không đủ, cho nên việc vào việc giải quyết của cấp trên cũng tặng quà ở mình tại sao nó lại đi vào như việc xung đột lợi ích liên quan tới văn hóa là như vậy”. người có thẩm quyền. Kết quả này nhất [Thảo luận nhóm CBCC] quán với phát hiện ở phần trên khi tỷ lệ cơ quan có đầu mối hướng dẫn về biện 5.2.4. Thái độ của CBCC trước pháp và quy định liên quan XĐLI có các tình huống XĐLI hiệu lực thấp. Các biện pháp và quy định ngăn ngừa “Mọi người đều biết, lãnh đạo đều biết, XĐLI nhằm xây dựng một cơ chế mà thủ trưởng cũng biết nhưng không xử các cá nhân sẵn sàng cảnh báo hoặc báo lý. Liệu nói ra thì [mình] có về được cáo khi phát hiện các tình huống XĐLI. nhà không?”. Khảo sát này cũng mong muốn khám [CBCC trao đổi trong thảo luận phá phản ứng và những lý do giải thích nhóm] cho các hành vi của CBCC khi họ gặp các tình huống XĐLI. Tóm lại, kết quả khảo sát cho thấy việc Kết quả khảo sát cho thấy có 87% thực thi các quy định còn yếu, đặc biệt CBCC được hỏi sẵn sàng trao đổi báo cáo ở các cấp địa phương. Nguyên nhân cơ khi phát hiện tình huống XĐLI. Có 81% bản được CBCC đưa ra bao gồm việc xử CBCC cấp bộ sẽ trao đổi hoặc báo cáo khi lý chưa nghiêm, lãnh đạo chưa gương họ phát hiện tình huống XĐLI, trong khi mẫu và thiếu cơ chế giám sát hiệu quả. tỷ lệ này của CBCC ở địa phương là 88%. Một tỷ lệ đáng kể CBCC còn lảng tránh, Như vậy, vẫn có một tỷ lệ đáng kể CBCC không đấu tranh vì ngại va chạm khi gặp còn dè chừng trong việc trao đổi và báo các tình huống XĐLI. Nói cách khác, quy cáo khi phát hiện tình huống XĐLI, đặc định đã có, song động lực và kỷ luật thực biệt là đối với CBCC ở cấp bộ. thi thì còn yếu. Kết luận và kiến nghị 6 XĐLI là những tình huống cụ thể trong các nỗ lực cải cách thể chế hướng phát sinh khi CBCC có thể đưa ra quyết tới khát vọng này. định hoặc thực hiện hành vi có lợi cho mình trong hoạt động công vụ. Mức độ 6.1. Kết luận phổ biến của các tình huống XĐLI có ảnh hưởng đến tính hiệu quả của bộ máy 6.1.1. XĐLI chưa được CBCC, DN nhà nước và sự phát triển kinh tế - xã hội và người dân nhận thức rõ như một của mỗi quốc gia nói chung. XĐLI sẽ vấn đề trong quản trị công khiến cho các quyết định phân bổ nguồn lực công mất đi tính khách quan và giảm Kết quả nghiên cứu cho thấy đa số các đi tính hiệu quả của các quyết định đó. đối tượng được hỏi còn chưa hiểu hoặc Các tình huống XĐLI cũng là một trong hiểu không đúng, hiểu chưa đầy đủ về những nguồn gốc của tham nhũng. Vì khái niệm XĐLI. Chỉ có khoảng 25% số vậy, kiểm soát và hạn chế các tình huống người được hỏi hiểu XĐLI là xung đột phát sinh XĐLI không những giúp nâng giữa lợi ích riêng của CBCC và lợi ích cao tính hiệu quả hoạt động của bộ máy chung, nảy sinh trong nội tại quyết định Nhà nước, mà còn tăng tính liêm chính, của CBCC. Tuy nhiên, các đối tượng ngăn ngừa tham nhũng trong bộ máy khảo sát có thể nhận biết các tình huống, công quyền. biểu hiện cụ thể, cũng như tác động tiêu Nghiên cứu này bước đầu đưa ra cực của XĐLI đến tính khách quan, hiệu những bằng chứng mà dựa vào đó các lực, hiệu quả của quản lý nhà nước. nhà hoạch định chính sách và cán bộ Điều đáng lưu ý là không có sự khác quản lý Nhà nước có thể xây dựng một biệt đáng kể giữa CBCC, DN và người cơ chế để kiểm soát các tình huống dân trong cách hiểu về cụm từ XĐLI XĐLI hiệu quả hơn. Nghiên cứu này cũng như việc nhận biết các tình huống đặc biệt quan trọng khi Cương lĩnh này trong thực tế. Sự khác biệt chỉ nảy hành động mới của Đảng Cộng sản Việt sinh trong việc đánh giá tác động của Nam khóa XII, 2016-2021, nhấn mạnh các tình huống này tới tính khách quan, việc tăng cường hiệu quả nền hành công bằng của các quyết định. Cụ thể, chính và công tác phòng chống tham DN và người dân thấy XĐLI có tác động nhũng. Nghiên cứu cũng sẽ là một tài tiêu cực nhiều hơn CBCC. Mặc dù “cảm liệu đầu vào quan trọng trong các nỗ nhận” có thể không hoàn toàn đúng với lực cải cách thể chế của Việt Nam trong “thực tế trải nghiệm” song việc “cảm trung và dài hạn nhằm giúp Việt Nam nhận” này cũng tiềm ẩn nguy cơ gây phát triển mạnh mẽ hơn và trở thành mất niềm tin của DN và người dân vào quốc gia thịnh vượng, sáng tạo, công CBCC và bộ máy hành chính. bằng và dân chủ vào năm 2035.13 Kiểm Như vậy, XĐLI có thể nhận biết được soát XĐLI có thể coi như một ưu tiên ở các tình huống cụ thể, song chưa được 68 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ hiểu như một vấn đề cơ bản trong quản đình của CBCC hoặc cho những người trị công. Điều này dẫn tới việc các giải thân khác; lợi ích cá nhân có thể xuất pháp kiểm soát và hạn chế XĐLI còn lẻ hiện trước, trong hoặc sau khi có quyết tẻ, rải rác ở các văn bản khác nhau và định hoặc hành vi quản lý. chưa được tiếp cận một cách hệ thống Hiện tại, quy định cụ thể có liên quan trên thực tế. trực tiếp XĐLI còn nhiều điểm chưa tương đồng hoặc đồng bộ với các quy 6.1.2. XĐLI và kiểm soát XĐLI chưa định pháp luật khác có liên quan chính. được chính thức hóa trong văn bản Việc thực hiện kiểm soát các tình huống pháp luật làm cơ sở nâng cao hiệu cụ thể về XĐLI được quy định trong một quả quản lý công và phòng, chống số đạo luật cơ bản14. Đồng thời, nhiều tham nhũng văn bản quy phạm pháp luật có quy định về tình huống XĐLI và kiểm soát XĐLI. Kết quả nghiên cứu cho thấy văn bản Giữa các văn bản pháp luật trên chưa có quy phạm pháp luật hiện hành chưa đưa được sự đồng bộ hoặc tương đồng cần ra một khái niệm chính thức về XĐLI thiết để thực thi hiệu quả15. Sự thiếu và kiểm soát XĐLI. Pháp luật hiện hành tương đồng và đồng bộ này cũng cơ bản mới bước đầu ghi nhận và đưa ra các biện nảy sinh từ việc chưa có một cách hiểu pháp giải quyết các tình huống XĐLI cụ thống nhất về XĐLI và chưa coi XĐLI thể, liên quan đến: là một vấn đề mang tính hệ thống trong • Việc tặng quà và nhận quà tặng (lợi quản trị nhà nước. ích vật chất); • Có hành vi hoặc ra quyết định (hoặc 6.1.3. Các tình huống XĐLI xảy ra gây ảnh hưởng) có lợi cho cá nhân khá phổ biến, đa dạng và có hoặc người thân của người thực hiện nguy cơ trở thành “thông lệ” hành vi, ra quyết định; • Đầu tư và chia sẻ lợi ích với DN; trong quan hệ công vụ • Sử dụng lợi thế thông tin có được từ Kết quả khảo sát cho thấy các tình vị trí công tác. huống XĐLI xảy ra khá phổ biến và đa Việc thiếu một khái niệm tổng thể dạng. XĐLI xuất hiện ở cả 6 hoạt động của làm cho các quy định cụ thể không CBCC, trong đó phổ biến nhất là trong mang tính chính thức và toàn diện. quản lý đấu thầu, cấp phép và phê duyệt Theo kinh nghiệm của nhiều quốc gia dự án và tuyển dụng, bổ nhiệm nhân sự. trên thế giới, kiểm soát XĐLI không Hình thức XĐLI phổ biến nhất là: chỉ liên quan đến cá nhân mỗi CBCC (i) Tặng quà; mà cần phải đặt họ trong các mối quan (ii) Giúp đỡ người thân; hệ khác nhau, đặc biệt là trong quan hệ (iii) Sử dụng lợi thế thông tin. công vụ, quan hệ gia đình, quan hệ thân Nhìn chung, DN và người dân nhận thích và các quan hệ xã hội nói chung. thấy mức độ phổ biến của XĐLI cao hơn Lợi ích cá nhân mà CBCC hướng tới có so với CBCC, đặc biệt là trong đấu thầu, thể là hữu hình (tài sản và các lợi ích tuyển dụng và bổ nhiệm nhân sự. Bất kể vật chất khác) hoặc vô hình (giá trị tinh do nguyên nhân gì, sự khác biệt này cần thần hoặc các lợi ích phi vật chất khác); được khỏa lấp để tạo niềm tin của người lợi ích cá nhân đó có thể trực tiếp mang dân và DN vào hệ thống quản trị công ở lại cho CBCC, cho vợ/chồng, con, gia Việt Nam. KIỂM SOÁT XUNG ĐỘT LỢI ÍCH TRONG KHU VỰC CÔNG 69 QUY ĐỊNH VÀ THỰC TIỄN Ở VIỆT NAM Bên cạnh đó, kết quả khảo sát cũng soát XĐLI được đánh giá là 03 yếu tố có phản ánh tình trạng đáng lo ngại khi việc tác động lớn nhất đến hiệu quả thực hiện áp dụng các hình thức XĐLI lại được coi các biện pháp. Ngoài ra, việc thiếu các là “luật chơi” khi tương tác với CBCC. biện pháp khuyến khích người dân hoặc Một trong những tình trạng đó là việc CBCC khác phát hiện, kiến nghị hoặc tặng quà cho CBCC. DN tặng quà cho phản ánh về tình huống XĐLI và những CBCC nhằm tạo lợi thế cạnh tranh, để hạn chế trong xử lý tình huống XĐLI cụ duy trì quan hệ, cũng như để khỏi lo ngại thể cũng là một nguyên nhân quan trọng bị “phân biệt đối xử” khi thực hiện các dẫn đến hiệu lực kiểm soát XĐLI còn thủ tục hành chính công. hạn chế. Tương tự như vậy, quà tặng giữa Yếu tố “văn hóa” không được coi là CBCC với nhau cũng chủ yếu là nhằm yếu tố có ảnh hưởng lớn tới hiệu quả đạt mục đích cá nhân, đang trở thành kiểm soát XĐLI. Kết quả này cũng tương “thông lệ” và là chuẩn mực đánh giá về đồng với nhận thức của DN và người dân “sự biết điều” trong quan hệ công vụ. khi họ cho rằng việc tặng quà cho CBCC Những “thông lệ” hay “luật chơi” này (một hình thức XĐLI phổ biến) chủ yếu đang đi ngược với các quy định hiện là vì lợi ích chứ không phải vì “văn hóa”. hành và cần được kiểm soát có hiệu Như vậy, “văn hóa” chỉ là nguyên cớ quả hơn. được một bộ phận CBCC sử dụng để lý giải cho sự thiếu quyết tâm, thiếu gương 6.1.4. Hiệu quả kiểm soát XĐLI còn mẫu hay thiếu năng lực trong thực thi hạn chế và chưa gắn kết được với quy định của nhà nước. các yêu cầu phòng ngừa và đấu tranh chống tham nhũng 6.2. Khuyến nghị Khảo sát cho thấy nhìn chung các cơ Kết quả khảo sát phân tích trong các quan nhà nước đều xây dựng các biện phần trên cho thấy các tình huống XĐLI pháp phòng ngừa và kiểm soát XĐLI đang diễn ra tương đối phổ biến ở nhiều mang tính nội bộ. Tuy nhiên, tỷ lệ thực khâu của quản lý nhà nước và trên nhiều hiện các biện pháp này là tương đối thấp ngành, lĩnh vực. Tuy nhiên, việc kiểm do thiếu các biện pháp hướng dẫn và soát XĐLI và xử lý các hành vi vi phạm hỗ trợ triển khai. Các cơ quan càng ở pháp luật về XĐLI còn khá hạn chế. Một cấp thấp hơn càng thực hiện yếu hơn. hệ thống kiểm soát XĐLI hiệu quả là một Tương tự như vậy, nhiều biện pháp kiểm hệ thống có thể giúp giảm thiểu nguy cơ soát XĐLI theo quy định của pháp luật phát sinh tình huống XĐLI trong thực thi còn chưa được thực hiện. Có tới hơn công vụ của các CBCC (XĐLI tiềm tàng); ¼ số CBCC thừa nhận cơ quan của họ kiểm soát và loại bỏ các “khoảng trống” không thực thi một số quy định kiểm trong hoạt động quản lý có thể tạo ra XĐLI soát XĐLI. (XĐLI thực sự); và kịp thời phát hiện và Thực trạng trên xuất phát từ nhiều xử lý nghiêm minh các vi phạm về XĐLI. nguyên nhân, trong đó việc xử lý chưa Các khuyến nghị trong nghiên cứu nghiêm minh; lãnh đạo chưa gương mẫu này tập trung vào ba nhóm giải pháp và thiếu các công cụ kiểm tra, giám sát nhằm cải cách thể chế nâng cao hiệu hiệu quả việc thực hiện các quy định kiểm quả quản trị công và phòng ngừa tham 70 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ nhũng ở Việt Nam. Ba nhóm giải pháp trạng tham nhũng càng trở nên khó kiểm này bao gồm: soát và khó xử lý hiệu quả. (i) Tăng cường nhận thức; Trước mắt, cần truyền thông, kết hợp (ii) Hoàn thiện thể chế; và lồng ghép tình huống XĐLI cụ thể và (iii) Nâng cao hiệu quả thực thi pháp phương thức phát hiện, phòng ngừa, giải luật về kiểm soát XĐLI. quyết XĐLI vào kế hoạch phòng, chống Kiểm soát XĐLI cần gắn với các yêu tham nhũng cũng như vào chương trình cầu về cải cách thủ tục hành chính; kiểm giáo dục, đào tạo, bồi dưỡng CBCC. soát tốt chế độ công vụ; và tăng cường Về lâu dài, bồi dưỡng và hướng dẫn về công khai, minh bạch, trách nhiệm giải phát hiện, phòng ngừa, ứng phó các tình trình của bộ máy chính quyền. huống XĐLI cần được xây dựng và coi Việc đẩy mạnh cải cách thủ tục hành là nội dung bắt buộc trong hoạt động chính cũng sẽ giúp giảm các tình huống tuyển dụng, bổ nhiệm và đào tạo, bồi XĐLI trên thực tế do loại trừ hoặc góp dưỡng CBCC. phần hạn chế cơ hội tiếp xúc trực tiếp Tương tự như vậy, việc phòng ngừa, giữa CBCC với người dân, DN; kiểm giải quyết các tình huống XĐLI cũng cần soát tốt chế độ công vụ sẽ giúp ngăn được lồng ghép vào quy tắc ứng xử trong chặn các tình huống XĐLI xảy ra khi hoạt động kinh doanh của các DN và coi thực hiện các biện pháp kiểm soát chặt đây như là một nội dung trong chương chẽ đối với CBCC, bao gồm cả kiểm trình tăng cường liêm chính trong hoạt soát về tài sản, thu nhập và kết quả thực động kinh doanh. thi công vụ để từ đó kịp thời xử lý vi phạm pháp luật phát sinh; tăng cường 6.2.2. Hoàn thiện chính sách, công khai, minh bạch và trách nhiệm pháp luật kiểm soát XĐLI giải trình sẽ giúp kiểm soát các tình huống XĐLI và giảm nguy cơ vi phạm Hoàn thiện chính sách, pháp luật vẫn pháp luật về XĐLI. Các khuyến nghị là một trong những yếu tố then chốt, căn cụ thể theo ba nhóm giải pháp được bản để việc kiểm soát XĐLI ở Việt Nam trình bày ở dưới đây. Ngoài ra, Phụ lục đạt hiệu quả hơn. Nhóm giải pháp này bao 4 cũng liệt kê chi tiết các phát hiện vấn gồm ban hành một số quy định mới cũng đề XĐLI dựa trên nghiên cứu này và đề như điều chỉnh một quy định hiện hành xuất các giải pháp tương ứng cụ thể có về kiểm soát XĐLI đã có ở Việt Nam. lồng ghép kinh nghiệm quốc tế. a. Xây dựng khái niệm và thiết lập 6.2.1. Nâng cao nhận thức về XĐLI cơ chế kiểm soát XĐLI Cần tuyên truyền, nâng cao nhận Cần thống nhất khái niệm, cách hiểu thức chung của CBCC, người dân và DN và cơ chế phòng ngừa, phát hiện XĐLI và về XĐLI. Theo đó, XĐLI là tình huống xử lý vi phạm về XĐLI trong khung pháp trong hoạt động quản trị công cần phải lý về quản trị công ở Việt Nam. Cụ thể, tránh vì nó ảnh hưởng trực tiếp đến các Luật Phòng, chống tham nhũng trong mục tiêu phát triển kinh tế - xã hội, giảm lần sửa đổi toàn diện tới đây cần có chế tính hiệu quả trong các quyết định phân định về XĐLI và kiểm soát XĐLI. Việc bổ nguồn lực, làm suy giảm lòng tin của cân nhắc quy định thành một chế định nhân dân vào chính quyền, làm cho tình pháp luật về XĐLI trong Luật Phòng, KIỂM SOÁT XUNG ĐỘT LỢI ÍCH TRONG KHU VỰC CÔNG 71 QUY ĐỊNH VÀ THỰC TIỄN Ở VIỆT NAM chống tham nhũng sẽ đảm bảo sự thống c. Sửa đổi quy định về tặng nhất trong cách hiểu, biện pháp áp dụng và nhận quà và tổ chức thực hiện việc kiểm soát, xử lý vi phạm về XĐLI. Chế định về kiểm soát Nghiên cứu cho thấy quy định về tặng XĐLI trong Luật Phòng, chống tham quà và nhận quà hiện chưa được thực nhũng cần đưa ra: hiện hiệu quả. Các báo cáo tổng kết về • Khái niệm về XĐLI; công tác phòng, chống tham nhũng cũng • Các dấu hiệu nhận biết tình huống khẳng định những số liệu liên quan đến XĐLI; tặng, nhận quà chưa phản ánh đúng diễn • Nguyên tắc xử lý vi phạm về XĐLI; biến thực tế. • Các hình thức xử lý vi phạm về XĐLI; Để khắc phục hạn chế này, cần hoàn • Trình tự, thủ tục, thẩm quyền xử lý vi thiện các quy định về tặng quà và nhận phạm về XĐLI. quà tặng theo hướng quy định nguyên Căn cứ vào các quy định của Luật, tắc chung giảm thiểu rủi ro XĐLI trong Chính phủ và các cơ quan có liên quan khu vực công. Điều đó có nghĩa là cấm trong bộ máy nhà nước sẽ có trách CBCC nhận quà tặng dưới mọi hình nhiệm quy định chi tiết, hướng dẫn thi thức và mọi giá trị, đặc biệt những hành quy định về kiểm soát XĐLI và CBCC làm trong những ngành, lĩnh xử lý vi phạm về XĐLI. Trong thời gian vực dễ có rủi ro XĐLI như đấu thầu, tới, các đạo luật quan trọng khác có liên cấp phép, tuyển dụng hoặc bổ nhiệm, quan đến tổ chức, bộ máy thực thi công hay những lĩnh vực đòi hỏi phải tương vụ cũng cần được sửa đổi, bổ sung tương tác nhiều với người dân và DN như thích với các quy định về kiểm soát XĐLI thuế, hải quan, thanh tra và kiểm tra. trong Luật PCTN. Việc tặng, nhận quà có thể được xem xét trong một số trường hợp ngoại lệ như b. Mở rộng phạm vi điều chỉnh liên quan đến hoạt động đối ngoại, lễ tân của các quy định pháp luật về XĐLI dưới danh nghĩa cơ quan, tổ chức, đơn vị và quà tặng mang giá trị tinh thần, Kết quả nghiên cứu cho thấy, phạm văn hóa. Ngoài ra, cần có quy định về vi các đối tượng chịu sự ràng buộc của đầu mối theo dõi, giám sát và tiếp nhận các quy định pháp luật về XĐLI chủ yếu thông tin, phản ánh về việc nhận quà mới chỉ dừng ở bản thân CBCC. Đây tặng của CBCC và các hình thức xử lý vi là một trong những nguyên nhân khiến phạm pháp luật. cho việc kiểm soát XĐLI trên thực tế Nghiên cứu cũng cho thấy yếu tố văn gặp nhiều khó khăn do các CBCC có hóa tặng và biếu quà, một yếu tố vẫn thể sử dụng các quan hệ thân quen được cho là sẽ khiến việc cấm tặng quà đi khác để “che đậy” các tình huống XĐLI. ngược lại nét đẹp văn hóa này, không phải Vì vậy, bên cạnh việc quy định “cứng” là yếu tố quyết định tới mục đích tặng, các CBCC trong phạm vi điều chỉnh biếu quà trong hoạt động công vụ. Vì vậy, của pháp luật kiểm soát XĐLI, cần thiết cần có thái độ và quan điểm nghiêm khắc phải mở rộng phạm vi ra các đối tượng hơn đối với việc nhận quà tặng có liên thân quen khác của CBCC, bao gồm quan đến hoạt động công vụ trong quy vợ/ chồng, con đẻ, con nuôi, anh, chị, định pháp luật để từ đó tạo bước chuyển em ruột, bố/mẹ đẻ, bố/mẹ nuôi (quan trong nhận thức và hành vi của CBCC, hệ hôn nhân, gia đình). DN và người dân trong xã hội nói chung. 