‫‪1 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫درپوټ شميره‪ACS8228 :‬‬ ‫د افغانستان اسالمي جمھوريت‬ ‫د ھراړخيزې ودې الرې چارې‬ ‫لنډه کتنه‬ ‫ورى ‪) 1393 -‬مارچ ‪(2014 -‬‬ ‫‪SASEP‬‬ ‫جنوبي آسيا‬ ‫‪2 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫مسووليت مننه‪:‬‬ ‫دغه سند د نړيوال بانک د بيارغونې او نړيوالې پرمختيا بانک د کارکوونکو د کار او زيار محصول دى‪ ،‬په دې سند کې راغلې‬ ‫موندنې‪ ،‬تفسيرونه او نتيجې اخيستنې الزما ً د نړيوال بانک او يا د ھغه د متبوعو ھٻوادونو د اجرائيوي رئيسانو د نظرياتو څرګندونه‬ ‫نه کوي‪ .‬نړيوال بانک په دې سند کې د راغلو معلوماتو د سموالې او ثقه والي تضمين نه کوي‪ .‬سرحدونه‪ ،‬رنګونه‪ ،‬ارقام ‪ ،‬شمٻرې او‬ ‫نور معلومات‪ ،‬چې د دې سند په نقشو کې ښودل شوي دي‪ ،‬د نړيوال بانک له خوا دھٻڅ قلمرو د حقوقي حالت په اړه د ھٻڅ ډول‬ ‫قضاوت څرګندويي نه کوي او ھمدارنګه د دغه ډول سرحدونو د منلو او سم ګڼلو په معنا نه دي‪.‬‬ ‫دچاپ اوخپرونې حق خوندي دى‪:‬‬ ‫په دې سند کې دراغلو موادو د چاپ او خپرونې حق خوندي دى‪ .‬له اجازې پرته د دې ټول سند يا د يوې برخې کاپي کول او ليږدول‬ ‫يې له نافذو قوانينو څخه سرغړاوې ګڼل کيږي‪ .‬د نړيوال بانک د بيارغونې او نړيوالې پرمختيا بانک د خپلو سندونو خپرول او ويشل‬ ‫تشويقوي او معموالً بې له ځنډه د خپلو سندونو د برخو د بيا توليد اجازه ورکوي‪.‬‬ ‫د دې سند د ھرې برخې د کاپي کولو او يا بيا چاپ او خپرولو د اجازې ترالسه کولو لپاره خپل غوښتنليک د بشپړو معلوماتو سره د‬ ‫چاپ د حق د ترالسه کولو مرکزته په دې پته راوليږئ‪Inc, 222 Rosewood Drive, Danvers, MA 01923, USA :‬‬ ‫تيليفون شميره‪ ،978-7508400 :‬فکس‪http://www.copyright.com/ ،978-750-4470 :‬‬ ‫د جوازونو او نورو حقوقو‪،‬لکه د سبسايدي حق له پاره نورې ټولى پوښتنې بايد د نړيوال بانک د خپرونکي دفتر ته په دې الندې پته‬ ‫وليږل شي‪.‬‬ ‫‪The World Bank, 1818 H Street NW, Washington, DC 20433, USA, Fax 202-522-2422, email‬‬ ‫‪pubrights@worldbank.org‬‬ ‫‪3 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫سريزه‪:‬‬ ‫د ‪٢٠١٤‬ميالدي کال په لومړۍ ربعه کې افغانستان خپل ځاى له نامعلوموپايلو سره د سياسي‪ ،‬امنيتي او اقتصادي واک‬ ‫ليږدونې په ستونزمن بھير کې راښکيل ويني‪ .‬په پام کې ده چې د جمھوري رياست ټاکنې د ‪١٣٩٣‬لمريز کال دوري په‬ ‫مياشت کې ترسره شي او پوره روښانه ده چې نوى دولت به دپايښت لرونکې ودې له پاره په يو داسې چاپي﷼ کې‪ ،‬چې‬ ‫سخت غربت او فقر‪ ،‬د کار کسب د نشتوالي ورځ ترورځې زياتيدونکې ستنونزې او ددولت په وړاندې روان وسله وال‬ ‫مخالفتونه به پکې وي‪ ،‬دنه ډاډ مننتوب د کمښت لپاره به له سترو ننګونو او چيلنجونو سره مخامخ او الس او ګريوان وي‪.‬‬ ‫په دې رپوټ کې د يوې ھراړخيزې شننې او تحليل لنډيز‪ ،‬چې اوس په ‪ ٢٠١٣‬ميالدي کال کې د نړيوال بانک له خوا تر‬ ‫کار الندې دى‪ ،‬وړاندې کيږي‪ ،‬په دې سند کې دافغانستان د ودې او پرمختيا په وړاندې موجودې ستونزې او ننګونې‬ ‫مطرح شوي دي‪ .‬د اقتصادي محروميتونو بيلګې تحليليږي او دانتقال له پړاو څخه وروسته ‪ ،‬پرمختيا او پايښت لرونکې‬ ‫سوکالۍ له پاره په فرصتونو او الرو چارو باندې بحث کيږي‪.‬‬ ‫په پام کې دې چې په دې سند کې راغلي او درج شوي تحليلونه د راتلونکي نوي دولت له پاره )د پاليسۍ د يادښتونو د‬ ‫لړۍ( په ترتيب او تھيه کولو کې د بنسټ ډبرې کارورکړي‪ .‬په ھمدې منظور دغه شننې او تحليلونه د ھغو سترو کارونو‬ ‫په لړ او دوام کې ترسره کيږي‪ ،‬چې په تيرو دوو کلونو کې په افغانستان کې ميشت دنړيوال بانک ټيم له خوا په دې ھيواد‬ ‫کې ترسره شوي دي او د دې رپوټ تحليلونه به په روانو مطالعاتو تصفيه او صيقل شي‪ .‬مھرباني وکړئ د زيات تفصيل له‬ ‫پاره د ماخذونو ليکلړ )فھرست( ته مراجعه وکړئ‪.‬‬ ‫په دې رپوټ کې له ھغو ټولو موخو‪ ،‬ارقامو او شمٻرو څخه‪ ،‬چې د کورنيو‪ ،‬مالي او پولي حسابونو او ملي محاسبو په‬ ‫سطح‪ ،‬چې د افغانستان له رسمي سرچينو څخه راټول شوي دي‪ ،‬استفاده شوې ده‪ .‬د دې معلوماتي او اطالعاتي مجموعو ته‬ ‫الس رسى او دارقامو او شمٻرو اعتبار په تٻرو کلونو کې دکتنې و ړ ښه والى موندلى دى‪ ،‬چې ھمدې کار د اقتصادي‬ ‫ژورو تحليلونو او شننو د ترسره کيدو الرې چارې برابرې کړي دي‪ .‬خو ھماغسې چې په ډيرو ھيوادونو کې له جګړې‬ ‫څخه وروسته حالت ھمداسې دى‪ ،‬په افغانستان کې اوس ھم د ارقامو او شمٻرو د راټولولو بھير له ھغو ستونزو او ننګونو‬ ‫سره مخامخ دى چې دامنيت د نشتون او کمزورو ادارو له امله په دغه ھٻواد کې شته دي‪ .‬د تحليل په ھر پړاو کې چې‬ ‫امکان ترالسه شوى دغه ټيم موجود ارقام او شميرې له نوى سره کتلې او له تخنيکي نتيجه احيستنې سره سم يې پکې‬ ‫اصالحات او سمونونه راوستي دي‪ .‬له دې سره ھم اطالعاتي او معلوماتي ننګونو ته په پاملرنه دنتيجو او موندنو د قوت‬ ‫اوسموالي په برخه کې بايد په ډٻر غور او احتياط سره چلند وشي‪.‬‬ ‫په پايله کې په دې رپوټ کې داقتصادي ودې او پرمختيا په اړه يو شمير موضوعاتو ته‪ ،‬ھغسې چې الزمه او ضروري وه‬ ‫ژوره پاملرنه ونه شوه‪ ،‬چې د ھغې ستر المل ددې رپوټ لنډون او د لوستونکو د عالقې وړ ګرځول وو‪ .‬او بل دا چې په‬ ‫دې مسايلو باندې بحث کولو ستر څٻړنيز او تحقيقي کار ترسره کول غوښتل ‪ .‬ددې رپوټ ليکواالن غواړي چې دا الندې‬ ‫ساحې او برخې دراتلونکي تحليل او څيړنو له پاره برجسته او په نښه کړي‪ ،‬چې ھغه ددې رپوټ دتحليلي کارونو‬ ‫بشپړونکى وګرځي‪ (١) :‬دنړيوالو مھاجرتونو اندازه او ونډه او دپيسو ليږل )‪ (٢‬له زيربنايي ھمکاريو ورھغه خوا د سيمه‬ ‫ييزې ھمپالنې مطلوبه اندازه )‪ (٣‬دښارونو او ښاري پراختيا نقش او ونډه )‪ (٤‬په غير رسمي سکټورکې دکار کسب او دندو‬ ‫رامينځته کول‪ (٥) ،‬دحکومتوالۍ او دولت جوړولو ستر او ټاکونکي عوامل‪.‬‬ ‫مننه او کور ودانى‬ ‫دغه رپوټ دنړيوال بانک دکار کوونکو دټيم له خوا‪ ،‬چې مشري يې کالوريانسيف کوله او په ترکيب کې يې‪ :‬محمد عمر‬ ‫جويا‪ ،‬ھانزلوفګرين‪ ،‬سوزانه ګابل ‪ ،‬سيلوياريدايلي‪ ،‬لوک جوردن او ګيميت سيدوني جفرين شامل دي‪ ،‬ترتيب او برابر‬ ‫شوى دى‪ .‬دفيليپ چبوت‪ ،‬جوھانز جورجس پايس جينسن او استا اوليسين له خوا ډيرې مھمې مرستې او ھمکارۍ ترسره‬ ‫شوي‪ .‬ددې رپوټ برابرونکى ټيم له ايکاتيرينا‪ ،‬ستيفنونا او پيتر ھاني څخه د دوى له نه ستړي کيدونکو ھلو ځلو او فوق‬ ‫‪4 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫العاده ھمکاريو څخه‪ ،‬چې ددې رپوټ په کتنه او چوکاټ جوړونه کې يې کړي‪ ،‬ډيره مننه کوي‪.‬‬ ‫سريزه‪:‬‬ ‫دولس کاله وروسته له ھغه چې افغانستان د سولې او سوکالۍ په لوري خپل حرکت پيل کړ‪ .‬دا دى يوځل بيا دغه ھيواد د‬ ‫خپل تاريخ په يو ستونزمن پړاو کې واقع دى‪ .‬دولت دسياسي‪ ،‬امنيتي او اقتصادي قدرت د انتقال په بې ساري بھير کې‬ ‫راښکيل دى‪ ،‬چې دغه دانتقال بھير داسې ستونزې او ننګونې رامينځته کړي‪ ،‬چې په بالقوه توګه کولى شي د ھيواد‬ ‫راتلونکى ثبات‪ ،‬اقتصادي پراختيا او پرمختيا له ګواښ سره مخامخ کړي‪ .‬په پام کې دي چې د جمھوري رياست ټولټاکنې د‬ ‫‪١٣٩٣‬لمريز کال د ورې په مياشت کې ترسره شي او په ځانګړې توګه په دې اړه چې آيا سياسي ګوندونه به دھر اړخيز‬ ‫ثبات د تامين له پاره د پراخو ايتالفونو په رامينځته کولو بريالى شي او آيا نوى دولت به په کافي اندازه منظم او منسجم‬ ‫وي‪ ،‬چې وکړاى شي د پاليسۍ په کچه مھم تصميمونه ونيسي په دې ھکله التراوسه د کتنې وړ ابھامونه او ناڅرګندتياوې‬ ‫شتون لري‪ .‬له بلې خوا‪ ،‬ھيواد به د نړيوالو ايتالفي ځواکونو په وتلو سره‪ ،‬چې تراوسه يې دوسله والو مخالفتونو په وړاندې‬ ‫له دوى سره په مبارزه کې مرسته او مالتړ کاوه‪ ،‬له ستونزو او ننګونو سره مخامخ دى‪ .‬سر له دې چې د افغانستان امنيتي‬ ‫ځواکونو د ورځې د مھمو امنيتي پيښو په وړاندې دخپلې وړتيا او پرمختيا څرګندو يې کړې ده‪ ،‬خو امنيتي حالت ته په کتنه‬ ‫د نړيوالو امنيتي ځواکونو له وتلو وروسته په دې لړ کې ځينې ستونزې او ناډاډمنتياوې شته دى‪.‬‬ ‫خو د ھٻواد ډيره لويه ستونزه او ننګونه اقتصاد دى‪ .‬نظامي عمليات په ستره پيمانه‪ ،‬چې له نړيوالو مرستو څخه يې مالتړ‬ ‫کيده‪ ،‬چې ھمدې مرستويې د اقتصاد څرخ په ګرځيدو راوستى و او د دولت ډير فعاليتونه او پانګې اچونې يې تمويلولى‪ .‬د‬ ‫دې مرستو په کمښت سره افغانستان له يونوي واقعيت سره مخامخ کيږي ‪ :‬د اقتصادي ودې د يوې اصلي محرکې له السه‬ ‫وتل او په تنيجه کې داحتمالي خطراتو زياتوالى‪ ،‬چې د افغانستان اقتصادي ثبات او مالي پايښت ترګواښ الندې راولي‪ .‬په‬ ‫عين وخت کې د فقر او غربت اندازه‪ ،‬چې پخپل قوت په لوړ پوړ کې واقع ده او د کار موندنې چيلنجونه او ننګونې د‬ ‫زياتوالي په حال کې دي‪ .‬په مخکې راتلونکي کال کې داسې اټکل کٻږي چې له ‪ ٤٠٠‬زرو څخه تر ‪ ٥٠٠‬زرو پورې ځوان‬ ‫ځواکونه ھرکال دکار بازار ته وارد شي‪ .‬دغه حالت چې د کار کسب غوره محدود فرصتونه يې ډير خراب کړي‪ ،‬د‬ ‫افغانستان په ناوړه امنيتي حالت بآندې الډير فشار واردوي‪.‬‬ ‫افغانستان په بيړنۍ توګه دې ته اړتيا لري چې داقتصادي ودې داسې موډل د ځان لپاره غوره او ھغه پياوړى کړي‪ ،‬چې د‬ ‫ھغو له پاره چې دکار بازار ته وارديږي نوي کاري فرصتونه برابر کړي او د ھغو له پاره ھم چې ورورسته پاتې دي‬ ‫فرصتونه برابر کړي‪ ،‬بلکې کورني عوايد او بھرني عوايد ھم په کافي اندازه توليد کړي‪ ،‬ترڅو دولت او پرمختيايي‬ ‫فعاليتونه پايښت لرونکي کړي‪.‬‬ ‫څه شي په افغانستان کې دودې سبب شو؟‬ ‫کله چې په ‪ ٢٠٠١‬ميالدي کال د طالبانو رژيم رانسکور شو‪ ،‬افغانستان له څو لسيزو جګړو او نظامي ښکيالک څخه پر‬ ‫خپل وجود ژور ټپونه خوړلي وو‪ .‬اقتصادي زيربناوې په پراخه توګه ويجاړې شوې وې او له پنځو ميلونو څخه زيات‬ ‫افغانان په ګاونډيو ھيوادو کې خواره واره کډوال شوي وو‪ .‬ھغه څه چې له اقتصادي فعاليتونو څخه په ځاى پاتې وو‪ ،‬په‬ ‫غير رسمي او يا نامشروع تګلورو باندې د ناامنۍ ‪ ،‬د عامه خدمتونو د نشتوالي او اقتصادي فرصتونو د پوره نشتوالى له‬ ‫امله سوق کيدل‪ .‬د افغانستان دولت په عملي توګه له کاره پاتې و‪ ،‬له ھمدغسې حالت څخه ھيواد بيا دښه والي خواته روان‬ ‫شو‪ .‬د دولت جوړونې او بيا رغونې په برخه کې پياوړې ھڅې او ھلې ځلې د اقتصاد دراژوندي کيدو المل شوى‪،‬چې دې‬ ‫کار په ټول ھيواد کې دعامه خدمتونو د پراختيا او پرمختيا الرې چارې برابرې کړي‪.‬‬ ‫پراختيايي السته راوړنې‪ ،‬چې په دغه لنډه موده کې رامينځته شوې دکتنې وړ دي‪ .‬د ‪١٣٨١‬لمريز )‪٢٠٠٢‬م( او ‪١٣٩١‬‬ ‫لمريز )‪٢٠١٢‬م( کلونو په مينځ – دسړي سرعايد له ‪١٨۶‬ډالرو څخه ‪ ٦٨٨‬امريکايي ډالرو ته لوړ شو‪ .