72 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ d. Kiểm soát các hoạt động ngoài của DN (thuế) sẽ giúp phát hiện và xử lý công vụ và sau khi nghỉ làm việc các tình huống XĐLI hiệu quả. trong cơ quan nhà nước Để đảm bảo tính hiệu quả và khả thi của quy định, các cơ quan nhà nước cần Căn cứ vào các quy định pháp luật hiện nghiên cứu giảm số lượng CBCC có nghĩa hành về CBCC, DN và các lĩnh vực quản vụ kê khai tài sản, thu nhập và tăng cường lý nhà nước khác, cần tiếp tục rà soát, cập kiểm soát biến động tài sản, thu nhập của nhập các điều kiện hạn chế CBCC tham CBCC. Đồng thời quy định kê khai tài sản gia hoạt động ngoài công vụ và hoạt động cần phải áp dụng với người thân trong gia sau khi thôi làm việc trong cơ quan nhà đình của CBCC. Tăng cường hệ thống nước cho phù hợp với đặc thù và yêu cầu kiểm soát thay đổi thu nhập và tài sản của trong từng ngành nghề, lĩnh vực. Mặc dù CBCC cũng rất quan trọng. đã được đề cập trong Luật Cán bộ, công chức, Luật Viên chức và Nghị định số 6.2.3. Nâng cao năng lực kiểm soát 102/2007/NĐ-CP ngày 14-6-2007 của XĐLI và xử lý vi phạm về XĐLI Chính phủ, tuy nhiên, những hạn chế cụ thể trong từng ngành, lĩnh vực lại chưa Bên cạnh việc hoàn thiện chính sách, được hướng dẫn khiến cho quá trình pháp luật về kiểm soát XĐLI thì nâng cao thực hiện gặp khó khăn, chưa thống nhất, năng lực phòng ngừa, phát hiện và xử lý vi thiếu cơ sở, qua đó ảnh hưởng đến hiệu phạm về XĐLI là một biện pháp rất quan quả kiểm soát XĐLI. trọng. Theo đó, việc nghiên cứu và đề xuất Bên cạnh đó, pháp luật cũng cần giao cho một cơ quan đầu mối về kiểm có quy định về quy chế tham gia các soát về XĐLI cần được cân nhắc. Cơ quan hoạt động ngoài công vụ đối với CBCC đầu mối về XĐLI, trên cơ sở phối hợp với nhằm kiểm soát công khai, minh bạch cơ quan quản lý về CBCC, tổ chức các hơn về các hoạt động này. Các quy định hoạt động nâng cao nhận thức về XĐLI và này cũng giúp quản lý thu nhập phát kiểm soát XĐLI; tổng kết thực hiện, tham sinh từ hoạt động ngoài công vụ, qua mưu hoàn thiện chính sách, pháp luật về đó góp phần phòng ngừa, phát hiện có XĐLI, cũng như xem xét, xử lý hoặc kiến hiệu quả tham nhũng. Ngoài ra, các nghị xử lý các tình huống XĐLI, các hành quy định rõ ràng và cụ thể cũng giúp vi vi phạm về XĐLI theo thẩm quyền đảm bảo các lợi ích kinh doanh hợp được pháp luật quy định. pháp của CBCC và người thân trong Ngoài ra, việc xây dựng hệ thống tiếp gia đình. nhận, phản hồi và xử lý phản ánh, kiến nghị, khiếu nại, tố cáo về các tình huống e. Tăng cường kiểm soát tài sản, XĐLI, đặc biệt là từ chính các CBCC là thu nhập một vấn đề cần được ưu tiên xem xét, thực hiện sớm. Để chủ động phát hiện tình huống Kết quả khảo sát đã cho thấy, CBCC XĐLI, các cơ quan thực thi pháp luật ngại động chạm hoặc nghĩ không giải cần xây dựng hệ thống dữ liệu tài sản, quyết được việc gì là rào cản chính thu nhập của CBCC và sử dụng dữ liệu dẫn đến CBCC không thông báo về bản kê khai đó. Sự kết nối giữa dữ liệu các tình huống XĐLI. Do vậy, cơ chế bản kê khai tài sản, thu nhập với các dữ này phải đưa ra các biện pháp bảo vệ liệu khác về CBCC, dữ liệu về hoạt động hoặc có phương thức tiếp nhận, xử KIỂM SOÁT XUNG ĐỘT LỢI ÍCH TRONG KHU VỰC CÔNG 73 QUY ĐỊNH VÀ THỰC TIỄN Ở VIỆT NAM lý phù hợp để người phản ánh, kiến vụ nói chung và kiểm soát XĐLI nói nghị, khiếu nại, tố cáo không có tâm lý riêng cũng cần được chú trọng thực e ngại bị đe dọa, trả thù khi cung cấp hiện. Về vấn đề này, cũng cần phải đẩy thông tin. Thêm vào đó, tăng cường mạnh vai trò giám sát của xã hội, báo kiểm tra, thanh tra, đặc biệt là giám sát chí, truyền thông, các tổ chức xã hội, của người dân đối với hoạt động công cũng như các DN. Tài liệu tham khảo 7 CIEM (Viện Quản lý Kinh tế Trung ương Chính phủ Việt Nam (2013). Nghị định của Việt Nam) và các cơ quan khác số 78 ngày 17 tháng 7 năm 2013 về (2011-2013). “Đặc điểm môi trường minh bạch tài sản và thu nhập. kinh doanh của Việt Nam: minh chứng từ một cuộc khảo sát xã hội học Hellman, Joel (2014). “Managing Risks in các doanh nghiệp vừa và nhỏ”. Báo cáo the Transition from State-Dominated to của các năm 2011 và 2013. Market-Oriented Economies: Lessons from International Experience”. Dự Cơ quan Giám sát và Tổng kiểm toán thảo cho thảo luận chuẩn bị cho Báo của Niu-di-lân (2008). “Procurement cáo Việt Nam 2035. guidance for public entities”. Hướng dẫn thực hành tốt được xuất bản tháng IPAC (Viện Quản trị công của Canada). 6 năm 2008 trong mục 21 của Luật “Conflicts of Interest and Ethics Kiểm toán công năm 2001. in Government. Briefing Note: Separation of public and private Chính phủ Trung Quốc (2012). “China’s interests”. Chương trình toàn cầu về effort to prevent conflicts of interest”. Triển khai phát triển dân chủ thực Báo cáo của Tổ Công tác UNCAC về hiện. (Không rõ năm xuất bản). việc thực thi công ước trong Phiên họp giữa kỳ lần 3 tổ chức tại thủ đô Viên IPAC (Viện Quản trị công của Canada). ngày 27-29 tháng 8 năm 2012. “Conflicts of Interest and Ethics in Government. Briefing Note: Chính phủ Việt Nam (2007). Quyết định Singapore”. Chương trình toàn cầu số 64 ngày 10 tháng 5 năm 2007, ban về Triển khai phát triển dân chủ thực hành quy định về tặng, nhận và chuyển hiện. (Không rõ năm xuất bản). giao quà của các cơ quan, tổ chức, đơn vị nhà nước và công chức, viên chức KICAC (Ủy ban độc lập về chống nhà nước.. tham nhũng của Hàn Quốc) (2007). “Korea’s Policies and Instruments Chính phủ Việt Nam (2007). Nghị định to Manage Conflicts of Interest”. số 102 ngày 14 tháng 6 năm 2007, quy Bài trình bày tại Hội thảo vùng về định khoảng thời gian các công chức, Sáng kiến chống tham nhũng của viên chức không được tham gia vào ADB/OECD tại Jakarta ngày 6 và 7 các hoạt động kinh doanh mà trước tháng 8 năm 2007. đó thuộc thẩm quyền quản lý của họ khi còn đang công tác tại các cơ quan Quốc hội Việt Nam (2003). Luật Tổ chức nhà nước. Hội đồng nhân dân và Ủy ban nhân 76 TÀI LIỆU THAM KHẢO dân. Ban hành ngày 26 tháng 11 năm OECD (Tổ chức Hợp tác và Phát triển 2003. Kinh tế) (2003). “Managing Conflict of Interest in the Public Service: OECD Quốc hội Việt Nam (2007). Luật về Tổ Guidelines and Country Experiences”. chức Quốc hội. Ban hành ngày 15 OECD xuất bản. tháng 12 năm 2001 và sửa đổi ngày 2 tháng 4 năm 2007. OECD (Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế) (2005). “Managing Conflict of Quốc hội Việt Nam (2008). Luật Cán bộ, Interest in the Public Sector: A Toolkit”. công chức. Ban hành ngày 13 tháng 11 OECD xuất bản. năm 2009. OECD (Tổ chức Hợp tác và Phát Quốc hội Việt Nam (2009). Bộ Luật hình triển Kinh tế) (2010). “Post-public sự. Ban hành ngày 21 tháng 12 năm Employment: Good Practices for 1999 và sửa đổi ngày 19 tháng 6 năm Preventing Conflicts of Interest”. 2009. OECD xuất bản. Quốc hội Việt Nam (2010). Luật Viên chức. OECD (Tổ chức Hợp tác và Phát triển Ban hành ngày 15 tháng 11 năm 2010. Kinh tế) (2011). “Detailed Data on Conflict-of-Interest Disclosure from Quốc hội Việt Nam (2011). Luật Khiếu the 2010 Survey on Integrity”. Trong nại. Ban hành ngày 11 tháng 11 năm báo cáo Government at a Glance 2011, 2011. OECD xuất bản. Quốc hội Việt Nam (2012). Luật Phòng, OECD (Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh chống tham nhũng. Ban hành ngày 29 tế) (2013). “Disclosure of Conflict of tháng 11 năm 2005, sửa đổi ngày 17 Interest”. Trong cuốn OECD Factbook tháng 8 năm 2007 và 23 tháng 11 năm 2013: Economic, Environmental and 2012. Social Statistics, OECD xuất bản. Quốc hội Việt Nam (2013). Luật Đấu Nghị viện của Cờ-roát-ti-a (2011). Luật thầu. Ban hành ngày 26 tháng 11 năm của Cờ-roát-ti-a về Phòng, chống 2013. Xung đột lợi ích. Ban hành ngày 11 tháng 2 năm 2011. Quốc hội Việt Nam (2013). Hiến pháp nước Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Tổng thống E-xtô-ni-a (2012). Luật Nam. Ban hành ngày 28 tháng 11 năm Phòng, chống tham nhũng của 2013. Ex-tô-ni-a. Tuyên bố của Chủ tịch nước Cộng hòa E-xtô-ni-a trong Nghị Quốc hội Nhân dân Trung Quốc (2005). quyết 117 ngày 20 tháng 6 năm 2012. Luật Công chức của Trung Quốc. Ủy ban thường vụ của Quốc hội Nhân Tổng thống Hàn Quốc (2003). Bộ quy tắc dân Trung Quốc ban hành ngày 27 ứng xử cho Cán bộ công chức của Hàn tháng 4 năm 2005. Quốc. Ban hành ngày 18 tháng 2 năm KIỂM SOÁT XUNG ĐỘT LỢI ÍCH TRONG KHU VỰC CÔNG 77 QUY ĐỊNH VÀ THỰC TIỄN Ở VIỆT NAM 2003 có giá trị pháp lý như một quyết Ngân hàng Thế giới (2013). Dữ liệu quốc định của tổng thống. gia về hạn chế xung đột lợi ích, công khai tài chính, tự do thông tin và miễn VCCI (Phòng Thương mại và Công trừ. Sáng kiến Cơ chế Trách nhiệm giải nghiệp Việt Nam) và USAID (Cơ trình công của Nhóm Quản trị Nhà quan Phát triển Quốc tế Hoa Kỳ) nước và Khu vực công của NHTG (2006-2014). “Chỉ số cạnh tranh cấp thực hiện. tỉnh của Việt Nam”. Báo cáo của các năm từ 2006 đến 2014. Ngân hàng Thế giới (2013). “A Background Primer. Conflicts of WEF (Diễn đàn Kinh tế Thế giới) interest. Restrictions and Disclosure”. (2006-2015). “The Global Sáng kiến Cơ chế Trách nhiệm giải Competitiveness Report”. Báo cáo trình công của Nhóm Quản trị và Khu của các năm từ 2006-2007 đến vực công của NHTG thực hiện. 2014-2015. Ngân hàng Thế giới (2013). “A Background Ngân hàng Thế giới và các Tổ chức khác Primer. Financial Disclosure Systems. (2009). “Báo cáo Phát triển của Việt Declarations of Interests, Income, and Nam 2010 – Các thể chế hiện đại”. Assets”. Sáng kiến Cơ chế Trách nhiệm giải trình công của Nhóm Quản trị Ngân hàng Thế giới (2011). “Sáng kiến Nhà nước và Khu vực công của NHTG Cơ chế trách nhiệm giải trình công. thực hiện. Tóm tắt phương pháp”. Sáng kiến Cơ chế Trách nhiệm giải trình công của Ngân hàng Thế giới; Bộ Kế hoạch và Đầu Nhóm Quản trị Nhà nước và Khu vực tư Việt Nam.2016. Việt Nam 2035: công của NHTG thực hiện. Hướng tới Thịnh vượng, Sáng tạo, Công bằng và Dân chủ. Washington, Ngân hàng Thế giới (2012). Bộ dữ liệu về DC: World Bank. © World Bank. hạn chế xung đột lợi ích. Sáng kiến Cơ https://openknowledge.worldbank. chế Trách nhiệm giải trình công của org/handle/10986/23724 License: CC Nhóm Quản trị Nhà nước và Khu vực BY 3.0 IGO.” công của NHTG thực hiện. Ngân hàng Thế giới, 2012. Tham nhũng từ Ngân hàng Thế giới (2012). Bộ dữ liệu góc nhìn của người dân, doanh nghiệp về công khai tài chính. Sáng kiến Cơ và cán bộ công chức, viên chức. Nhà chế Trách nhiệm giải trình công của xuất bản Chính trị Quốc gia. Nhóm Quản trị Nhà nước và Khu vực công của NHTG thực hiện. Ghi chú 8 1. Việt Nam 2035 - Hướng tới Thịnh gia trả lời là 570, nhưng chỉ có 512 vượng, Sáng tạo, Công bằng và Dân DN trả lời đầy đủ phiếu hỏi và được chủ. 2016. sử dụng cho phân tích. 2. CBCC trong nghiên cứu này bao 9. Lãnh đạo của các UBND các cấp, gồm cả công chức, cán bộ làm việc các phòng ban của UBND cấp tỉnh, trong HĐND các cấp ở địa phương các bộ ngành, các cơ quan trực và viên chức trong các đơn vị sự thuộc các Bộ và các cơ quan tương nghiệp công. Trong báo cáo này đương. thuật ngữ “Cán bộ” cũng được hiểu 10. Câu hỏi này không có trong bảng là CBCC. hỏi dành cho người dân để đảm bảo 3. Ngân hàng Thế giới; Bộ Kế hoạch bảng hỏi này không quá dài. và Đầu tư (2016). Việt Nam 2035: 11. Khảo sát DN của NHTG được Hướng tới Thịnh vượng, Sáng tạo, thực hiện thường xuyên với mẫu Công bằng và Dân chủ. https:// đại diện cho khu vực tư nhân của openknowledge.worldbank.org/ mỗi quốc gia. Khảo sát đã được handle/10986/23724. thực hiện tại 126 quốc gia trên 4. CBCC trong nghiên cứu này bao thế giới. Khảo sát mới nhất của gồm cả công chức, cán bộ làm việc Việt Nam thực hiện năm 2015. trong HĐND các cấp ở địa phương http://www.enterprisesur veys. và viên chức trong các đơn vị sự org/data/exploreeconomies/2015/ nghiệp công. vietnam 5. Các địa phương và Bộ, ngành lựa 12. Những biện pháp này dựa theo chọn cho khảo sát này cũng là các quy định hiện hành hoặc thông lệ địa bàn đã được lựa chọn cho Khảo quốc tế. sát PCTN 2012 do Thanh tra Chính 13. Việt Nam 2035, Hướng tới Thịnh phủ và Ngân hàng thế giới thực hiện vượng, Sáng tạo, Công bằng và Dân năm 2012. chủ, 2016. 6. Hải Dương là địa phương được lựa 14. Luật Cán bộ, Công chức năm chọn tham gia khảo sát. Tuy nhiên, 2008, Luật Viên chức năm 2010, do một số lý do của địa phương Hải Luật Phòng, chống tham nhũng Dương, đối tượng cán bộ công chức năm 2005 (sửa đổi, bổ sung năm được lựa chọn thay thế là cán bộ 2007 và 2012), Luật Thanh tra năm công chức của tỉnh Thái Bình. Còn 2010, Luật DN năm 2014 và các khảo sát DN vẫn dược tiến hành văn bản quy định chi tiết, hướng cho DN của tỉnh Hải Dương. dẫn thi hành. 7. http://www.agidata.org/pam 15. Tình trạng này thể hiện qua một số 8. Đối với khảo sát DN, số DN tham khía cạnh cụ thể như: 80 GHI CHÚ - Pháp luật về CBCC có quy định nước) lại chưa được hoàn thiện, về những việc CBCC không được thiếu các phương thức kiểm soát làm, trong đó có việc sử dụng có hiệu quả thông tin quản lý nội thông tin liên quan đến công vụ để bộ và hình thức xử lý kèm theo khi vụ lợi, tuy nhiên, pháp luật chuyên có vi phạm pháp luật. Việc thực ngành trong một số lĩnh vực như hiện kê khai tài sản, thu nhập được đấu thầu, DN, tài chính, ngân hàng quy định và tiến hành hằng năm, lại thiếu các quy định nhằm nhận nhưng lại thiếu các phương thức dạng chủ sở hữu thực sự của pháp nhằm kiểm soát thu nhập và biến nhân kinh tế để làm căn cứ tuyên động tài sản, chưa có quy định bố vô hiệu các giao dịch phát sinh chung về kiểm soát thu nhập đối khi có vi phạm; với CBCC và các đối tượng khác - Pháp luật quy định những hạn chế trong xã hội; thực hiện quy chế đối với CBCC đề phòng ngừa XĐLI, tặng quà và nhận quà tặng, song song lại không có phương thức để lại thiếu bộ máy để tổ chức thực hạn chế đối với vợ/chồng, con, đặc hiện, kiểm tra và xử lý vi phạm... biệt là người thân của CBCC khi 16. ‘CBCC’ trong cuộc khảo sát CBCC chính các chủ thể này mới là người bao gồm cả cán bộ làm việc trong thực hiện các hành vi thu lợi cho HĐND các cấp ở địa phương và CBCC (dưới hình thức DN “sân viên chức trong các đơn vị sự sau” hoặc trục lợi qua thông tin có nghiệp công. được từ vị trí công tác). 17. LĐ = Thủ trưởng cơ quan Nhà nước; - Tương tự như vậy, pháp luật về BT = Bộ trưởng/Thành viên Chính CBCC có quy định nhằm kiểm phủ; TV UBNDT = Thành viên của soát XĐLI do nắm giữ thông tin có Uỷ ban nhân dân tỉnh; TVQH = được từ vị trí công tác, tuy nhiên Thành viên của Quốc hội; CBCC = pháp luật về quản lý thông tin Công chức; VC = Viên chức. trong các cơ quan nhà nước (bao - Thành viên gia đình gần gũi = bố gồm Luật tiếp cận thông tin, Pháp mẹ, vợ/chồng, con và anh chị em; lệnh bảo vệ bí mật nhà nước và Thành viên gia đình theo nghĩa các văn bản khác về quản lý thông rộng = Thành viên gia đình gần gũi tin nội bộ trong các cơ quan nhà + những người họ hàng khác. Phụ lục 9 Phụ lục 1: Chi tiết phương thành viên của Ban giám đốc hoặc lãnh đạo các bộ phận Kế hoạch, Vật pháp khảo sát của nghiên cứu tư, Hành chính, Nhân sự hoặc Kế Ba nhóm đối tượng tham gia cuộc toán. Khảo sát bằng phiếu hỏi với khảo sát này bao gồm: các DN được tiến hành trực tuyến - CBCC16: Cán bộ công chức tham gia với công cụ SurveyMonkey. Nhóm khảo sát này ở cả bốn cấp: bộ, tỉnh, nghiên cứu gửi thư điện tử đề nghị huyện và xã. Ở cấp bộ, người trả lời DN cử người thuộc diện trên tham là lãnh đạo vụ, lãnh đạo các phòng gia trả lời. Mỗi DN chỉ có một tài ban hoặc chuyên viên có trên 5 năm khoản trả lời và chỉ trả lời một phiếu. kinh nghiệm trong lĩnh vực quản lý. - Người dân: Người dân được khảo sát Bộ trưởng/thứ trưởng không thuộc là công dân từ 18 tuổi trở lên. Khảo sát diện khảo sát. Ở cấp tỉnh, người trả người dân được tiến hành qua mạng, lời bao gồm từ các chuyên viên đến thông qua thông báo trên báo điện tử cấp giám đốc sở, ngành. CBCC cấp Vnexpress. Người dân bất kỳ có thể cao hơn ở tỉnh bao gồm đại diện của vào mạng và trả lời câu hỏi. Ý kiến HĐND tỉnh. Chủ tịch hoặc phó chủ của người dân không đại diện cho tịch UBND tỉnh/thành phố không hộ, cũng như tổ chức nào mà chỉ đơn thuộc diện khảo sát. giản là ý kiến cá nhân về cảm nhận - Doanh nghiệp: Đối tượng khảo sát là và trải nghiệm của họ về xung đột lợi các DN có đăng ký chính thức, đang ích. Câu trả lời của những đối tượng có trụ sở ở 10 tỉnh/thành phố. Người dưới 18 tuổi (nếu có) không được sử đại diện cho DN để trả lời có thể là dụng khi phân tích. 82 PHỤ LỤC Đặc điểm mẫu khảo sát CBCC và người dân Đặc điểm CBCC Người dân Tổng phiếu 1.374 570 Tuổi trung bình 43 35 Giới tính nữ (%) 37,1 45,3 Thành thị (%) 79,1 83,2 Học vấn (%) Đại học và Trên đại học (CBCC)/Trên đại học 87,1 45,4 (người dân) Trung cấp & Cao đẳng (CBCC)/Cao đẳng & ĐH 12,2 49,8 (người dân) Khác 0,7 4,8 Cơ quan công tác (%) Xã phường 39,2 Quận/huyện 39,1 Tỉnh/thành phố 18 Bộ/Trung ương 3,8 Chức vụ cao nhất (%) Thủ trưởng/phó thủ trưởng cơ quan 34,6 Trưởng/phó bộ phận 26,3 Chức vụ khác 5,8 Không chức vụ 33,2 KIỂM SOÁT XUNG ĐỘT LỢI ÍCH TRONG KHU VỰC CÔNG 83 QUY ĐỊNH VÀ THỰC TIỄN Ở VIỆT NAM Đặc điểm mẫu khảo sát và tổng thể doanh nghiệp Tiêu thức Mẫu Tổng thể Tiêu thức Mẫu Tổng thể khảo DN Việt khảo DN Việt sát (%) Nam (%) sát (%) Nam (%) Sở hữu Số năm hoạt động Có vốn FDI 6,1 2,6 Dưới 2 năm 6,4 27,1 Có vốn 1,2 0,9 Từ 2 đến 36,9 35,4 nhà nước 5 năm 100% vốn 92,8 96,5 Trên 5 năm 56,6 37,5 tư nhân Quy mô Lĩnh vực/ngành Nhỏ 81,1 96,0 Công nghiệp 15,0 17,2 Vừa 14,7 1,8 Thương mại, 64,1 50,6 dịch vụ Lớn 4,2 2,2 Xây dựng, BĐS 20,1 29,6 Ngành khác 0,8 2,7 Ghi chú: Đặc điểm tổng thể doanh nghiệp Việt Nam được tính toán từ số liệu Khảo sát doanh nghiệp năm 2013 do Tổng cục Thống kê tiến hành. HỘP i Khảo sát doanh nghiệp Khảo sát DN được tiến hành trực tuyến, không đầy đủ. Sau ba tuần, nhóm tư vấn gửi thông qua hỗ trợ của công cụ khảo sát trực tiếp mời tham gia khảo sát tới 2.000 DN và gọi tuyến Survey Monkey. Các DN được lựa chọn điện nhắc hoàn thiện trả lời đối với các DN có khảo sát là các DN có tên, địa chỉ, điện thoại phản hồi. Tuần cuối, nhóm tư vấn gọi điện tới và email trong khảo sát DN năm 2013 do các DN chưa trả lời ở những tỉnh có DN phản Tổng cục Thống kê tiến hành. Lần thứ nhất, hồi chưa đủ số lượng dự kiến. Sau 6 tuần triển nhóm tư vấn gửi email tới 5.000 DN (gấp 10 khai, số lượng DN tham gia khảo sát và hoàn lần số DN dự kiến thu được) và sau đó gọi thiện phiếu hỏi ở các tỉnh đều lớn hơn con số điện tới các DN có phản hồi nhưng trả lời dự kiến, trừ ở Sơn La. 84 PHỤ LỤC Phụ lục 2. Rà soát khung pháp lý về kiểm soát XĐLI Xung đột lợi ích trong khuôn khổ pháp lý của Việt Nam Vấn đề Ngắn Chi tiết Đối tượng Trích dẫn pháp lý liên bị điều quan đến chỉnh17 XĐLI I. Các đặc điểm chung của khung pháp lý Luật quy Có Khung pháp lý về xung đột LĐ, Luật PCTN (ban định những lợi ích của nước Cộng hòa BT, TV hành 2005, sửa hạn chế về Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam UBNDT, đổi năm 2007 và xung đột lợi được quy định trong một TVQH, 2012), Luật Cán ích số luật và các nghị định và CC bộ, Công chức quyết định thi hành luật. (ban hành 2008), Những luật chính đưa ra Luật Viên chức các hạn chế về xung đột (ban hành 2010); lợi ích được liệt kê trong Luật Đấu thầu cột trích dẫn. Luật Phòng, (ban hành 2013); chống tham nhũng là luật Luật Thanh tra có những hạn chế về xung (ban hành 2010); đột lợi ích toàn diện hơn Luật Doanh cả, còn một số luật khác chỉ nghiệp (ban quy định một số khía cạnh hành 2014); Luật cụ thể của xung đột lợi ích Kiểm toán (ban như Bộ Luật tố tụng hình hành 2014); Bộ sự, Bộ Luật tố tụng dân sự, Luật tố tụng hình Luật Khiếu nại, Luật Tố cáo, sự (ban hành Luật Thanh tra, v.v. 2015); Bộ Luật tố tụng dân sự (ban hành 2015) Yêu cầu Một Hiến pháp chỉ cấm các LĐ, BT Hiến pháp trong hiến phần thành viên của Ủy ban (năm 2013) pháp để thường vụ Quốc hội đồng tránh những thời là thành viên của xung đột Chính phủ. lợi ích nhất định KIỂM SOÁT XUNG ĐỘT LỢI ÍCH TRONG KHU VỰC CÔNG 85 QUY ĐỊNH VÀ THỰC TIỄN Ở VIỆT NAM Vấn đề pháp Ngắn Chi tiết Đối tượng Trích dẫn lý liên quan bị điều đến XĐLI chỉnh Quy tắc Ứng Có Quy tắc Ứng xử, Quy tắc về LĐ, Mục 3, Luật PCTN xử/Đạo đức Đạo đức nghề nghiệp trong BT, TV (ban hành 2005, Luật Phòng, chống tham UBNDT, sửa đổi năm 2007 nhũng đưa ra những hạn chế TVQH, và 2012) về XĐLI đối với tất cả công CC chức. Hạn chế Có Cán bộ và công chức phải LĐ, Điều 15 và Điều chung về thực hiện cần, kiệm, liêm, BT, TV 18, Luật Cán bộ, XĐLI chính, chí công vô tư trong UBNDT, Công chức (ban hoạt động công vụ. Cán TVQH, hành 2008); Điều bộ, công chức bị cấm tận CC 16, Luật Viên chức dụng hoặc lợi dụng nhiệm (ban hành 2010) vụ, quyền hạn; sử dụng thông tin liên quan đến dịch vụ dân sự để trục lợi. Công chức có các nghĩa vụ chung như "có nếp sống lành mạnh, trung thực, cần, kiệm, liêm, chính, chí công vô tư" và "tu dưỡng, rèn luyện đạo đức nghề nghiệp, thực hiện quy tắc ứng xử của viên chức". Định nghĩa Không Mặc dù pháp luật Việt Nam Luật PCTN (ban rõ ràng về đã thiết lập một số hạn chế hành 2005, sửa đổi XĐLI liên quan đến XĐLI nhưng năm 2007 và 2012); chưa có định nghĩa XĐLI Luật Đấu thầu (ban một cách rõ ràng và dứt hành 2013); Luật khoát. Cán bộ, Công chức (2008), Luật Viên chức (ban hành năm 2010); Luật Tổ chức Quốc hội (ban hành 2001, sửa đổi 2007) 86 PHỤ LỤC Vấn đề pháp Ngắn Chi tiết Đối tượng Trích dẫn lý liên quan bị điều đến XĐLI chỉnh Luật Tổ chức HĐND, UBND (2003); Luật Thanh tra (2010); Luật Doanh nghiệp (2014); Luật Kiểm toán (2015); Bộ Luật tố tụng Hình sự (2015); Bộ Luật tố tụng Dân sự (2015) Việc bao gồm Một Khung pháp lý của Việt LĐ, BT, Luật PCTN (ban các thành phần Nam về XĐLI điều chỉnh TV, hành 2005, sửa đổi viên gia đình cả các thành viên gia đình UBNDT, năm 2007 và 2012), và bạn bè của của công chức, nhưng chỉ TVQH, Luật Đấu thầu (ban công chức một phần và không đồng CC hành 2013); Luật đều. Tùy thuộc vào loại Cán bộ, Công chức vấn đề về xung đột lợi ích, (2008), Luật Viên có hoạt động mà các thành chức (năm 2010); viên gia đình không bị điều Luật Thanh tra chỉnh chút nào (ví dụ như (2010); Luật Doanh nhận quà tặng), có hoạt nghiệp (2014); Luật động các thành viên gia Kiểm toán (2015); đình gần gũi và mở rộng Bộ Luật tố tụng đều bị điều chỉnh (ví dụ Hình sự (2015); Bộ như quyền sở hữu công ty) Luật tố tụng Dân hoặc chỉ điều chỉnh thành sự (2015) viên gần gũi trong gia đình (ví dụ như kinh doanh trong lĩnh vực mà công chức đang quản lý)… Bạn bè của công chức không bị điều chỉnh, trừ các quy định về công bố thông tin mà áp dụng cho tất cả mọi người (ví dụ như công bố kết quả tuyển dụng). KIỂM SOÁT XUNG ĐỘT LỢI ÍCH TRONG KHU VỰC CÔNG 87 QUY ĐỊNH VÀ THỰC TIỄN Ở VIỆT NAM Vấn đề pháp Ngắn Chi tiết Đối tượng Trích dẫn lý liên quan bị điều đến XĐLI chỉnh II. Hạn chế về hành vi Hạn chế về thu nhập và tài sản Nhận quà tặng Một Công chức không được LĐ, Điều 40, Luật phần nhận được tiền, tài sản hoặc BT, TV PCTN (ban hành lợi ích vật chất khác từ các tổ UBNDT, 2005, sửa đổi năm chức, cá nhân tham gia vào TVQH, 2007 và 2012); công việc thuộc mình quản CC, VC Quyết định số 64 lý. Tuy nhiên, các quy định (2007) của Thủ về nhận quà tặng không áp tướng Chính phủ dụng cho vợ, chồng, con hoặc các thành viên khác trong gia đình. Quyền sở hữu Có Công chức không được LĐ, Điều 37, Khoản 1 công ty tư thành lập hoặc tham gia BT, TV và 2, Luật PCTN nhân, nắm giữ quản lý, điều hành doanh UBNDT, (ban hành 2005, cổ phiếu và/ nghiệp tư nhân, công ty TVQH, sửa đổi năm 2007 hoặc đại diện trách nhiệm hữu hạn, công CC và vợ/ và 2012); Điều 18 vốn nhà nước ty cổ phần, hợp tác xã, bệnh chồng Khoản 2d Luật tại các doanh viện tư nhân và các tổ chức Doanh nghiệp nghiệp nhà nghiên cứu khoa học tư (năm 2014) nước nhân; và thủ trưởng đơn vị, phó thủ trưởng và vợ hoặc chồng của những người này không được đóng góp vốn vào doanh nghiệp mà người đó trực tiếp quản lý. Sở hữu BĐS Một Các luật liên quan không có LĐ, Điều 37, Khoản 1 hoặc đất đai phần quy định những hạn chế về BT, TV và 2, Luật PCTN vấn đề này nhưng có một UBNDT, (ban hành 2005, hạn chế liên quan đến việc TVQH, sửa đổi năm 2007 sử dụng thông tin nội bộ CC và 2012); Điều 18 nhằm mục đích cá nhân. Luật Cán bộ, Công Tuy nhiên, hạn chế này chức (năm 2008) không đề cập rõ ràng đến bất động sản và đất đai cũng 88 PHỤ LỤC Vấn đề pháp Ngắn Chi tiết Đối tượng Trích dẫn lý liên quan bị điều đến XĐLI chỉnh như không điều chỉnh các loại XĐLI khác có thể dẫn đến sở hữu các tài sản này. Hạn chế về hoạt động kinh doanh Việc làm Có Công chức không được LĐ, BT, TV Điều 37, Khoản 1 thêm thành lập hoặc tham gia UBNDT, và 4, Luật PCTN quản lý, điều hành doanh TVQH, (ban hành 2005, nghiệp tư nhân, công ty CC, VC sửa đổi năm 2007 trách nhiệm hữu hạn, công và 2012); Điều ty cổ phần, hợp tác xã, bệnh 18, khoản 2d Luật viện tư nhân và các tổ chức Doanh nghiệp nghiên cứu khoa học tư (năm 2014) nhân. Ngoài ra, công chức không được làm cán bộ tư vấn cho các DN, tổ chức và cá nhân về các vấn đề liên quan đến bí mật nhà nước và công việc do họ trực tiếp quản lý. Việc làm sau Có CC không được làm việc LĐ, BT, TV Điều 37, Khoản 1, khi nghỉ trong lĩnh vực mà trước UBNDT, Luật PCTN (ban đó họ đã quản lý trong TVQH, hành 2005, sửa đổi một thời gian nhất định CC năm 2007 và 2012), sau khi từ chức. Nghị định Nghị định số 102 quy định các khoảng thời (2007), Điều 19, gian khác nhau cho các lĩnh Luật Cán bộ, Công vực khác nhau. Ngoài ra, chức (2008) cán bộ, công chức làm việc trong các lĩnh vực liên quan đến bí mật nhà nước không được được làm việc cho các tổ chức, cá nhân trong và ngoài nước trong những công việc liên quan đến ngành, nghề chuyên môn trước đây của họ ít nhất là 5 năm kể từ khi nghỉ hưu. KIỂM SOÁT XUNG ĐỘT LỢI ÍCH TRONG KHU VỰC CÔNG 89 QUY ĐỊNH VÀ THỰC TIỄN Ở VIỆT NAM Vấn đề pháp lý Ngắn Chi tiết Đối Trích dẫn liên quan đến tượng XĐLI bị điều chỉnh Nắm giữ các Một Luật Phòng, chống tham LĐ, Điều 37, Khoản 4 và hợp đồng với phần nhũng cấm công chức BT, TV 5, Luật PCTN (ban Chính phủ hiện đang quản lý "doanh UBNDT, hành 2005, sửa đổi nghiệp nhà nước" được TVQH, năm 2007 và 2012); ký kết hợp đồng với các CC và Điều 17, 75, 78 và DN của "các thành viên thành 89, Luật Đấu thầu gia đình gần gũi" của viên gia (ban hành 2013) mình. Luật chỉ có một đình điều khoản chung cấm thủ trưởng, phó thủ trưởng cơ quan cho các thành viên gia đình thân thiết của họ "kinh doanh" trong các lĩnh vực mà họ trực tiếp quản lý. Luật Đấu thầu hạn chế công chức tham gia đấu thầu. Luật không cho phép CC làm công tác đấu thầu được tham gia vào quá trình lựa chọn nhà thầu có thành viên mở rộng của gia đình tham gia. Tuy nhiên, luật này không đưa ra bất kỳ hạn chế nào đối với việc có hợp đồng với nhà nước của những công chức không tham gia vào đấu thầu. 90 PHỤ LỤC Vấn đề pháp Ngắn Chi tiết Đối Trích dẫn lý liên quan tượng đến XĐLI bị điều chỉnh Thành viên Không Những hạn chế về vấn đề Phần 3, Luật PCTN của tổ chức này không được quy định (ban hành 2005, phi Chính trong các luật liên quan. sửa đổi năm 2007 phủ hoặc công và 2012); Luật đoàn Cán bộ Công chức (2008), Luật Viên chức (2010) Hạn chế về nhiệm vụ tại cơ quan nhà nước Đồng thời Một Mặc dù một thành viên của LĐ, Điều 90, Hiến giữ hai vị trí phần Chính phủ không thể cùng BT, TV pháp (2013), Điều khác nhau là một lúc là thành viên của Ủy UBNDT 6 , Khoản 3 Luật ra chính sách ban thường vụ Quốc hội, Tổ chức Quốc hội và thực hiện nhưng không có hạn chế (ban hành 2001, chính sách, nào đối với việc nắm giữ các sửa đổi năm 2007); hoặc đều có vị trí hoạch định chính sách Điều 52 của Luật nhiệm vụ hoặc thực hiện chính sách Tổ chức Hội đồng hoạch định khác, ví dụ như Phó Chủ nhân dân và Ủy chính sách tịch Quốc hội. Trong khi ban nhân dân (ban các thành viên của Ủy ban hành 2003) nhân dân không thể đồng thời là thành viên của Cơ quan Thường trực HĐND cùng cấp, không có hạn chế nào đối với việc nắm giữ các vị trí hoạch định chính sách hoặc thực hiện chính sách khác như Phó Chủ tịch HĐND. KIỂM SOÁT XUNG ĐỘT LỢI ÍCH TRONG KHU VỰC CÔNG 91 QUY ĐỊNH VÀ THỰC TIỄN Ở VIỆT NAM Vấn đề pháp lý Ngắn Chi tiết Đối Trích dẫn liên quan đến tượng XĐLI bị điều chỉnh Đồng thời nắm Không Pháp luật liên quan không Hiến pháp (2013), giữ vị trí giám quy định hạn chế này, chẳng Luật Tổ chức sát chính sách hạn thành viên Chính phủ Quốc hội (ban và vị trí thực đồng thời là đại biểu Quốc hành 2001, sửa hiện chính sách hội. đổi 2007), Luật Tổ chức Chính phủ 2001); Luật Tổ chức HĐND và UBND (2003); Luật PCTN (ban hành 2005, sửa đổi năm 2007 và 2012); Luật Cán bộ, Công chức (2008); Luật Viên chức (2010) Hỗ trợ gia đình Một Luật PCTN cấm thủ trưởng, LĐ, Điều 37, Khoản 3 hoặc bạn bè để phần phó thủ trưởng cơ quan, tổ BT, TV vầ 5, Luật PCTN có việc trong chức, đơn vị sắp xếp "các UBNDT, (ban hành 2005, các cơ quan, tổ thành viên gia đình gần gũi" TVQH, sửa đổi năm 2007 chức hay đơn vị của mình nắm giữ vị trí nhất CC và và 2012) của Nhà nước định hoặc thực hiện một số thành nhiệm vụ trong các cơ quan, viên gia tổ chức, đơn vị mình. Ngoài đình gần ra, Luật quy định CC quản gũi lý DNNN không được sắp xếp các thành viên gia đình gần gũi của mình giữ một số vị trí nhất định và thực hiện một số nhiệm vụ nhất định trong DN đó. Những hạn chế này điều chỉnh một số đối tượng nhất định. CC (và các thành viên gia đình của CC) không quản lý DNNN hoặc giữ vị trí trưởng, phó bộ phận trong DN không 92 PHỤ LỤC Vấn đề pháp lý Ngắn Chi tiết Đối Trích dẫn liên quan đến tượng XĐLI bị điều chỉnh thuộc diện bị điều chỉnh. Quy định này không điều chỉnh các thành viên mở rộng của gia đình và những người khác như bạn bè của CC. Ngoài ra, các hạn chế này không áp dụng cho các trường hợp thu xếp việc làm cho thành viên gia đình của cấp trên đưa xuống cấp dưới hoặc cấp dưới nhờ cấp trên, hoặc từ CC cơ quan này sang CC cơ quan, tổ chức, đơn vị, DNNN khác. Hỗ trợ các DN Có Luật Phòng chống tham LĐ, Điều 37, Khoản 5, của gia đình nhũng cấm công chức BT, TV Luật PCTN (ban hoặc bạn bè để đang quản lý "doanh UBNDT, hành 2005, sửa đổi có hợp đồng nghiệp nhà nước" không TVQH, năm 2007 và 2012); với Nhà nước được ký kết hợp đồng với CC và Điều 17, 75, 78 và các DN thuộc sở hữu của các thành 89, Luật Đấu thầu "các thành viên gia đình viên gia (ban hành 2013) gần gũi" của mình. Luật đình mở này cũng cấm thủ trưởng, rộng phó thủ trưởng cơ quan để cho các thành viên gia đình gần gũi của mình "kinh doanh" trong các lĩnh vực mà họ trực tiếp quản lý. Cũng giống như hạn chế giúp đỡ các thành viên gia đình có việc làm, đối tượng điều chỉnh cũng khá hạn chế. Luật Đấu thầu cũng lấp được một số chỗ trống trong Luật PCTN. KIỂM SOÁT XUNG ĐỘT LỢI ÍCH TRONG KHU VỰC CÔNG 93 QUY ĐỊNH VÀ THỰC TIỄN Ở VIỆT NAM Vấn đề pháp lý Ngắn Chi tiết Đối Trích dẫn liên quan đến tượng XĐLI bị điều chỉnh Luật Đấu thầu hạn chế tất cả các công chức tham gia vào đấu thầu không được hỗ trợ các DN của riêng mình và DN của các thành viên gia đình mở rộng (tức là bố mẹ đẻ, bố mẹ của vợ/ chồng, vợ/chồng, con đẻ, con nuôi, con rể, con dâu và các anh chị em). Quan trọng là Luật Đấu thầu yêu cầu bên mời thầu và tổ chức đánh giá thầu phải “đảm bảo tính trung thực, khách quan và công bằng trong suốt quá trình đấu thầu” và sẽ ra quyết định hủy thầu trong trường hợp vi phạm. Tham gia vào Một Thông tư số 05/2014/TT- CC Điều 9, Thông tư số quá trình ra phần TTCP ngày 16/10/2014 05/2011/TT-TTCP; quyết định quy định không bố trí làm Luật Thanh tra chính thức có Trưởng đoàn thanh tra, (2010); Luật Kiểm ảnh hưởng đến thành viên Đoàn thanh toán (2015); Điều lợi ích cá nhân tra đối với những người có 16, điều 75, điều bố đẻ, mẹ đẻ; bố vợ hoặc 87, Bộ Luật tố tụng bố chồng, mẹ vợ hoặc mẹ Dân sự (2015); chồng; vợ hoặc chồng, con Điều 21, 67, 72, 53, ruột, con rể hoặc con dâu, Bộ Luật tố tụng anh, chị, em ruột là đối Hình sự (2015); tượng thanh tra hoặc có Điều 28, Luật Kiểm mối quan hệ thân thiết với toán Nhà nước đối tượng thanh tra làm (2014) ảnh hưởng đến tính khách quan của hoạt động thanh tra; Bộ Luật tố tụng dân sự quy định về bảo đảm tính 94 PHỤ LỤC Vấn đề pháp lý Ngắn Chi tiết Đối Trích dẫn liên quan đến tượng XĐLI bị điều chỉnh vô tư, khách quan trong tố tụng dân sự; Bộ Luật tố tụng hình sự quy định về bảo đảm sự vô tư và tính khách quan của các chủ thể liên quan bao gồm bào chữa, thẩm phán, người chứng kiến trong quá trình tiến hành tố tụng; Luật Kiểm toán quy định không bố trí làm thành viên đoàn kiểm toán trong trường hợp có vốn góp hoặc có lợi ích kinh tế với đơn vị kiểm toán, hay có quan hệ gia đình với người đứng đầu, kế toán trưởng hoặc người phụ trách của đơn vị được kiểm toán. III. Yêu cầu công khai Quà tặng Một Quà tặng chỉ phải công bố LĐ, Điều 9-12, Quyết phần trong nội bộ, có nghĩa là BT, TV định số 64 (2007) trong cơ quan, đơn vị của UBNDT, của Thủ tướng công chức liên quan. Không TVQH, Chính phủ cần công bố công khai. Các CC quy định không áp dụng đối với vợ/chồng, con và các thành viên gia đình khác. Tài sản, nợ Một Không cần công bố ra bên LĐ, Điều 46a, Luật và thu nhập phần ngoài. Việc công khai tờ BT, TV PCTN (ban hành khai tài sản và thu nhập UBNDT, 2005, sửa đổi năm phải được thực hiện theo TVQH, 2007 và 2012); Điều một trong các cách sau, do CC, 13-14, Nghị định số thủ trưởng của cơ quan, vợ/chồng 78 (2013) KIỂM SOÁT XUNG ĐỘT LỢI ÍCH TRONG KHU VỰC CÔNG 95 QUY ĐỊNH VÀ THỰC TIỄN Ở VIỆT NAM Vấn đề pháp lý Ngắn Chi tiết Đối Trích dẫn liên quan đến tượng XĐLI bị điều chỉnh đơn vị quyết định, đó là (a) và con dán tại trụ sở của cơ quan, đơn vị, hoặc (b) thông báo trong cuộc họp nội bộ. Trong tất cả các trường hợp này, tờ khai được công bố phải bao gồm thu nhập và tài sản của vợ/chồng và con chưa đến tuổi thành niên. Việc làm thêm Không Các luật liên quan không Luật PCTN (ban quy định công khai thông hành 2005, sửa đổi tin này. năm 2007 và 2012); Luật Cán bộ, Công chức (2008), Luật Viên chức (2010) Việc làm trước Không Các luật liên quan không Luật PCTN (ban đây quy định công khai thông hành 2005, sửa đổi tin này. năm 2007 và 2012); Luật Cán bộ, Công chức (2008), Luật Viên chức (2010); Nghị định số 102 (2007) Kết quả tuyển Một Luật Phòng, chống tham LĐ, Điều 30, Luật dụng và đề bạt phần nhũng yêu cầu phải minh BT, TV PCTN (ban hành trong các cơ bạch trong tuyển dụng, đề UBNDT, 2005, sửa đổi năm quan, tổ chức bạt, bổ nhiệm cán bộ, công TVQH, 2007 và 2012); Điều hay đơn vị của chức, viên chức và Nghị CC, tất cả 17 và 34, Nghị định Nhà nước định số 24 và 29 lần lượt ứng viên số 24 (2010); Điều áp dụng đối với công chức, 17 và 31, Nghị định viên chức yêu cầu công số 29 (2012) khai kết quả tuyển dụng và thông báo nội bộ kết quả đề bạt. Quan trọng là không có quy định nào về tính minh bạch của quá trình ra 96 PHỤ LỤC Vấn đề pháp lý Ngắn Chi tiết Đối Trích dẫn liên quan đến tượng XĐLI bị điều chỉnh quyết định, ví dụ như đánh giá từng ứng viên, lý do chọn và từ chối, xử lý các khiếu nại của các ứng viên. Kết quả tuyển Một Luật Phòng, chống tham LĐ, Điều 18, Luật dụng và đề bạt phần nhũng có một số yêu cầu BT, TV PCTN (ban hành trong các DN quan trọng về tính minh UBNDT, 2005, sửa đổi năm nhà nước bạch đối với các DNNN. TVQH, 2007 và 2012) Ví dụ, Luật yêu cầu công bố CC, tất cả công khai "việc bổ nhiệm ứng viên chức vụ lãnh đạo và quản lý trong các DN nhà nước" và "tên đầy đủ, nhiệm vụ, tiền lương và thu nhập khác của thành viên Hội đồng thành viên, Hội đồng quản trị, Tổng giám đốc, Phó Tổng Giám đốc, Giám đốc, Phó Giám đốc, Kiểm soát viên và Kế toán trưởng". Tuy nhiên không có quy định nào về minh bạch quá trình ra quyết định, ví dụ như đánh giá từng ứng viên, lý do lựa chọn và từ chối, xử lý khiếu nại của các ứng viên. Hoạt động Một Cả Luật Phòng, chống tham LĐ, Điều 13, Luật đấu thầu phần nhũng và Luật Đấu thầu BT, TV PCTN (ban hành đều có yêu cầu nghiêm ngặt UBNDT, 2005, sửa đổi năm về công bố các hoạt động TVQH, 2007 và 2012); Điều và kết quả đấu thầu. Thông CC, tất cả 8, Luật Đấu thầu báo mời thầu, danh sách nhà thầu (ban hành năm ngắn nhà thầu, kết quả và 2013) lựa chọn hợp đồng đều phải công bố. Mặc dù có yêu cầu minh bạch trong một số KIỂM SOÁT XUNG ĐỘT LỢI ÍCH TRONG KHU VỰC CÔNG 97 QUY ĐỊNH VÀ THỰC TIỄN Ở VIỆT NAM Vấn đề pháp Ngắn Chi tiết Đối tượng Trích dẫn lý liên quan bị điều đến XĐLI chỉnh quá trình ra quyết định (ví dụ như thông tin của cá nhân/tổ chức vi phạm quy định, thông tin về việc xử lý vi phạm), các yếu tố khác của quá trình lựa chọn thầu không phải công bố, ví dụ như lý do lựa chọn và từ chối. IV. Theo dõi, giám sát và xử phạt Nêu rõ các cơ Có Cơ quan thi hành được LĐ, Chương V, Luật quan thi hành quy định rõ, nhưng phân BT, TV PCTN (ban hành quy định pháp tán và không chuyên về UBNDT, 2005, sửa đổi năm luật liên quan XĐLI hoặc đạo đức công TVQH, 2007 và 2012); đến XĐLI vụ. Việc thi hành các quy CC Điều 74-75, Luật định phòng, chống tham Cán bộ, Công chức nhũng (bao gồm cả hạn (2008); Điều 87, chế về XĐLI) do nhiều cơ Luật Đấu thầu (ban quan chịu trách nhiệm như hành 2013) Thanh tra Chính phủ, Kiểm toán Nhà nước, Bộ Công an, Bộ Quốc phòng, Viện Kiểm sát nhân dân tối cao, Tòa án nhân dân tối cao, Quốc hội và Hội đồng nhân dân. Việc thực hiện nhiệm vụ, quyền hạn của cán bộ, công chức (bao gồm cả các quy định về đạo đức) được cơ quan thanh tra các cấp và thanh tra chuyên ngành của Bộ Nội vụ và Sở Nội vụ giám sát. Các hành vi bị cấm trong đấu thầu (bao gồm cả các hành vi xung đột lợi ích) do Bộ phận Thanh tra của Cục Đấu thầu giám sát. 98 PHỤ LỤC Vấn đề pháp Ngắn Chi tiết Đối tượng Trích dẫn lý liên quan bị điều đến XĐLI chỉnh Nêu rõ các cơ Có Các cơ quan thanh tra, giám LĐ, Điều 32, Nghị định quan thi hành sát và kiểm toán của Nhà BT, TV số 78 (ban hành quy định pháp nước có trách nhiệm phát UBNDT, 2013); Điều 17, luật liên quan hiện hành vi vi phạm các TVQH, Quyết định số 64 đến công bố quy định về quà tặng. Trách CC (2007) của Thủ lợi ích cá nhân nhiệm cung cấp hướng dẫn, tướng Chính phủ; đôn đốc, kiểm tra, và tóm Chương V, Luật lược các quy định về minh PCTN (ban hành bạch tài sản và thu nhập 2005, sửa đổi năm được giao cho các cơ quan 2007 và 2012); Điều khác nhau, tùy thuộc vào 87, Luật Đấu thầu cơ quan, tổ chức, đơn vị (ban hành 2013) của công chức. Bộ trưởng, cơ quan ngang Bộ, cơ quan thuộc Chính phủ, Ủy ban nhân dân các thành phố trực thuộc trung ương và các tỉnh chịu trách nhiệm hướng dẫn chung và thực thi các quy định về minh bạch thu nhập và tài sản. Trách nhiệm công bố kết quả tuyển dụng, đề bạt, và đấu thầu thuộc về các cơ quan chống tham nhũng khác nhau quy định tại Chương V của Luật Phòng, chống tham nhũng và Bộ phận Thanh tra của Cục Đấu thầu. KIỂM SOÁT XUNG ĐỘT LỢI ÍCH TRONG KHU VỰC CÔNG 99 QUY ĐỊNH VÀ THỰC TIỄN Ở VIỆT NAM Vấn đề pháp Ngắn Chi tiết Đối tượng Trích dẫn lý liên quan bị điều đến XĐLI chỉnh Cơ chế điều Một Rất ít hoặc không nêu cụ LĐ, Điều 47 và Điều tra XĐLI dựa phần thể cơ chế điều tra các hành BT, TV 47a, Luật PCTN trên thông tin vi vi phạm dựa trên thông UBNDT, (ban hành 2005, được công bố tin được tiết lộ về lợi ích cá TVQH, sửa đổi năm 2007 nhân. Trong trường hợp tài CC và 2012); Chương sản và thu nhập, sau khi có 4, Nghị định số 78 đơn tố cáo, yêu cầu hoặc (ban hành 2013); suy đoán có căn cứ thì sẽ Điều 13, Quyết tiến hành xác minh các bản định số 64 của Thủ kê khai thu nhập, nhưng sẽ tướng Chính phủ không xem xét tiến hành (2007) điều tra dựa trên các đơn tố cáo nặc danh hoặc chủ động điều tra một số bản kê khai tài sản và thu nhập được lựa chọn. Về vấn đề quà tặng, không có một cơ chế rõ ràng. Chỉ có yêu cầu cơ quan và đơn vị xử lý việc tặng quà phải thông báo cho các cơ quan, đơn vị quản lý người tặng quà "để xem xét và sau đó xử lý". Tương tự, không có cơ chế cụ thể quy định việc sử dụng các thông tin được công bố về kết quả tuyển dụng, đề bạt và đấu thầu để điều tra và phát hiện các trường hợp vi phạm. Giám sát Có Luật PCTN quy định về vai LĐ, Chương VI Luật của người dân trò của xã hội (người dân, BT, TV PCTN (2005, sửa doanh nghiệp, tổ chức quần UBNDT, đổi 2007 và 2012); chúng, các tổ chức nghề TVQH, Nghị định 47 (năm nghiệp, thanh tra ban nhân CC 2007); Chương 6, dân, báo chí) trong giám sát Nghị định 59 (năm việc chấp hành Luật Phòng, 2013); Điều 33, chống tham nhũng (bao Nghị định 78 (năm gồm cả các quy định về 2013) 100 PHỤ LỤC Vấn đề pháp Ngắn Chi tiết Đối tượng Trích dẫn lý liên quan bị điều đến XĐLI chỉnh XĐLI), phát hiện và tố cáo hành vi tham nhũng. Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức khác phải giám sát việc thực thi các quy định về minh bạch tài sản và thu nhập. Hệ thống giải Một Mặc dù có một hệ thống LĐ, BT, TV Điều 7, 8, 11 và 17- quyết khiếu phần giải quyết khiếu nại, tố cáo UBNDT, 23, Luật Khiếu nại nại và tố cáo về hành vi tham nhũng và TVQH, (2011); Điều 19, 20 vi phạm pháp luật phòng CC và 31, Luật Tố cáo chống tham nhũng, hiện (2011); Chương 3 nay hệ thống có hai nhược phần 3 Luật PCTN điểm lớn trong việc xử lý (2005, sửa đổi 2007 có hiệu quả các tố cáo về và 2012); Chương trường hợp XĐLI: (1) tố 6, Nghị định 59 cáo nặc danh không được (2013) xử lý, (2) khi Lãnh đạo của các cơ quan Chính phủ hoặc tổ chức tham gia việc giải quyết khiếu nại, tố cáo, tính khách quan khó được đảm bảo. Chỉ những đơn tố cáo nặc danh về “hành vi tham nhũng” rất “rõ ràng và cung cấp bằng chứng cụ thể và có căn cứ để điều tra” là ngoại lệ của điểm (1) ở trên. Chế tài về xử Có Theo Bộ luật Hình sự, LĐ, BT, TV Điều 281, 282 và phạt bằng những công chức lợi dụng UBNDT, 283, Bộ luật Hình tiền được quy quyền hạn và/hoặc vị trí TVQH, sự (ban hành 1999, định đối với (bao gồm cả xung đột lợi CC sửa đổi năm 2009 những hành vi ích) của mình có thể bị phạt. và 2015); Điều vi phạm quy Theo Luật PCTN, người có 68-69, Luật PCTN định về XĐLI hành vi tham nhũng hoặc (ban hành 2005, khi hạn chế các hành vi vi phạm các sửa đổi năm 2007 các hành vi quy định của Luật PCTN và 2012) KIỂM SOÁT XUNG ĐỘT LỢI ÍCH TRONG KHU VỰC CÔNG 101 QUY ĐỊNH VÀ THỰC TIỄN Ở VIỆT NAM Vấn đề pháp lý Ngắn Chi tiết Đối Trích dẫn liên quan đến tượng XĐLI bị điều chỉnh (bao gồm cả các quy định về XĐLI) sẽ bị xử lý kỷ luật hoặc hình sự. Xử phạt hành Có Theo Bộ luật Hình sự, LĐ, Điều 281, 282 và chính được quy những công chức lợi dụng BT, TV 283, Bộ luật Hình định đối với quyền hạn và/hoặc vị trí UBNDT, sự (ban hành 1999, những hành vi (bao gồm cả XĐLI) của TVQH, sửa đổi năm 2009 vi phạm quy mình phải bị cấm đảm CC và 2015); Điều định về XĐLI nhiệm chức vụ nhất định từ 68-69 và 53a, Luật khi hạn chế các một đến 5 năm. Theo Luật PCTN (ban hành hành vi PCTN, người có hành vi 2005, sửa đổi năm tham nhũng hoặc các hành 2007 và 2012); vi vi phạm các quy định của Điều 78 và 79, Luật Luật PCTN (bao gồm cả Cán bộ, Công chức các quy định về XĐLI) sẽ (2008) bị xử lý kỷ luật hoặc hình sự. Đình chỉ công tác tạm thời hoặc tạm thời chuyển đến các vị trí khác sẽ được áp dụng cho cán bộ, công chức, viên chức được coi là có hành vi vi phạm pháp luật liên quan đến tham nhũng. Theo Luật Cán bộ, Công chức, cán bộ và công chức vi phạm Luật này (bao gồm cả các quy định về XĐLI), tuỳ theo tính chất và mức độ vi phạm, phải chịu một trong các hình thức kỷ luật sau: khiển trách, cảnh cáo, hạ lương, giáng chức, cách chức và sa thải. Theo cả Luật Cán bộ, công chức và Luật PCTN, công chức phạm tội hình sự và bị kết án bởi tòa án sẽ bị sa thải. 102 PHỤ LỤC Vấn đề pháp Ngắn Chi tiết Đối tượng Trích dẫn lý liên quan bị điều đến XĐLI chỉnh Chế tài xử Có Theo Bộ luật hình sự, những LĐ, Điều 281, 282 và phạt về hình công chức lợi dụng quyền BT, TV 283, Bộ luật Hình sự được quy hạn và/hoặc vị trí (bao gồm UBNDT, sự (ban hành 1999, định đối với cả XĐLI) của mình phải bị TVQH, sửa đổi năm 2009 và những hành vi cấm đảm nhiệm chức vụ CC 2015); Điều 68-69, vi phạm quy nhất định từ 1 đến 5 năm. Luật PCTN (ban định về XĐLI Theo Luật PCTN, người có hành 2005, sửa đổi khi hạn chế hành vi tham nhũng hoặc năm 2007 và 2012) các hành vi các hành vi vi phạm các quy định của Luật PCTN (bao gồm cả các quy định về XĐLI) sẽ bị xử lý kỷ luật hoặc hình sự. Hình thức Có Theo Luật PCTN, người có LĐ, Điều 68-69, Luật xử phạt được hành vi tham nhũng hoặc BT, TV PCTN (ban hành quy định đối các hành vi vi phạm các quy UBNDT, 2005, sửa đổi năm với hành vi vi định của Luật PCTN (bao TVQH, 2007 và 2012); Điều phạm các quy gồm cả các quy định về công CC 28, Nghị định số 78 định về công khai) sẽ bị xử lý kỷ luật hoặc (ban hành 2013); bố lợi ích cá hình sự. Theo Nghị định số Điều 19, Quyết nhân 78 về minh bạch thu nhập và định 64 (ban hành tài sản, các hình thức kỷ luật năm 2007) (khiển trách, cảnh cáo hoặc xử phạt nặng hơn) sẽ được áp dụng cho những người chịu trách nhiệm về việc công bố thông tin về thu nhập và kê khai tài sản chậm. Theo Quyết định số 64 về việc tặng, nhận và bàn giao quà, các cơ quan, đơn vị, cán bộ, công chức, viên chức nhận quà không đúng quy định, không báo cáo hoặc báo cáo không trung thực thì tuỳ theo tính chất, mức độ nghiêm trọng của vi phạm mà bị xử lý theo pháp luật. KIỂM SOÁT XUNG ĐỘT LỢI ÍCH TRONG KHU VỰC CÔNG 103 QUY ĐỊNH VÀ THỰC TIỄN Ở VIỆT NAM Vấn đề pháp Ngắn Chi tiết Đối Trích dẫn lý liên quan tượng đến XĐLI bị điều chỉnh V. Các biện pháp khác để ngăn ngừa XĐLI Cá nhân được Một Khung pháp lý có liên quan Luật PCTN (ban giao nhiệm phần không nêu rõ trách nhiệm hành 2005, sửa đổi vụ xác định của một cá nhân CC nào năm 2007 và 2012); và giải quyết về việc phát hiện và giải Luật Cán bộ, Công các tình huống quyết các tình huống XĐLI. chức (2008); Luật XĐLI Trách nhiệm duy nhất được Viên chức (ban quy định liên quan đến lợi hành 2010); Điều 7 ích cá nhân là hằng năm và 10, Nghị định 78 phải kê khai tài sản và thu (2013) nhập để “phục vụ cho công tác tuyển dụng, bổ nhiệm, miễn nhiệm CC”. Tuy nhiên, thông tin của các bản kê khai như vậy không liên quan tới XĐLI với công việc công. Thêm vào đó, việc xác định và kê khai các lợi ích cá nhân khác tiềm ẩn XĐLI không được quy định. Quá trình giải Không Khung pháp lý có liên quan Luật PCTN (ban quyết các tình không xác định quá trình hành 2005, sửa đổi huống XĐLI giải quyết các tình huống năm 2007 và 2012); xung đột lợi ích. Luật Cán bộ, công chức (2008); Luật Viên chức (ban hành 2010) 104 PHỤ LỤC Vấn đề pháp Ngắn Chi tiết Đối Trích dẫn lý liên quan tượng đến XĐLI bị điều chỉnh Cá nhân có Không Khung pháp lý có liên quan Luật PCTN (2005 trách nhiệm tư không xác định một cá sửa đổi 2007 và vấn về các tình nhân hay tổ chức nào có 2012): Luật Cán bộ, huống XĐLI nhiệm vụ hướng dẫn về các Công chức (2008); tình huống XĐLI. Luật Viên chức (2010) Ghi chú: - BT = Bộ trưởng/Thành viên Chính phủ - CC = Công chức - LĐ = Thủ trưởng cơ quan nhà nước - TV UBNDT = Thành viên của Uỷ ban nhân dân tỉnh - TVQH = Thành viên của Quốc hội - Thành viên gia đình gần gũi = bố mẹ, vợ/chồng, con và anh chị em - Thành viên gia đình theo nghĩa rộng = Thành viên gia đình gần gũi + những người họ hàng khác KIỂM SOÁT XUNG ĐỘT LỢI ÍCH TRONG KHU VỰC CÔNG 105 QUY ĐỊNH VÀ THỰC TIỄN Ở VIỆT NAM Phụ lục 3. Kinh nghiệm quốc tế về kiểm soát XĐLI Hiểu được cách thức các quốc gia khác, số quốc gia đã xử lý những khía cạnh XĐLI cả các quốc gia trong khối OECD và những nhất định, phù hợp với bối cảnh hiện tại của nước đang trong giai đoạn chuyển đổi, giải Việt Nam. Một hệ thống kiểm soát XĐLI quyết và kiểm soát XĐLI trong khu vực công hiệu quả sẽ phụ thuộc vào những hiểu biết của họ như thế nào có ý nghĩa rất quan trọng chung về như thế nào là XĐLI, cơ cấu của đối với Việt Nam trong việc xây dựng và thực các thiết chế hiện tại Chính phủ, cũng như hiện một hệ thống kiểm soát XĐLI. Phụ lục năng lực của nhà nước trong việc giám sát này nêu lên một số ví dụ về cách thức một các lợi ích cá nhân của CBCC. 106 PHỤ LỤC HỘP i Ví dụ về những quy định của hiến pháp để tránh XĐLI Hiến pháp của nước Cộng hòa Séc lý tài sản riêng của mình cũng như hoạt động Thành viên của Chính phủ không được tham khoa học, sư phạm, văn học hay nghệ thuật của gia vào các hoạt động, mà bản chất của chúng riêng người đó. không phù hợp với việc thực hiện nhiệm vụ của Nếu Tổng thống mới đắc cử là một thành viên Bộ trưởng. của Quốc hội, thành viên của Chính phủ nước Văn phòng của Phó hoặc Thượng nghị sĩ xung Cộng hoà Xlô-va-ki-a, thẩm phán, công tố viên, đột (incompatible) với văn phòng của Tổng thành viên của lực lượng vũ trang hoặc các thống Cộng hòa, văn phòng của thẩm phán quân đoàn vũ trang, hoặc thành viên của Cơ và các văn phòng khác do quy chế quy định. quan Kiểm toán tối cao của Cộng hòa Xlô-va- Nhiệm vụ của Phó hoặc Thượng nghị sĩ sẽ hết ki-a, người đó sẽ không tiếp tục thực hiện chức hiệu lực vào ngày người đó quản lý văn phòng năng trước đây của mình vào ngày bầu cử. Tổng của Tổng thống Cộng hòa Séc, văn phòng thống sẽ không được nắm giữ vị trí mà được của thẩm phán hoặc các cơ quan khác xung trả lương khác trong bất kỳ ngành nghề, DN đột (incompatibility) với văn phòng của Phó nào và không được là thành viên của ban điều hoặc Thượng nghị sĩ. Nhiệm vụ của Phó hoặc hành trong một pháp nhân đang có hoạt động Thượng nghị sĩ sẽ hết hiệu lực khi phát sinh mối kinh doanh. quan hệ xung đột giữa văn phòng của Phó hoặc Văn phòng của thẩm phán tại Tòa án Hiến Thượng nghị sĩ và văn phòng của Tổng thống pháp và thẩm phán xung đột với bất kỳ chức Cộng hòa Séc. năng nào khác trong hệ thống hành chính công Văn phòng của thẩm phán xung đột với văn hoặc dịch vụ dân sự. Văn phòng của một thẩm phòng của Tổng thống Cộng hòa Séc, một thành phán trong Tòa án Hiến pháp xung đột với với viên của Quốc hội, cũng như với bất kỳ chức các thành viên của Quốc hội và thành viên của năng nào khác trong hệ thống hành chính công; Chính phủ. có một đạo luật quy định cụ thể hơn các hoạt Một người Bảo vệ nhân quyền trong Nhà nước động không phù hợp với việc thực hiện nhiệm không thể là thành viên của một đảng phái vụ tư pháp. chính trị hay phong trào nào. Hiến pháp của nước Cộng hòa Xlô-va-ki-a Hiến pháp của Cờ-roát-ti-a Việc miễn nhiệm một thành viên của Chính Thủ tướng Chính phủ và các thành viên của phủ xung đột với việc miễn nhiệm một thành Chính phủ không được thực hiện bất kỳ nhiệm viên của Quốc hội, với việc miễn nhiệm một vụ hoặc chuyên môn nào khác mà không có sự cán bộ trong cơ quan nhà nước, với mối quan hệ đồng ý của Chính phủ. dịch vụ công, với việc làm hoặc một mối quan Tổng thống nước Cộng hòa sẽ không được thực hệ lao động tương tự, với một hoạt động kinh hiện bất kỳ nhiệm vụ hoặc chuyên môn nào doanh, với các thành viên trong cơ quan quản khác. Một khi đắc cử, Tổng thống nước Cộng lý hoặc kiểm soát của một pháp nhân, mà đang hòa sẽ từ bỏ là thành viên trong bất kỳ đảng phái thực hiện kinh doanh hoặc với những hoạt động chính trị nào và sau đó phải thông báo cho Quốc kinh tế hoặc đem lại lợi ích khác ngoài việc quản hội Cờ-roát-ti-a. Nguồn: Cơ sở dữ liệu về Cơ chế trách nhiệm công cộng (PAM), Ngân hàng Thế giới (2012). KIỂM SOÁT XUNG ĐỘT LỢI ÍCH TRONG KHU VỰC CÔNG 107 QUY ĐỊNH VÀ THỰC TIỄN Ở VIỆT NAM HỘP ii Định nghĩa về XĐLI trong các Hướng dẫn của OECD Từ trước đến nay, việc định nghĩa thuật ngữ mà công chức nhà nước có lợi ích cá nhân sẽ XĐLI đã là chủ đề của nhiều phương pháp khác làm phát sinh XĐLI nếu cán bộ đó phải tham gia nhau. Khi tất cả các công chức có lợi ích hợp thực hiện những trách nhiệm chính thức (ví dụ pháp phát sinh từ năng lực của họ như các công trái ngược nhau) trong tương lai. dân, XĐLI không thể chỉ đơn giản là bị tránh né hoặc bị cấm, mà phải được định nghĩa, xác định Khi lợi ích cá nhân trên thực tế đã làm giảm và kiểm soát. Các Hướng dẫn của OECD áp hiệu quả công tác của công chức, tình huống cụ dụng một cách tiếp cận mang tính định nghĩa, thể đó nên được coi là một ví dụ về hành vi sai đó là cố gắng đơn giản và thiết thực để giúp xác trái hoặc lạm dụng của cơ quan nhà nước, hoặc định và kiểm soát các tình huống xung đột một thậm chí là một biểu hiện của tham nhũng, chứ cách hiệu quả, cụ thể như sau: không phải chỉ là một tình huống XĐLI. Một “xung đột lợi ích” bao gồm sự xung đột giữa công vụ và lợi ích cá nhân của một công Trong định nghĩa này, “lợi ích cá nhân” không chức, trong đó công chức có lợi ích năng lực chỉ giới hạn ở lợi ích tài chính hoặc bằng tiền, cá nhân (private-capacity interests) mà có hoặc những lợi ích mà tạo ra một lợi ích cá thể ảnh hưởng không đúng đến việc thực nhân trực tiếp cho công chức. Một XĐLI có hiện những nhiệm vụ và trách nhiệm chính thể liên quan đến các hoạt động xung đột thức của họ. giữa năng lực và lợi ích cá nhân hợp pháp (legitimate private-capacity activity) khác, Khi được định nghĩa theo cách này, XĐLI có ý những liên kết và hiệp hội cá nhân, và lợi ích nghĩa tương tự như “XĐLI thực tế”. Do đó, một gia đình, nếu có thể coi những lợi ích đó có tình huống XĐLI có thể diễn ra trong hiện tại, khả năng gây ảnh hưởng tiêu cực đến hiệu suất hoặc có thể đã phát sinh lúc nào đó trước đây. công vụ của công chức. Một trường hợp đặc Ngược lại, một “XĐLI rõ ràng” có thể được cho biệt là vấn đề công chức làm thêm sau khi nghỉ là đã phát sinh khi mà lợi ích cá nhân của một hưu: việc đàm phán về việc làm trong tương lai công chức nào đó có thể tác động tiêu cực đến của một công chức trước khi rời khỏi cơ quan kết quả làm việc của họ, nhưng trên thực tế lại nhà nước được coi là một tình huống xung đột không như vậy. “XĐLI” tiềm ẩn phát sinh khi về lợi ích. Nguồn: OECD (2003), “Kiểm soát XĐLI trong nền công vụ: Hướng dẫn của OECD và Kinh nghiệm của các nước”. 108 PHỤ LỤC HỘP iii Định nghĩa về XĐLI trong “Luật phòng chống XXDLI” của Cờ-roát-ti-a Điều 1 cường sự tín nhiệm của người dân đối với (1) Luật này quy định về phòng chống XĐLI các cơ quan nhà nước có thẩm quyền. tư và lợi ích công trong hoạt động của các cơ quan nhà nước. Luật cũng quy định Điều 2 các bên phải thực hiện theo quy định (1) Trong hoạt động của các cơ quan nhà nước, của Luật này. Luật này cũng đề cập đến cán bộ, công chức không được đặt lợi ích cá nghĩa vụ nộp bản kê khai tài sản và nội nhân của mình lên trên các lợi ích công. dung của kê khai tài sản, quy trình kiểm (2) Mâu thuẫn về lợi ích nảy sinh khi các lợi ích tra thông tin trong tờ khai, thời hạn thực cá nhân của cán bộ, công chức trái với lợi ích hiện nghĩa vụ, việc bầu cử, thành phần công và đặc biệt là trong các trường hợp sau: và thẩm quyền của Ủy ban phòng chống • Khi lợi ích riêng của một cán bộ, công chức XĐLI, và các vấn đề quan trọng khác ảnh hưởng đến tính khách quan của người trong việc ngăn ngừa XĐLI. đó khi thực hiện công vụ, hoặc (2) Mục đích của Luật này là để ngăn ngừa • Khi có ý kiến được xác lập, cho rằng lợi ích XĐLI trong hoạt động của các cơ quan nhà riêng của một cán bộ, công chức ảnh hưởng nước, tránh để vấn đề cá nhân ảnh hưởng đến tính khách quan của người đó khi thực đến việc ra quyết định trong hoạt động của hiện công vụ, hoặc các cơ quan nhà nước, tăng cường tính liêm • Khi lợi ích riêng của một cán bộ, công chức chính, khách quan và minh bạch trong hoạt có thể ảnh hưởng đến tính khách quan của động của các cơ quan nhà nước và tăng người đó khi thực hiện công vụ. Nguồn: Luật phòng, chống XĐLI của Cờ-roát-ti-a (2011). KIỂM SOÁT XUNG ĐỘT LỢI ÍCH TRONG KHU VỰC CÔNG 109 QUY ĐỊNH VÀ THỰC TIỄN Ở VIỆT NAM HỘP iv Định nghĩa về XXDLI tại Ba Lan Ở Ba Lan, một số văn bản quy phạm pháp luật công chức là đại diện của một trong các bên xác định các tình huống XĐLI. hoặc một đại diện có liên quan đến cán bộ, công chức theo quan hệ như đã nêu ở trên cũng là Luật Thủ tục hành chính quy định cụ thể XĐLI tình huống XĐLI. thực sự và tiềm ẩn, và có quy định về việc đưa các cán bộ hoặc cơ quan hành chính ra khỏi Hơn nữa, trong những trường hợp khác không những người thực hiện thủ tục để tránh các xung được nêu ở trên, nhưng chỉ cần xác suất của tình đột như vậy. XĐLI thực sự (genuine conflict of huống có thể gây nghi ngờ về tính khách quan của interest) xảy ra khi: một cán bộ, công chức, tình huống XĐLI được coi • Một cán bộ, công chức ở trong một mối quan như có tồn tại, và Luật đòi hỏi phải loại trừ cán bộ, hệ pháp lý mà kết quả của nó có thể ảnh công chức đó tham gia vào thực hiện các thủ tục. hưởng đến quyền và nhiệm vụ của người đó; • Các bên là vợ/chồng, họ hàng hoặc người Những văn bản pháp luật khác xác định XĐLI thân ở mức độ thứ hai (second degree rela- trong các lĩnh vực cụ thể. Ví dụ như Luật Dịch tive) của cán bộ, công chức; vụ dân sự, trong đó xác định XĐLI liên quan • Các bên có liên quan do cán bộ, công chức đến việc làm ngoài cơ quan nhà nước và các nhận nuôi hoặc giám hộ. hoạt động kinh doanh của công chức và Luật Đấu thầu, trong đó xác định các XĐLI liên quan Ngoài ra, những tình huống khi một cán bộ, đến thủ tục đấu thầu. Nguồn: OECD (2003), “Quản lý XĐLI trong nền công vụ: Hướng dẫn của OECD và Kinh nghiệm của các nước”, Phụ lục 1. HỘP v Cờ-roát-ti-a: Những quy định pháp luật về việc nhận quà Điều 11 của Luật Phòng chống XĐLI của Cờ- (3) Một cán bộ, công chức có thể giữ một món roát-ti-a quy định việc nhận quà với các quy quà có giá trị tượng trưng và nếu giá trị không định pháp lý đơn giản và rõ ràng về khái niệm vượt quá 500 HRK (Cờ-roát-ti-a Kuna) của thế nào là quà và những quà tặng có thể được cùng một người tặng. giữ lại. Dưới đây là những quy định cụ thể: (4) Một cán bộ, công chức không được nhận (1) Theo hàm ý của Luật này, một món quà có món quà được nêu tại Khoản 3 của Điều nghĩa là tiền, vật bất kể giá trị là bao nhiêu, này nếu nó dưới hình thức tiền tệ, bất kể số quyền lợi và dịch vụ được cung cấp mà cần tiền là bao nhiêu, hoặc dưới hình thức chứng phải bù đắp, làm cho cán bộ, công chức hoặc khoán hoặc kim loại quý. có thể làm cho người đó rơi vào trạng thái (5) Quà tặng được nhận như là một phần của phụ thuộc hoặc tạo ra một nghĩa vụ đối với nghi thức ngoại giao và vượt quá số tiền 500 người cho quà. HRK, và những quà tặng khác mà cán bộ, (2) Theo hàm ý của Luật này, những món quà công chức không giữ khi có quyền được giữ, thông thường giữa các thành viên gia đình sẽ thuộc quyền sở hữu của nước Cộng hòa hoặc người thân, quà mang tính công nhận Cờ-roát-ti-a. của bang và quốc tế, đồ trang trí và giải (6) Chính phủ sẽ quy định cách thức xử lý những thưởng sẽ không được coi là quà tặng. món quà mà không có giá trị tượng trưng. Nguồn: Luật phòng, chống XĐLI của Cờ-roát-ti-a (2011). 