‬په لومړنيو‬ ‫ښوونځيو کې د شموليت ټوله اندازه په سلو کې ‪ ١٩‬څخه په سلو کې ‪ ٧٢٫۴‬ته زياته شوه‪ ،‬دھغو افغانانو سلنه چې د څښلو‬ ‫‪5 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫اوبو ښو منابعو ته يې الس رسى درلود‪ ،‬په سلو کې ‪ ٢٢‬څخه په سلو کې ‪ ۴۵٫۵‬ته لوړه شوه‪ ،‬دمور او ماشوم دمړينې‬ ‫اندازه تقريبا ً نيمه شوه او دعمر منځنۍ اندازه له ‪ ٤٥‬کالو څخه ‪ ۴٨٫٧‬کلونو ته لوړه شوه‪.‬‬ ‫‪-١‬جدول د ‪ ٢٠١١‬پراختيايي شاخصونه‬ ‫‪1‬شکل‪ :‬دناخالص داخلي توليد وده او سرانه عايد‬ ‫ھغ ه ھيوادون ه چ ې‬ ‫جنوبی‬ ‫‪25‬‬ ‫‪800‬‬ ‫افغانستان‬ ‫منځنۍ ټيټ عايد لري‬ ‫آسيا‬ ‫‪700‬‬ ‫‪1891‬‬ ‫‪1480‬‬ ‫‪620‬‬ ‫سرانه عايد)په بين المللي‬ ‫‪20‬‬ ‫)‪Real GDP growth (percent‬‬ ‫ډالرو(‬ ‫‪600‬‬ ‫)‪GDP per capita ($‬‬ ‫‪15.5‬‬ ‫‪11.9‬‬ ‫‪11.3‬‬ ‫ددولت عايد دکورني‬ ‫‪500‬‬ ‫‪15‬‬ ‫ناخالص توليد په سلنه کې‬ ‫‪66‬‬ ‫‪66.3‬‬ ‫‪48.7‬‬ ‫منځنى عمر ‪ /‬متوقع عمر‬ ‫‪400‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪46.8‬‬ ‫‪48.3‬‬ ‫‪48‬‬ ‫دنويو زيږيدلو مړينه )په‬ ‫‪300‬‬ ‫ھرو ‪ ١٠٠٠‬تولد شويوکې(‬ ‫‪200‬‬ ‫‪87.4‬‬ ‫‪90.1‬‬ ‫‪45.5‬‬ ‫دڅښلو اوبو ته ښه الس‬ ‫‪5‬‬ ‫رسى )دنفوس په سلنه کې(‬ ‫‪100‬‬ ‫‪105.5‬‬ ‫‪110‬‬ ‫‪72.4‬‬ ‫په لومړنيو ښوونځيو کې‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫دشموليت اندازه‬ ‫‪2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012‬‬ ‫)ناخالص‪(% ،‬‬ ‫‪Real GDP growth‬‬ ‫)‪GDP per capita ($‬‬ ‫‪61.4‬‬ ‫‪58.7‬‬ ‫‪42.3‬‬ ‫په ثانوي ښوونځى کې‬ ‫دشموليت اندازه )ناخالص‪،‬‬ ‫‪(%‬‬ ‫سرچينه‪ :‬افغان مسوولين‪ :‬دنړيوال بانک دکارکوونکو او دنړۍ دپرمخيتايي‬ ‫شاخصونو له خوا اټکل شوي‪.‬‬ ‫د ‪1382‬لمريز)‪2003‬م( و ‪1391‬لمريز)‪2012‬م( کلونو ترمينځ د افغانستان د اقتصادي ودې منځنۍ اندازه په سلو کې‬ ‫‪ ٩٫۴‬وه‪ .‬د ھيواد اقتصادي ودې د استثنايي فعاليتونو ځينې برخې کولى شو د بھرنيو مرستو د لوړې کچې او اندازې له‬ ‫امله وګڼو‪،‬چې افغانستان په تٻره يوه لسيزه کې السته راوړې دي‪ ،‬چې دغه مرستې په ټوله اقتصادي کچه کې د کاليو‪،‬‬ ‫خدمتونو او ساختماني فعاليتونو له پاره د زياتې غوښتنې او تقاضا د رامينځته کيدو المل وګرځيد‪ .‬رسمي پرمختيايي مرستې‬ ‫او دوامداره نظامي مرستې په ‪ ٢٠٠٢‬ميالدي کال کې له ‪ ٤٠٤‬ميلونه ډالرو څخه په ‪ ٢٠١٠‬ميالدي کال کې ‪ ١۵٫٧‬ميلياردو‬ ‫ډالرو ته زياتې شوې‪ ،‬چې دا شمير دافغانستان د ناخالصو کورنيو توليداتو په سلو کې ‪ ٩٨‬سره برابر دى‪ .‬د دې مرستو پو‬ ‫پر درٻيمه برخه دملکي زيربناوو‪ ،‬لکه‪ :‬پوھنه‪ ،‬روغتيا‪ ،‬بريښنا او سرکونو په پراختيا کې لګول شوي دي‪.‬‬ ‫له جګړې وروسته د بيارغونې اړتياوو د افغانستان اقتصادي جوړښت ته له يو کرنيز اقتصاد څخه زيات )په سلو کې‬ ‫‪ (٢۴٫۶‬بدلون ورکړ‪٢).‬جدول( او په کورني ناخالص توليد کې د خدمتونو د سکټورونډه ) په سلو کې ‪ (۵٣٫۵‬زياته شوه‪.‬‬ ‫خو خدمتونه په ساده ډول پاتې شوي دي‪ ،‬چې په دغو کې زياتره عمده او پرچون پلورنې‪ ،‬حمل اونقل او دولتي خدمتونه‬ ‫تشکيلوي ‪ .‬ناخالص کورني توليد کې د توليدي صنايعو په سلو کې ‪ ١٢٫٨‬ونډه ‪ ،‬يو نسبتا ً حاشيې ته تللې او ګوښه شوى‪.‬‬ ‫اقتصادي سکټور دى‪ ،‬چې په تيره يوه لسيزه کې يې داقتصاد په وده او پرمختيا کې ډيره لږه ونډه درلوده‪٢) .‬شکل(‪.‬‬ ‫‪٢‬جدول‪ :‬په ټول زيات شوي ارزښت کې د سکټورونو ونډه ‪٢‬شکل‪ :‬د کورني ناخالص حقيقي توليد په وده کې دسکټورونو ونډه )‪(%‬‬ ‫‪1391‬‬ ‫‪1385‬‬ ‫‪1381‬‬ ‫‪24.6‬‬ ‫‪29.2‬‬ ‫‪38.5‬‬ ‫کرنه‬ ‫‪21.8‬‬ ‫‪28.8‬‬ ‫‪23.7‬‬ ‫صنايع‬ ‫‪12.8‬‬ ‫‪16.7‬‬ ‫‪18.7‬‬ ‫توليدي صنايع‬ ‫‪1.0‬‬ ‫‪0.4‬‬ ‫‪0.1‬‬ ‫کانونه‬ ‫‪8.0‬‬ ‫‪11.6‬‬ ‫‪4.8‬‬ ‫ساختمان‬ ‫‪0.1‬‬ ‫‪0.2‬‬ ‫‪0.1‬‬ ‫نور صنايع‬ ‫‪53.5‬‬ ‫‪41.9‬‬ ‫‪37.8‬‬ ‫خدمتونه‬ ‫‪6 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫سرچينه‪:‬داحصايې مرکزي اداره او دنړيوال بانک دکارکوونکومحاسبې‬ ‫معلوماتي سرچينه‪ :‬داحصايې مرکزي اداره‬ ‫د افغانستان اقتصاد اوس ھم په پراخ ډول يو کرنيز اقتصاد دى‪ .‬په اقتصاد کې له جوړښتي بدلونونو سره سره‪ ،‬کرنه اوس‬ ‫ھم داقتصادې ودې او پرمختيا ستر المل دى‪ .‬د بيلګې او مثال په توګه‪ :‬په ‪ ٢٠١٢‬ميالدي کال کرنې د اوبو او ھوا د‬ ‫برابرو شرايطو او د کرنې د سرشارو کرنيزو محصوالتو له امله له نيمايي څخه زيات په سلو کې ‪ ١۴٫۴‬د کورني ناخالص‬ ‫توليد اندازه او کچه بشپړه کړه‪ .‬په کرنې پورې تړاو ھم د اقتصادي ودې د نوساناتو دليل توضيح کوي)‪٣‬شکل(‪:‬‬ ‫د افغانستان د کرنې يو پر دريمه برخه للمي ده‪ ،‬چې کرنيز محصوالت او اقتصادي وده يې ترډٻره په اوبو او ھوا پورې‬ ‫تړي‪ ،‬خو اقتصاد په دغسې شرايطو ا وبعد کې د کرنې په واسطه پرمخ وړل کٻږي‪ :‬د خصوصي مجموعي غوښتنې او‬ ‫تقاضا اندازه په قوي توګه په کرنيزو توليداتو پورې تړاو لري )‪٤‬شکل( ځکه چې ھمدا کرنه تقريبا ُ د ھٻواد د نيمايي نفوس‬ ‫د عايداتو سرچينه او منبع جوړوي‪ .‬له دې سره سره ھم افغانستان په ډيرو کلونو کې د خپلو غذايي اړتياوو په پوره کولو‬ ‫قادر نه و او له ګاونډيو ھيوادونو څخه د خوراکي موادو په وارداتو تکيه لري‪.‬‬ ‫‪٤‬شکل‪ :‬دداخلي ناخالص سرانه توليد او خصوصي سرانه لګښت‬ ‫‪٣‬شکل‪ :‬دسکټورونو او داخلي ناخالص توليد حقيقي وده‬ ‫سرچينه‪ :‬داحصائيې مرکزي اداره‬ ‫سرچينه‪ :‬داحصائيې مرکزي اداره‬ ‫د افغانستان زياتره توليدي صنايع‪ -‬په اټکلي توګه دھغو په سلو کې ‪ ٩٥‬او د افغانستان زياتره صادرات په کرنه باندې تکيه‬ ‫لري‪ ،‬رسمي صادراتو‪ -‬زياتره و چې او تازه ميوې د کرنيزو توليداتو نور توکي او غاليو يوازې د کورني ناخالص توليد‬ ‫په سلوکې ‪ ٥،٥‬په ‪ ١٣٩١‬لمريز کال کې تشکيالوه‪ .‬ډير پراخ او ناثبت شوي صادرات اپين ھم په ھيواد کې ترسره کيږي‪.‬‬ ‫)په اټکلي توګه په سلو ‪ ٧،٨‬دناخالص کورني توليد( خو که چيرې موږ غير قانوني صادرات ھم په پام کې ونيسو بيا ھم‬ ‫افغانستان د صادراتو په برخه کې کمزورى فعاليت لرلى دى‪ .‬ھغه ھيوادونه چې دوګړو سرانه عايد يې د افغانستان کچې او‬ ‫سطحې ته نږدې دى‪ ،‬معموالً يې پرکورنيو ناخالصو توليداتو دصادراتو تناسب په سلو کې ‪ ٣٠‬شاوخوا دى‪.‬‬ ‫‪7 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫د تقاضا او غوښتنې له نظره بھرنۍ مرستې له خصوصي لګښتونو وروسته د افغانستان د اقتصاد دويم ستر ځواک دى‪.‬‬ ‫دغه ھيواد په بھرنيو مرستو باندې‪ ،‬چې د ملي بودجې ‪ ،‬پانګې اچونې او وارداتو ستره برخه يې تميويلوي‪ ،‬په کلکه تکيه‬ ‫لري‪ .‬کورنۍ او بھرنۍ خصوصي پانګه اچونه ډيره کمه وه‪ ،‬يعنې په ترتيب سره په منځنۍ توګه په سلو کې ‪ ١۶٫٨‬او په‬ ‫سلو کې ‪ ٢٫۵‬وه او په وروستيو کلونو کې يې د ھيواد په اقتصادي وده کې ډيره لږه ونډه درلوده‪ .‬دغه مسئله تر ډٻره د‬ ‫افغانستان د ناوړه امنيتي حالت څرګندويي کوي‪ .‬افغانستان که څه ھم له جګړې پاتې ھيواد ګڼل کٻږي‪ ،‬خو د دولت په‬ ‫وړاندې دوسله والو مخالفتونو له امله د تاوتريخوالي اندازه اوس ھم په ډيره لوړه کچه کې واقع ده او د ‪ ٢٠٠٧‬او ‪٢٠١١‬‬ ‫کلونو ترمينځ زياته شوې وه)‪٥‬شکل( په کال کې له ‪ ٢٠٠٠‬څخه تر ‪ ٣٠٠٠‬پورې ملکي وګړي په ډيرو ناوړو پيښو کې‬ ‫وژل يا ټپي کيږي ‪ .‬د تاوتريخوالي جرمونه په افغانستان کې د پانګه اچونې لګښت زياتوي او د کورنيو او بھرنيو پانګه‬ ‫اچونو مخه نيسي )‪٦‬شکل( جرمونه‪ ،‬غالوې لوټمارۍ او بې نظمي ټوله دجګړې او تاوتريخوالي زٻږنده ده‪ .‬په افغانستان‬ ‫کې د پانګې اچونې ستر خنډونه له ‪ ٢٠٠٨‬ميالدي کال راھيسې د پانګه اچونې د فضا په سروې کولو کې ښودل شوې ده‪ .‬د‬ ‫آسيايي بنسټ دوروستۍ سروې له مخې‪ ،‬چې ))دافغانستان دخلکو سروې(( په نوم ترسره شوې ده‪ ،‬تقريبا ً له نيمايي څخه‬ ‫زيات افغانان د خپل ځان او خپلې کورنۍ له خونديتوب او مصؤنيت څخه انديښمن دي‪ .‬له ھمدې امله ناامني د افغانستان د‬ ‫ودې او پرمختيا په وړاندې د يوې سترې ننګونې او چينلنج په توګه پر خپل ځاى پاتې دې‪.‬‬ ‫‪٦‬شکل‪ :‬د ‪٢٠١٣‬م کال د پانګه اچونې د چاپي﷼ خنډونه‬ ‫‪٥‬شکل‪ :‬د تاوتريخوالي او خشونت پيښو شمير‬ ‫معلوماتي سرچينه ‪ :‬نړيوال بانک ‪٢٠١٤‬‬ ‫معلوماتي سرچينه‪ :‬آيساف ‪٢٠١٣،‬‬ ‫داقتصادي ودې او پرمختيا او دمحروميت بيلګې‬ ‫د افغانستان اقتصادي وده او پرمختيا اوس ھم په ناوړه حالت کې ده‪ .‬د نړيوالې پراختيا رپوټ په ‪٢٠١١‬ميالدي کال د‬ ‫جګړې‪ ،‬امنيت او پراختيا په اړه استدالل کوي‪ ،‬چې دولتونه بايد خپلو اتباعو ته امنيت‪ ،‬کار او عدالت تامين کړي‪ ،‬چې په دې‬ ‫ترتيب له کمزورۍ او جګړې څخه واټن ونيسي‪ .‬که څه ھم لومړني پرمختګونه پرمختيايي پايلو او نتيجو د السته راوړلو لپاره د‬ ‫طالبانو د رژيم له رانسکوريدو نه وروسته بې له ځنډه ډير په زړه پورې وو‪ ،‬خو دا وروستي حالتونه د ډيرې ناوړه حکومتدارۍ‪،‬‬ ‫د غربت د لوړې اندازې او د ورځ ترورځې زياتيدونکي کارموندنې د ننګونو او چينلنجونو څرګندويې کوي‪:‬‬ ‫د فقر او غربت کچه ډيره لوړه ده او په ‪١٣٨٦‬لمريز )‪٢٠٠٧ -٨‬م( کال د ټول نفوس په سلوکې ‪ ٣٦‬د غربت تر‬ ‫‪‬‬ ‫کرښې الندې ژوند کاوه او په سلوکې ‪ ٥٠‬نفوس دفقر او غربت له ګواښ او خطر سره مخامخ وو‪ ،‬وروستي ارقام‬ ‫او شمٻرې څرګندوي چې د ‪١٣٨٦‬او ‪ ١٣٩٠‬کلونو ترمينځ د فقر او غربت کچې‪ ،‬سره له دې چې اقتصادي وده‬ ‫چټکه وه‪ ،‬ھيڅ کمښت نه دى موندلى‪ .‬په عين وخت کې ھغه نابرابري‪ ،‬چې دشاخص معلومونې په اړه محاسبه‬ ‫شوي داسې څرګندوي چې په يو ډول زياته شوې ھم ده‪.‬‬ ‫‪8 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫د کار کسب لږوالى او بې کاري يوه لويه ستونزه ده‪ .‬سره له دې چې دبيکارۍ کچه نسبتا ً ټيټه ده‪ ،‬يعنې په ‪١٣٩٠‬‬ ‫‪‬‬ ‫)‪٢٠١١ -١٢‬م( کال په سلو کې ‪ ، ٨٫٢‬خو دټول نفوس په سلو کې له ‪ ١۶٫٢‬په اونۍ کې له ‪٤٠‬ساعتو څخه لږ کار‬ ‫کوي‪ ،‬په عين وخت کې په کار کې ګډون ھم ټيټ و ) يعنې په سلو کې ‪ (٦٠‬چې د ھغې ستر علت د کار په بازار‬ ‫کې د ښځو ډٻر لږ ګډون دى‪.‬‬ ‫د حکومتدارۍ کمزورٮي او ناوړه حالت د جنوبي آسيا د نورو ھيوادونو په پرتله اوس ھم زيات او څرګند دى‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫په ھغو ساحو کې اصالحات او سمونونه‪ ،‬چې کولى يې شول دقانون حاکميت او د اداري فساد مخنيوي ښه کړي‪،‬‬ ‫ډير سست وو‪ ،‬اداري فساد اوس ھم په ھر اړخيزه توګه خپور دى‪ .‬په ‪ ٢٠١٢‬ميالدي کال دشفافيت نړيوال‬ ‫سازمان د نړۍ د ‪ ١٧٦‬ھيوادونو له ډلې څخه په )‪ (١٧٤‬پوړ کې له شمالي کوريا او سوماليا څخه وروسته ځاى‬ ‫لري‪ .‬خو ډيره د انديښنې وړ خبره داده چې حکومتوالۍ ډير ناوړه حالت غوره کړى او وروسته تللې ده‪ ،‬په‬ ‫ځانګړې توګه د قانون د حاکميت‪ ،‬سياسي ثبات او اداري‪ ،‬فساد د مخنيوي په برخه کې‪.‬‬ ‫په عين وخت کې ھيواد ديموګرافيک له سترو ننګونو او چينلنجونو سره مخامخ دى‪ .‬د افغانستان د کار بازار د کار له‬ ‫ځوان ځواک څخه برخمن‪ ،‬د ودې او پرمختيا په حال کې دى‪ .