110 PHỤ LỤC HỘP vi Quy định của pháp luật về việc nhận quà tại Xinh-ga-po Nếu một cán bộ, công chức được tặng một món Xinh-ga-po, Bộ trưởng có thể giữ món quà mà quà, người đó phải nhất định từ chối. Nếu người không phải trả tiền. Nếu Thư ký thường trực đó được tặng một món quà của một quan chức cho rằng món quà là vì lợi ích của Chính phủ, đến thăm, người đó phải nhận quà và sau đó sau khi nhận món quà có thể được trưng bày chuyển lại cho người đứng đầu bộ phận của hoặc sử dụng chính thức tại văn phòng của Bộ mình. Giá trị của món quà sẽ được đánh giá và trưởng. Quy tắc này cũng áp dụng khi trao quà người nhận quà có thể trả tiền nếu muốn giữ. tặng trong những chuyến thăm chính thức. Nếu Bộ trưởng hoặc vợ/chồng hoặc con của Bộ trưởng cũng phải từ chối và trả lại tất cả Bộ trưởng nhận được quà, họ có thể đưa quà những món quà. Nếu việc trả lại quà được cho đi định giá hoặc trưng bày tại văn phòng của là sẽ xúc phạm người tặng, sau khi nhận Bộ Bộ trưởng. Nếu Bộ trưởng mong muốn đáp lại trưởng phải chuyển món quà đó cho Thư ký bằng một món quà, Chính phủ có thể mua bằng thường trực của Bộ trưởng để xử lý. Nếu Bộ ngân sách của nhà nước. trưởng muốn mua, món quà sẽ phải được định giá, sau đó Bộ trưởng có thể mua theo giá trị Người định giá đối với tất cả các quà tặng là Tổng bằng tiền của nó, hoặc nếu giá trị dưới 50 đôla Kế toán nhà nước của Xinh-ga-po. Nguồn: Áp dụng Phát triển Dân chủ, chương trình toàn cầu của Viện hành chính công của Canada (IPAC), “XĐLI và đạo đức trong Chính phủ. Tài liệu tóm tắt: Xinh-ga-po”. HỘP vii Quy tắc ứng xử đối với cán bộ, công chức của Hàn Quốc Quy tắc ứng xử đối với cán bộ, công chức của bất động sản và các công cụ tài chính khác bằng Hàn Quốc đưa ra một số tiêu chuẩn ứng xử cho cách sử dụng thông tin mà mình có được trong các cán bộ, công chức trong các tình huống có quá trình thực hiện của công vụ; người đó cũng xác suất cao về xung đột giữa lợi ích công và lợi không được cung cấp thông tin đó cho bất kỳ ích tư khi thực hiện công vụ. Sau đây là một vài ai khác để giúp họ thực hiện các giao dịch hoặc ví dụ về tiêu chuẩn ứng xử: đầu tư tài chính như vậy. Buộc phải rút lui (Recusation) vì XĐLI: Khi một Hạn chế về nhận tiền và vật có giá trị khác: cán bộ, công chức thấy khó thực hiện nhiệm vụ Một cán bộ, công chức không được nhận tiền, của mình một cách công bằng vì có liên quan đến vật có giá trị, bất động sản, quà biếu, quà tặng lợi ích riêng của mình, người đó phải tham khảo ý để giải trí từ cán bộ, công chức liên quan đến kiến các cán bộ quản lý trực tiếp hoặc Quy tắc ứng nhiệm vụ, từ cá nhân là một bên liên quan đến xử đối với cán bộ, công chức xem có nên tránh nhiệm vụ hoặc một cán bộ, công chức liên quan thực hiện nhiệm vụ này không. đến nhiệm vụ có liên hệ đến công vụ hiện tại của người đó. Một cán bộ, công chức sẽ phải ngăn Hạn chế về việc sử dụng các thông tin liên cản vợ/chồng hoặc tiền duệ/hậu duệ trực hệ của quan đến nhiệm vụ trong các giao dịch tài mình không được nhận được tiền hoặc vật có chính: Một cán bộ, công chức không được tham giá trị khác mà bị cấm đối với công chức. Các gia vào các giao dịch hoặc đầu tư vào những quy định nêu trên không áp dụng đối với các chứng khoán được mua bán trên thị trường, món đồ sau đây: KIỂM SOÁT XUNG ĐỘT LỢI ÍCH TRONG KHU VỰC CÔNG 111 QUY ĐỊNH VÀ THỰC TIỄN Ở VIỆT NAM • Tiền hoặc vật phẩm khác được cung cấp một là những người bị ảnh hưởng do một bệnh cách hợp pháp đối với yêu cầu chi trả như hoặc mắc các loại bệnh khác; thanh toán nợ; • Tiền hoặc vật có giá trị khác được cung cấp • Thực phẩm hoặc tiện ích được cung cấp cho cho cán bộ, công chức để tạo điều kiện trong phạm vi thực hành thông thường; cho việc thực hiện các nhiệm vụ của mình • Giao thông, nhà ở hoặc thực phẩm đều được trong giới hạn do Trưởng đơn vị thiết lập; cung cấp bởi một nhà tài trợ cho tất cả những • Một món quà nhỏ được tặng theo thông lệ người tham gia trong một sự kiện chính thức chung; liên quan đến nhiệm vụ; • Một tổ chức xã hội dân sự thân thiện tặng • Quà lưu niệm hoặc hàng hóa khuyến mại công khai tiền hoặc vật có giá trị khác; phân phối cho nhiều người và những người • Một cán bộ, công chức cấp cao tặng tiền hoặc không xác định; vật có giá trị khác cho cấp dưới của mình • Tiền hoặc vật có giá trị khác được cung cấp để thúc đẩy tinh thần của họ hoặc để an ủi, công khai cho cán bộ, công chức có nhu cầu, khuyến khích hoặc thưởng cho họ. Nguồn: Quy tắc ứng xử đối với cán bộ, công chức của Hàn Quốc (2008); Gae Ok Park (2007), “Chính sách và công cụ của Hàn Quốc về Quản lý XĐLI”, Tài liệu nộp cho hội thảo khu vực lần thứ 5 của Sáng kiến chống tham nhũng ADB/OECD, Jakarta, ngày 6-7 tháng 8 năm 2007. HỘP viii Ví dụ về những hạn chế đối với việc thực hiện hợp đồng của Chính phủ Những hạn chế chung giám đốc, trừ khi cán bộ, công chức đó đã công Cộng hòa Séc: Cán bộ, công chức không được bố toàn bộ biện pháp của mình trong hợp đồng tham gia vào kinh doanh hoặc bất kỳ hoạt và được quản lý cấp trên cho phép. (Luật Quản động mang lại lợi ích khác nói chung. (Luật về lý cán bộ, công chức, 2010). XĐLI, 2006). Cờ-roát-ti-a: Đơn vị kinh doanh mà một cán bộ, Hoa Kỳ: Cán bộ, công chức bị cấm tham gia vào công chức có từ 0,5% trở lên đối với vốn chủ sở bất kỳ hoạt động nào mà sẽ có tác động trực tiếp hữu (vốn của Công ty) không được tham gia vào và có thể dự đoán đối với lợi ích tài chính của một mối quan hệ kinh doanh với một cơ quan nhà họ. (Lệnh 12674, Luật Liên bang Tiêu đề 5). nước mà cán bộ, công chức đó đang làm việc và cũng không được tham gia vào liên danh với các Những hạn chế cụ thể nhà thầu hoặc là thầu phụ trong quan hệ kinh E-xtô-ni-a: Cán bộ, công chức có thể không doanh này. Điều này áp dụng cho các đơn vị kinh được ra kết luận về những giao dịch với nhà doanh mà một thành viên gia đình của cán bộ, nước thông qua cơ quan của mình. (Luật Dịch công chức có từ 0,5% trở lên đối với vốn chủ sở vụ công, 1995). hữu, trong trường hợp mà một thành viên gia đình của cán bộ, công chức có thể, bằng cách nào đó, Vương quốc Anh: Các Bộ và ban ngành không trực tiếp hay gián tiếp, giành được phần vốn chủ sở được trao hợp đồng cho: bất kỳ cán bộ, công hữu đang xem xét hoặc cổ phần của cán bộ, công chức nào trong bộ và ban, ngành; bất kỳ quan hệ chức đó trong khoảng thời gian 2 năm trước khi hợp tác nào mà trong đó một công chức của bộ được đề bạt hoặc cử vào vị trí của người đó trong và ban, ngành là thành viên; hoặc bất kỳ công ty cơ quan nhà nước cho đến khi rời nhiệm sở. (Luật nào mà một công chức trong bộ và ban, ngành là phòng chống XĐLI của Cờ-roát-ti-a, 2011). Nguồn: Cơ sở dữ liệu về những Cơ chế trách nhiệm giải trình công (PAM), Ngân hàng Thế giới (2012); Luật phòng chống XĐLI của Cờ-roát-ti-a (2011). 112 PHỤ LỤC HỘP ix Ví dụ về quy định hạn chế nắm giữ hai vị trí mâu thuẫn nhau Hạn chế đối với Thủ tướng Chính phủ và các nền hành chính công. Không ai có thể đồng thời thành viên Chính phủ khác ở Đức: Thủ tướng là thành viên của Thượng và Hạ viện. Văn phòng Chính phủ và các thành viên khác của Chính của Phó hoặc Thượng nghị sĩ xung đột với việc phủ không được nắm giữ những vị trí điều nắm giữ văn phòng của Tổng thống Cộng hòa. hành khác. Thủ tướng Chính phủ và các thành (Luật về XĐLI, 2006; Hiến pháp, 1992; Quy định viên khác của Chính phủ không được nắm giữ về thủ tục của Thượng viện, 1999) những vị trí hoạch định chính sách khác. (Luật về Bộ trưởng Liên bang, 1953) Hạn chế đối với các thành viên của Quốc hội tại Cộng hòa Xlô-va-ki-a: Việc bãi nhiệm một Hạn chế đối với Tổng thống Mông Cổ: Tổng thành viên của Chính phủ sẽ xung đột với việc thống không được đồng thời là Thủ tướng bãi nhiệm một thành viên của Quốc hội. (Hiến Chính phủ, một thành viên của Quốc hội hoặc pháp của nước Cộng hòa Xlô-va-ki-a, 1992) thành viên của Chính phủ và không được kiêm nhiệm bất cứ vị trí nào khác và theo đuổi bất Hạn chế đối với cán bộ, công chức ở Nga: Cán cứ nghề nghiệp nào không liên quan đến nhiệm bộ, công chức không được đồng thời nắm giữ vụ của mình theo pháp luật quy định. Nếu đang vị trí hoạch định chính sách và vị trí chính sách nắm giữ một văn phòng hay một vị trí, Tổng thực hiện chính sách. (Luật Dịch vụ Dân sự Nhà thống sẽ được miễn nhiệm vị trí này kể từ ngày nước, 2004) tuyên thệ. (Hiến pháp, 1992) Hạn chế đối với cán bộ, công chức ở Mông Cổ: Hạn chế đối với các thành viên của Quốc hội Cán bộ, công chức không được đồng thời làm tại Cộng hòa Séc: Các thành viên của Quốc hội việc tại cơ quan khác. (Luật Cơ quan Nhà nước đều không được nắm giữ bất kỳ vị trí nào trong của Mông Cổ, 2002) Nguồn: Cơ sở dữ liệu về những Cơ chế trách nhiệm giải trình công (PAM), Ngân hàng Thế giới (2012). KIỂM SOÁT XUNG ĐỘT LỢI ÍCH TRONG KHU VỰC CÔNG 113 QUY ĐỊNH VÀ THỰC TIỄN Ở VIỆT NAM HỘP x Ví dụ về các hạn chế đối với việc hỗ trợ các thành viên gia đình và những người khác để được tuyển dụng trong cơ quan nhà nước Hạn chế đối với cán bộ, công chức tại Trung hưởng đến sự phân công công việc hoặc ký hợp Quốc. Khi có các quan hệ như vợ hoặc chồng, đồng thông qua mua sắm công. (Luật Phòng, quan hệ huyết thống, họ hàng trong vòng ba chống XĐLI, 2011) đời hoặc quan hệ thân thiết giữa các công chức, những người có liên quan sẽ không được đảm Hạn chế đối với cán bộ, công chức tại Ba Lan: nhận vị trí cấp dưới của cùng một lãnh đạo trong Cán bộ, công chức phải trung lập và không thiên cơ quan hoặc giữ vị trí có mối quan hệ cấp trên vị khi thực hiện nhiệm vụ của mình: không hoặc cấp dưới trực tiếp, hoặc tham gia vào các được cho phép bất kỳ nghi ngờ gì về gắn lợi ích công việc như tổ chức, nguồn nhân lực, kiểm tra tư với lợi ích công, và trong các vấn đề hành kỷ luật, giám sát và thanh tra, kiểm toán và tài chính, công chức không được phân biệt đối xử chính trong cơ quan mà một bên liên quan đang giữa mọi người và không được để các mối quan giữ vị trí lãnh đạo cao nhất. (Luật Công chức của hệ phát sinh từ gia đình, tình bạn, công việc Trung Quốc, 2005) hoặc quan hệ thành viên làm ảnh hưởng. Không thể có một mối quan hệ cấp trên với cấp dưới Hạn chế đối với cán bộ, công chức tại giữa vợ chồng hoặc người có liên quan với cán Bun-ga-ri: Một người sẽ không được bổ nhiệm bộ, công chức. (Quy tắc đạo đức của cán bộ, công là cán bộ, công chức ở cơ quan nơi mà người đó chức, 2002; Luật Cán bộ, công chức, 2008) là cán bộ cấp dưới trực tiếp chịu sự quản lý và kiểm soát của chồng hay vợ, của anh em cùng Hạn chế đối với Tổng thống, Bộ trưởng và huyết thống, họ hàng trong phạm vị bốn đời các thành viên của quốc hội tại Cộng hòa hoặc người thân có quan hệ hôn nhân trong Xlô-va-ki-a: Tổng thống, Bộ trưởng và các thành phạm vi bốn đời. (Luật Cán bộ, công chức, 1999) viên của Quốc hội không được sử dụng văn phòng của mình, quyền hạn có liên quan đến văn phòng Hạn chế đối với cán bộ, công chức tại của mình và thông tin có được do thực hiện công Cờ-roát-ti-a: Các cán bộ, công chức không được việc tại văn phòng của mình hoặc trong mối quan hứa hẹn tuyển dụng hoặc bất cứ quyền lợi khác hệ vì lợi ích của mình, vì lợi ích của những người để đổi lấy bất kỳ món quà hay lời hứa tặng quà. thân thiết, hoặc những người có quan hệ pháp lý Các cán bộ, công chức không được gây ảnh khác. (Hiến pháp về lợi ích công, 2004) Nguồn: Cơ sở dữ liệu về những Cơ chế trách nhiệm giải trình công (PAM), Ngân hàng Thế giới (2012); Luật Cán bộ, công chức của Trung Quốc (2005). 114 PHỤ LỤC HỘP xi Các quốc gia vùng Baltic: Hạn chế về việc tham gia vào quá trình ra quyết định có ảnh hưởng đến lợi ích cá nhân E-xtô-ni-a liên quan đến lợi ích cá nhân của một cán bộ, Cán bộ, công chức bị cấm thực hiện một hành công chức. (Luật Phòng, chống xung đột lợi động hoặc ra một quyết định nếu: (1) các quyết ích, 2002; Chỉ thị của Chính phủ số 1 “Nguyên định được đưa ra hoặc hành động được thực tắc về hành vi của cán bộ, công chức”, 2001) hiện vì lợi ích của công chức đó hoặc vì một người có liên quan với công chức đó; (2) công Li-thua-ni-a chức biết được lợi ích kinh tế hoặc các lợi ích Một cán bộ, công chức trong hệ thống dịch vụ khác của mình hoặc của người có liên quan, dân sự và thành viên của Quốc hội đều bị cấm mà có thể có tác động đến hành động hoặc tham gia vào việc chuẩn bị, xem xét hoặc phê quyết định đưa ra; (3) công chức biết được duyệt các quyết định hoặc các quyết định mà sẽ nguy cơ về tham nhũng. (Luật Phòng, chống gây ảnh hưởng, từ đó có thể dẫn đến XĐLI. Một tham nhũng, 2012) cán bộ, công chức trong hệ thống dịch vụ dân sự và thành viên của Quốc hội không lợi dụng Lát-vi-a công vụ, quyền hạn và tên mình để tác động Thống đốc bang, Bộ trưởng, thành viên của đến quyết định của người khác, mà từ đó sẽ gây Quốc hội và cán bộ, công chức bị hạn chế ra XĐLI. (Luật về Điều chỉnh lợi ích công và tư biểu quyết về những quyết định chính sách trong dịch vụ dân sự, 1997) Nguồn: Cơ sở dữ liệu về những Cơ chế trách nhiệm giải trình công (PAM), NHTG (2012). KIỂM SOÁT XUNG ĐỘT LỢI ÍCH TRONG KHU VỰC CÔNG 115 QUY ĐỊNH VÀ THỰC TIỄN Ở VIỆT NAM HỘP xii Định nghĩa về “người có liên quan” trong Luật phòng, chống tham nhũng của E-xtô-ni-a Theo mục tiêu của Luật này, mỗi đối tượng nêu mà có ảnh hưởng đáng kể và trực tiếp đến sau đây là “người có liên quan” (đến một cán bộ, cán bộ, công chức ngoài vị trí công tác của công chức): người đó hoặc người chịu ảnh hưởng đáng 1. Vợ/chồng, ông bà của cán bộ, công chức; kể hoặc trực tiếp bởi vị trí hoặc hoạt động bố mẹ của cán bộ, công chức hoặc của của một cán bộ, công chức ngoài vị trí công vợ/chồng của cán bộ, công chức; hậu duệ tác của người đó hoặc những người cấp dưới của bố mẹ của cán bộ, công chức, trong đó đối với những lệnh của một công chức bên bao gồm cả con và cháu nội ngoại. Bố mẹ ngoài vị trí công việc của mình hoặc hoặc cũng bao gồm cả bố mẹ đẻ và cha mẹ nuôi, người hành động vì lợi ích hoặc vì một cán cha mẹ của vợ/chồng và con cái cũng bao bộ, công chức. gồm con nuôi và con của vợ/chồng; 2. Một pháp nhân, trong đó có ít nhất 1/10 Một pháp nhân không được coi là một người vốn chủ sở hữu hoặc có quyền nắm giữ có liên quan nếu mối liên hệ giữa công chức và phần vốn chủ sở hữu thuộc về một cán bộ, pháp nhân phát sinh chỉ thuần túy từ công vụ công chức hay một người có liên quan với của công chức đó. Thẩm quyền đại diện của một công chức đó; bang hay cơ quan chính quyền địa phương hoặc 3. Một pháp nhân, trong đó cán bộ, công một pháp nhân theo Luật công cơ quan quản lý chức hoặc bất kỳ người nào quy định tại hoặc kiểm soát đó được coi là một công vụ căn Khoản 1 và Khoản 4 của tiểu mục này cứ vào mục đích của Luật. là một thành viên trong cơ quan quản lý hoặc kiểm soát để thực hiện mục tiêu của Một cán bộ, công chức sẽ không có nghĩa vụ liên Luật Thuế thu nhập. quan đến lợi ích của người liên quan phát sinh 4. Người đang sống chung trong cùng một hộ từ Luật này, nếu người đó không biết hay không gia đình với một cán bộ, công chức, và bất kỳ cần biết về mối quan hệ hoặc lợi ích của người người nào khác mà có vị trí hoặc hoạt động có liên quan quy định trong phần này. Nguồn: Luật phòng, chống tham nhũng của E-xtô-ni-a (2012), Điều 7. 