‬څو لسيزې جګړه‪ ،‬د نړيوالو مھاجرتونو لوړې اندازې‬ ‫افغانستان له پاکستان او نيپال سره يوځاى د جنوب آسيا د ډيرو ځوانو ھيوادونو په ليکه کې درولى دي‪ .‬يوازې د ‪ ١٣٨٩‬او‬ ‫‪ ١٣٩٤‬لمريز کلونو ترمينځ داسې ھيله کيده چې د کار ځواک ‪ ١٫٧‬ميليونو تنو ته زياتوالى ومومي او تر ‪ ١٤٠٤‬لمريز‬ ‫)‪٢٠٢٥ -٢٦‬ميالدي( کال پورې څلور ميليونه تنه نور ھم په دې شمير ورزيات شي )‪٧‬شکل( دا په دې معنا ده چې ھر کال‬ ‫به له ‪ ٤٠٠‬زرو څخه تر ‪ ٥٠٠‬زرو پورې ځوان وګړي به بالقوه توګه دکار غوښتونکي شي‪ .‬دغه تمايالت ټولنيز پيوستون‬ ‫او يووالي ته ‪ ،‬چې ھمدا اوس له قوي سياسي‪ ،‬سيمه ييز او منطقوي کړکيچ سره مخامخ دي‪ ،‬ستر خطرونه متوجه کوي‪.‬‬ ‫پخپله د ځوان ځواک زياتوالى په دغو کلونو کې د اقتصادي ودې لپاره فرصت او الرې چارې برابروي‪ ،‬ځکه چې ځوان‬ ‫ځواک د عمر پورې د تړاو نسبت په راتلونکى کې کموي‪ .‬د عمر د تړاو نسبت له ‪١٥‬کلونو څخه د راښکته او له ‪ ٦٤‬کلونو‬ ‫څخه د پورته عمر لرونکو په نفوس کې د کار سن )عمر( څرنګوالى څرګندوي‪ .‬د تړاو نسبت ښکته راتلل په دې معنا دي‬ ‫چې د نفوس زياته برخه په توليدي کار او عايداتو کې ونډه لري‪ ،‬نسبت غير فعال او تړاو لرونکى نفوس ته )لکه لويان او‬ ‫کوچنيان ( په پاى کې د عمر د تړاو نسبت راښکته کيدل په ھيواد کې د کورنۍ سپما د زياتوالي او د سرانه عايد د ودې او‬ ‫پرمختيا سبب ګرځي‪ .‬خو افغانستان په ‪ ٢٠١١ -١٢‬کلونو کې د حمل او باروري )اميدوارۍ( په سلو کې ‪ ۵٫١‬کچې او‬ ‫اندازې په لرلو سره اوس ھم په نړيواله کچه د حمل او بارورۍ لوړه اندازه لري‪ .‬که دغه دحمل او بارورۍ )اميدوارۍ(‬ ‫اندازه راکمه نه شي‪ ،.‬دموګرافيک فشارونه به خپل زياتوالى ته دوام ورکړي او دځوان نفوس لرلو ښيګڼه به راکمه کړي‪.‬‬ ‫سربيره پردې دځوان ځواک زياتوالى کولى شي چې ډير خطرونه ثبات ته متوجه کړي‪ ،‬په ځانګړې توګه که چيرې ځوان‬ ‫وګړي د مناسب کار او اقتصادي فرصتونو له درلودلو پرته پريښودل شي‪.‬‬ ‫‪ 7‬شکل‪ :‬د افغانستان دنفوسو ھرم‬ ‫‪9 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫د معلوماتو سرچينه‪ :‬د نړيوال بانک د کارکوونکو محاسبې‪ ،‬چې د زيان مننې او خطرونو دارزيابۍ دملي سروې )‪ (NRVA‬په اساس يې په ‪ 2011/12‬کال ترسره‬ ‫کړي دي‪.‬‬ ‫ولې اقتصادي وده او پرمختيا دغريبانو په ګټه نه ده او دفقر او غربت د کمښت سبب نه دي ګرځيدلى؟ مقدماتي تحليلونه‬ ‫او شننې يو لړ عواملوته اشاره کوي‪ ،‬چې کولى شي ددې دليل توضيح کړي‪ ،‬چې ولې اقتصادي ودې او پرمختيا ونشو‬ ‫کړاى غريبانو ته د کار او زياتو عوايدو الرې چارې برابرې کړې‪:‬‬ ‫لومړى‪ :‬په احتمالي توګه دکرنې د ودې نوسانات دغربت دکمولو امکان له خنډ او ځنډ سره مخامخوي‪ ،‬ځکه چې کرنې په‬ ‫ھيواد کې له نيمايي څخه زيات کار کسبونه ځانته اختصاص کړي دي‪ .‬که څه ھم د کرنې سکټور په ‪ ١٣٨٨‬لمريز کال په‬ ‫سلو کې ‪ ٤٥‬وده وکړه‪ ،‬خو په ‪ ١٣٨٩ ،١٣٨٧‬او ‪ ١٣٩٠‬کلونو کې يې انقباض درلود‪ ،‬چې دا کار په للمي حاصالتو پورې‬ ‫اړوند د اوبو لګولو د محدود سيستم له امله د کرنيزو توليداتو په وده کې دنوساناتو المل شو‪ .‬په افغانستان کې غريبې او‬ ‫بيوزلې کورنۍ‪ ،‬په ځانګړې توګه ھغوى چې دکرنې له الرې د ژوند ګوازره کوي‪ ،‬محدود ميکانيزمونه د خطرونو په‬ ‫وړاندې پايښت لري او د شتمنو کورنيو په مقابل کې د کرنيزو حاصالتو دکمښت له امله ډيرې زيانمنې کيږي په ډٻرو‬ ‫ځايونو کې اقتصادي خطرونه داسې اداره کيږي چې غريبان او بيوزلي دخپلو کورونو د سامانونو په پلورلو او يا د روغتيا‬ ‫او ښوونې روزنې د لګښتونو له پاره د خپل اقتصادي ژوند د خطرونو په وړاندې خوندي او مصؤن کوي او دا موضوع پر‬ ‫خپل ځاى په راتلونکو عوايدو باندې ډيرې کلکې منفي اغيزې لري‪ .‬دامسئله نه يوازې دا چې څرګندوي چې ولې اقتصادي‬ ‫وده او پرمختيا غريبو او بيوزلو وګړو ته ګټه نه ده رسولې ‪ ،‬بلکې کيداى شي په ټولنه کې داقتصادي نابربرۍ دزياتوالى‬ ‫څرګندونه ھم وکړي‪ .‬دبيکارۍ او نيمګړو کار کسبونو دشتون پايښت داښيي چې په افغانستان کې اقتصادي ودې ونه کړاى‬ ‫شول چې دباکيفيته کار کافي فرصتونه رامينځته کړي‪ ،‬چې ھغو کولى شول دغربت منفي اغيزې راکمې کړي‪ ،‬په پاى کې‬ ‫په ھمدې دوره کې دحشونتونو او تاوتريخوالي زياتوالي کيداى شي په نامتناسبه توګه په غريبو او بيوزلو وګړو اغيزه کړې‬ ‫وي‪ .‬دامنيتي حالت خرابيدلو‪ ،‬دعامه خدمتونو وړاندې کول‪ ،‬بشر دوستانه مرستو ته رسيدل‪ ،‬او بازار ته دغريبانو الس‬ ‫رسى محدودوي‪ .‬سربيره پردې ناامني عامه خدمتونو ته الس رسى‪ ،‬په ځانګړې توګه ښځو او ماشومانو ته‪ ،‬چې ښايي‬ ‫کلينکونو او ښوونځيو له تګ څخه ډډه وکړي‪ ،‬محدودوي‪.‬‬ ‫د ټولنې دا الندې څلور سترې طبقې‪ ،‬چې له اقتصادي ودې څخه بې برخې پاتې شوي او په راتلونکي کې ھم د محروميت‬ ‫له خطراو ګواښ سره مخامخ دي‪:‬‬ ‫د کار ځواک له ټيټ او کمزوري مھارت سره‪ :‬د کار وړ عمر لرونکو نفوس کې د سواد کچه ډيره ټيټه ده‪ ،‬په‬ ‫‪‬‬ ‫‪10 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫ځانګړې توګه په زړو‪ ،‬لويانو او ښځو کې‪ ،‬داسې ښکاري چې سواد او ښوونه روزنه په افغانستان کې د غربت‬ ‫له سطحې سره معکوسا ً اړيکه لري‪.‬‬ ‫کليوال غريب او بيوزلي وګړي‪ :‬کرنه د افغانستان د نيمايي نفوس دعايداتو منبع او سرچينه ده‪ .‬په سلو کې ‪٣٠‬‬ ‫‪‬‬ ‫کورنيو ته کرنه دعايداتو ډيره مھمه سرچينه ده‪ .‬ھمدارنګه کرنه دافغانستان د کليوالي نفوس په سلو کې ‪– ٧٠‬‬ ‫‪ ٨٠‬وګړو ته داقتصادي ګوزارې کولو اصلي سرچينه اومنبع ده‪ .‬په کرنه کې کار کسب دکورنيو د کوچنيو‬ ‫فعاليتونو په بڼه دى‪ ،‬چې کرنيز توليدات يې يوازې د ژوند او ګوزارې کولو په موخه دي‪.‬‬ ‫ځوانان‪ :‬د ھغه نفوس نسبت چې ‪ ١٥‬کاله او ياله ھغې راښکته عمر لري‪ ،‬په سلو کې ‪ ۵١٫٣‬دى‪ .‬په دې معنا‬ ‫‪‬‬ ‫چې له ھرو دوو افغانانو څخه له يو څخه زيات يې په اقتصادي لحاظ تړلې دى‪ .‬داسې ښکاري چې ځوانان په‬ ‫منځنۍ توګه ښه زده کړه لري په ځانګړې توګه په ښاري سيمو کې خودکار کسب او دندې پيدا کول او د معاش‬ ‫ډيرې کمې زمينې لري‪.‬‬ ‫ښځې‪ :‬په داسې حال کې چې ھر نارينه د ‪ ٢٥‬او ‪ ٥٠‬کلنۍ عمر ترمينځ په اقتصادي لحاظ فعال دى‪ ،‬خو يوازې‬ ‫‪‬‬ ‫له ھرو دوو ښځوڅخه يوه ښځه دبازار په کار کې ګډون لري‪ .‬سره له دې چې په کار کې دښځو ګډون د جنوبي‬ ‫آسيا په فرھنګي چوکاټ او چاپي﷼ کې ھومره ډير ټيټ نه ښکاري‪ ،‬خو په افغانستان کې ښځې په عايد لرونکو‬ ‫دندو کې ډير ټيټه ونډه لري‪ .‬په عين حال کې دحمل او اميدوارۍ کچه يې ډيره لوړه ده‪ ،‬چې دانسبت په ‪١٣٩٠‬‬ ‫لمريز کال په سلو کې ‪ ۵٫١‬وه‪ ،‬دکار په بازار کې دښځو ګډون او ونډه اخيستل دحمل او اميدوارۍ د کچۍ په‬ ‫کمولو او ھمدارنګه په راتلونکى کې د ديموکرافيک فشار د اندازې په کمولو کې کليدي مسئله ده‪.‬‬ ‫انتقال – لوبې ته بدلون ورکوونکى‬ ‫د افغانستان په اقتصاد کې دبھرنيو مرستو پراختيا ته په پاملرنه دليږداوانتقال بھير داپوښتنه رامينځته کوي‪ ،‬چې د‬ ‫مرستو د اندازې کمښت به دھيواد په اقتصاد څه اغيزې وکړې؟ په بيالبيلو سناريو ګانو باندې تحليل او شننه څرګندوي‬ ‫چې د مرستو په اندازه کې کموالى )لکه څنګه چې اوس دتمويولونکو له ژمنو څخه معلوميږي( )‪(1‬‬ ‫احتماالً به چې دافغانستان اقتصادي وده به په راتلونکې کې نيمايي کړي‪ .‬ان دا چې دمثبتو فرضيو په پام کې نيولو سره‪،‬‬ ‫چې پکې په تدريجي توګه دامنيت ښه والى‪ ،‬او دکانونو په رايستلو کې ښه پرمختګ شامل دى‪ ،‬دا احتمال نه ليدل کيږي چې‬ ‫افغنستان په سلو کې ‪ ۴٫٨‬څخه لوړې اقتصادي ودې‪ ،‬منځنى توګه تر ‪٢٠٢٥‬ميالدي کال پورې ورسيږي‪.‬‬ ‫په افغانستان کې ھر کال په سلو کې ‪ ٢٫٨‬نفوس ودې ته په پاملرنه په کال کې په منځنۍ توګه ‪ ۴٫٨‬اقتصادي وده په دې‬ ‫معنا ده چې په کلنۍ سرانه عوايدو کې به لږ ښه والى راشي‪ ،‬د بيکارۍ لوړه کچه او دکار کسب کمزورى او نيمګړى‬ ‫حالت به دوام ومومي او د غربت دکچې په ټيټيدو کې به ډير لږ پرمختګ وشي‪ ،‬دبيلګې او مثال په توګه‪ :‬ھرکال په‬ ‫ناخالص کورني توليد په سلوکې ‪ ۴٫٨‬وده به له شلو کلونو څخه زيات وخت ونيسي‪ ،‬چې افغانستان وکړاى شي چې خپل‬ ‫حقيقي سرانه عايد له اوسنۍ کچې څخه دجنوبي آسيا دسيمې د ھيوادونو سطحې ته‪ ،‬چې په ‪٢٠١١‬م کال ‪ ٧٨٦‬ډالره وه‪،‬‬ ‫پورته کړي‪ .‬د جنوبي آسيا دھيوادونو سطحې ته نږدې کول به ھغه وخت ھم يوه ډيره لرې موخه او ھدف وي‪ .‬يوازې تر‬ ‫ډيرو مطلوبو او مثبتو سناريوګانو الندې‪ ،‬چې لوړه اقتصادي وده څرګندوي‪ ،‬کولى شو وړاندوينه وکړو چې افغانستان به‬ ‫دغربت په کمولواو لوړو سرانه عوايدو ته الس رسى پيدا کړي‪.‬‬ ‫خو په مالي برخه کې ډير لوى خطر شته‪ .‬په بھرنيو مرستو پورې دافغانستان تړاو په پراخه توګه يوه مالي مسئله ده‪ ،‬که‬ ‫‪                                                            ‬‬ ‫‪ -1 ‬تمويلوونکو ھيوادونو په ‪٢٠١٣‬ميالدي کال دتوکيو په کنفرانس کې ژمنه وکړه‪ ،‬چې تر ‪٢٠١٦‬ميالدي کال پورې به ټولې ‪١٦‬ميليارده ډالر ملکي‬ ‫مرستې له افغانستان سره وکړي‪.‬‬ ‫‪11 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫څه ھم چې ډيرې زياتې ملکي او نظامي مرستې د دولت له بودجې څخه دباندې د پراختيايي پروژو په بڼه وړاندې شوي‬ ‫دى‪ ،‬خو ددولتي بودجې له الرې بھرني مرستې ھم يوه مھمه تمويلي منبع او سرچينه ده‪ .‬که څه کورني عوايد په ‪١٣٩٠‬‬ ‫لمريز کال کې په کتنې وړ توګه په کورني ناخالص توليد کې په سلو کې ‪ ١١٫۴‬زياتوالى موندلى دى‪ ،‬افغانستان نن ورځ‬ ‫يوازې ھمدا کولى شي دخپلو لګښتونو په سلو کې ‪ ٤٠‬پخپله تامين او پوره کړي‪ .‬د انتقال اوليږد له بھير څخه راپورته‬ ‫شويو چيلنجونو او ننګونو ھمدا اوس ھم پرمختګونه ترخپلو وړانګو الندې راوستي دى‪١) .‬جعبه( سربيره پردې داسې ھيله‬ ‫کيږي چې د دولت لګښتونه زيات شي‪ ،‬ځکه دولت به دنظامي فعاليتونو او دعامه شتمينو دساتنې او څارنې د عملياتو‪ ،‬چې‬ ‫ددولت له بودجې څخه دباندې جوړ شوي وو او تراوسه د دولت په بودجه کې ځاى شوي نه دي‪ ،‬په وړاندې فعاليتونو مالي‬ ‫مسووليتونه په غاړه واخلي‪ ،‬افغانستان به ډيره اړتياولري چې دعامه خدمتونو دپراختيا او دپانګې اچونې دفزيکي زيربناوو‬ ‫له پاره پانګې اچونې ته دوام ورکړي‪ ،‬چې د بيارغونې دبھير السته راوړنې وساتي او دودې پروسه ډيره پياوړې کړي‪،‬‬ ‫دولتي پانګې اچونې به دافغانستان په اقتصاد کې بنسټيز نقش او ونډه ترسره کړي‪ ،‬لږ ترلږه ترھغه وخت پورې چې امنيتي‬ ‫حالت او دپانګه اچونې فضا ښه شي‪.‬‬ ‫اوسنۍ وړاندوينې څرګندوي چې په ‪ ١٤٠٤‬لمريز يا ‪ ٢٠٢٥‬ميالدي کال به په ناخالص کورني توليد کې مالي خال په سلو‬ ‫کې ‪ ٢٠‬ته ورسيږي‪ .‬البته داپرھغه فرضيه والړه ده‪ ،‬چې دولت ترھغه وخته وکړاى شي کورني عوايد په ناخالص کورني‬ ‫توليد سره په سلو کې ‪١٧‬زيات کړى )‪ ٨‬او ‪ ٩‬شکلونه( دا کار به دولت عمليات او فعاليتونه د بھرنيو مرستو په نشتوالي کې‬ ‫ناپايښت لرونکي کړي‪ .