116 PHỤ LỤC HỘP xiii Cờ-roát-ti-a: Đặc điểm của chế độ xử phạt đối với hành vi vi phạm của các quy định về XĐLI Tiêu đề IV và V của Luật Phòng, chống XĐLI của lương ròng hàng tháng của công chức là một Cờ-roát-ti-a (2011) quy định tương ứng về “Ủy trong những biện pháp trừng phạt được quy ban Phòng, chống xung đột lợi ích” và “Vi phạm định. Biện pháp này áp dụng đối với các vi phạm các quy định của Luật này”. Các Tiêu đề nêu rõ một số điều đã quy định rõ trong Luật. Số tiền chế độ xử phạt đối với hành vi vi phạm các quy xử phạt do Ủy ban quyết định và dao động từ định về XĐLI trong Luật. Một số đặc điểm của 2.000 đến 40.000 HRK tùy theo mức độ nghiêm chế độ xử phạt đó cần được nêu bật như sau: trọng và hậu quả của vi phạm. Việc xử phạt không được kéo dài quá 12 tháng và số tiền tạm Cơ quan chuyên môn và độc lập đưa ra quyết đình chỉ chi trả không vượt quá một nửa số tiền định về hành vi vi phạm. Ngoài các thẩm quyền lương hàng tháng ròng của công chức. khác, Ủy ban Phòng, chống XĐLI có thẩm quyền khởi tố các thủ tục tố tụng về XĐLI và Tiền phạt đối với pháp nhân. Biện pháp phạt đưa ra quyết định về một hành động cụ thể hoặc tiền không chỉ áp dụng đối với công chức mà việc không tuân thủ quy định của một cán bộ, còn đối với pháp nhân và các cá nhân trong pháp công chức có phải là một hành vi vi phạm các nhân. Các khoản tiền phạt từ 5.000 đến 50.000 quy định của Luật hay không. Ủy ban là một cơ HRK và từ 50.000 đến 1.000.000 HRK sẽ được quan nhà nước thường trực, độc lập và tự chủ, áp dụng tương ứng đối với công chức và pháp báo cáo cho Quốc hội của Cờ-roát-ti-a. Ủy ban nhân vi phạm Điều 20 của Luật về làm việc sau bao gồm Chủ tịch Ủy ban và 4 thành viên, được khi rời nhiệm sở. Các khoản tiền phạt dao động bầu cho nhiệm kỳ 5 năm. từ 50.000 đến 500.000 HRK và từ 5.000 đến 50.000 HRK tương ứng đối với các pháp nhân và Vi phạm và chế tài xử phạt được quy định rõ: cá nhân chịu trách nhiệm trong các pháp nhân, Các hành vi vi phạm tương ứng với từng mức mà đã vi phạm Điều 16 Khoản 3 của Luật về việc xử phạt được nêu rõ ràng bằng cách gắn với vi thông báo các mối quan hệ kinh doanh với các phạm một điều và hoặc các quy định cụ thể. cơ quan nhà nước, đơn vị, doanh nghiệp. Các biện pháp xử phạt bao gồm: khiển trách, đình chỉ thanh toán một phần lương ròng hàng Công bố công khai các quyết định xử phạt. tháng, thông báo công khai quyết định của Ủy Tùy thuộc vào mức độ nghiêm trọng và hậu ban, kiến nghị bãi nhiệm một công chức được quả của việc vi phạm Luật, Ủy ban Phòng, bổ nhiệm trong cơ quan nhà nước và đề nghị từ chống xung đột lợi ích có thể bắt buộc phải chức không điều hành cơ quan nhà nước nữa. thông báo công khai về quyết định xử phạt. Phạt tù không được dự tính là xử phạt. Quyết định được đăng trên nhật báo. Ủy ban sẽ xác định thời gian và cách thức công bố Đình chỉ thanh toán một phần lương hàng quyết định. Chi phí đăng tải sẽ do công chức tháng. Việc tạm đình chỉ thanh toán một phần chi trả. Nguồn: Tự tổng hợp dựa trên Luật phòng chống xung đột lợi ích của Cờ-roát-ti-a (2011). KIỂM SOÁT XUNG ĐỘT LỢI ÍCH TRONG KHU VỰC CÔNG 117 QUY ĐỊNH VÀ THỰC TIỄN Ở VIỆT NAM HỘP xiv Những nỗ lực của Trung Quốc để thực thi các quy định về XĐLI Thúc đẩy giám sát để bảo đảm việc thực hiện để thúc đẩy hoạt động minh bạch và chuẩn mực các quy định của cơ quan nhà nước và giám sát hiệu quả hơn Đồng thời với việc tập trung vào hoàn thiện đối với XĐLI một cách toàn diện. khung pháp lý của mình để phòng chống XĐLI, Trung Quốc cũng dành mối quan tâm đáng kể Giáo dục về tự tránh các xung đột lợi ích để tăng cường việc thực hiện các quy định pháp Khi lồng ghép các yêu cầu về phòng chống luật. Một loạt các biện pháp giám sát được thông XĐLI vào công tác giáo dục chống tham nhũng qua để bảo đảm phát huy đầy đủ các luật và quy và thúc đẩy văn hóa sạch, Trung Quốc mong định nhằm tiêu chuẩn hóa thẩm quyền và bảo muốn nâng cao ý thức về tính toàn vẹn và tính vệ lợi ích người dân. kỷ luật trong công chức và nuôi dưỡng trong toàn xã hội về truyền thống tốt đẹp của việc tự Một mặt, các biện pháp kiểm tra đặc biệt tránh XĐLI. được tiến hành để đảm bảo việc thực hiện các Hướng dẫn về Liêm chính và các quy định Giáo dục về tự tránh XĐLI đã được đưa vào kế khác về XĐLI trong cả nước. Có nhiều nỗ lực hoạch giảng dạy trong các trường về quản lý của thúc đẩy việc công bố các khoản mục liệt kê Chính phủ tại các cấp, cũng như các tổ chức trong Quy định về Báo cáo của Lãnh đạo đơn khác chuyên về đào tạo cán bộ, đưa vào thành vị về những vấn đề cá nhân có liên quan và một khóa học bắt buộc đối với cán bộ lãnh đạo Quy chế tạm thời về tăng cường quản lý CBCC để bảo đảm việc xác định sẵn sàng nguyên nhân mà vợ/chồng và con đã di cư ra nước ngoài. và kết quả, cũng như giải pháp đối với những Nhiều vấn đề và xu hướng phổ biến đã được XĐLI có thể xảy ra. Giáo dục về ý thức tự tránh phát hiện và các yêu cầu chấn chỉnh cũng được XĐLI cũng được lồng ghép vào giáo dục về tư chỉ ra để đối tượng được kiểm tra có biện pháp tưởng, kỷ luật, các giá trị đạo đức và pháp luật nhằm tăng cường việc thực hiện và hiệu lực chống tham nhũng. Nhiều hình thức giáo dục của quy định. khác nhau được sử dụng bao gồm giáo dục minh chứng với các ví dụ, giáo dục khuyên bảo và giáo Mặt khác, Trung Quốc phát huy đầy đủ hệ dục, đào tạo có mục tiêu tại nơi làm việc để nhắc thống giám sát với đặc điểm của Trung Quốc các cán bộ lãnh đạo có ý thức thực hiện yêu cầu bao gồm giám sát của Đại hội Đại biểu Nhân liên quan đến phòng chống XĐLI. Với việc sử dân toàn quốc và của Đại hội Đại biểu Nhân dụng các phương tiện truyền thông hiện đại như dân địa phương, giám sát trong Chính phủ và đài phát thanh, truyền hình, báo chí và internet, giám sát dân chủ của Ủy ban Quốc gia Hội nghị Trung Quốc đã có nhiều nỗ lực lớn để thúc đẩy Chính trị Hiệp thương Nhân dân Trung Quốc không khí xã hội tôn vinh tính liêm chính và và hội nghị chính trị hiệp thương nhân dân địa sỉ nhục tham nhũng. Bằng cách tung ra chương phương, giám sát tư pháp, giám sát của công trình phòng chống tham nhũng, tăng cường mặt chúng và giám sát chung của dư luận và đào sâu trận văn hóa sạch và bắt đầu các dự án văn hóa các hệ thống kiểm toán trách nhiệm giải trình sạch, Trung Quốc mong muốn thúc đẩy sự đồng kinh tế đối với cán bộ lãnh đạo và công chức và thuận về tư tưởng và bầu không khí trong xã hội hệ thống trách nhiệm giải trình của công chức, ủng hộ việc tự tránh các XĐLI. Nguồn: Chính phủ Trung Quốc (2012), “Nỗ lực của Trung Quốc nhằm ngăn chặn XĐLI”, Báo cáo tại Hội nghị Quốc tế lần thứ ba của Nhóm công tác UNCAC về phòng, chống, tổ chức tại Vienna vào ngày 27- 29 tháng 8 năm 2012. 118 PHỤ LỤC HỘP xv Xác định, kê khai và giải quyết các tình huống XĐLI ở Niu-di-lân Là một tổ chức chịu trách nhiệm cho việc xây như tất cả các quyết định quản lý khác. dựng “Quy tắc ứng xử công vụ” và “Hướng dẫn Đối với các thành viên hội đồng quản trị trong bổ nhiệm và nhậm chức trong Hội đồng quản khu vực nhà nước rộng lớn hơn, Chính phủ trị”, Ủy ban Dịch vụ Nhà nước luôn sẵn sàng xem xét tất cả các XĐLI được báo cáo trước khi tư vấn cho các cán bộ, công chức và thành viên bổ nhiệm bất kỳ ai vào hội đồng quản trị. Nếu hội đồng quản trị về những vấn đề này. Do bất kỳ XĐLI nào phát sinh trong kỳ bổ nhiệm, nhận thức và hiểu biết chưa được đầy đủ, trừ hội đồng quản trị sẽ phải chịu trách nhiệm xử lý khi đã được phản ánh trong hành vi, Ủy ban đã (mặc dù hội đồng có thể tham vấn ý kiến các Bộ áp dụng mô hình khuyến khích và thúc đẩy một trưởng chịu trách nhiệm về vấn đề này). môi trường trong đó công chức: • Hỗ trợ thực hiện mục tiêu của một hệ thống Làm thế nào để giải quyết XĐLI là vấn đề được dân chủ cởi mở và công bằng, khuyến khích xem xét trên cơ sở từng trường hợp cụ thể theo sự tham gia với sự ép buộc tối thiểu; những giá trị cụ thể. Đây là một trách nhiệm • Nhận thức được giá trị và tiêu chuẩn cần quản lý, không có “văn phòng đạo đức” riêng, thiết để đạt được mục tiêu; nhưng Ủy ban sẵn sàng đưa ra lời khuyên chung • Thảo luận, sống và dẫn dắt những giá trị và cho giám đốc điều hành, thành viên hội đồng tiêu chuẩn trong công việc hằng ngày của quản trị và cán bộ nhân viên. mình. XĐLI phải được quản lý một cách thích hợp với Cụ thể là Ủy ban hướng tới tất cả những người các biện pháp phù hợp được áp dụng để bảo vệ tham gia quản lý công, cho dù là đại diện được tính liêm chính trong quá trình ra quyết định bầu hoặc cán bộ, công chức đều: (1) nhận biết của tổ chức có liên quan và niềm tin của công được rủi ro; (2) báo cáo và quản lý XĐLI một chúng vào tổ chức. Nguyên tắc chung là: cách thích hợp; (3) hoan nghênh lợi ích công và • Nhiều tình huống xung đột có thể được hành động dựa trên những cáo buộc về hành vi giải quyết đơn giản bằng cách chuyển giao sai trái; và (4) không khoan nhượng trong xử lý nhiệm vụ từ nhân viên có liên quan sang công việc. một nhân viên khác không bị ảnh hưởng bởi hoàn cảnh. Từng cán bộ, công chức đều có trách nhiệm • Ngoài ra, nhân viên có thể cần phải hạn chế tránh và quản lý XĐLI có liên quan đến cá nhân hoặc từ bỏ sở thích hoặc hoạt động làm phát họ, theo một quy trình đã được thống nhất với sinh XĐLI. lãnh đạo đơn vị. Khi vi phạm những nghĩa vụ • Nếu những phương án này không thể đoán này, họ có thể bị kỷ luật, có thể bao gồm cả sa trước được, hoặc nếu họ không tạo điều kiện thải, do lãnh đạo đơn vị quyết định. Trách nhiệm để vấn đề này được giải quyết trên cơ sở mà xử lý những cán bộ, công chức mà không báo cáo nhân viên có liên quan có thể chấp nhận, khi hoặc quản lý XĐLI một cách thích hợp thuộc về đó thể cần xem xét phương án xin thôi việc lãnh đạo đơn vị (người sử dụng lao động), cũng khỏi tổ chức. Nguồn: OECD (2003). “Quản lý XĐLI trong dịch vụ công: Hướng dẫn của OCED và kinh nghiệm của các quốc gia”, Phần III, Kinh nghiệm của các quốc gia OECD. KIỂM SOÁT XUNG ĐỘT LỢI ÍCH TRONG KHU VỰC CÔNG 119 QUY ĐỊNH VÀ THỰC TIỄN Ở VIỆT NAM HỘP xvi Hướng dẫn những thực hành tốt về mua sắm của Niu-di-lân Ở Niu-di-lân, trình tự để giải quyết các tình trình ra quyết định của mình không bị gây huống XĐLI đặc biệt cần thiết trong lĩnh vực khó khăn do sự thiên vị và/hoặc XĐLI hiện quản lý hợp đồng. Tổng Kiểm toán, trong hữu hoặc tiềm ẩn. “Thực hành tốt về mua sắm dành cho các cơ • Chỉ tuân thủ các quy định pháp lý có liên quan Chính phủ” của mình (được cập nhật vào quan không phải lúc nào cũng đủ để bảo năm 2008 trong cuốn thực hành tốt về “Hướng đảm quá trình ra quyết định đáp ứng yêu cầu dẫn mua sắm cho các tổ chức công”), đã viết về của pháp luật chung về công bằng. Tổ chức việc xác định và kiểm soát XĐLI đối với nhân của nhà nước cũng phải thực hiện các bước viên tham gia vào hợp đồng và mua sắm. Cuốn để đảm bảo để không có khía cạnh nào khác hướng dẫn thực hành tốt được các nhân viên trong quá trình này có thể bị XĐLI phát sinh kiểm toán nhà nước sử dụng, nêu ra những ngoài những quy trình được quy định trong khoản chênh lệch mà họ xác định được trong quy chế gây tác động tiêu cực. quá trình kiểm toán trong thư kiểm toán gửi • Cán bộ của tổ chức nhà nước cần nhận thức cho lãnh đạo bộ phận của mình. Tùy thuộc vào được tiềm năng XĐLI đối với mỗi người và mức độ quan trọng của tình huống xung đột, biết người cố vấn tham gia trực tiếp hoặc Tổng Kiểm toán có thể đề cập đến vấn đề đó gián tiếp vào mọi hoạt động của quá trình với Ban Lựa chọn của Quốc hội khi đánh giá này. Những cán bộ cố vấn này bao gồm cán bộ phận. bộ quản trị, quản lý, điều hành và những người có thẩm quyền phê duyệt. Hướng dẫn thực hành tốt bao gồm một danh • Tất cả các cán bộ nhân viên tham gia vào sách những cân nhắc quan trọng nhất, trong đó quá trình mua sắm nên được yêu cầu phải nêu lên bối cảnh chính sách chung về mua sắm, báo cáo về bất kỳ lợi ích cá nhân nào có thể và các nghĩa vụ và cân nhắc tạo nên khuôn khổ ảnh hưởng, hoặc có thể được cho là sẽ ảnh của thực hành tốt về mua sắm cho tổ chức công. hưởng, đến tính khách quan của họ. Những cân nhắc quan trọng nhất bao gồm một • Sau đó, tổ chức nhà nước cần phải quyết phần viết về kiểm soát XĐLI, trong đó nêu lên định những bước cần thiết để kiểm soát các một số điều sau đây: xung đột căn cứ vào yêu cầu của pháp luật. • Là một phần trong trách nhiệm chung yêu • Tổ chức nhà nước nên duy trì một sổ đăng cầu phải hành động một cách công bằng, các ký XĐLI, trong đó ghi lại tất cả các XĐLI và tổ chức nhà nước phải quan tâm để các quá cách thức kiểm soát chúng. Nguồn: Tổng kiểm soát và Tổng Kiểm toán của Niu-di-lân (2008). “Hướng dẫn về mua sắm cho tổ chức công. Hướng dẫn thực hành tốt”. OECD (2003). “Kiểm soát XĐLI trong các dịch vụ công: Hướng dẫn của OCED và kinh nghiệm của các quốc gia”, Phần III, Kinh nghiệm của các quốc gia OECD. 120 PHỤ LỤC HỘP xvii Những thách thức trong việc rút lui Rút lui đề cập đến việc các cán bộ, công chức Nếu cán bộ, công chức không thể xử lý những không tham gia vào trong những vấn đề mà họ vấn đề cụ thể, việc này có thể đặt gánh nặng khá có lợi ích tài chính cá nhân. lớn lên những người được chỉ định để đưa ra quyết định thay cho công chức đó. Nếu công chức Nhiều quy tắc về xử lý XĐLI có quy định về rút là một Bộ trưởng, còn có nhiều chi phí tiềm ẩn lui. Thông thường, theo quy định phải có báo cáo hơn nữa. Ủy quyền từ một công chức được bầu rõ ràng về XĐLI đi kèm với việc rút lui. Việc rút cho một cán bộ không được bầu làm tăng vấn đề lui thường xảy ra với một số cán bộ, công chức về trách nhiệm dân chủ. Nếu (các) hồ sơ bị ảnh và có thể được công bố công khai. Rút lui dường hưởng chỉ liên quan đến vấn đề nhỏ, việc một như khá hấp dẫn, vì là một cơ chế giúp tách biệt Bộ trưởng vừa chịu trách nhiệm về quyết định lợi ích công với lợi ích tư. Việc này để đảm bảo đối với (các) hồ sơ bị ảnh hưởng, vừa chịu trách cán bộ, công chức không tham gia chút nào vào nhiệm giải trình công khai về các tài liệu đó sẽ quyết định mà có ảnh hưởng đến lợi ích cá nhân thích hợp hơn. của họ. Tuy nhiên, quy định về rút lui có nhiều phức tạp và đi kèm với nhiều chi phí. Cơ chế rút lui hiệu quả cũng đòi hỏi phải minh bạch. Đặc biệt là khi liên quan đến ra quyết định Một cơ chế rút lui hiệu quả đòi hỏi phải làm nhiều chung mà không ở nơi tập thể (như các quyết hơn việc chỉ đơn giản là công chức không được định của Chính phủ), các Bộ trưởng có thể không biểu quyết về vấn đề ảnh hưởng đến lợi ích riêng muốn tự rút lui khỏi quá trình ra quyết định. Lý của họ hoặc tham gia vào quyết định cuối cùng. do có thể là nếu không có hồ sơ ghi lại việc bỏ Lý do là có rất nhiều cách và cơ hội để tác động phiếu mà sẽ không bao giờ được công bố cho đến quyết định trước khi đến điểm cuối cùng mà công chúng, sẽ không có nhiều động cơ thúc đẩy nó được thực hiện, thông qua một cuộc bỏ phiếu việc báo cáo về XĐLI thực tế hoặc tiềm ẩn. Ý kiến hay không cần bỏ phiếu. Do đó, quan trọng là rút ngược lại có thể là, trong trường hợp ra quyết định lui diễn ra ở giai đoạn sớm, trước khi vấn đề đi tập thể, trong đó một công chức chỉ là một trong đến quyết định trên thực tế. nhiều lá phiếu, chi phí đối với công chức bị ảnh hưởng sẽ rất thấp, không khiến người đó phải tự Những cơ chế rút lui hiệu quả “sàng lọc” cán bộ, rút lui khỏi quá trình ra quyết định. Trong cả hai công chức bị ảnh hưởng nhờ tất cả các thông tin trường hợp, một cách tiếp cận chủ động để xác liên quan đến vấn đề tác động đến lợi ích riêng của định xung đột thực tế hoặc tiềm ẩn sẽ thúc đẩy họ. Ví dụ, nếu công chức nắm giữ cổ phần trong quá trình rút lui và tránh XĐLI. một công ty đại chúng hoặc công ty tư nhân, cơ chế rút lui hiệu quả sẽ ngăn chặn mọi thông tin từ và Hơn nữa, cơ chế rút lui thể hiện vấn đề về trạng đến cán bộ bị ảnh hưởng và chỉ định một cán bộ thái đánh đổi giữa kinh nghiệm và XĐLI. Nhà chịu trách nhiệm về những vấn đề liên quan đến nước có thể có lợi khi quyết định do những người công ty. Như vậy, vấn đề này trở nên quan trọng có nhiều kinh nghiệm trong ngành đưa ra. Tuy trong một hệ thống mà có thể chủ động nhận diện nhiên, nếu một Bộ trưởng có kinh nghiệm trong XĐLI thực sự hay tiềm ẩn đối với cán bộ, công chức ngành nhờ vào những lợi ích cá nhân liên tục như để thiết lập cơ chế sàng lọc từ trước. là một doanh nghiệp đang hoạt động, Bộ trưởng đó phải tự rút khỏi quá nhiều quyết định để làm Cơ chế như vậy là không phải không mất chi phí. việc có hiệu quả. Nguồn: Áp dụng Phát triển Dân chủ, chương trình toàn cầu của Viện hành chính công của Canada (IPAC), “XĐLI và đạo đức trong Chính phủ. Tài liệu tóm tắt: Tách biệt lợi ích công và lợi ích tư”. KIỂM SOÁT XUNG ĐỘT LỢI ÍCH TRONG KHU VỰC CÔNG 121 QUY ĐỊNH VÀ THỰC TIỄN Ở VIỆT NAM HỘP xviii Quy định pháp lý của Trung Quốc về “tránh” XĐLI Luật cán bộ, công chức của Trung Quốc, có hiệu Những người khác có thể báo cáo cho tổ chức về lực từ ngày 1/1/2006, quy định việc tránh XĐLI tình huống liên quan đến công chức phải rút lui. liên quan đến các vị trí công tác do công chức đảm nhiệm, kết quả thực hiện nhiệm vụ, và việc Các cơ quan có trách nhiệm căn cứ vào đơn tránh ở tầm khu vực. Quy định tạm thời về tránh đề nghị rút lui của công chức hay yêu cầu công XĐLI của cán bộ, công chức được ban hành năm chức rút lui của bên có lợi ích sẽ quyết định hoặc 2011, quy định thêm về quy trình và phương đồng ý với đơn đề nghị rút lui của công chức sau pháp giám sát đối với tránh XĐLI trong các lĩnh khi xem xét hoặc buộc công chức phải rút lui mà vực nêu trên. Có những điều cụ thể về tránh không cần phải nộp đơn. XĐLI trong Luật cán bộ, công chức như sau: Điều 72 Điều 70 Khi có phát sinh bất kỳ tình huống nào mà công Khi cán bộ, công chức của Trung Quốc thực chức phải rút lui, người đó sẽ phải tự đề nghị hiện nhiệm vụ của mình trong bất kỳ hoàn cảnh xin rút lui. nào sẽ phải tránh: (1) Các trường hợp có liên quan đến lợi ích cá nhân; (2) Các trường hợp có Khoản 1 Điều 68 (được nhắc đến tại Điều 70) liên quan đến lợi ích của họ hàng như nêu tại Khi có các quan hệ như vợ hoặc chồng, quan Khoản 1 Điều 68 của Luật này hoặc (3) Tất cả hệ huyết thống, họ hàng trong vòng ba đời hoặc các trường hợp nào khác mà có thể có bất kỳ tác quan hệ thân thiết giữa các công chức, những động nào đến tính khách quan trong việc thực người có liên quan sẽ không được đảm nhận thi công vụ. vị trí cấp dưới của cùng một lãnh đạo trong cơ quan hoặc giữ vị trí có mối quan hệ cấp trên Điều 71 hoặc cấp dưới trực tiếp, hoặc tham gia vào các Khi phát sinh tình huống một công chức phải công việc như tổ chức, nguồn nhân lực, kiểm tra tránh, người đó sẽ phải tự đề nghị xin rút lui. kỷ luật, giám sát và thanh tra, kiểm toán và tài Bất kỳ bên nào có lợi ích cũng có thể có quyền chính trong cơ quan mà một bên liên quan đang đề nghị để công chức có liên quan phải rút lui. giữ vị trí lãnh đạo cao nhất. Nguồn: Luật Cán bộ, công chức của Trung Quốc (2006), Chính phủ Trung Quốc (2012), “Nỗ lực của Trung Quốc nhằm ngăn chặn XĐLI”, Báo cáo tại Hội nghị Quốc tế lần thứ ba của Nhóm công tác UNCAC về phòng, chống, tổ chức tại Vienna vào ngày 27- 29 tháng 8 năm 2012. 122 PHỤ LỤC HỘP xix Những quy định hạn chế về quy trình thủ tục tại E-xtô-ni-a Điều 11 của Luật Phòng, chống tham nhũng của cả việc thông qua ngân sách nhà nước và tổ E-xtô-ni-a, về “những hạn chế về quy trình thủ chức các chính quyền địa phương tục”, nêu rõ cán bộ, công chức bị cấm thực hiện • Nếu cần thiết và trong trường hợp hành động một hành động hoặc đưa ra một quyết định đó không thể trì hoãn, có thể gây ra thiệt hại nếu: (1) các quyết định được đưa ra hoặc hành lớn động được thực hiện vì lợi ích của công chức đó • Nếu không thể thay thế công chức do thiếu hoặc vì một người có liên quan với công chức người đảm bảo đủ các yêu cầu đặt ra cho đó; (2) công chức biết được lợi ích kinh tế hoặc người thay thế. Trên trang thông tin điện tử các lợi ích khác của mình hoặc của người có của cơ quan nhà nước đó sẽ đăng một thông liên quan, mà có thể có tác động đến hành động báo ngay lập tức và vĩnh viễn liên quan đến hoặc quyết định đưa ra; (3) công chức biết được việc không áp dụng quy định về hạn chế. nguy cơ về tham nhũng. • Trong trường hợp hành động hoặc quyết định mà theo đó một cơ quan thi hành công Trong các trường hợp nêu trên, cán bộ, công vụ đảm bảo việc tổ chức công việc của mình, chức bị cấm không được giao nhiệm vụ thực trừ những quyết định liên quan đến dịch vụ. hiện hành động hoặc không được quyết định Trên trang thông tin điện tử của cơ quan đó cho cấp dưới của mình. Thay vào đó, công sẽ đăng một thông báo ngay lập tức và vĩnh chức phải thông báo ngay lập tức cho cấp trên viễn liên quan đến việc không áp dụng quy trực tiếp hoặc cho người/bộ phận có quyền bổ định về hạn chế. nhiệm công chức. Cấp trên hoặc người/bộ phận có quyền bổ nhiệm phải thực hiện hành động Cuối cùng, Điều 11 quy định rằng cơ quan thi hay đưa ra quyết định hoặc giao nhiệm vụ cho hành công vụ phải đảm bảo theo cách tổ chức công chức khác. công việc của mình thì công chức sẽ không được yêu cầu phải ra quyết định hoặc thực Điều 11 của Luật đưa ra 8 trường hợp ngoại lệ hiện một hành động vì công chức đó hoặc một đối với những hạn chế về thủ tục nêu trên. Dưới người có liên quan đến công chức này. Nếu cơ đây là một số ngoại lệ: quan không tuân thủ yêu cầu này, công chức sẽ • Thực hiện các hành động lập pháp, bao gồm không phải tuân thủ quy định về hạn chế. Nguồn: Luật PCTN của E-xtô-ni-a (2012). KIỂM SOÁT XUNG ĐỘT LỢI ÍCH TRONG KHU VỰC CÔNG 123 QUY ĐỊNH VÀ THỰC TIỄN Ở VIỆT NAM HỘP xx Cờ-roát-ti-a: Những quy định pháp lý về việc thoái vốn cổ phần của công ty Luật phòng, chống xung đột lợi ích của Cờ-roát- (3) Nếu công ty được nêu tại Khoản 1 Điều ti-a là một ví dụ tốt về các quy định của pháp này, thông qua đấu thầu công khai hay theo luật yêu cầu công chức đang nắm giữ cổ phần bất kỳ cách nào khác, thiết lập được một của công ty phải thoái vốn, để tránh XĐLI. Dưới mối quan hệ kinh doanh với các cơ quan đây là những quy định cơ bản: có thẩm quyền của nhà nước hoặc với các đơn vị của chính quyền tự trị địa phương Điều 16 hoặc với các công ty, mà trong đó Cộng hòa (1) Cán bộ, công chức sở hữu từ 0,5% cổ phần Cờ-roát-ti-a hoặc một đơn vị của chính hoặc nhiều hơn, hoặc có một phần sở hữu quyền tự trị địa phương có lợi ích kiểm (vốn của công ty) như vậy khi làm việc tại soát, công ty đó có nghĩa vụ thông báo cho cơ quan nhà nước sẽ phải chuyển quyền Ủy ban về các sự kiện kinh doanh đó. quản lý của mình đối với số cổ phần trong (4) Trong thời gian khi quyền quản lý của vốn của công ty cho người khác, ngoại trừ cán bộ, công chức trong các công ty được những người nêu tại Điều 4, Khoản 5 của chuyển giao cho người khác hoặc cơ quan Luật này, hoặc cho một cơ quan đặc biệt. đặc biệt, công chức không được cung cấp Người hay cơ quan đặc biệt (ủy viên) này sẽ thông tin, hướng dẫn, ra lệnh hoặc bất kỳ thực hiện các quyền thành viên và cổ phần cách liên lạc nào với người hoặc cơ quan trong công ty trên cơ sở, hoặc nhân danh của mình, và do đó ảnh hưởng đến việc chính người đó hoặc công ty, và vì công thực hiện quyền và việc đáp ứng các nghĩa chức. vụ phát sinh từ quyền thành viên trong các (2) Một ủy viên sẽ được coi là một người có liên công ty đó. Công chức có quyền được thông quan đến công chức theo quy định nêu tại báo mỗi năm một lần về tình trạng của các Điều 4, Khoản 5 của Luật này. công ty mà người đó có phần sở hữu. Nguồn: Luật Phòng, chống XĐLI của Cờ-roát-ti-a (2011). 124 PHỤ LỤC HỘP xxi Những thách thức của việc thoái vốn Việc tránh XĐLI đòi hỏi cán bộ, công chức phải Tuy nhiên, khi các tài sản được chuyển sang quỹ thực hiện những bước đi chắc chắn để tránh tín thác bao gồm một doanh nghiệp hoạt động, XĐLI, thường thấy nhất bằng cách thoái vốn quỹ tín thác có thể sẽ ít hiệu quả trong việc ngăn khỏi những tài sản nhất định bằng cách bán hoặc ngừa XĐLI, vì công chức sẽ vẫn có thể xác định chuyển nhượng cho một quỹ tín thác không biết lợi ích tư của mình, mặc dù không đóng một danh tính (blind trust). Khái niệm về một quỹ tín vai trò tích cực nào trong hoạt động của doanh thác không biết danh tính là công chức sẽ chuyển nghiệp. Trong trường hợp tài sản nắm giữ rất tất cả tài sản vào một quỹ tín thác do người nhận lớn, tác dụng được cho là ngăn chặn XĐLI có ủy thác quản lý và công chức đó không giữ vai thể hơi viển vông. trò gì trong việc quản lý kinh doanh hoặc đầu tư trong quỹ. Quỹ tín thác không biết danh tính có Về cơ cấu của quỹ tín thác, hiệu quả của quỹ sẽ một số ưu điểm và thách thức. hạn chế nếu nó không thực sự giấu được danh tính – tức là khi công chức có thể biết được hoạt Hiệu quả của quỹ tín thác phụ thuộc vào một số động của quỹ, hoặc tệ hơn là có thể can thiệp yếu tố, một trong số đó liên quan đến đặc điểm vào hoạt động của quỹ. Danh tính của quỹ tín của quỹ, một số nhân tố khác liên quan đến cơ thác rất quan trọng. Lý tưởng nhất là quỹ tín cấu quỹ. Trước hết, quỹ tín thác hoạt động hiệu thác sẽ là một bên thứ ba độc lập, không liên quả nhất với việc đầu tư các khoản đầu tư thụ quan. Điều này dễ thực hiện hơn khi đầu tư động (passive investments) như chứng khoán, thụ động hơn là trong những hoạt động tích trái phiếu, hàng hóa… vì chúng không là duy cực gắn với việc vận hành một doanh nghiệp. nhất và dễ dàng thay thế được. Những loại tài Đối với đầu tư tích cực, giải pháp này có thể là sản này có thể dễ dàng được mua bán mà công không thực tế và không mong muốn. Thường chức có thể không biết về nội dung của quỹ. Theo thì nó sẽ có ý nghĩa trong trường hợp quỹ tín cách này, quỹ tín thác sẽ không bị biết danh tính thác là một người quen với việc vận hành một vì công chức không thể biết nội dung của nó. doanh nghiệp. Nguồn: Áp dụng Phát triển Dân chủ, chương trình toàn cầu của Viện hành chính công của Canada (IPAC), “XĐLI và đạo đức trong Chính phủ. Tài liệu tóm tắt: Tách biệt lợi ích công và lợi ích tư”. KIỂM SOÁT XUNG ĐỘT LỢI ÍCH TRONG KHU VỰC CÔNG 125 QUY ĐỊNH VÀ THỰC TIỄN Ở VIỆT NAM HỘP xxii Trách nhiệm thể chế về tham mưu đối với các tình huống XĐLI tại Cờ-roát-ti-a Điều 6 của Luật phòng chống XĐLI tại Cờ-roát- nhà nước, công chức phải có trách nhiệm ti-a quy định như sau: sắp xếp việc riêng của mình để ngăn ngừa (1) Nếu có nghi ngờ về việc liệu một hành vi XĐLI mà có thể dự đoán được. Nếu XĐLI nhất định có phù hợp với các nguyên tắc như vậy xảy ra, công chức có trách nhiệm của cơ quan nhà nước hay không, cán bộ, để giải quyết theo cách mà để bảo vệ lợi ích công chức có trách nhiệm xin ý kiến của công. Nếu nghi ngờ về XĐLI có thể xảy ra, Ủy ban Phòng chống XĐLI (sau đây gọi công chức có trách nhiệm làm tất cả những là Ủy ban) gì cần thiết để tách lợi ích riêng khỏi lợi (2) Muộn nhất trong vòng 15 ngày kể từ khi ích công. nhận được yêu cầu, Ủy Ban sẽ đưa ra quan điểm có giải thích lý do về yêu cầu của Điều 28 của Luật quy định rằng Ủy ban sẽ là công chức. một cơ quan nhà nước hoạt động thường trực, (3) Trong quá trình thực hiện các thủ tục để độc lập và tự chủ, và bất kỳ hình thức ảnh đánh giá xem liệu có XĐLI hay không, bản hưởng nào đến công việc của Ủy ban mà có thể chất của công việc mà công chức đó thực đe dọa quyền tự chủ và độc lập trong việc đưa hiện sẽ được đặc biệt cân nhắc. ra quyết định thuộc chức năng nhiệm vụ của (4) Sau khi bầu cử hoặc bổ nhiệm vào cơ quan nó sẽ bị cấm. Nguồn: Luật phòng, chống XĐLI của Cờ-roát-ti-a (2011). 126 PHỤ LỤC HỘP xxiii Trách nhiệm tổ chức tham mưu về tình huống XĐLI liên quan đến làm việc sau khi nghỉ hưu ở Pháp và Tây Ban Nha Pháp án, Kiểm toán viên, từ các tòa án cũng như Việc cán bộ, công chức chuyển ra làm trong khu từ Văn phòng Chánh Thanh tra Nhà nước và vực tư nhân là một hoạt động bị quy định chặt những công chức có chuyên môn. Ủy ban báo chẽ ở Pháp vì nó phụ thuộc vào công tác kiểm cáo cho Thủ tướng Chính phủ, cho thấy tầm tra và kiểm soát về tư pháp, hành pháp và lập quan trọng của Ủy ban đối với Chính phủ. pháp. Sau khi Luật PCTN, ban hành vào tháng 1/1993, ba ủy ban đạo đức đã được thành lập, Tây Ban Nha mỗi ủy ban chịu trách nhiệm một phân đoạn Luật về Xung đột lợi ích của Tây Ban Nha, được trong dịch vụ công: i) dịch vụ của Chính phủ thông qua vào tháng 5/2006, quy định quy Trung ương; ii) cơ quan có thẩm quyền thuộc trình hành chính sau đây để chuẩn bị phê duyệt vùng lãnh thổ; và iii) khu vực bệnh viện công. những quyết định liên quan đến các trường hợp XĐLI do việc làm sau khi về hưu của các công Cán bộ, công chức bắt buộc phải tham khảo ý chức cấp cao, trong đó có Bộ trưởng và thư ký kiến các ủy ban trước khi chuyển ra làm trong của nhà nước (secretaries of state): khu vực tư nhân vì bất cứ lý do gì. Sau gần 15 năm thực hiện, căn cứ vào Luật Hiện đại hóa Trước hết, công chức cấp cao đã rời nhiệm sở dịch vụ công ban hành tháng 2/2007, Nghị định phải thông báo cho Văn phòng phòng chống ban hành ngày 1-6-2007 đã thiết lập một Ủy XĐLI trước khi nhận bất kỳ việc làm nào trong ban Đạo đức duy nhất với mục đích tập trung tương lai. Văn phòng phòng chống XĐLI sẽ ba ủy ban này và tăng cường tính minh bạch. phân tích tình hình và xem xét liệu việc làm này Ủy ban Đạo đức xử lý tất cả các trường hợp cá có vi phạm pháp luật không. Văn phòng phòng nhân liên quan đến việc làm sau khi về hưu và chống XĐLI sẽ trao đổi ý kiến của mình với các việc dồn góp lại các hoạt động (accumulation of bên có lợi ích. Các bên có lợi ích được phép trả activities). lời và cung cấp thêm thông tin để xem xét. Cuối cùng, Văn phòng phòng chống XĐLI sẽ đưa ra Chủ tịch Ủy ban là một thành viên của Hội đồng quyết định thông qua và trao đổi về việc này với Nhà nước và bao gồm các thành viên thuộc Tòa công chức cấp cao đã rời nhiệm sở. Nguồn: OECD (2010), Làm việc sau khi nghỉ làm tại cơ quan nhà nước: Thực hành tốt về phòng chống XĐLI. KIỂM SOÁT XUNG ĐỘT LỢI ÍCH TRONG KHU VỰC CÔNG 127 QUY ĐỊNH VÀ THỰC TIỄN Ở VIỆT NAM HỘP xxiv Trách nhiệm tổ chức tham mưu về tình huống XĐLI tại Hoa Kỳ và Vương quốc Anh Hoa Kỳ Thư ký thường trực quyết định việc xử lý lợi ích Cơ quan chuyên trách về đạo đức cho cơ quan của các Bộ trưởng. Bộ trưởng phải ghi lại bằng nhà nước nơi mà cán bộ, công chức làm việc, kết văn bản những hành động đã được thực hiện và hợp với Văn phòng đạo đức của Chính phủ, có cung cấp cho Thư ký thường trực và các cố vấn trách nhiệm hướng dẫn cho cán bộ, công chức độc lập về lợi ích của Bộ trưởng một bản. Sau và các Bộ trưởng về các trường hợp XĐLI. Văn khi bổ nhiệm, Bộ trưởng phải cung cấp cho Thư phòng đạo đức của Chính phủ phải hướng dẫn ký thường trực của mình một danh sách bằng cho người đứng đầu nhà nước (Head of State). văn bản về những quyền lợi có thể tạo ra XĐLI, (Luật về Đạo đức trong Chính phủ, 1978). bao gồm cả những lợi ích của vợ/chồng hoặc của người sống chung (partner) và gia đình thân Ban Lựa chọn về đạo đức của Thượng viện và thiết của Bộ trưởng. (Luật Bộ trưởng, 2007). Ủy ban về chuẩn mực ứng xử chính thức của Hạ viện có trách nhiệm hướng dẫn cho các đại Ủy ban về chuẩn mực và quyền ưu đãi xem xét biểu Quốc hội. (Luật về Đạo đức trong Chính các vấn đề liên quan đến ứng xử của các đại phủ, 1978). biểu Quốc hội. Các đại biểu Quốc hội phải đăng ký bất kỳ lợi ích bằng tiền hoặc lợi ích vật chất Vương quốc Anh khác mà một đại biểu nhận được, mà những Cán bộ quản lý cấp cao của các công chức ở người khác có thể nghĩ một cách hợp lý là gây những nơi phát sinh XĐLI có trách nhiệm tư tác động đến những hành động, bài phát biểu vấn, cùng với Ủy ban độc lập tư vấn về bổ nhiệm hoặc lá phiếu của đại biểu đó tại Quốc hội, hay công tác. Cán bộ, công chức phải báo cáo lợi ích những hành động trong khả năng của một đại cá nhân của mình cho cán bộ quản lý cấp cao biểu Quốc hội. (Quy tắc ứng xử và hướng dẫn về khi phát sinh XĐLI. (Luật quản lý Dịch vụ Dân những quy tắc liên quan đến ứng xử của đại biểu sự, 2010). Quốc hội, 1996). Nguồn: Cơ sở dữ liệu về những cơ chế trách nhiệm giải trình công (PAM), NHTG (2012). 128 PHỤ LỤC Phụ lục 4. Những vấn đề về XĐLI và các khuyến nghị cụ thể VẤN ĐỀ NHỮNG PHÁT HIỆN CƠ BẢN GIẢI PHÁP CÓ THỂ THỰC HIỆN XĐLI (từ khảo sát, thảo luận sâu với các (dựa trên những phát hiện cơ bản nhóm và rà soát văn bản pháp lý) và kinh nghiệm quốc tế) Tình • Phần lớn các DN và đa số công chức • Thúc đẩy kiểm soát XĐLI. huống nhận thấy tình huống XĐLI xảy ra • Đặc biệt chú ý đến việc thực hiện ở XĐLI và thường xuyên, thỉnh thoảng hoặc các cấp địa phương. tác động đôi khi. • Đánh giá kết quả kiểm soát XĐLI, • Phần lớn các công chức đã từng thấy ví dụ như thực hiện một cuộc khảo tình huống XĐLI. sát về XĐLI khác trong tương lai. • Tại cấp tỉnh, tỷ lệ công chức đã từng • Phổ biến về nội dung cũng như thấy các tình huống XĐLI cao hơn kết quả của kiểm soát XĐLI để xây Trung ương, và tỷ lệ đã thực hiện các dựng lòng tin của người dân và biện pháp kiểm soát XĐLI lại thấp hơn. doanh nghiệp. • Phần lớn công chức nói rằng hậu quả của XĐLI bao gồm những quyết định gây thiệt hại cho lợi ích của nhà nước và sự suy giảm niềm tin vào Chính phủ. Nhận • Một tỷ lệ nhỏ các công chức, doanh • Đưa ra các khái niệm và giải thích thức và nghiệp và người dân hiểu được ý khái niệm về XĐLI trong các hiểu biết nghĩa chính xác của XĐLI. khuôn khổ pháp lý. về các • Đối với doanh nghiệp, hiểu biết đúng • Quy định rõ về các tình huống quy định đắn hơn về ý nghĩa của XĐLI tương XĐLI và trách nhiệm giải quyết pháp quan đến việc ít tặng quà. tình huống XĐLI. luật • Đa số công chức cho rằng việc thực • Nâng cao nhận thức cho cán bộ hiện bị ảnh hưởng bởi thực tế là các công chức và công chúng nói quy định không rõ ràng, cụ thể và rất chung, bao gồm cả đào tạo và khó thực hiện. tuyên truyền phổ biến về kiểm • Mặc dù có các khoá đào tạo cho nhân soát XĐLI. viên mới, nhưng hoạt động đào tạo định kỳ về văn hoá ứng xử và đạo đức thường không được tiến hành hoặc nếu có tiến hành thì cũng không đầy đủ. Hệ thống • Phần lớn công chức đều cho rằng • Thiết lập cơ chế giải quyết XĐLI theo dõi việc thực hiện bị ảnh hưởng do xử trong đó nhấn mạnh trách nhiệm và giám lý không nghiêm các trường hợp của người đứng đầu. sát vi phạm, kiểm tra và giám sát việc • Chủ động giám sát và làm rõ KIỂM SOÁT XUNG ĐỘT LỢI ÍCH TRONG KHU VỰC CÔNG 129 QUY ĐỊNH VÀ THỰC TIỄN Ở VIỆT NAM VẤN ĐỀ NHỮNG PHÁT HIỆN CƠ BẢN GIẢI PHÁP CÓ THỂ THỰC HIỆN XĐLI (từ khảo sát, thảo luận sâu với các (dựa trên những phát hiện cơ bản nhóm và rà soát văn bản pháp lý) và kinh nghiệm quốc tế) thực hiện kém hiệu quả. các hành vi vi phạm, sử dụng có • Một tỷ lệ khá cao các công chức đã hiệu quả các nguồn thông tin. thấy những trường hợp XĐLI, bao • Cho phép cá nhân, tổ chức phản gồm cả các trường hợp vi phạm quy ảnh thông tin về XĐLI, và thiết lập định hiện hành. các cơ chế để bảo mật và bảo vệ • Lý do (công chức) không sẵn lòng báo người cung cấp thông tin. cáo về những trường hợp XĐLI là do • Quy định rõ ràng về các hành vi vi có liên quan đến các lãnh đạo trong phạm và hình thức xử phạt tương tình huống đó và thiếu tin tưởng vào ứng. việc xử lý của cơ quan nhà nước có • Quy định các biện pháp xử phạt thẩm quyền. đối với những doanh nghiệp có vi • Không có cơ quan thống nhất/chủ yếu phạm các quy định về XĐLI; ví dụ về thực thi các quy định liên quan đến trong trường hợp công chức làm XĐLI hay đạo đức và cơ chế điều tra thêm/sau nghỉ hưu. XĐLI dựa trên thông tin không được • Yêu cầu công bố các quyết định xử công bố còn hạn chế. phạt đối với những trường hợp vi • Hệ thống giải quyết tố cáo không phạm. hoàn toàn độc lập và đơn khiếu nại về XĐLI không được chấp nhận một cách rõ ràng. Trách • Khung pháp lý không nêu rõ trách • Quy định rõ trong các văn bản nhiệm nhiệm cá nhân của công chức trong pháp lý trách nhiệm cá nhân của cá nhân việc xác định và giải quyết các tình công chức trong việc xác định và trong huống XĐLI. giải quyết bất kỳ tình huống XĐLI việc xác • Phần lớn các công chức và doanh nào phát sinh trong quá trình thực định nghiệp cho rằng việc đưa ra những thi công vụ, khi nhận nhiệm vụ tại và giải quyết định có ảnh hưởng đến lợi ích cơ quan nhà nước và khi không quyết cá nhân diễn ra thường xuyên, thỉnh còn làm việc tại đây. tình thoảng hoặc đôi khi trong nhiều lĩnh • Quy định việc báo cáo về tình huống vực quản lý nhà nước khác nhau. huống XĐLI là một trong những XĐLI • Phần lớn công chức nghĩ rằng việc trách nhiệm cá nhân cụ thể để giải thực hiện các quy định XĐLI bị ảnh quyết những tình huống như vậy. hưởng bởi thực tế là bản thân lãnh • Xây dựng hướng dẫn với những đạo không gương mẫu. ví dụ về tình huống XĐLI để giúp công chức xác định được những tình huống này. • Nâng cao nhận thức về trách nhiệm 130 PHỤ LỤC VẤN ĐỀ NHỮNG PHÁT HIỆN CƠ BẢN GIẢI PHÁP CÓ THỂ THỰC HIỆN XĐLI (từ khảo sát, thảo luận sâu với các (dựa trên những phát hiện cơ bản nhóm và rà soát văn bản pháp lý) và kinh nghiệm quốc tế) này cho tất cả các công chức. Đặc biệt cần nâng cao nhận thức cho lãnh đạo của cơ quan, đơn vị, tổ chức, trong đó nhấn mạnh sự cần thiết phải gương mẫu. • Quy định các biện pháp kỷ luật đối với công chức không báo cáo về tình huống XĐLI. Quy • Khung pháp lý không quy định về • Quy định trong các văn bản pháp trình giải quy trình giải quyết tình huống lý quy trình giải quyết tình huống quyết XĐLI do công chức báo cáo. XĐLI, hoặc là nêu quy trình cụ thể tình • Phần lớn các công chức và DN cho (ví dụ như rút lui, chuyển nhượng, huống rằng việc đưa ra những quyết định thoái vốn, từ chức) hoặc những XĐLI có ảnh hưởng đến lợi ích cá nhân nguyên