‬په ھمدې اساس له افغانستان سره د تمويلوونکو پياوړې او دوام لرونکې ھمکارۍ که د دولت د‬ ‫پايښت له پاره اساسي کار نه وي‪ ،‬خو د افغانستان د راتلونکي ودې او پرمختيا له پاره يې مھم او حياتي اھميت لري‪.‬‬ ‫‪٩‬شکل‪:‬مالي خالء دامنيت په شمول او استثنا‬ ‫‪٨‬شکل‪ :‬پيشبيني شوي لګښتواوکورني عوايد‬ ‫يادونه‪ :‬دعملياتي بودجې بيالنس = کورنى عوايد ‪ ،‬منفي عملياتي لګښتونه‪ ،‬په ‪٢٠١٥‬م‬ ‫سرچينه‪ :‬نړيوال بانک‬ ‫کال کې زياتوالى يوه تيوريکه محاسبه ده‪ .‬په دې فرضيه چې په دغه کال کې دولت به د‬ ‫بودجې څخه دباندې ټول مسووليتونه په غاړه واخلي‪.‬‬ ‫د افغانستان دپرمخيتايي او امنيتي اړتياوو په رڼا کې د لګښتونو توجيه او منطقي کول به ډيرى ننګونې او چيلنج‬ ‫‪12 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫رامينځته کوونکى وي‪ .‬ان دا که امنيتي حالت ښه والى ومومي‪ ،‬احتماالً به کلونه وخت ونيسي‪ ،‬چې امنيتي لګښتونه په‬ ‫افغانستان کې د جګړې وروسته دنورو ھيوادونو په پرتله دکتنې وړکمښت ومومي‪ .‬په عين وخت کې به دا ډيره مھمه وي‬ ‫چې لګښتونه ‪ ،‬په ځانګړې توګه په امنيتي سکټور کې په دقيقه توګه وڅارل شي‪ ،‬ترڅو له ھغو فرصتونو څخه چې د‬ ‫لګښتونو توجيه او منطقي کولو)‪ (2‬په برخه کې رامينځته کيږي‪ ،‬ګټه واخلو‪.‬ھمدارنګه ډيرو متمرکزو ھلو ځلو او ھڅوته به‬ ‫اړتيا وې‪ ،‬چې په راتلونکو کلونو کې دعوايدو راغونډول او يو موټى کول ښه شي‪).‬اجعبه(‬ ‫‪                                                            ‬‬ ‫‪ -2 ‬دلګښتونو توجيه يا منطقي کول دغير ضروري او غير الزمي لګښتونو کمولو په معنا دي ‪ ،‬ترڅو چې ددولت بودجوي لګښتونه له اوږدمھاله‬ ‫الرښودو پرمخيتايي موخو سره عيار شي‪.‬‬ ‫‪13 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ 1‬جعبۀ‪ :‬له ليږد او انتقال وروسته پړاو کې دعوايدو راټولول او يو موټى کول‬ ‫د افغانستان عامه مالي مديريت سيستم دجوړښت له مخې بدلون موندلى‪ ،‬چې دې کار د بودجې دودې الرې چارې په ‪ ١٣٨٢‬لمريز کال کې له ‪٣١٫۶‬‬ ‫ميلياردو افغانيو )‪٦٤٥‬ميليونه ډالرو( څخه په ‪ ١٣٩١‬لمريز کال کې او ‪ ١٩٩٫٢‬ميلياردو افغانيو )‪ ۴٫٢‬ميلياردو ډالرو( ته برابرې کړې دي‪ .‬دغې‬ ‫موضوع د کورنيو عوايدو او بھرنيو مالي مرستو ‪ ،‬د جذب له پاره ‪ ،‬چې دبودجې له الرې کيږي‪ ،‬ددولت جذب د ظرفيت د زياتوالي څرګندوى دى‪.‬‬ ‫کورني عوايد دمالياتو او ګمرکاتو دادارې په برخه کې داصالحاتو او سمون له امله په ‪١٣٨٢‬لمريز کال کې په سلو کې ‪ ۴٫۵‬ناخالص توليد څخه په‬ ‫‪ ١٣٩٠‬لمريز کال کې په سلو کې ‪ ١١٫٣‬ته زياتوالى وموند‪ .‬خو کورني عوايد په ‪١٣٩١‬او ‪ ١٣٩٢‬لمريز کلونو کې مخ په کميدو شول‪ ،‬چې د ھغې دليل‬ ‫او المل سسته اقتصادي وده‪ ،‬د وارداتو په جوړښت کې بدلون او ھمدارنګه د قانون د پلي کيدو او تطبيق کمزورتيا‪ ،‬په ځانګړې توګه په ګمرکاتو کې‬ ‫ده‪.‬‬ ‫په ‪١٣٩١‬او ‪ ١٣٩٢‬لمريز کلونو کې د بودجې د تلفيق کولو‬ ‫په منظور دولت لګښتونه منطقي او توجيه کړل او د ګمرکونو‬ ‫په سطحه يې ھلې ځلې او ھڅې زياتې کړې‪ ،‬لکه د جنسونو‬ ‫او مالونو په بيه او نرخ کې نوى والى‪ ،‬د تعرفو په نرح کې‬ ‫زياتوالى‪ ،‬د خطراتو د مديريت د کمپيوټرى سيستم معرفي‬ ‫کول‪.‬‬ ‫اوسنۍ مالي وړاندوينې څرګندوي چې کورني عوايد به تر‬ ‫‪١٤٠٤‬لمريز )‪٢٠٢٥‬م( کال پورې په ناخالص توليد کې په‬ ‫سلو کې ‪١٧‬زياتوالى ومومي‪ .‬دولت په پام کې لري‬ ‫))پراضافي ارزښت باندې ماليه ((په ‪٢٠١٤‬ميالدي کال کې‬ ‫وضعه کړي او دا کولى شي په کال کې د ناخالص کورني‬ ‫عوايدو د توليد اندازه په سلو کې ‪ ٢ -١‬زياته کړي ‪ .‬داسې ھيله کيږي چې د کانونو دسکټور پراختيا په کال کې په سلو کې له ‪٢‬څخه تر‬ ‫‪ ٤‬پورې غير مالياتي عوايد توليد کړي ‪ .‬په کورنيو عوايدو کې نور زياتوالى په پام کې دى د مالياتو او ګمرکاتو په اداره کې په کارولو‪،‬‬ ‫ګټه اخيستلو او ډيرې اغيزمنتيا سره ترالسه شي‪ ،‬خو ټاکل شوې عايداتي موخې ته الس رسى د افغانستان د مالياتي سيستم په اصالح‪،‬‬ ‫سمون او اداره ډيرې ھڅې او ھلې ځلې او د کانونو په برخه کې د پانګې اچونې له پاره د مناسبې او مساعدې فضارامينځته کيدل‬ ‫غواړي ‪ .‬دځانګړې انديښنې وړ موضوع دګمرکونو دعوايدو نزولي سيردى‪ ،‬چې ھغه په ‪ ١٣٩٠‬لمريز کال کې پيل شو‪ .‬په ګمرکونو کې‬ ‫له اداري فساد څخه مخنيوى به له انتقال او ليږد څخه په وروسته پړاو کې ډير ستونزمن کار وي‪ ،‬ځکه داسې ھيله کيږي چې ناپيژندل‬ ‫شوې او غيرمتعارفه ګټه پلټنه به دغه پړاو کې زياته شي‪ .‬کولى شو له انتقال او ليږد څخه وروسته پړاو کې دعوايدو دانسجام په خاطر‬ ‫دمالي اصالحاتو او سمون له پاره داالندې موضوعات اومسايل په پام کې ونيسو‪:‬‬ ‫)‪ (1‬د معرفي دبھير چټکوالى اوتطبيق او په پاى کې پراضافي ارزښت باندې دماليې اوضعه کولو دسيستم پراختيا‪.‬‬ ‫)‪ (2‬په ګمرکونو کې دعوايدو دفرار داندازې کمول دخطراتو دمديريت دکمپيوټري سيستم دپراخوالي‪ ،‬دکنترول او څارنې دزياتوالى‬ ‫له الرې او دقوانينو اومقرراتو دتطبيق له پاره دګمرکونو داداري دځواک پياوړتيا ‪،‬او‬ ‫)‪ (3‬د کانونو په برخه کې دپانګې اچونې له پاره دمناسبې او مساعدې فضا رامينځته کول‪ ،‬په قانوني او مقرراتي چوکاټ کې د‬ ‫دوام لرونکو اصالحاتو درامينځته کولو له الرې‪.‬‬ ‫يو بل خطر ښايي د لوى اقتصاد په برخه کې د راڅرګنديدو په حال کې وي‪ .‬په تيرو لسو کلونو کې د افغانستان د اقتصاد‬ ‫سياسي ثبات او ټيکاو د بھرنيو مالي مرستو په بھير باندې تکيه لري‪ .‬ھماغسې چې دمخه توضيح شوه د افغانستان‬ ‫دصادراتو بنسټ او اساس په اوس وخت کې ډيرکوچنى دى او دغه ھيواد دمستقيمو بھرنيو پانګه اچونو ډير کمه برخه‬ ‫ترالسه کوي‪ .‬په عين وخت کې ھيواد په فوق العاده ډول دخوراکي موادو او نفتو په وارداتو پورې تړاو لري‪ .‬د حيرانتيا‬ ‫ځاى نه دى چې دغسې يو ھيواد دبيا رغونې په پړاو کې واقع وي‪ ،‬ساختماني موادو ته زياتې اړتياوې په دې پړاو کې د‬ ‫افغانستان دسوداګريزه اندازه په ډيره درنه توګه دوراداتو لوري ته ورکږه کړې ده‪ .‬له دې مسئلې څخه رامينځته شوى‬ ‫سوداګريز کسر په دوام لرونکي بڼه دجاري حساب د کسر د کتنې وړ برخه )د مالي مرستو په استثنا( تشکيل کړې ده‪ ،‬چې‬ ‫په ‪٢٠١٢‬ميالدي کال کې کورني ناخالص توليد په سلو کې ‪ ۴٢٫٩‬ته ورسيد‪ ،‬ھيواد ته رالٻږل شوې پانګې او وجھې زياتره‬ ‫غير رسمي وې او داپينو له غير قانوني سوداګرۍ څخه ترالسه شوې ګټه‪ ،‬چې داسې ګومان کيده‪ ،‬د ورکړو او پرداختونو د‬ ‫بيالنس په احصائيو کې نه شامليږي‪ ،‬خو دبھرنيو مرستو لوړه اندازه کافي وه‪ ،‬چې ټولې ورکړې او پرداختونه په ازاده بڼه‬ ‫خوندي کړي او ان دا چې د بھرنيو مالونو دکتنې وړ حجم په زيرمه کولو کې مرسته وکړي ‪ ،‬چې د بھرنيو مالونو زيرمه د‬ ‫‪14 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ٢٠١٢‬ميالدي کال په ډسمبر کې ‪ ٧٫١‬ميلياردو ډالرو يا ‪ ٧.٧‬مياشتو معادل وارداتو‪ ،‬چې بې سارې شميره ده‪ ،‬ورسيده‬ ‫)‪٣‬جدول( له صادراتو څخه د کافي موندنې نشتوالى او ھيواد ته د پانګو د بھير ټيټه سطحه‪ ،‬جاري حساب به ھمدارنګه‬ ‫جوړښتي لوى کسر څرګند کړي‪ ،‬چې بايد تمويل شي‪.‬‬ ‫‪3‬جدول‪ :‬دلوى اقتصاد منځ مھاله چوکاټ ‪1395 – 1390‬‬ ‫‪1395‬‬ ‫‪1394‬‬ ‫‪1393‬‬ ‫‪1392‬‬ ‫‪1391‬‬ ‫‪1390‬‬ ‫‪ ------------------‬پيش بينی شوي ‪-----------------‬‬ ‫‪ -----‬واقعی ‪-----‬‬ ‫‪24.6‬‬ ‫‪23.1‬‬ ‫‪21.8‬‬ ‫‪20.6‬‬ ‫‪20.5‬‬ ‫‪17.9‬‬ ‫رسمي ناخالص کورنى توليد )دامريکايي ډالرو په‬ ‫ميليارد(‬ ‫‪5.3‬‬ ‫‪4.8‬‬ ‫‪3.5‬‬ ‫‪3.1‬‬ ‫‪14.4‬‬ ‫‪6.1‬‬ ‫دحقيقي ناخالص کورنى توليد دودې اندازه‬ ‫‪4.9‬‬ ‫‪4.9‬‬ ‫‪5.5‬‬ ‫‪7.1‬‬ ‫‪6.4‬‬ ‫‪10.2‬‬ ‫دلګښتي بيو وده )دکال په منځنۍ کچه(‬ ‫دناخالص توليد په سلنه‪ ،‬دھغو مواردو په استثنا چې په بل ډول يې يادونه شوې ده‬ ‫مالي سکتور‬ ‫‪30.9‬‬ ‫‪29.0‬‬ ‫‪26.7‬‬ ‫‪26.1‬‬ ‫‪23.1‬‬ ‫‪22.3‬‬ ‫مالي مرستې او عوايد‬ ‫‪12.6‬‬ ‫‪12.1‬‬ ‫‪10.6‬‬ ‫‪10.1‬‬ ‫‪10.3‬‬ ‫‪11.6‬‬ ‫کورني عوايد‬ ‫‪18.2‬‬ ‫‪17.0‬‬ ‫‪16.0‬‬ ‫‪16.0‬‬ ‫‪12.8‬‬ ‫‪10.7‬‬ ‫بھرنۍ مالي مرستې‬ ‫‪30.3‬‬ ‫‪28.6‬‬ ‫‪26.6‬‬ ‫‪26.7‬‬ ‫‪23.8‬‬ ‫‪23.6‬‬ ‫مجموعي لګښتونه‬ ‫‪23.5‬‬ ‫‪21.9‬‬ ‫‪19.9‬‬ ‫‪19.9‬‬ ‫‪17.1‬‬ ‫‪17.4‬‬ ‫عملياتي لګښټونه‬ ‫‪6.7‬‬ ‫‪6.8‬‬ ‫‪6.7‬‬ ‫‪6.8‬‬ ‫‪6.7‬‬ ‫‪6.2‬‬ ‫پرمختيايي لګښتونه‬ ‫‪1.1‬‬ ‫‪1.7‬‬ ‫‪1.6‬‬ ‫‪0.4‬‬ ‫‪1.5‬‬ ‫‪1.2‬‬ ‫عملياتي بيالنس )دمالي عملياتي مرستو په ګډون(‬ ‫‪0.6‬‬ ‫‪0.4‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0.6 -‬‬ ‫‪0.8 -‬‬ ‫‪1.2 -‬‬ ‫کلي بيالنس )دمالي مرستو په ګډون(‬ ‫بھرنى سکټور‬ ‫‪33 -‬‬ ‫‪35.7 -‬‬ ‫‪39.5 -‬‬ ‫‪41.6 -‬‬ ‫‪41.9 -‬‬ ‫‪42 -‬‬ ‫سوداګرۍ بيالنس‬ ‫‪-‬‬ ‫‪35.5 -‬‬ ‫‪39.6 -‬‬ ‫‪41.5 -‬‬ ‫‪43.8 -‬‬ ‫‪44.2 -‬‬ ‫دجاري حساب بيالنس )دمرستو په استثنا(‬ ‫‪32.8‬‬ ‫‪0.7‬‬ ‫‪1.2‬‬ ‫‪1.8‬‬ ‫‪2.5‬‬ ‫‪3.9‬‬ ‫‪3.1‬‬ ‫دجاري حساب بيالنس )دمرستو په ګډون(‬ ‫‪7.9‬‬ ‫‪7.9‬‬ ‫‪7.7‬‬ ‫‪7.3‬‬ ‫‪7.7‬‬ ‫‪6.9‬‬ ‫ناخالص بھرني مالونه )دوارداتو مياشتې(‬ ‫پور‬ ‫‪7.5‬‬ ‫‪7.2‬‬ ‫‪7.0‬‬ ‫‪6.6‬‬ ‫‪6.5‬‬ ‫‪6.9‬‬ ‫دبھرنيو مرستو مجموعه‬ ‫په ھمدې اساس دانتقال او ليږد د پروسې پايلې اونتيجې د افغانستان اړتياوې د اقتصادي ودې يو موډل ته ټينګښت ورکوي‪،‬‬ ‫چې نه يوازې دکار کسب او دندو زيات فرصتونه رامينځته کوي‪ ،‬بلکې د مالي عوايدو او بھرنيو مالونو د لوړې کچې او‬ ‫اندازې الرې چارې برابروي‪ ،‬ترڅو د افغانستان دودې او پرمختيا پروسه تمويل شي‪.‬‬ ‫داقتصادي ودې راتلونکې سرچينې‬ ‫د اوسني اقتصادي جوړښت پراختيا او ټيټې سطحې ته په پاملرنه افغانستان اوس د اقتصادي بدلون د پروسې لومړني‬ ‫پړاو کې واقع دى‪ .‬له ھمدې امله د ھيواد د اقتصادي ودې راتلونکى موډل د کرنيز ظرفيت او د طبيعي سرچينو په‬ ‫زياتوالي پورې کلک تړاو لري‪ .‬په افغانستان کې دزده کړې او تعليم کچه ډيره ټيټه ده او د توليدي صنايعو سکټور‬ ‫ھمدارنګه )د توليد او ظرفيت داندازې له نظره( پرمختيا نه ده موندلې‪ ،‬نو له دې امله داھيله نشو کولى چې په افغانستان کې‬ ‫جوړښتي بدلون دخوځښت په وسيله د نورو ھيوادونو په څير دطبيعي سرچينو په زياتوالي سره رامينځته شي‪ ،‬په داسې‬ ‫حال کې د جوړښتي بدلون معمولي حرکت او تګلورى داسې ګڼل کيږي‪،‬چې اقتصادي جوړښت يې متنوع شوى دى او په‬ ‫توليدي اقتصادونو دصنايعو او خدمتونو د پراخو سکټورونو لرونکى – بدلون مومي‪ ،‬سربيره پردې د لومړنيو کالو د توليد‬ ‫ټيټه کچه )د توليد د عواملو په نوم( او زياته سوداګريزه پانګه په يو رقابتي سکټور باندې توليدى صنايعو د بدليدلو مخنيوى‬ ‫کوي‪ .‬په اوس وخت کې په استخراجي صنايعو او کرنيزو سکټورونو کې د توليد او مولديت د ظرفيت وده ده‪ .‬کله چې د‬ ‫کرنې او صنايعو استخراجي سکټور د اړتيا وړ زيربناوو سره يو ځاى پراختيا ومومي‪ ،‬د نورو سکټورونو وده او پراختيا د‬ ‫ساختماني فعاليتونو د تقاضا‪ ،‬له اسختراج څخه دمخه او له استخراج څخه وروسته خدمتونو فعاليتونه او د صنعتي توليداتو‬ ‫د امکاناتو له الرې ترسره کيږي‪.