tắc chung được áp dụng diễn ra thường xuyên, thỉnh thoảng trên cơ sở từng trường hợp cụ thể. hoặc đôi khi trong nhiều lĩnh vực quản lý nhà nước khác nhau. Trách • Khung pháp lý không xác định rõ • Quy định trong các văn bản pháp nhiệm tổ chức và/hoặc cá nhân có trách lý về các tổ chức và/hoặc cá nhân của tổ nhiệm hướng dẫn cho công chức khi chịu trách nhiệm hướng dẫn (hoặc chức họ gặp phải tình huống XĐLI. ra quyết định) về tình huống XĐLI trong • Phần lớn các công chức và DN cho mà công chức gặp phải. việc rằng việc đưa ra những quyết định hướng có ảnh hưởng đến lợi ích cá nhân dẫn về diễn ra thường xuyên, thỉnh thoảng tình hoặc đôi khi trong nhiều lĩnh vực huống quản lý nhà nước khác nhau. XĐLI • Phần lớn công chức cho rằng việc không có ai là đầu mối để hướng dẫn về tình huống XĐLI có ảnh hưởng tương đối hoặc khá nhiều đến việc thực hiện các quy định. KIỂM SOÁT XUNG ĐỘT LỢI ÍCH TRONG KHU VỰC CÔNG 131 QUY ĐỊNH VÀ THỰC TIỄN Ở VIỆT NAM VẤN ĐỀ NHỮNG PHÁT HIỆN CƠ BẢN GIẢI PHÁP CÓ THỂ THỰC HIỆN XĐLI (từ khảo sát, thảo luận sâu với các (dựa trên những phát hiện cơ bản nhóm và rà soát văn bản pháp lý) và kinh nghiệm quốc tế) Nhận và • Phần lớn các công chức và doanh • Quy định rõ là phải từ chối quà tặng quà nghiệp cho rằng việc cho và nhận quà tặng, với một số trường hợp ngoại tặng bằng hiện vật và/hoặc bằng tiền lệ được xác định rõ ràng. diễn ra thường xuyên, thỉnh thoảng • Quy định rõ ràng hơn tiêu chí hoặc đôi khi trong nhiều lĩnh vực “nhận và giữ lại quà” và tiêu chí quản lý nhà nước khác nhau. “nhận và nộp lại quà tặng”. • Khoảng một phần ba các công chức • Quy định về cấm nhận quà tặng áp đã thấy các trường hợp trong đó công dụng với người thân của CBCC. chức nhận tiền hoặc quà tặng để ưu • Ban hành quy định về xử phạt có ái hơn khi giải quyết trường hợp của hiệu quả và rõ ràng đối với các người tặng quà. hành vi vi phạm, ví dụ như xử phạt • Quà tặng chủ yếu được đưa ra để tạo đối với việc nhận và giữ lại quà khi thuận lợi cho công việc của người quy định phải từ chối. tặng. • Có quy định xử lý tình huống cho • Quà tặng thường được nhận và trong CBCC khi không xác định được hầu hết trường hợp, giá trị của quà tính chất của quà tặng. đều lớn hơn số tiền được phép. • Phân công trách nhiệm cho tổ • Người nhận quà hiếm khi báo cáo việc chức phải hướng dẫn cho người nhận quà tặng. báo cáo, và làm rõ quy trình giải • Trong một số trường hợp, quà được quyết tình huống, ví dụ từ chối/nộp trao cho người thân của công chức. lại quà tặng. • Một vấn đề quan trọng trong các quy • Quy định về việc công khai định về nhận quà là tiêu chí về từ chối, thông tin về tặng, nhận quà, nộp nhận và bàn giao lại quà tặng còn chưa lại quà tặng. rõ ràng. • Bảo đảm việc báo cáo và nộp lại • Các quy định về nhận quà áp dụng quà tặng sẽ không bị xử phạt nếu cho tất cả các cán bộ công chức, thực hiện theo quy định. nhưng không áp dụng đối với bất kỳ • Nâng cao ý thức, trách nhiệm của thành viên nào trong gia đình của CBCC trong tặng, nhận quà. công chức. • Thông tin về món quà nhận được chỉ phải được công bố trong nội bộ cơ quan. 132 PHỤ LỤC VẤN ĐỀ NHỮNG PHÁT HIỆN CƠ BẢN GIẢI PHÁP CÓ THỂ THỰC HIỆN XĐLI (từ khảo sát, thảo luận sâu với các (dựa trên những phát hiện cơ bản nhóm và rà soát văn bản pháp lý) và kinh nghiệm quốc tế) Sở hữu • Phần lớn các công chức và DN cho • Cần áp dụng những hạn chế về về thu rằng việc có đầu tư hoặc chia sẻ lợi góp vốn vào DN đối với tất cả công nhập và ích trong một DN diễn ra thường chức. Quy định một giới hạn về số tài sản xuyên, thỉnh thoảng hoặc đôi khi. lượng vốn hoặc cổ phần/cổ phiếu • Phần lớn các công chức đã thấy tình mà công chức có thể nắm giữ. trạng “DN sân sau”. • Quy định rõ nghĩa vụ của công • Phần lớn các công chức và DN cho chức là phải kê khai thu nhập và rằng việc có đầu tư hoặc chia sẻ lợi tài sản, trước hết là những người ích trong một DN diễn ra thường giữ trách nhiệm, quyền hạn cao xuyên, thỉnh thoảng hoặc đôi khi trong bộ máy nhà nước và cán bộ trong việc quản lý đấu thầu và cấp làm việc trong những lĩnh vực có phép dự án. nguy cơ cao. • Có quy định về kiểm soát XĐLI khi • Làm rõ trong bản kê khai các thành lập DN tư nhân và các loại hình khoản thu nhập ngoài lương bao công ty khác, áp dụng đối với tất cả gồm cả nguồn gốc và số tiền. các công chức. Đa số công chức đều • Sử dụng thông tin trong tờ khai nói rằng quy định này được thực hiện. để điều tra và phát hiện XĐLI, ví • Ngoài ra còn có quy định về kiểm soát dụ tổ chức xác minh một cách chủ XĐLI khi góp vốn vào DN, nhưng chỉ động và ngẫu nhiên các tờ khai. áp dụng đối với thủ trưởng, Phó thủ • Áp dụng các biện pháp mới để trưởng của cơ quan và vợ hoặc chồng ngăn chặn XĐLI do quyền sở hữu của họ. Đa số công chức đều nói rằng đối với thu nhập/tài sản, như: (i) quy định này được thực hiện. làm rõ trách nhiệm của công chức • Công chức bắt buộc phải kê khai thu trong việc xác định và kê khai, sau nhập và tài sản của mình và theo đa khi được bổ nhiệm vào cơ quan số các công chức, quy định này đang nhà nước, những XĐLI tiềm ẩn được thực hiện. Tuy nhiên, thông liên quan đến thu nhập và/hoặc tin trong tờ khai không liên quan tài sản của họ; (ii) phân công trách đến việc liệu thu nhập và tài sản có nhiệm cho tổ chức phải hướng xung đột với công vụ của công chức dẫn cho người báo cáo; (iii) làm rõ không. Hơn nữa, tờ khai được công quy trình xử lý tình huống XĐLI, bố công khai trong phạm vi hẹp và ví dụ như thoái vốn khỏi những tài có cơ chế hạn chế việc điều tra XĐLI sản nhất định. dựa trên những thông tin chưa được • Cho phép các cá nhân, tổ chức bên công bố. ngoài phản ánh thông tin về XĐLI. KIỂM SOÁT XUNG ĐỘT LỢI ÍCH TRONG KHU VỰC CÔNG 133 QUY ĐỊNH VÀ THỰC TIỄN Ở VIỆT NAM VẤN ĐỀ NHỮNG PHÁT HIỆN CƠ BẢN GIẢI PHÁP CÓ THỂ THỰC HIỆN XĐLI (từ khảo sát, thảo luận sâu với các (dựa trên những phát hiện cơ bản nhóm và rà soát văn bản pháp lý) và kinh nghiệm quốc tế) Sử dụng • Phần lớn công chức và đại đa số DN • Trong Luật PCTN phải có quy thông cho rằng việc công chức lợi dụng định kiểm soát rõ ràng về việc tin có thông tin có được từ vị trí công tác sử dụng thông tin có được trong được để mua/bán bất động sản hay chứng hoạt động công vụ vào những từ vị trí khoán diễn ra thường xuyên, thỉnh mục đích vụ lợi (mua/bán bất công tác thoảng hoặc đôi khi trong hoạt động động sản, đất đai, cổ phiếu). quản lý mua sắm, cấp phép dự án và • Quy định về nghĩa vụ phải báo cung cấp dịch vụ. cáo, hướng dẫn, quy trình xử lý vi • DN nhận thấy tần suất loại tình huống phạm bao gồm cả thu lại những lợi XĐLI này cao hơn so với công chức. ích có được trong trường hợp vi • Khoảng một phần tư các công chức đã phạm sử dụng thông tin trong hoạt thấy trường hợp trong đó công chức động công vụ vì mục đích tư lợi. mua/bán bất động sản hay chứng • Tăng cường khả năng tiếp cận khoán nhờ vị trí công tác thuận lợi thông tin của người dân, do đó của mình. tất cả mọi người (và không chỉ các • Luật PCTN có quy định hạn chế công chức) đều có quyền tiếp cận chung về việc sử dụng thông tin nội đến thông tin được công khai. bộ vì mục đích tư lợi, nhưng hạn chế này không đề cập một cách rõ ràng đến bất động sản, đất đai hoặc cổ phiếu. • Khai báo tài sản (ví dụ bất động sản hay chứng khoán) là bắt buộc đối với công chức và theo đa số công chức, quy định này vẫn đang được thực hiện. Tuy nhiên, thông tin trong tờ khai không liên quan đến việc liệu thu nhập và tài sản có xung đột với công vụ của công chức không. Hơn nữa, tờ khai không được công bố công khai và có những cơ chế hạn chế việc điều tra XĐLI dựa trên những thông tin chưa được công bố. 134 PHỤ LỤC VẤN ĐỀ NHỮNG PHÁT HIỆN CƠ BẢN GIẢI PHÁP CÓ THỂ THỰC HIỆN XĐLI (từ khảo sát, thảo luận sâu với các (dựa trên những phát hiện cơ bản nhóm và rà soát văn bản pháp lý) và kinh nghiệm quốc tế) Kiêm • Mặc dù các thành viên của Chính phủ • Quy định các cơ chế tăng cường nhiệm và thành viên của Ủy ban nhân dân sự giám sát để phòng ngừa XĐLI nhiều vị đều bị cấm đồng thời là thành viên đối với thành viên của Chính phủ, trí hoặc của Ủy ban Thường vụ Quốc hội, Cơ thành viên của Ủy ban nhân dân vai trò quan Thường trực Hội đồng nhân và đại biểu của Quốc hội về việc dân, nhưng lại không bị hạn chế đảm đồng thời nắm giữ vị trí lập pháp nhiệm chức vụ khác như là đại biểu và hành pháp, trong Hiến pháp Quốc hội và đại biểu Hội đồng nhân và/ hoặc trong các văn bản pháp dân tại địa phương. luật có liên quan. • Đối với thành viên của Quốc hội, • Có quy định rõ ràng, tách bạch công chức, viên chức, không có quy chức năng giám sát và thực thi định hạn chế việc đồng thời đảm chính sách của CBCC. nhiệm một vị trí hoạch định chính • Cho phép các cá nhân, tổ chức đề sách, kiêm một vị trí thực hiện nghị cơ quan có thẩm quyền giải chính sách. quyết tố cáo thay thế cán bộ xử lý • Không có bất kỳ quy định pháp luật công việc khi có căn cứ cho rằng nào hạn chế công chức không được người đang giải quyết công việc đồng thời đóng vai trò vừa thực hiện, không bảo đảm tính khách quan. vừa giám sát chính sách. • Một số văn bản pháp luật quy định về nhiệm vụ thực hiện vai trò giám sát đối với những công chức nhất định, mà đã đang có vai trò thực hiện chính sách rồi, ví dụ như Luật Khiếu nại, Luật Tố cáo. KIỂM SOÁT XUNG ĐỘT LỢI ÍCH TRONG KHU VỰC CÔNG 135 QUY ĐỊNH VÀ THỰC TIỄN Ở VIỆT NAM VẤN ĐỀ NHỮNG PHÁT HIỆN CƠ BẢN GIẢI PHÁP CÓ THỂ THỰC HIỆN XĐLI (từ khảo sát, thảo luận sâu với các (dựa trên những phát hiện cơ bản nhóm và rà soát văn bản pháp lý) và kinh nghiệm quốc tế) Tuyển • Phần lớn công chức đều cho rằng việc • Có quy định kiểm soát loại trừ dụng và ra quyết định thiên vị người thân, diễn tuyển dụng, bổ nhiệm người thân. đề bạt ra thường xuyên, thỉnh thoảng hoặc • Xây dựng những quy định về kiểm đôi khi trong việc tuyển dụng nhân sự soát XĐLI trong sắp xếp vị trí công và bổ nhiệm. tác của CBCC, tránh ưu ái với • Khoảng một phần ba các công chức người thân thích. đã thấy có trường hợp mà người có • Xác định rõ nghĩa vụ của công thẩm quyền bổ nhiệm, đề bạt và tuyển chức tham gia trong việc lựa chọn dụng người thân. nhân sự phải báo cáo cho người có • Hầu hết người dân và doanh nghiệp thẩm quyền về người thân tham tin rằng quan hệ là yếu tố quan trọng gia dự tuyển. nhất trong việc tuyển dụng và đề bạt, • Hướng dẫn xử lý XĐLI trong còn công chức tin rằng yếu tố quan tuyển dụng, bổ nhiệm, sắp xếp vị trọng là năng lực và hiệu quả. trí việc làm. • Đối tượng của những quy định kiểm • Yêu cầu phải công bố công khai kết soát về XĐLI hiện nay còn hạn chế ở quả tuyển dụng, bổ nhiệm, sắp xếp phạm vi nhỏ gồm công chức và người vị trí việc làm và việc xử lý vi phạm thân của họ, còn những người có liên XĐLI trong quá trình này. quan đến công chức không hề được • Bảo đảm minh bạch, trách nhiệm đưa vào quy định. giải trình trong quá trình tuyển • Những quy định kiểm soát về XĐLI dụng, bổ nhiệm, sắp xếp vị trí hiện nay không nắm bắt được khả việc làm. năng có sự sắp xếp về việc làm của một công chức này đối với một công chức khác (trong cùng một cơ quan hay trong các cơ quan khác nhau). • Các cuộc thảo luận nhóm cho thấy có những trường hợp trong đó có sự sắp xếp về việc làm từ cán bộ cấp cao và thủ trưởng cơ quan/đơn vị đối với cán bộ phụ trách tuyển dụng. • Có quy định về kết quả tuyển dụng phải được công bố công khai, và biện pháp này được tuân thủ nghiêm ngặt. • Kết quả đề bạt chỉ phải thông báo trong nội bộ. • Không có yêu cầu minh bạch đối với quá trình ra quyết định trong việc tuyển dụng và đề bạt. 136 PHỤ LỤC VẤN ĐỀ NHỮNG PHÁT HIỆN CƠ BẢN GIẢI PHÁP CÓ THỂ THỰC HIỆN XĐLI (từ khảo sát, thảo luận sâu với các (dựa trên những phát hiện cơ bản nhóm và rà soát văn bản pháp lý) và kinh nghiệm quốc tế) Quản lý • Phần lớn công chức và DN cho rằng • Có quy định kiểm soát loại trừ đấu thầu việc ra quyết định thiên vị người thân, trao thầu, cấp phép dự án cho và cấp có vốn đầu tư/lợi ích trong một DN, người thân và những người có phép và lạm dụng thông tin nội bộ, diễn ra liên quan khác, bao gồm cả các dự án thường xuyên, thỉnh thoảng hoặc đôi nhà thầu phụ của nhà thầu chính. khi trong đấu thầu và cấp phép dự án. • Xác định rõ nghĩa vụ của công • Khoảng một phần ba các công chức chức liên quan đến đấu thầu và đã thấy có trường hợp mà người có cấp giấy phép dự án phải báo cáo thẩm quyền tạo điều kiện cho người cho người có thẩm quyền về người thân nhận được các hợp đồng hoặc thân và/hoặc người có liên quan, là dự án. nhà thầu, chủ đầu tư hoặc một liên • DN thấy tần suất các trường hợp danh của họ tham gia dự thầu hoặc XĐLI trong quản lý đấu thầu và cấp xin cấp phép dự án. phép dự án cao hơn so với công chức. • Xác định rõ nghĩa vụ của nhà • Phần lớn công chức đồng ý là hoạt thầu, nhà đầu tư và liên danh của động đấu thầu minh bạch và khách người có thẩm quyền về bất kỳ quan, trong khi đó chỉ có khoảng một mối quan hệ nào với công chức phần ba các DN đồng ý với ý kiến này. phụ trách quản lý đấu thầu hoặc • Những quy định hạn chế về đấu thầu cấp phép dự án. trong Luật PCTN chỉ bao gồm một • Hướng dẫn xử lý XĐLI trong quản số đối tượng là công chức và người lý đấu thầu và cấp phép dự án. thân, còn những người có liên quan • Bảo đảm minh bạch, trách nhiệm đến công chức không được đưa vào giải trình trong quá trình ra quyết quy định. định về đấu thầu và cấp phép dự án. • Luật Đấu thầu giải quyết một số hạn • Yêu cầu phải công bố công khai chế về đối tượng của Luật PCTN, kết quả đấu thầu, cấp phép dự án nhưng lại không đưa vào quy định và việc xử lý vi phạm XĐLI trong một cách rõ ràng những hạn chế có quản lý đấu thầu và cấp phép dự án. liên quan đến công chức và mối quan hệ của công chức với các nhà thầu phụ của nhà thầu chính. • Kết quả của hoạt động đấu thầu phải được công bố công khai nhưng các yêu cầu về minh bạch, công khai quá trình ra quyết định trong hoạt động đấu thầu chưa đầy đủ. KIỂM SOÁT XUNG ĐỘT LỢI ÍCH TRONG KHU VỰC CÔNG 137 QUY ĐỊNH VÀ THỰC TIỄN Ở VIỆT NAM VẤN ĐỀ NHỮNG PHÁT HIỆN CƠ BẢN GIẢI PHÁP CÓ THỂ THỰC HIỆN XĐLI (từ khảo sát, thảo luận sâu với các (dựa trên những phát hiện cơ bản nhóm và rà soát văn bản pháp lý) và kinh nghiệm quốc tế) Việc làm • Khoảng một phần ba các công chức • Áp dụng các biện pháp mới để thêm đã thấy trường hợp công chức có “DN ngăn chặn XĐLI liên quan đến sân sau”. việc làm thêm, như: (i) làm rõ • Có nhiều quy định về kiểm soát XĐLI trách nhiệm của công chức phải về việc làm thêm và việc làm tại công xác định và báo cáo về tình huống ty tư nhân, áp dụng đối với tất cả các XĐLI tiềm ẩn khi làm thêm; (ii) công chức. phân công trách nhiệm của tổ • Đa số các công chức cho rằng việc chức phải hướng dẫn cho người cấm thành lập, quản lý, điều hành DN báo cáo; (iiii) quy định quy trình tư nhân đang được tuân thủ. để xử lý tình huống XĐLI. • Thông tin về việc làm thêm của công • Yêu cầu công bố thông tin về việc chức không phải công bố, cả trong nội công chức làm thêm (có trả tiền và bộ cũng như với bên ngoài. không được trả tiền), và công bố • Việc làm thêm của công chức trong công khai những thông tin như ngành y tế được cho là có tác động vậy, ít nhất là của cán bộ ra quyết ít/trung bình đến tính khách quan và định cấp cao trong cả cơ quan không thiên vị. hành pháp và lập pháp. • Việc cán bộ trong ngành y tế làm • Xây dựng các quy định về làm thêm cùng một lúc hai việc bị hạn chế, đối với công chức trong ngành y nhưng chỉ trong một số trường tế và giáo dục, cho phép làm thêm hợp được xác định một cách chung nhưng quy định rõ ràng một số chung và khi có sự đồng ý của Giám trường hợp ngoại lệ và đặt ra một đốc bệnh viện công. số điều kiện để được làm thêm. 138 PHỤ LỤC VẤN ĐỀ NHỮNG PHÁT HIỆN CƠ BẢN GIẢI PHÁP CÓ THỂ THỰC HIỆN XĐLI (từ khảo sát, thảo luận sâu với các (dựa trên những phát hiện cơ bản nhóm và rà soát văn bản pháp lý) và kinh nghiệm quốc tế) Việc làm • Có những quy định chi tiết kiểm soát • Tiến hành nghiên cứu để xác định sau khi việc làm của công chức sau khi thôi những lý do khiến cho việc thực thôi chức giữ chức vụ trong cơ quan nhà nước. hiện những quy định về hạn chế • Chỉ khoảng một nửa các công chức việc làm sau khi thôi chức còn yếu đồng ý rằng những kiểm soát về XĐLI kém, và sửa đổi các quy định này về việc làm sau khi thôi chức trong cơ cho phù hợp, ví dụ nới lỏng quy quan nhà nước được thực hiện (tức là định hơn trong trường hợp XĐLI không được làm việc trong lĩnh vực không rõ ràng. mà trước đây họ đã quản lý trong một • Yêu cầu công bố thông tin trực thời gian nhất định sau khi thôi chức). tuyến về việc làm trước đây của Đây là biện pháp được thực hiện một công chức, giúp cơ quan thanh tra, cách yếu kém nhất trong số tám biện DN và công chúng nói chung có pháp được khảo sát. thể sử dụng thông tin để phát hiện • Thông tin về việc làm trước đây của các trường hợp XĐLI. công chức (tức là tên đơn vị nơi công • Quy định biện pháp xử phạt đối chức được tuyển dụng trước đó) với DN liên quan đến trường không bắt buộc phải công khai, cả hợp việc làm sau khi thôi chức. trong và ngoài đơn vị. • Áp dụng các biện pháp mới để ngăn chặn XĐLI trong trường hợp việc làm sau khi thôi chức như: (i) làm rõ trách nhiệm của công chức phải xác định và báo cáo về tình huống XĐLI tiềm ẩn trong trường hợp việc làm sau khi thôi chức; (ii) phân công trách nhiệm cho tổ chức phải hướng dẫn cho người báo cáo; (iii) làm rõ quy trình giải quyết tình huống XĐLI. HỘI LUẬT GIA VIỆT NAM Nhà xuất bản Hồng Đức - Địa chỉ: 65 Tràng Thi, Quận Hoàn Kiếm, Hà Nội - Email: nhaxuatbanhongduc@yahoo.com - Điện thoại: 04.3 9260024 – Fax: 04.3 9260031 Chịu trách nhiệm xuất bản: Giám đốc Bùi Việt Bắc Chịu trách nhiệm nội dung: Ts. Khuất Duy Kim Hải Biên tập: Nguyễn Phương Mai Bìa và trình bày: Nhà xuất bản Hồng Đức Đối tác liên kết NGÂN HÀNG THẾ GIỚI TẠI VIỆT NAM Địa chỉ: 63 Lý Thái Tổ, Hà Nội, Việt Nam In: 400 cuốn, khổ 20,5cm x 26,5cm Tại: Công ty Cổ phần In sách Việt Nam Địa chỉ: 22B Hai Bà Trưng, Hà Nội Số XNĐKXB: 1715-2016/CXBIPH/05-31HĐ Số QĐXB của NXB: 1178/QĐ-NXBHĐ Mã số sách tiêu chuẩn quốc tế - ISBN: 978-604-948-262-5 In xong và nộp lưu chiểu năm 2016. NHÓM NGÂN HÀNG THẾ GIỚI Nhóm Ngân hàng Thế giới tại Việt Nam 63 Lý Thái Tổ, Hà Nội Tel. (04) 3934 6600, Fax (04) 3935 0752 Website: www.worldbank.org.vn SÁCH KHÔNG BÁN