‬‬ ‫‪15 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫استخراجي صنايع د اقتصادي ودې‪ ،‬مالي عوايدو او صادراتي عوايدو د ودې لپاره ښه فرصتونه او الرې چارې‬ ‫برابروي‪ .‬افغانستان زيات او ډول ډول کانو نه لري‪ ،‬چې د مسو‪ ،‬ډبرو سکرو‪ ،‬اوسپنې‪ ،‬سرو زرو‪ ،‬نفتو او ګاز څخه نيولې‬ ‫د ليتيم او نورو کاني موادو کانونه او له ھغو زيرمو څخه چې مطالعه شوي‪ ،‬نيولې بيا ترھغو کاني زيرمو پورې‪ ،‬چې اټکل‬ ‫او ګومان يې کيږي‪ .‬د عينک دمسو او دحاجي ګک داوسپنې کانونه‪ ،‬لومړني دوه کانونه دي‪ ،‬چې په ستره پيمانه به‬ ‫استخراج شي )دھغو د داوطلبۍ او مزايدې پروسه دمخه ترسره شوې ده( سربيره پردې د ‪ ١١‬بډايو کانونو جيولوژيکي‬ ‫سروې ګانې او لږ تر لږه دوه نفتي حوزې يې معلومې کړي دي‪ ،‬چې دغه نفتي حوزې عبارت دي له‪ :‬دآمو سيند نسبتا ً‬ ‫منځنۍ حوزه‪ ،‬چې توليد يې ‪ ٢٠١٢‬ميالدي کال کې پيل شو او دافغان – تاجک حوزه چې په اوس وخت کې تر داوطلبۍ‬ ‫الندې دى‪ .‬که له دې ټولو فرصتونو څخه دکانونو دودې او پرمختيا له پاره ګټه واخيستل شي په بيالبيلو سناريو ګانو باندې‬ ‫تحليل )‪ ٣‬او ‪١٢‬شکل( داڅرګندوي چې په ھغه صورت کې به اقتصادي وده په منځنۍ توګه تر ‪ ١٤٠٤‬ھجري لمريز يا‬ ‫‪ ٢٠٢٥‬ميالدي کال پورې په کال کې په سلو کې ‪ ٩،٥‬زياتوالى ومومي‪ ،‬په داسې حال کې چې که يوازې دعينک او حاجي‬ ‫ګک او آمو سيند پروژې ‪ ،‬چې اوس درې واړه جريان لري‪ ،‬په پام کې ونيول شي )سناريوي اساس يا ‪ (BASE‬اقتصادي‬ ‫وده به په سلو کې ‪ ٩،٤‬ته ورسيږي‪.‬‬ ‫کرنه د اقتصادي ودې لپاره ښه ظرفيت لري او د غربت د له منځه وړلو او کار کسب پيداکولو له پاره به په ځانګړې‬ ‫توګه له کرنې څخه پرته په نورو برخو کې ډيرې مناسبې وي‪ .‬افغانستان دباغوالۍ او مالدارۍ دتوليداتو په برخه کې اوږده‬ ‫سابقه لري او د وچو او لمدو ميوو‪ ،‬سبو او خسته جاتو د مھمو صادرونکو له ډلې څخه دى‪ .‬خو ديرش کاله جګړې په‬ ‫افغانستان کې د کرنې په سکټور کې د پانګې اچونې بھير دزيانمن کيدو او له منځه تللو سبب شوى دى‪ .‬په اوس وخت کې‬ ‫د ھيواد د کرنې د توليد دکچې اندازه له جګړې څخه دمخه په سلو کې ‪ ٥٠‬ته رسيږي‪ .‬دکورنيو په کچه ارقام او شميرې‬ ‫څرګندوي چې دکرنيزو ځمکو يوه دکتنې وړ برخه داوبو دکمښت او دخاورې دکيفيت دټيټوالي له امله ډيره لږه دکرنې له‬ ‫پاره استعماليږي ‪ ،‬يوازې په سلو کې ‪ ٦٣‬کروندګر له کيمياوي سرو څخه ګټه اخلي‪ .‬يوه ډيره لږ برخه يې دھرزه بوټو او‬ ‫حشره وژونکو درملو څخه استفاده کوي او يوازې لږ شمير يې دنباتاتو او کرنې دپروګرامونو په اړه دمعلوماتو او مشورو‬ ‫غوښتونکي کيږي)‪ (3‬له يو مثبت نظرنه ‪ ،‬دغه ننګونې او چيلنجونه د کرنيزو توليداتو دلوړولو له پاره‪ ،‬د بيلګې او مثال په‬ ‫توګه داوبو لګولو دسيستم دبيارغونې او جوړولو‪ ،‬نوې توليدي ټکنالوژۍ او دحاصل اخيستلو څخه وروسته د نويو الرو‬ ‫چارو کارولو له الرې پراخ فرصتونه برابروي‪.‬‬ ‫دبيالبيلو سناريو ګانوتحليل او شنته داڅرګندوي چې دکرنې په سکټور کې دتوليد دکچې لوړول کيداى شي تر ‪١٤٠٤‬‬ ‫لمريز )‪٢٠٢٥‬م( کال پورې په منځنۍ توګه اقتصادي وده په کال کې ‪ ۵٫٨‬سلنه زياته کړي )د په سلو کې ‪ ۴٫٨‬په پرتله‬ ‫چې په اساسي سناريو کې السته راځي(‪ .‬دپانګه اچونې په چاپي﷼ کې ښه والى‪ ،‬چې دامنيتي حالت په ښه والي پورې‬ ‫تړاو لري‪ ،‬ترڅو چې دکرنې او کانونو دسکټور ظرفيت لوړ شي‪ ،‬اقتصادي وده به په منځني ډول په سلو کې ‪ ۶٫٧‬زياتوالى‬ ‫ومومي‪ .‬که څه ھم چې افغانستان ډيرې اقتصادي ودې ته اړتيا لري‪ ،‬ترڅو وکړاى شي دجنوبي آسيا دھيوادونو دعايداتو‬ ‫کچې ته په مناسبه موده کې ورسيږي‪ .‬داډيره ستونزمنه ده چې داقتصادي ودې له پاره نورې ډيرې غوره سناريو ګانې‬ ‫تصور کړو‪ ،‬په اوس وخت کې تاوتريرخوالى او جګړه دپانګې اچونې دالرې ډير مھم او مطرح خنډ بلل کيږي‪ ،‬نو له دې‬ ‫امله دسولې تامين‪ ،‬ثبات‪ ،‬ټيکاو او پخالينه په راتلونکو کلونو کې دودې‪ ،‬پرمختيا او سوکالۍ له پاره کليدي الملونه ګڼل‬ ‫کيږي‪.‬‬ ‫‪                                                            ‬‬ ‫‪ -3 ‬نړيوال بانک )‪٢٠١٤‬کال خپره کړې( افغانستان‪ :‬دھراړخيزې ودې له پاره فرصتونه او ننګونې‪ -‬دکار دبازار له نقطه نظره ‪ ،‬واشنګټن ډى سي‬ ‫‪16 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪4‬جدول‪ :‬دبيالبيلو سناريو ګانو شرحه‬ ‫متوقع پرمختګونه تر ‪ ٥٠‬سلنې پورې دبھرنيومرستو کمښت تر ‪٢٠١٦‬ميالدي کال پورې ‪ ،‬دامنيتي حالت تدريجي ښه‬ ‫اساس‬ ‫والى‪ ،‬د کانونو دسکټور نسبې پراختيا‪ ،‬او د کرنې وده دتيروکلونو د ودې په منځنۍ کچه او اندازه‪.‬‬ ‫)‪(BASE‬‬ ‫لکه"اساس" )‪ ، (BASE‬خو دکرنې په سکټور کې ډيره وده او پرمختيا‪.‬‬ ‫کرنه ‪+‬‬ ‫لکه "اساس" )‪ (BASE‬خو دکانونو په سکټور کې ډيره وده او پرمختيا‪.‬‬ ‫کانونه ‪+‬‬ ‫او لکه "اساس" )‪ (BASE‬خو دکرنې وده لکه دکرنې ‪" +‬سناريو‪ +‬او دکانونودسکټور وده‪ ،‬لکه دکانونو ‪" +‬سناريو په‬ ‫کرنه‬ ‫څير‬ ‫کانونه ‪+‬‬ ‫معلوماتي سرچينه‪ :‬نړيوال بانک‬ ‫‪10‬شکل‪ :‬اقتصادي وده په بيالبيلو پرمختيايي سناريوګانو کې )په ‪٢٠٢٥ -٢٠١١‬ميالدي کلونو کې کلنۍ منځنى وده(‬ ‫‪8‬‬ ‫‪6.7 %‬‬ ‫)‪annual GDP at factor cost (in %‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪5.8 %‬‬ ‫‪5.9%‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪Base‬‬ ‫‪AGR+‬‬ ‫‪MIN+‬‬ ‫‪AGR+MIN+‬‬ ‫‪Mining‬‬ ‫)‪Industry (non‐min‬‬ ‫‪Services‬‬ ‫‪Opium‬‬ ‫‪Agriculture‬‬ ‫له دې سره سره د کار کسب او دندو درامينځته کولو له پاره شاليد په ډيرو غوره سناريو ګانو کې ډير په زړه پورې نه‬ ‫دى‪ .‬د اقتصادي ودې بھير به په راتلونکى کې دکانونو په سکټور کې د پانګې اچونې په ګټه وي‪ ،‬خو د کانونو رايستل ډيره‬ ‫پانګه او لګښت غواړي او له بلې خوا به دکانونو په سکټور کې کاري فرصتونه ډير لږ وي‪ :‬احتماالً تر ‪ ١٣٩٩‬لمريز‬ ‫)‪٢٠٢٠‬م( پورې به له ‪ ١٠‬زرو څخه تر ‪ ٣٠‬زرو پورې کاري فرصتونه رامينځته شي‪،‬چې په افغانستان کې دبيکارۍ ستره‬ ‫ننګونې چينلنج ته به په سيند کې ديو څاڅکي ھومره وي‪ .‬له دې امله بايد دکانونو دسکټور اغيز زيات کړل شي‪ ،‬ترڅو چې‬ ‫ھيواد ته ګټور واقع شي‪ .‬دکانونو دسکټوروده او پرمخيا بايد ھر اړخيزې پراختيا او پرمختيا له پاره ديو الرې چارې‬ ‫جوړونکي عامل په توګه په پام کې ونيول شي ‪ ،.‬ترڅو وکړاى شي د دې سکټور ظرفيت دکار کسب او دندو دپيداکولو او‬ ‫اقتصادي پراخيتا او پرمختيا له پاره تر وروستۍ ممکنې درجې او پوړ پورې زيات کړي‪ .‬له دې سره سره ھم ان دا چې په‬ ‫‪17 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫ډيرو غوره سناريو ګانو کې ھم په افغانستان کې دکانونو رايستل کولى شي په راتلونکو لسو کلونو کې دشاوخوا ‪ ١٠٠‬زرو‬ ‫څخه تر ‪١٢٥‬زرو پورې کاري فرصتونه برابر کړي‪ ،‬په داسې حال کې چې زيات شمير ھغه ځوانان چې ھر کال دکار‬ ‫بازار ته وارديږي‪،‬شمير يې د ‪ ٤٠٠‬زرو څخه تر ‪ ٥٠٠‬زرو تنو پورې رسيږي‪ .‬له ھغه ځايه چې زياتره دغه دندې‬ ‫دمھارت لرونکو يا نيمه ماھرو کارکوونکو له پاره دي‪ ،‬او يوازې يو لږ شمير دغه کاري فرصتونه د غير ماھرو‬ ‫کارکوونکو له پاره مناسب دي‪ ،‬دکانونو دسکټور دودې او پرمختيا مستقيمه ګټه او ښيګڼه دغريب او بيوزلي قشر او ښځو‬ ‫له پاره ډيره لږه ده‪ .‬سربيره پردې ان دا چې په ډيرو غوره سناريو ګانو کې په بيالبيلو اقتصادي سکټورونو کې وده او‬ ‫پرمختيا وخت او زمان ته اړتيا لري‪ ،‬يعنې کيداى شي دډيرو اوږدو کلونو له پاره دافغانستان زيات وګړي ‪ ،‬په ځانګړې‬ ‫توګه ځوانان دندو او دعايداتو سرچينې ته الس رسي ونه لري‪ ،‬له دې سره سره ھم دافغانستان دودې او پرمختيا له پاره‬ ‫بديله الره نشته ‪ ،‬ترڅو وکړاى شي چې دمالي عوايدو او بھرنيو عوايدو دومره لوړه کچه او اندازه رامينځته کړي‪.‬‬ ‫دکرنې په برخه کې دکار کسب او دندو دظرفيت رامينځته کول د نورو سکټورونو له ظرفيت څخه ډير اقتصادي دى‪ .‬په‬ ‫اوس وخت کې دکرنې سکټور شاوخوا ‪ ٣٫٢‬څخه تر ‪ ٣٫۴‬واحده ))دټول وخت سره معادل کار(( )‪ ( 4‬دغلو دانو دتوليد‪،‬‬ ‫باغوالۍ او مالدارۍ دفعاليتونو له پاره توليدوي‪ .‬دنړيوال بانک يوه وروستۍ مطالعه )‪ (5‬په کروندو باندې دحسابدارۍ له‬ ‫روش څخه په استفادې ‪ ،‬داڅرګندوي چې دکرنيزو ځمکو په پراخو لو او دتوليد دکچې په لوړولو او کرنيزو چارو څخه په‬ ‫استفاده کولو سره کولى شو دکاري فرصتونو په شمير کې دکتنې وړ زياتوالى راولو‪ .‬ددې مطالعې نتيجې داڅرګندوي چې‪:‬‬ ‫دغلو دانو ساحو او کروندو ته د ‪ ١٠٠‬زره ھکټارو په اندازه زياتوالي سره کولى شو له ‪ ٨٠‬زرو څخه‬ ‫‪‬‬ ‫تر ‪ ٩٠‬زرو پورې اضافي کاري فرصتونه رامينځته کړو‪،‬‬ ‫دکرنې وړ او دکرنيزتوليد له پاره آماده د ‪ ١٠٠٠‬ھکټارو ځمکې خړوبول کولى شي په سلو کې له ‪٣٣‬‬ ‫‪‬‬ ‫څخه تر ‪ ٦٠‬پورې زيات کاري فرصتونه راميځته کړي او‬ ‫ديو ھکټار دغنمو دکښت ځمکې تبديلول په باغوالۍ اوسبو کرلو باندې‪ ،‬کولى شي دځينو نورو غلو دانو‬ ‫‪‬‬ ‫په پرتله درې يا څلور برابره داړتاوړ کاري فرصتونه لوړ کړي‪.‬‬ ‫بايد يادونه وکړو چې داسانه کولو له پاره يې دکار اودندې دغه نظرى او تيوري محاسبې په پام کې نيولي دى‪ .‬په داسې‬ ‫حال کې چې په واقعيت کې په توليد کې زياتوالى ترھر څه لومړى دکورنيو دعايد دلوړيدو سبب ګرځي او بيا نوې دندې او‬ ‫کاري فرصتونه رامينځته کوي‪ ،‬چې ځينې يې امکان لري دټول وخت له پاره دبوختيا په توګه ونه ګڼل شي‪.‬‬ ‫دطبيعي سرچينو وده او پرمختيا – دوه مخې توره‬ ‫دافغانستان ناډاډمنې امنيتي وضعې ته په پاملرنه دکرنې اواستخراجي صنايعو سکټورونو پراختيا داقتصادي ودې ديو‬ ‫موډل پربنسټ دافغانستان له پاره يو مناسب انتخاب ګڼل کيږي‪ .‬ډير دليلونه شته چې افغانستان بايد دخپل پرمختيايي‬ ‫بھيرشاليد ته خوشبين وي‪ .‬ډيرې ننګونې او چيلنجونه شته خو دروغتيا‪ ،‬ښوونې او روزنې دزيربناوو پراختيا او دھغو‬ ‫بنسټونو رامينځته کيدل‪ ،‬چې په ستونزو ترالسه شوي دي‪ ،‬په دغو برخو کې السته راوړنې بې له شکه د مولديت‪ ،‬اقتصادي‬ ‫ودې ‪،‬اقتصادي پراختيا ‪ ،‬دتسلسل دايرې ته دالس رسۍ له پاره الرې چارې برابروي‪ .‬خو دتاوتريخوالي او نامعلوم اوسني‬ ‫سياسي حالت اندازې ته په کتنه او پاملرنه داسې ښکاري چې بيرته دسولې ‪ ،‬ثبات او ټيکاو حالت رامينځته او بيا دپانګه‬ ‫اچوونکو ډاډمن کيدل به څه وخت ونيسي‪ .‬له دې امله داقتصادي ودې دلوړاوي له پاره ھر ډول اقتصادي سياست بايد په‬ ‫‪                                                            ‬‬ ‫‪ -4 ‬دټول وخت معادل کار دکار واحديا مقياس دى‪ ،‬چې يوه ))ټول وخت معادله دنده او وظيفه(( برابره ده په يو کال کې له ‪ ٢٠٠‬کاري ورځو سره‪.‬‬ ‫دغه تحليل او شننه په نورو اقتصادي سکټورونو او دکار په بازار باندې دکرنې دسکټور داغيز دپيوستون دپوھيدنې او پيژندنې له پاره شوې ده‪.‬‬ ‫‪ -5 ‬نړيوال بانک دکرنې دسکټور کتنه په ‪ ٢٠١٤‬م خپور شوى‪.‬‬ ‫‪18 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫رښتينتوب والړ او موخه يې بايد دسکټورونو او اقتصادي فعاليتونو پياوړتيا وي‪ ،‬چې دجګړې او تاوتريخوالى په وړاندې‬ ‫دارتجاعيت او نرمښت مننې له پاره بالقوه ظرفيت ولري‪ ،‬او بيا دجګړې او تاوتريخوالي دمھارولو او کابو کولو له پاره‬ ‫ډيره ستره انګيزه رامينځته کړي‪.‬‬ ‫دکرنيزې پرمختيا پياوړي کول پورتنۍ موخې ترسره کړي‪ ،‬ځکه چې په مستقيم يا غير مستقيم ډول په افغانستان کې‬ ‫دډيرو کورنيو عوايد زياتوي‪ .‬او ھغسې چې په کرنيزتوليد کې لوى نوسانات څرګندوي‪ ،‬کرنه آن دا چې دتاوتريخوالي او‬ ‫ناامنۍ په محدودو شرايطو کې ھم دودې ظرفيت لري‪ .‬نړيواله دکتنې وړ عالقمندي او دوروستيو داوطلبيو بريالۍ نتيجې‬ ‫دآموسيند ‪ ،‬مس عينک‪ ،‬حاجي ګک دکانونوداستخراج او پلټنې له پاره‪ ،‬جګړې او تاوتريخوالى په وړاندې دکانونو دسکټور‬ ‫دارتجاع مننې ظرفيت څرګندوي‪.‬‬ ‫له دې سره سره ‪ ،‬نړيوالې تجربې څرګندوي چې دطبيعي زيرمو او سرچينو وده او پرمختيا زيات احتمالي خطرونه ھم‪،‬‬ ‫په ځانګړې توګه دحکومتوالۍ ‪،‬ټولنيز پيوستون او دجګړې او تاوتريخوالى دمھارولو په برخه کې له ځان سره لري‪.‬‬ ‫داستخراجي صنايعو په وده او پرمختيا‪ ،‬افغانستان اوس يو بل کړکيچ رامينځته کوونکي عامل دخپل ھيواد په حالت کې‪،‬‬ ‫چې له مخکې څخه زيان منونکى دى‪ ،‬ورزياتوي‪ .‬تجربې شواھد‪ ،‬چې په پراخه پيمانه شتون لري‪ ،‬داڅرګند وي چې‬ ‫دطبيعي سرچينو زياتوالى – ان دا چې له افغانستان څخه په ډيرو ښو شرايطو کې کيداى شي ديو ھيواد داقتصادي شاليد او‬ ‫پس منظر له پاره زيان رسونکى وي‪.‬‬ ‫د ډيرو طبيعي سرچينو لرونکو ھيوادونو تجربه‪ ،‬چې لږې پرمختيايي السته راوړنې لري‪ ،‬د "له طبيعي سرچينو څخه د‬ ‫کرکې" پديدې په نامه ياديږي‪ ،‬چې د دې الندې مواردو نتيجه وي‪:‬‬ ‫)الف( په نورو اقتصادي سکټورونو کې په رقابت منلو کې کمښت دحقيقي مبادلې دبيې او نرخ لوړيدل‪ ،‬چې دھيواد په‬ ‫اقتصاد کې د کانونو دعوايدو دواريدلو نتيجه ده‪ ،‬دغه پروسه او بھير د "ھالنډي ناروغۍ" په نوم ياديږي ( )ب( د کانونو د‬ ‫سکټور په عوايدو کې نوسانات په نړۍ کې د لومړنيو کاليو د بازار د بې ثباتۍ سره دمخامخ کيدو له امله )ج( د دولت له‬ ‫خوا دسرچينو ناسالمه اداره او يا )د( دادارو او بنسټونو کمزورتيا‪ ،‬ناپيژندل شوې ګټه پلټنه او په ھيواد دمنابعو او عوايدو‬ ‫دويش په سر کړکيچ‪ .‬ھغه څه دي دافغانستان له پاره ډير مھم دى‪ ،‬دا مفکوره ده چې طبيعي سرچينې کولى شي‬ ‫حکومتداري کمزورى کړي او يا دخلکو اقتصادي حالت او ژوند له ننګونو سره مخامخ کول‪ ،‬دژوند دچاپي﷼ تھديد او‬ ‫ګواښل او دھيواد له طبيعي سرچينو څخه داستفادې پرحق د اختالفاتو زياتول‪ ،‬ھٻواد له کړکيچ او ګډوډۍ سره مخامخ کړي‪.‬‬ ‫ھمدارنګه دنسبي محروميت احساس دکانونو دعوايدو دويش له امله او دجګړه مارو ډلو له پاره دغه عوايد د تمويل منبع او‬ ‫سرچينه ګرځيدل ھم د جګړې او کړکيچ احتمال زياتوي‪.‬‬ ‫افغانستان څنګه کولى شي د طبيعي سرچينو د نفرين او کرکې احتمالي خطر راکم کړي؟ د دې پديدې د احتمالي خطر‬ ‫مخنيوى د حکومتدارۍ او اقتصادي مديريت د پياوړتيا لپاره ځواکمنو ھڅو او ھلو ځلو ته اړتيا لري‪ .‬اړتيا ده چې دا الندې‬ ‫مواردو ته پاملرنه وشي‪:‬‬ ‫‪ ‬د اقتصادي تنوع او ډول ډول والي پياوړي کول‪ :‬د "ھالنډۍ ناروغۍ" خطر اوس کم يا په لږه موده کې‬ ‫احتمالي ګڼل کيږي‪ ،‬که چې د بھرنيو مرستو د کمښت له امله تبادلې د نرخ کموالى د پيسو د ارزښت لوړيدو د‬ ‫فشارونو په پرتله د پانګه اچونو او صادراتي عايداتو په نتيجه کې به متناسبا ً زيات وي‪ .‬دغه کار ددې ښه‬ ‫فرصت برابروي چې پرطبيعي سرچينو والړې اقتصادي پراختيا څخه داقتصادي تنوع دالرو چارو جوړونکي‬ ‫عامل په توګه استفاده وکړو‪ ،‬په حقيقت کې دطبيعي سرچينو استخراج او صادرات کولى شي اقتصادي‬ ‫نوسانات زيات کړي او مالي عوايد او صادراتي عايدات ترخپلې اغيزې الندې راولي ‪ .‬نو اقتصادي تنوع يا‬ ‫دتوليد ي جوړښت متنوع کول کولى شي چې له طبيعي سرچينو سره تړاو کم کړي او دھيواد پر اقتصاد دبيو‬ ‫دنوساناتو اغيزې راکمې کړي‪ .‬د ))طبيعي سرچينو ملي او ساحوي دھليزونه(( پروګرام )‪ (NRRCP‬دملي‬ ‫لومړيتوب پروګرام )‪ (NPP‬سره يو ځاى‪ ،‬چې د دولت له خوا دکرنې او کليوالي اقتصاد په برخه کې طرحه‬ ‫‪19 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫شوى دى‪،‬دمتنوعې اقتصادي پراختيا له پاره ښې الرې چارې برابروي او بايد دکار په لومړيتوب کې واقع‬ ‫شي‪.‬‬ ‫‪ ‬له شفافيت او رونټيا سره ژمنه پياوړې کول دټولنيزې حساب ورکولو دميکانيزمونو درامينځته کولو‬ ‫له الرې‪ :‬له طبيعي سرچينو څخه السته راغلو عوايدو کې دحساب ورکولو او رونټيا تامينول داداري فساد او‬ ‫ناپيژندل شوې ګټه پلتڼې دکمښت له پاره ډيرمھم او حياتي ارزښت لري‪ .‬دولت دشفافيت داھميت په درک کولو‬ ‫سره خپله کړې ژمنه او تعھد دغوره حکومتوالۍ له پاره د "په استخراجي صنايعو کې درونټيا نړيوال نوښت"‬ ‫)‪ (EITI‬سره د پيوستون له الرې څرګند کړ‪ .‬دغه ژمنه دټولنيز ځواب ويلو دميکانيزمونو دپياوړتيا له الرې‬ ‫ډيره ځواکمنه کيداى شي‪ ،‬ترڅو وکړاى شو دا ډاډ ترالسه کړو چې دکانونو دکار الامله دزيانمن شويو افغانانو‬ ‫اړتياوې پيژندل شوې دي او ھغو ته رسيدنه کيږي‪.‬‬ ‫‪ ‬د بودجې جوړولو درڼې او ځواکمنې پروسې ټينګښت‪ :‬دولت داتصميم ‪ ،‬پاليسي او کړنالره رامينځته‬ ‫کړې ده‪ ،‬چې دھغې په اساس دکانونو له سکټور څخه ترالسه شوي عايدات دبودجې دمعمولې پروسې له الرې‬ ‫اجراء کيږي‪ .‬له ھمدې امله د دولتي مالي بنسټونو او دبودجې دټينګښت او رونټيا پروسه له ھغو وجوھو څخه‬ ‫داغيزناکې استفادې په الره کې ‪ ،‬چې دخزانيو په واحد حساب وارديږي‪ ،‬ډيره مھمه ده‪..‬‬ ‫‪ ‬په ګټوکې دمحالتواو سيموشريکول‪ :‬دآمو سيند او حاجي ګک دکانونو له پاره دفعاليت په جوازونو کې‬ ‫داسې مواد په پام کې نيول شوي دي‪ ،‬چې له استخراجي پانګه اچونو څخه زيانمن شوي ځايونه او سيمې ددغو‬ ‫کانونو په ګټو کې شريکوي‪ .‬داسې ھيله کيږي چې د کانونو کاري جوازونه په راتلونکى کې ھم دغه مواد او‬ ‫شرايط ولري‪ .‬په دې وروستيوکې دکانونو وزارت د کانونو دسکټور له پاره دټولنيزې کړنالرې او پاليسۍ‬ ‫الرښودونه خپاره کړل‪ ،‬چې ھغه کليدي داسې موضوعات‪ ،‬چې بايد دحکومت ‪ ،‬پانګه اچوونکواومدني ټولنې‬ ‫له خوا ھغو ته رسيدنه وشي‪ ،‬په ګوته کوي‪ .‬له پورتنيو موادو څخه رامينځته شوې تمويلي اړتياوې‪ ،‬کيداى شي‬ ‫په راتلونکى کې دکتنې وړ وي‪ ،‬او له دې امله دکانونو په ګټو کې دسيمو اومحلونو دشريکولو له پاره يو‬ ‫ضروري او الزمي کار ګڼل کيږي‪.‬‬ ‫په افغانستان کې دھر اړخيزې ودې له پاره نظري چوکاټ‬ ‫دافغانستان دودې او پرمختيا په الره کې ننګونې پيچلي او دانديښنې وړ دي‪ .‬په دې کې شک نشته چې دافغانستان دودې‬ ‫او پرمختيا په الره کې‪ ،‬چې کومې ډيرې ستونزې شته‪ ،‬ھغه ډيرو ھلو ځلو ته اړتيا لري‪ ،‬ترڅو وکړاى شي يوه دحل الره‬ ‫په ګوته شي ‪،‬خو ھغه ھلې ځلې چې په څو تيرو کلونو کې ترسره شوي دي‪ ،‬دټيکاو او ثبات دتامين‪ ،‬دغربت دله منځه‬ ‫وړلو او کار کسب دپيداکولو موخې ته درسيدلو په الره کې ترسره شوي‪ ،‬بريالۍ نه دي ‪ .‬له دې امله دافغانستان داقتصادي‬ ‫ودې او پرمختيا تګالره بايد بدلون ومومي ‪،‬چې راتلونکي ھڅې اغيزناکې تمامې شي‪ .‬په زياتو وختونو کې دا په دې معنا‬ ‫دي چې اقتصادي ودې او پرمختيا له پاره ھڅې او ھلې ځلې بايد ترډيره انتخابي وي او غوره کړاى شي او ھغه بايد‬ ‫داقتصادي ودې په ھراړخيزوالي او دافغانستان د اقتصادي ودې په اساسي سرچينو متمرکزې شي ‪ ،‬پانګه اچونې اودپاليسۍ‬ ‫اصالح او سمون بايد داقتصادي ودې دلوړولو له پاره دھدفمنو پروګرامونو سره په ھمغږۍ او ھمآھنګۍ کې ترسره شي‪،‬‬ ‫ھغه دوګړو په ھغو څلورو ډلو متمرکزې وي‪ ،‬چې ھغوى په تيروکلونو کې له اقتصادي ودې څخه لږه ګټه اخيستې وي‬ ‫)يعنې دغير ماھرو او لږ مھارت لرونکو دکار ځواک‪ ،‬بې کاره ځوانان‪ ،‬بې برخې او محرومې ښځې او زيانمن شوى‬ ‫غريب وګړي(‬ ‫دھراړخيزې اقتصادې ودې له پاره له چوکاټ څخه استفاده کيداى شي دپرمختيايي ھڅو له پاره دلومړيتوب ټاکنې په‬ ‫الره کې مساعدې او ګټورې واقع شي‪ .‬ھغه چوکاټ چې په دې رپوټ کې دھر اړخيزې ودې له پاره وړانديز کيږي‪،‬‬ ‫پرمختيايي ھڅې او ھلې ځلې په دې الندې مواردو کې متمرکزې کوي‪) :‬الف( داقتصادي ودې دشاليد او درونما ښه کول‬ ‫‪20 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫دھغو خنډونو او موانعو په لري کولو سره چې دکرنې ‪،‬کانونو داستخراج او خدمتونو په سکټورونو کې دخصوصي پانګې‬ ‫اچونې او دتوليد دکچې دلوړولو او مولديت په الره کې واقع دي‪) .‬ب( داقتصادي ودې عمومي خنډونو او موانعو ته رسيدنه‬ ‫دستراتيژيکو پروګرامونو په ترالس الندې نيولو سره )ج( دھغو پروګرامونو پيژندنه‪ ،‬چې دودې او پرمختيا ھراړخيزوالى‪،‬‬ ‫دھغو څلورو ډلو له پاره تامين کړي‪ ،‬چې پورته يې يادونه وشوه‪ .‬داقتصادي ودې دغه چوکاټ په افغانستان کې داقتصادي‬ ‫ثبات اوټيکاو او دحکومتدارۍ دفضا دښه کولو له پاره په ھر اړخيزو ھڅو او ھلو ځلو پورې مشروط دى‪.‬‬ ‫‪11‬شکل‪ :‬په افغانستان کې دھر اړخيزې اقتصادي ودې له پاره نظري چوکاټ‬ ‫د ھراړخيزوالي شرايط ‪ ‬‬ ‫د اقتصادي ودې عوامل ‪ ‬‬ ‫موخې ‪ ‬‬ ‫خدمتون‬ ‫استخراجى‬ ‫‪ ‬کرنه‬ ‫‪ ‬ه‬ ‫‪ ‬صنايع‬ ‫‪ ‬د توليد وده‬ ‫‪ ‬داقتصادي ټيکاو او ثبات چوکاټ‬ ‫دغير ماھر کاري ځواک‬ ‫‪ ‬زيربنا)بنسټ(‬ ‫‪ ‬مالي پايښت‬ ‫بيکاره ځوانان‬ ‫‪ ‬بشري پانګه‬ ‫محرومې او بې برخې‬ ‫شوې ښځې‬ ‫‪ ‬کار او کسب‬ ‫‪ ‬مالي سرچينو ته السرسى‬ ‫غريب کليوال وګړي‬ ‫‪ ‬ځمکې ته السرسى‬ ‫‪ ‬دغربت کمښت‬ ‫په لنډه توګه دوړانديز شوي چوکاټ بيالبيل توکي او عناصر دادي‪:‬‬ ‫حکومتوالى‪ :‬په افغانستان کې دحکومتوالۍ دحالت دڅرنګوالي په اړه کلکه او بيړنۍ اړتيا ليدل کيږي‪ .‬ښه‬ ‫‪‬‬ ‫حکومتوالي نه يوازې دا چې په ھيواد کې دخپل منځي جګړو او تاوتريخوالي دکمښت او له منځه تللو له پاره‬ ‫ضروري ده‪ ،‬بلکې پرطبيعي سرچينو والړ اقتصاد دودې او پرمختيا له پاره ھم الزمي ده‪ .‬له ھغه ځايه چې‬ ‫افغانستان به د ډيرو کلونو له پاره په بھرنيو مرستو پورې تړلى پاتې شي او سره له دې چې نړيوال‬ ‫تمويلوونکو تر ‪٢٠١٦‬ميالدي کال پورې له پرمختيايي السته راوړنو دساتنې له پاره دکافي مالي مرستو‬ ‫دورکړې ژمنه کړى ده‪ ،‬ددې مرستو بھير په ھيڅ وجه تضمين شوى نه دى‪.‬له ھمدې امله د حکومتدارۍ په‬ ‫برخه کې اصالحات او سمون نه يوازې دا چې دافغانستان داقتصادي ودې او پرمختيا له پاره يو غوراوى او‬ ‫نتخاب دى‪ ،‬بلکې ددې ھيواد د بقا او پايښت له پاره لږ ترلږه ديو داسې دولت په توګه چې د ‪٢٠٠٠‬ميالدي‬ ‫کال د لسيزې په پيل کې رامينځته شو‪ ،‬ھم ډير ضروري دى‪ .‬ډيرو او ژورو مطالعو ته اړتيا ده چې په‬ ‫افغانستان کې خنډونه وپيژندل شي‪ .‬خو له دې سره ھم کولى شو دعلمي نقطه نظره او اقتصادي بنسټونو له‬ ‫‪21 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫مخې دحکومتوالۍ پنځو عمومي برخو ته اشاره وکړو‪ ،‬چې دافغانستان داقتصادي ودې دننګونو په پام کې‬ ‫نيولو سره مھمه او بيړنۍ پاملرنه راجلبوي‪ :‬عامه مالي اداره )مديريت( له اداري فساد سره مبارزه‪ ،‬دقانون‬ ‫حاکميت‪ ،‬دملکي خدمتونو اصالحات او سمون‪ ،‬اوسيمه ييزه حکومتداري‪.‬‬ ‫دمالي او اقتصادي ټيکاو )ثبات( چوکاټ‪ :‬دستراتيژيکې نقطې نظره او ټولو احتمالي خطرونو ته په‬ ‫‪‬‬ ‫پاملرنه‪ ،‬دکرنې په پرمختيا او طبيعى سرچينو باندې تمرکز کولى شي داقتصادي ثبات او ټيکاو له پاره‬ ‫الزمې الرې چارې برابرې کړي‪ ،‬ځکه چې دواړه سکټورونه مالي عوايدو او له صادراتو څخه راوالړ‬ ‫شويو عوايدو ته زياتوالى ورکوي‪ ،‬چې دا به په خپل وارسره په مالي پايښت او دبھرني حساب په ثبات‬ ‫او ټيکاو کې مساعد واقع شي‪ .‬خو په افغانستان کې اقتصادي سياست په کل کې په مالي سياست پورې‬ ‫اړوند دى‪ .‬دکورنيو عوايدو زياتوالى دناخالص توليد تر ‪١٧‬سلنى پورې – ھغسې چې ددې رپوټ په‬ ‫مالي وړاندوينو کې يې يادونه شوې ده‪ .‬دعوايده دراټولو او يو موټى کولو له پاره به دھڅو او ھلو ځلو‬ ‫متمرکز کولو ته اړتياولري‪.‬‬ ‫کرنه‪ :‬دکرنې په سکټور کې دودې او پرمختيا لوړول داوبو لګولو دسيستم دښه والي ‪ ،‬دکرنيزې ځمکې‬ ‫‪‬‬ ‫پراختيا‪ ،‬دللمي او آبي ځمکو په ګډون‪ ،‬اوپه ښوونيزو او څيړنيزو خدمتونو باندې دولتي پانګه اچونې‬ ‫پاملرنې ته اړتيا لري‪ .‬دکاري فرصتونو رامينځته کول او داقتصادي ودې ھراړخيزوالى کولى شو‬ ‫پورونو ته دالس رسۍ‪ ،‬دبازار موندنې او ټکنالوژى دخدمتونو ‪،‬دغلودانو دتنوع ترويج او ھم ))د‬ ‫ارزښت زنځيرى(( دھدفمنو پروګرامونو )‪ (value chain‬دمجراء له الرې ددښځو دګډون او ونډې‬ ‫اخيستلو له پاره دفرصتونو په ترويجو لو سره زيات کړو‪.‬‬ ‫دکانونو رايستل‪ :‬په افغانستان کې دپانګې ‪ ،‬پوھې او تجربې محدوديتونو ته په پاملرنه د طبيعي سرچينو‬ ‫‪‬‬ ‫استخراج‪ ،‬وده او پرمختيا زياتې نړيوالى پانګه اچونې ته اړتيا لري‪ .‬که څه ھم يو شمير پانګه اچوونکو په‬ ‫دې برخه کې خپله عالقه او مينه والي څرګنده کړې ده‪ ،‬خوځينې خنډونه اوس ھم شته‪ ،‬چې بايد ھغو ته‬ ‫رسيدنه وشي‪ ،‬لکه دکليدي زيربناوو نشتوالى ‪ ،‬دمسلکي او مھارت لرونکو کار کوونکو کمښت او په حقوقى‬ ‫او مقرراتي چوکاټ کې سترې خاليګاوې ‪ .‬خو که چيرې دغه بدلونه او اصالحات ھم رامينځته شي‪ ،‬دکانونو‬ ‫په سکټور کې به دکار کسب او دندو پيداکيدنې احتماالً کمې او محدودې وى‪" .‬د طبيعي زٻرمو دھلٻز"‬ ‫پروګرام تطبيق‪ ،‬چې پالن شوى دى‪ ،‬کولى شي دکار کسب او دندو پيدا کول لوړ کړي او دکانونو له‬ ‫استخراج څخه السته راغلې ګټې دسيمې اوسيدونکو له پاره ھراړخيزې او دټولو له پاره شريکې کړو‪.‬‬ ‫خدمتونه‪ :‬داسې ھيله کيږي چې دکرنې او کانونو سکټور ونو وده او پرمختيا دھغو فعاليتونو له پاره‪ ،‬چې‬ ‫‪‬‬ ‫مخکې او وروسته له استخراج ‪ -‬کرنې څخه دليږدراليږ د )حمل ونقل (‪ ،‬تدارکاتو ‪،‬مخابراتو‪ ،‬پرچون‬ ‫سوداګرۍ اومالي خدمتونو په شمول لوړې کړې‪ ،‬دمحدوديتونو په پام کې نيولو سره په دې سکټورونو کې په‬ ‫دغه پرمختيايي پړاو کې دډيرو مغلقو او پيچلو خدمتونو له پاره غوښتنه او تقاضا وي او داسې ھيله کيږي‬ ‫چې سکټور دنوعيت او غوښتنې په کچه خدمتونو ته ځان عيار او ددې له پاره په ځان کې الزم ځواک‬ ‫پياوړې کړي‪.‬په افغانستان کې دخدمتونو دسکټور پراختيا په دې وروستيو کلونو کې دامسئله ثابتوي‪ ،‬په دې‬ ‫ترتيب بايد دخدمتونو دسکټور دتحرک وړتيا او پياوړي کولو په منطور دپانګه اچونې دفضا دښه والي له پاره‬ ‫‪ ،‬په ځانګړې توګه په بازار کې دشرکتونو دننوتو او بھر کيدو او ھمدارنګه دسوداګرۍ دسرته رسولو له پاره‬ ‫پانګه بايد دوام ومومي‪ ،‬دخدمتونو دسکټور پراخول‪ ،‬په ځانګړې توګه په ښاري سيموکې دښځو او ځوانانو‬ ‫دکار کسب دالرو چارو دپيداکولو دپروګرامونو له پاره ښه فرصتونه برابروي‪.‬‬ ‫بنسټونه )زيربناوې(‪ :‬دطبيعي سرچينو او کرنې دسکټورونو دزيربناوو په اړه‪ ،‬په ځانګړې توګه داونو‬ ‫‪‬‬ ‫او انرژي‪ ،‬په برخه کې له ګډو خنډونو سره مخامخ دي‪ ،‬په دواړو سکټورونو کې وده او پرمختيا په پاې‬ ‫‪22 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫کې دزيربنايي اسانتياوو تقاضا او اړتياوې زياتوي‪ ،‬ھر څوکه داھم الزمه ده چې موجودې زيربناوې‬ ‫ښې شي‪ ،‬چې دپه کار نه راتللو اندازه يې کمه شي او په ھيواد کې دسرچينو او منابعو ويش په ښه توګه‬ ‫ترسره شي‪ .‬داوبو نويو سرچينو دزياتوالي له پاره حل الرې کيداى شي دھيواد دننه برابرې شي‪ ،‬ولې په‬ ‫پاې کې ډيره غوره ټاکنه او انتخاب کيداى شي دسيمه ييزو ھمکاريو په پياوړى کولوسره وي‪.‬‬ ‫بشري پانګه‪ :‬دانساني پانګې دلوړولو له پاره دپروګرامونولومړيتوبونه‪ ،‬دافغانستان په بشري پرمختيا کې‬ ‫‪‬‬ ‫دشتو خاليګاوو دشتون له امله کار ستونزمن کيږي‪ .‬له ھمدې امله ددې پروګرامونو ماھيت بايد جامع او‬ ‫پراخه وي او اقتصادي‪ ،‬سياسي ټولې ھغه وسيلې بايد په کې موجودې وي‪ ،‬چې دبشري پانګې دپراختيا له‬ ‫پاره اغيزناکې دي‪ .‬دمسلکي زده کړو او حرفوي تعليماتو پروګرامونه )‪ (TVET‬بايد دبازار داړتياوو او‬ ‫تقاضاوو په پام کې نيولو سره دکرنې او طبيعي سرچينو دپراختيا له پاره ديو سکټوري فعاليت په چوکاټ کې‬ ‫طرح او تدوين شي‪ .‬له بلې خوا دټولنيزې ساتنې او خونديتوب ښه والى بايد دبشري پانګې دالرښوديو نه جال‬ ‫کيدونکى جزاوتو کې وي‪ ،‬ترڅو دټولنې دبيوزلو او غريبو ډلو زيانمن کيدنه کمه شي‬ ‫ځمکې ته الس رسى‪ :‬په افغانستان کې دځمکې بازار دحقوقي‪،‬مقرراتي او نھادي موضوعاتو په اړه له‬ ‫‪‬‬ ‫بيالبيلو ننګونو او چيلنجونو سره مامخ دى‪ ،‬چې ھمدې ستونزو ځمکې ته الس رسى محدود کړى دى او‬ ‫دځمکې دتمليک او تصدي مصؤنيت او خونديتوب کمزورى کوي‪ .‬دغه عوامل معموالً پرځمکه باندې‬ ‫داوږدو او دوام لرونکو شخړو دراڅرګنديدو سبب ګرځي‪ .‬دځمکې دمالکيت دحق دويش پروسه‬ ‫))دطبيعي سرچينو دھليز(( درامينځته کيدو او پراختيا‪ ،‬دکوچنيو متصرفينو له پاره داجاره ورکولو‬ ‫دډيرښو پروګرامونو طرحه او دځمکو دشخړو دحل سيستم ښه والى په افغانستان کې ددې دوو‬ ‫سکټورونو‪ -‬کرنې اوطبيعي سرچينو‪ ،‬په وده‪ ،‬پرمختيا او پراختيا کې مستيقما ً مرستندوى واقع کيږي‪ .‬له‬ ‫ھمدې امله دځمکه والۍ په قوانينو او مقرراتو کې تعديالت او ھمدارنګه دافغانستان دځمکې دادارې‬ ‫دبنسټونو دظرفيت لوړاوى په ھمدې پيمانه دارزښت او اھميت وړ دى‪ ،‬ترڅو وکړاى شو داډاډ ترالسه‬ ‫کړو چې دځمکې او ځمکوالۍ دچارو ستونزوته‪ ،‬په حانګړې توګه په ټولنه کې دمحرومو ډلو له پاره په‬ ‫پوره ډول رسيدنه وشي‪.‬‬ ‫مالي سرچينو ته الس رسى‪ :‬په افغانستان کې دبانکوالۍ او کوچنيو پورونو په سکټور کې له لومړنيو‬ ‫‪‬‬ ‫پرمختګونو څخه داکړکيچ رامينځته شو‪ ،‬چې دمقرراتو‪ ،‬مالي څارنې او ھمدارنګه په افغانستان کې يې‬ ‫دمالي خدمتونو د ډولونو په اړه اساسي نيمګړتياوې راڅرګندې کړې‪ .‬داسې توصيه کيږي چې‬ ‫دبانکدارۍ او کوچنيو پورونو دسکټور دڅارنې او دوامداره ښه والى کارونه دې تعقيب شي او بنسټيز‬ ‫ظرفيتونه دې له پخوا څڅه پياوړي شي‪.‬‬ ‫کوم شى بدلون ته اړتيا لري؟‬ ‫د افغانستان دولت مشخص او څرګند نظر لري چې تر ‪٢٠٢٥‬ميالدي )‪١٤٠٤‬لمريز( کال پورې په يو ځان بسيا ھٻواد باندې‬ ‫تبديل شي‪ .‬پورتنۍ موخه او ھدف د "بدلون سريزې له پاره دافغانستان الرښوونکي نظر" سند کې ‪ ،‬چې په ‪٢٠١٢‬ميالدي کال‬ ‫د توکيو په کنفرانس کې وړاندې شو‪ ،‬داسې دى‪ :‬د نړيوالې ټولنې په مرستو پورې تړلې اندازه د غير نظامي او امنيتي‬ ‫سکټورونو له پاره تر ‪٢٠٢٥‬ميالدي کال پورې د نورو لږو پرمختلليو ھيوادونو سره لږ تر لږه د پرتلې په اندازې پورې‬ ‫راکمه شي‪ ( 6) .‬په دې سند کې څرګنده شوې چې دې موخې ته درسيدو او يو مستلزم نظر دى ته په السرسۍ چې "يو فعال‬ ‫‪                                                            ‬‬ ‫‪-6 ‬دافغانستان دولت‪٢٠١٢ ،‬ميالدي‪)) :‬په افغانستن کې له ځان بساينې څخه مالتړ‪ :‬دتحول او بدلون دلسيزې له پاره ستراتيژيک نظر(( افغانستان‬ ‫‪.‬لينک )پته( ‪ ‬‬ ‫‪http://mof.gov.af/Content/Media/Documents/Towards‐Self‐Reliance‐27‐6‐2012167201210282583553325325.pdf‬‬ ‫‪23 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫او پياوړى اقتصاد‪ ،‬په چټکې ودې او پرمختيا سره‪ ،‬چې له برابرۍ څخه برخمن او يو پايښت لرونکى اقتصاد وي‪ ،‬چې ھغه‬ ‫ښې او غوره حکومتدارۍ او ډيرې بنسټيزې پانګې اچونې ته اړتيا لري‪ ".‬دغه نظر دافغانستان دپرمختيا په ملي ستراتيژي‬ ‫)‪ (ANDS‬او دملي لومړتيوبونو په پروګرام )‪ (NPP‬کې ھم ځاى په ځاى شوى دى‪.‬‬ ‫د لومړيتوب پروګرامونه په ھغو ټولو لومړيتوب لرونکو سکټورونو کې د پانګې اچونې اړتيا په ګوته او څرګندوي‪ ،‬چې د‬ ‫اقتصادي ودې له پاره ډير مھم دى‪ .‬او دغه سکټورونه عبارت دي له‪ :‬د کانونو رايستل‪ ،‬کرنه او زير بناوې )حمل ونقل يا‬ ‫ليږد راليږد‪ ،‬انرژي او اوبه( سربيره پردې دغه سکټورونه د بشري پانګې د ملي لومړيتوبونو د پراختيا پروګرامونه‪ ،‬په‬ ‫حکومتدارۍ کې ښه والى‪ ،‬دعامه مالي مديريت اصالحات او سمون او په ھيواد کې سراسري ثبات او ټيکاو تشويق‬ ‫اوھڅوي‪.‬‬ ‫خو افغانستان تراوسه له ليږد او انتقال څخه وروسته پړاو له پاره داقتصادي ودې داسې الرښود‪ ،‬چې ھغه وکړاى شي‬ ‫اقتصادي سرچينې او دپاليسۍ تصميمونه لومړيتوب بندي کړي‪ ،‬نه دى طرحه کړى‪ .‬دافغانستان دملي پرمختيا تګالره‬ ‫)ستراتيژي( او دلومړيتوب پروګرامونه دواړه دموضوعاتو دپوښښ له نظره ډير جامع دى او زياتې پروژې پکې شاملې دي‪،‬‬ ‫چې له ھغو مالي وجھو څخه به څو ځل زياتې وي‪ ،‬چې ددولت په واک او الس کې دي‪ .‬په دې دواړو سندونو کې يو شمير‬ ‫نامحدودې پروژې او وړانديز شوي پروګرامونه تمويلوونکو ته ددې فرصت ورکوي چې يوازې دخپلې خوښې پروګرامونه او‬ ‫پروژې وټاکي او دنورو پاتې اساسي پروګرامونو له پاره – چې داقتصادي ودې او کار کسب او دندو دپيدا کولو له پاره‬ ‫اغيزناکې او الزمې دى‪ -‬دھغو دتمويل له پاره ھغوى کافي پيسې برابرې نه کړي‪ .‬سربيره پردې دافغانستان دملي پرمختيا تګالره‬ ‫او دملي لومړيتوب پروګرامونه له اندازې زيات په پانګه اچونه باندې متمرکز دي‪ ،‬خو دپاليسۍ اصالحات اوسمونونه‪ ،‬چې‬ ‫دافغانستان داقتصادي ودې او پراختيا له پاره الزمي او ضروري دي‪ ،‬ددې دواړو سندونو له حوصلې څخه دباندې پاتې دي‪.‬‬ ‫نوى دولت به دافرصت ولري چې دافغانستان پرمختيايي پروګرامونه له نوي سره وڅيړي او تنظيم يې کړي او ھغه‬ ‫داقتصادي ودې تريو الرښود الندې سره يوځاى او توحيد کړي‪ .‬دغسې يونوى الرښود به اساسا ً دلوى اقتصاد او مالي لنډ‬ ‫مھاله ننګونو او ھمدارنګه دپانګه اچونې له مخې څخه دخنډونو ليرې کولو په منظور دکوچني اقتصاد اوږد مھاله‬ ‫پروګرامونو‪ ،‬دتوليد دکچې لوړولو‪ ،‬دکار دفرصتونو ښه والي او داقتصادي ودې په ھراړخيزکولو باندې متمرکزې وي‪.‬‬ ‫الندينى جدول چې کوم داصالحاتو فھرست وړاندې کوي‪ ،‬ھغه ددولت لومړيتوبونه ګڼل کيږي‪» .‬دپاليسۍ ديادښتونو لړۍ «‬ ‫دافغانستان دنوي دولت له پاره ‪ ،‬چې دھغو تھيه کول او برابرول اوس دنړيوال بانک له خوا جريان لري‪ ،‬کولى شي‬ ‫داالندې لنډ مھالي او منځ مھالي وړانديزونه ډير مشخص او مشرح کړي‪:‬‬ ‫دلومړيتوب لړونکي اصالحات او کړنې‬ ‫ساحه اوموخه )ھدف(‬ ‫د بھير چټکوالى‪ ،‬معرفى‪ ،‬تطبيق او ورپسې په اضافي ارزښت باندې د ماليې‬ ‫‪‬‬ ‫داقتصادي ثبات اوټيکاو ساتنه او‬ ‫دوضع کولو سيستم )‪ (VAT‬پراختيا؛‬ ‫پايښت لرونکى مالي ښه والى‬ ‫په ګمرکونو کې دعوايدو د فرار د اندازې کمول‪ ،‬د خطراتو د مديريت د‬ ‫‪‬‬ ‫سيستم د پراخوالى له الرې‪ ،‬او د کنترول او څارنې زياتوالى او د ګمرکونو د‬ ‫ادارې دتطبيقي ظرفيت د لوړولو له الرې‪،‬‬ ‫د کانونو درايستلو له پاره د پانګې اچونې د مناسبې فضارامينځته کول‪ ،‬د‬ ‫‪‬‬ ‫تقنيني او مقرراتي چوکاټ د دوامداره ښه والي له الرې؛‬ ‫دکرنيز توليدي ظرفيت وده او په‬ ‫داوبو لګولو د سيستم ښه والى او له اوبو څخه داستفادې موثريت‬ ‫‪‬‬ ‫د کرنيزو توليداتو زياتوالى )ساحه او ځمکه(‬ ‫‪‬‬ ‫کرنيزه پراختيا کې ګډون‬ ‫د دولتي پانګې اچونې زياتوالى‪ ،‬په ښوونيز او څيړنيزو خدمتونو باندې‬ ‫‪‬‬ ‫پورونو‪ ،‬دبازارموندنې خدمتنونو او ټکنالوژۍ ته د السرسي ښه والى او‬ ‫‪‬‬ ‫‪24 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫پياوړتيا‬ ‫دغلو دانو د تنوع ترويج او دکرنيزو محصوالتو "ارزښت کړۍ" وده او‬ ‫‪‬‬ ‫پرمختيا‬ ‫دارزښت دزنځيرې په بيالبيلو پړاوونو کې دښځوشريکول‬ ‫‪‬‬ ‫دطبيعي سرچينو ددھليز په لوري دپانګه اچونې له پاره دچمتووالى دفعاليتونو‬ ‫‪‬‬ ‫د طبيعي زٻرمو د دھليز پروګرام‬ ‫پيل‬ ‫تطبيق او دبيعي سرچينو په وده او‬ ‫دکانونود قانون او مقرراتو اصالح‪ ،‬سمون او توشيح‪،‬‬ ‫‪‬‬ ‫پرمختيا کې دعامه ګډون پياوړتيا‬ ‫په استخراجي صنايعو کې درونټيا او شفافيت نوښت )‪ (EITI‬ته‬ ‫‪‬‬ ‫داعتبارورکولو له الرې دھلو ځلو او ھڅو زياتوالى؛‬ ‫شفافيت ته دژمنې پياوړتيا دټولنيزوحساب ورکولو ميګانيزمونه درامينځته‬ ‫‪‬‬ ‫کولو له الرې؛‬ ‫دکانونو او پتروليم وزارت په چوکاټ کې دڅارونکو ادارو پياوړتيا‪،‬؛‬ ‫‪‬‬ ‫په کوچنۍ اندازه کانونو درايستلو څخه او دښځو دزرګرى له فعاليتونو څخه‬ ‫‪‬‬ ‫مالتړ؛‬ ‫دھدفمنو حرفوي پروګرامونو او اقتصادي مرستو برابرول؛‬ ‫‪‬‬ ‫دسيمې داوسيدونکو او دکانونو دپانګه اچوونکو ترمينځ دپرمختيايي توافقونو‬ ‫‪‬‬ ‫ھڅول؛‬ ‫‪‬‬ ‫دليږد او انتقال دپروسې ساده کول او دملکيتونو نثبت‪ ،‬دبيلګې په توګه‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫دخدمتونو ددوام لرونکى پراختيا‬ ‫دملکيتونو دثبت دټولو پړاوونو له پاره دپروسې دکمپيوټري کولو له الرې ديو‬ ‫څخه ډاډ ترالسه کول‬ ‫واحد مرکز رامينځته کول‪.‬‬ ‫دتضامني شرکتونو ‪ ،‬سھامي شرکتونو او دمحدود المسوليت شرکتونو‬ ‫‪‬‬ ‫دقوانينو تعديل دمعلوماتو دافشاء کولو او مالي صورتونو الزمي ګرځولو له‬ ‫پاره ‪ ،‬دقرارداد له طرفونو سره په معاملو کې دشرکتونو درئيسانو دمسووليت‬ ‫مننې لوړول‪ ،‬او په محکمو کې دپانګه اچوونکو له پاره داسانتياوو برابرول‬ ‫دھغوى له حقوقو څخه داستفادې له پاره؛‬ ‫له ھيواد څخه دباندې دسوداګرۍ له پاره داړتيا وړ سندونو دشمير کمول‪ ،‬او‬ ‫‪‬‬ ‫دنړيوالو اغيزناکو او برياليو الرو چارو سره دکړنالرو ھماھنګ او ھمغږي‬ ‫کول‪ ،‬دصادراتي محصوالتو له پاره دځانګړو جوازونو دله منځه وړلو په‬ ‫ګډون؛‬ ‫په محکمو کې او دمحکمو دپريکړو په تطبيق کې دځنډ دمواردو پيژندل؛‬ ‫‪‬‬ ‫دکابل په سيند باندې داوبو دنويو بندونو جوړول‪ ،‬او يا په يديل عنوان‪ ،‬داوبو‬ ‫‪‬‬ ‫دسترو او کليدي زيربناوو ښه والى‬ ‫دزيرمو))آبګيربند(( جوړول دمنځ مھاله حل الرې په توګه؛‬ ‫او پراختيا‬ ‫په ټول افغانستان کې دموجودو بندونو جوړونه او بيارغونه‪ ،‬په ځانګړې‬ ‫‪‬‬ ‫توګه دھيواد په جنوبي سيمو کې )چې ھلته داوبو کمښت په کلکه‬ ‫احساسيږي(؛‬ ‫داوبو لګولو له تاسيساتو څخه دساتنې او څارنې دعملياتي کارونو داجرائيوى‬ ‫‪‬‬ ‫الرو چارو په اړه دڅرګندې پيژندنې او تعريف ټاکنه؛‬ ‫د » داوبو دحوزو په اساس داوبو دسرچينو او زيرمو جامع مديريت «‬ ‫‪‬‬ ‫روش او الره چاره کارول؛‬ ‫»دطبيعي پيښو دخطرونو مديريت «ترالس الندې نيول د‪ (i) :‬دراټولولو‬ ‫‪‬‬ ‫دظرفيت لوړول او دشميرو اوارقامو تحليل او شننه )‪ (ii‬له ګاونډيو ھيوادونو‬ ‫سره دآب وھوا دمعلوماتو شريکول‪،‬او )‪ (iii‬دميکانيزم او بين الوزارت کميټى‬ ‫درامينځته کولو له الرې؛‬ ‫دکروندو دننه داوبو دمديريت پياوړتيا؛‬ ‫‪‬‬ ‫په نړيوالو پروګرامونو او غونډو لکه ))دجنوبي آسيا د))اوبو نوښت(( کې‬ ‫‪‬‬ ‫دوام لرونکى ګډون او ونډه اخيستل ‪ .‬او دفراسرحدي اوبو په ھکله دسيمه‬ ‫ييزو ھمکاريو له پاره له نورو پروګرامونو او وسيلو څخه استفاده کول؛‬ ‫‪25 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫دانرژي په برخه کې ‪ ،‬دکارونو دوام ‪ ،‬لکه‪ (i) :‬دبريښنا دانتقال او ويش ښه‬ ‫‪‬‬ ‫والى؛ )‪ (ii‬دتنظيمى او مقرراتي چوکاټ پياوړتيا‪ ،‬دخدمتونو وړاندې کولو ښه‬ ‫والى او دانرژۍ دتوليد په بنسټونو او مرکزونو کې دساتنې او څارنې مديريت‬ ‫او )‪ (iii‬په دې ترتيب ددې بنسټونو په جوړښت کې دبدلون راوستل او ؛‬ ‫دسيمه ييزې انرژي پروژو‪،‬لکه ‪ TAPI‬او ‪ CASA 1000‬دقوي ژمنې‬ ‫‪‬‬ ‫ساتل ؛‬ ‫لومړيو زده کړو ته دبرابرې الس رسۍ دپراختيا دوام‪ ،‬دنويو ښوونځيو او‬ ‫‪‬‬ ‫د بشري پرمختيا زياتوالى او پراخيتا‬ ‫زياتو ښوونکو داستخدام له الرې؛‬ ‫په لوړو زده کړو‪ ،‬مسلکي زده کړو او حرفوي تعليماتو )‪ (TVET‬کې‬ ‫‪‬‬ ‫دعامه او خصوصي ګډون زياتوالى او ترويج؛‬ ‫دښوونې او روزنې دبرابر حق پياوړي کول‪ ،‬دھدفمنو پروګرامونو په تطبيق‬ ‫‪‬‬ ‫سره‪ ،‬لکه دښځينه تکړه ښوونکو دشمير زياتول‪ ،‬دښځينه زده کړو مرکزنو‬ ‫درامينځته کولو شمير زياتول‪ ،‬دګوښه شويو ډلو په ھکله دمعلوماتو او ارقامو‬ ‫راټولولو پياوړى کول او يا په تجربوي بڼه دزده کوونکو دشموليت داندازې‬ ‫دلوړولو له پاره دنويو الرو چارو آزمويل؛‬ ‫دلومړينو‪ ،‬ثانوى‪ ،‬عالى زده کړو او مسلکي حرفوي زده کړو کيفيت لوړول د‬ ‫‪‬‬ ‫»دتعليمي پروګرامونو ملي چوکاټ « په تطبيقولو سره ؛‬ ‫دلوړو زده کړو وده او ښه والى له دې الندې الرو څخه‪ (i) :‬دلومړنيو‬ ‫‪‬‬ ‫او ثانوي زده کړو دکيفيت دلوړولو له پاره د دولتي سيستمونو پياوړى‬ ‫کول؛ )‪ (ii‬دکار دبازار داړتياوو په بنسټ دمسلکي او حرفوي زده کړو‬ ‫طرحه؛ )‪ (iii‬دکرنيزو او طبيعي زيرمو او سرچينو دپرمختيا له پاره په‬ ‫تخصصي بڼه ددې پروګرامونو تنظيمول؛‬ ‫دعامې روغتيا په وزارت کې دکاري او اجرائيوي سستمونو پياوړي‬ ‫‪‬‬ ‫کول داساساي روغتيايي خدمتونو دښه وړاندې کولو له پاره‪ ،‬د ھغو‬ ‫ملي روغتونونو دحالت ښه کول‪ ،‬چې په ډير ناوړه حالت کې واقع دي‬ ‫او ديو لړ موانعو او خنډونو لرې کول‪ ،‬چې دروغتيايي خدمتونو‬ ‫دوړاندې کولو په مقابل کې شتون لري؛‬ ‫دماشومانو دتغذيې او دزده کړې د دوران له پاره يو منظم پروګرام ترالس‬ ‫‪‬‬ ‫الندې نيول؛‬ ‫دټولنيز مصؤنيت او خونديتوب دبيالبيلو الرو چارو په پام کې نيول او‬ ‫‪‬‬ ‫مطالعه کول او دمالي ځواک له نظره دټولنيزې ساتنې پروګرامونه؛‬ ‫دځوانانو دملي پاليسۍ خپرول او په ملي پرمختيايي پروګرامونو کې دګډون‬ ‫‪‬‬ ‫له پاره دھدفمنو پروګرامونو تطبيقول ؛‬ ‫دځمکه والۍ دچارو دتنظيم دقانون او دځمکي داستمالک دقانون له تعديالتو‬ ‫‪‬‬ ‫ځمکې ته دالسرسی ښه والى‬ ‫څخه مالتړ‪،‬او دځمکې پورې اړوندو قوانينو او پاليسو په ھکله عامه‬ ‫اوپياوړى کول‬ ‫پوھاوى؛‬ ‫له محکمې څخه دباندې دځمکې دشخړو دحل سيستم رسمي کول‪،‬ديوې په‬ ‫‪‬‬ ‫رسميت پيژندل شوى پروسې له الرې؛‬ ‫دځمکې دادارې دظرفيت لوړول او دھغې دحکومتدارۍ دجوړښت ښه والى؛‬ ‫‪‬‬ ‫دځمکې دامالک دثبت حق او دانتقال پروسه له محکمو څخه يوې دولتي‬ ‫‪‬‬ ‫ادارې ته او دھغو ځمکو دملکيت دسيند دثبت دبھير چټکول ‪ ،‬چې دطبيعي‬ ‫سرچينو ددھليز په تګلوري کې واقع شوي دى؛‬ ‫ددولتي ځمکو دتخصيص دپاليسۍ طرحه او تدوين ؛‬ ‫‪‬‬ ‫دبانکدارۍ دغوره قوانينو په تنفيذ سره دمالي څارنې پياوړتيا دافغانستان‬ ‫‪‬‬ ‫مالي سرچينو دالس رسۍ ښه والى‬ ‫دمرکزي بانک دظرفيت په لوړولو سره؛‬ ‫دافغانستان بانک دمقرراتي – نظارتي ظرفيت او اعتبار پياوړى کول‪ ،‬چې‬ ‫‪‬‬ ‫‪26 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫دمالي سکټور دثبات له پاره ډيرمھم دى‪ .‬؛‬ ‫او پياوړتيا‬ ‫دکوچنيو پورونو دسکټور پياوړتيا‪ ،‬مالي نوښتونو او ثبات ته په پاملرنه ؛‬ ‫‪‬‬ ‫دمالي سکټور دزيربنايي سيستمونو )دمالي تضميناتو ثبت‪ ،‬دعامه پورونو‬ ‫‪‬‬ ‫ثبت‪،‬دمالي پرداخت سيستم دافغانستان مالي او بانکداري انستيتوت( پياوړي‬ ‫کول؛‬ ‫داداري فساد سره دمبارزې دعملياتي پالن طرحه او تطبيق؛‬ ‫‪‬‬ ‫دحکومتدارۍ ښه والى‬ ‫دبودجه جوړولو دپروسې او دحساب ورکولو او شفافيت پياوړتيا ‪ ،‬دکورني‬ ‫‪‬‬ ‫او بھرني تفتيشونو دښه والي له الرې او دبودجه بندۍ له پاره دحقوقي‬ ‫اساساتو او نھادي جوړښتونو بيا کتنه؛‬ ‫دتدارکاتو داصالح او سمون له پاره ديو جامع پروګرام ترالس الندې نيول؛‬ ‫‪‬‬ ‫لومړنيو خدماتي واحدونو ته دمالي مديريت دمسووليتونو سپارلو طرحه ‪ ،‬او‬ ‫‪‬‬ ‫دواليتونو په کچه دوزارتونو دمالي مديريت ددندو ښه والى؛‬ ‫په عدلي اوقضايي ادارو کې دځواب ويونکو جوړښتونو پياوړتيا او موثريت‬ ‫‪‬‬ ‫زياتول‪ .‬او له دې الندې الرو څخه دملکي خدمتونو دسيستم ښه والى‪(i) :‬‬ ‫دکارکوونکو دظرفيت لوړول‪ ،‬استخدام او تنظيم دھماھنګ او ھمغږى کولو‬ ‫دپروسى دښه مديريت او له )موازى( ملکي خدمتونو څخه ملکي اساسي‬ ‫خدمتونو ته دمھارتونو ليږدول؛ )‪ (ii‬دملکي خدمتونو دکارکوونکو له پاره‬ ‫دامارو او ارقامو دمديريت ښه والى؛ )‪)) (iii‬دملي تخنيکي‬ ‫مرستو(()‪(NTA‬دالرښودونو تطبيق د معاشونو دھماھنګۍ او ھمغږۍ له پاره‬ ‫‪ ،‬او)‪ (iv‬دمعاشونو دورکړې له مؤقت سيستم څخه انتقال ‪ ،‬چې په اساسي‬ ‫ملکي خدمتونو کې ترسره کيږي؛‬ ‫له دې الندې الرو څخه د ملکي خدمتونو مسلکي کول او پياوړي کول‪ (i) :‬د‬ ‫‪‬‬ ‫ملکي خدمتونو د قانون تصويب؛ )‪ (ii‬لومړيتوب لرونکو اداري کاري ساحو‬ ‫کې د مسلکي کدرونو رامينځته کول؛ )‪ (iii‬د استخدام د پروسې ښه والى او‬ ‫)‪ (iv‬د واليتونو په کچه د کارکوونکو استخدام او د ظرفيتونو لوړول ؛‬ ‫د ملکي خدمتونو د کارکوونکو دحساب ورکولو دمسووليت لوړول‪ ،‬له دې‬ ‫‪‬‬ ‫الندې الرو‪ (i) :‬د اداري کړنالرو د قانون تصويبول ‪ ،‬چې پکې د اتباعو د‬ ‫حقونو په اړه معلومات خوندي وي؛ )‪ (ii‬په وزارتونو کې دکليدي خدمتونو له‬ ‫پاره د معيارونو تعريف او پيژندنه‪ ،‬او )‪ (iii‬ددولتي خدمتونو له پاره‬ ‫شکايتونو ته درسيدنې د سيستمونو پياوړتيا‪.‬‬