                                                                                        70027


              ՀԱ�?ԱՎԱՅԻՆ ԿՈՎԿԱ�?
    ԱՂՔԱ�?ՈւԹՅԱՆ Ծ�?ԱԳ�?ԱՅԻՆ ԳՆԱՀԱ�?ՈւՄ

                    �?եխնիկական գրություն #5

ՀԱՅԱ�?�?ԱՆ
Ժողովրդագրական փոփոխությունները և
սո�?իալական քաղաքականության ու
աղքատության վրա դրան�? հետևանքները1

Հուլիս 2011




Մարդկային զարգա�?ման ոլորտի ստորաբաժանում
Եվրոպայի և Կենտրոնական Ասիայի տարածաշրջան
Համաշխարհային Բանկ


      ՀԲ �?արածաշրջանի փոխնախագահ                     Ֆիլիպ Հ. Լի Հուերու
      ՀԲ գրասենյակի`տարածաշրջանի տնօրեն              Ասադ Ալամ
      Ոլորտի տնօրեն                                  Մամթա Մուրթի
      Ոլորտի մենեջեր                                 Յեսկո Հենթչել
      Առաջադրանքը ստանձնած թիմի ղեկավար              Լիրե էրսադո

1
 Այս գրությունը պատրաստել է Վիկտորիա Լևինը, աշխատանքին իրեն�? ներդրումն են ունե�?ել նաև
Լիրե էրսադոն (Ավագ տնտեսագետ, ECSH4), Օուեն �?միթը (Ավագ տնտեսագետ, ECSH1), և Ալեքսան
Հովհաննիսյանը (Խորհրդատու, ECSHD), ԱՄՆ-ի Զարգա�?ման գործակալության /USAID/ PALM թիմը,
և մասնավորապես, �?ուսաննա Կարապետյանը, Հայաստանի կենսաթոշակային համակարգի
վերաբերյալ PROST վերլուծությանը մասնակ�?ելով:

                                          i
                        Գործադիր ամփոփում

1.   Այս գրությունը ներկայա�?նում է Հայաստանի ժողովրդագրական
փոփոխությունները և դրան�? հետևանքները քաղաքականության վրա, և
մասնավորապես` աղքատների վրա: Հայաստանում այժմ արձանագրվում է
բնակչության զգալի ծերա�?ում և բնակչության թվաքանակի համապատասխան
անկում. այս փոփոխություններն ունեն շատ հեռահար հետևանքներ: Հայաստանում
կտրուկ կրճատվել է ծննադաբերությունների թիվը` 1950թ. մեկ կնոջ հաշվով 4.5
երեխայի�? այժմ այդ թիվը կազմում է 1.74 երեխա, ինչը զգալիորեն �?ածր է այն
վերարտադրողունակության �?ու�?անիշի�?, որը կապահովեր բնակչության թվի
պահպանումը: Ակնկալվում է, որ Հայաստանի բնակչությունը, որ 1990թ.-ին կազմել է
3.5 միլիոն, կնվազի և 2050թ-ին կհասնի 3 միլիոնի: Այս միտումը, համադրվելով նաև
կյանքի ակնկալվող տևողության աճի հետ, կհանգե�?նի տարե�? բնակչության
տոկոսային աճին և աշխատունակ տարիքի բնակչության թվի կրճատմանը: Այս
գրությունը ներկայա�?նում է Հայաստանում ընթա�?ող ժողովրդագրական
փոփոխությունների ընդհանուր ուրվագիծը, ընդգծում է դրան�? կապը սո�?իալական
ծախսերի հետ, և առաջարկում է քաղաքականության հար�?երի շուրջ խորհրդածելու
մի շրջանակ` միտված աշխատուժի մասնակ�?ությանը, արդյունավետությանը, որ
միանշանակորեն կհանգե�?նեն Հայաստանի զարգա�?մանն ու աղքատության
կրճատման ապահովմանը: Այս գրությունը չի ներկայա�?նում քաղաքականությանն
ուղղված որոշակի առաջարկներ, փոխարենը, սակայն, ներկայա�?նում է այն
ընդգրկուն ոլորտները, որտեղ հետագա վերլուծական աշխատանքի կատարումը
կնպաստի ճշգրիտ քաղաքականության հնարավոր տարբերակների ձևավորմանը:


2.    Հայաստանի   տագնապե�?նող   ժողովրդագրկան   փոփոխություններն
ենթադրում են միջնաժամկետ առումով աճի, աղքատության կրճատման և
ֆինանսական կենսունակության քաղաքականությունների միջև փոխզիջում:
Բնակչության մեջ տարե�?ների թվի ավելա�?ումը կհանգե�?նի կենսաթոշակների և
հիմնականում տարե�? շահառուներին ուղղված այլ ծրագրերի մասով ֆինանսական
պարտավորությունների ավելա�?մանը: Այս ծախսերն անհրաժեշտ են, որ
տարե�?ներին, որոնք կարող է չունեն եկամտի այլ աղբյուր, պաշտպանեն
աղքատությունի�?: �?ակայն, եթե ժողովրդագրական ան�?ումը լավ չի կառավարվում,
ապա տարե�?ների վրա կատարվող ծախսերի ավելա�?ումը կարող է ամբողջովին
կլանել ֆինանսական և վարչական ռեսուրսներն` այլ առաջնահերթ ոլորտներին
զրկելով դրան�?ի�?,    և վտանգել Հայաստանի տնտեսության զարգա�?ման
հեռանկարները: Հետևաբար, աշխատանքի արտադրողականության խթանումը և
տարե�?ների կենսամակարդակի ապահովումը ճշգրտորեն հավասարակշռելը
դառնում   է կարևորագույն նպատակ` աղքատության հարատև կրճատման և
երկարաժամկետ բարգավաճման ապահովման առումով: Այս գրությունն
                                     ii
անդրադառնում է քաղաքականությունների մի շարք ոլորտների, որ կարող են օգնել
մեղմա�?նելու այն սահմանափակումները, որ կձևավորվեն առաջիկա մի քանի
տասնամյակների ընթա�?քում ժողովրդագրական ուժերի ազդե�?ությամբ:

3.    Հայաստանի աշխատունակ տարիքի բնակչությունը սկսել է նվազել, և այդ թվի
ավելի արագ անկման հեռանկարը լուրջ մարտահրավերի է վերածվում` ապագայում
աշխատուժի պահպանման և աճի առումներով: Այս խնդրի լուծման մի եղանակ
կհանդիսանա այնպիսի քաղաքականությունների իրականա�?ումը, որը միտված
կլինի աշխատունակ տարիքի անձան�? տեսակարար կշռի ավելա�?մանը, ովքեր կամ
աշխատում են կամ էլ ակտիվորեն աշխատանք են փնտրում: Ներկայումս
զբաղվածությունը Հայաստանում տղամարդկան�? համար կազմում է 75%, իսկ
կանան�? համար` 60%: Այս �?ու�?անիշը տարածաշրջանի մյուս երկրների�? շատերի
համամատ լավ արդյունք է: Հայաստանում հաջորդ տասնամյակի ընթա�?քում ամբողջ
աշխատուժի զարգա�?ման հաշվարկները �?ույ�? են տվել, որ 2008- 2012 թթ.
ժամանակահատվածում աշխատուժը հավանական է կավելանա` 1.60 միլիոնի�?
հասնելով շուրջ 1.66 միլիոնի, ապա կնվազի և 2020թ-ին կհասնի 1.62 միլիոնի:
Վերջինի նվազե�?ումի�? հնարավոր կլինի խուսափել, եթե կառավարությունը
կարողանա ապահովել բոլոր տարիքային/սեռային խմբերի աշխատուժի
մասնակ�?ության մակարդակի նույնիսկ փոքր և աստիճանական աճ (2008-2020 թթ.
համար 2%): �?կզբունքորեն սրան հնարավոր կլինի հասնել ակտիվա�?նելով այն
անհատներին, ովքեր արդեն աշխատուժի�? դուրս են, կամ էլ խրախուսելով
ֆիզիկական անձան�? շարժը` ոչ պաշտոնականի�? դեպի պաշտոնական
զբաղվածության ոլորտ: Գործազրկության մակարդակը Հայաստանում բարձր է;
2009թ. տվյալներով 15 + տարիքի անձան�? համար այն 18.5% էր, իսկ 15-24 տարիքային
խմբի համար անհավանական 41%: �?ա վկայում է, որ անհրաժեշտ է ուսումնասիրել
աշխատաշուկայի ծրագրերի առկա վիճակը, ինչպիսիք են աշխատանք փնտրելու
աջակ�?ության և վերապատրաստման / ուսու�?ման ծրագրերը: Այլ ծերա�?ող երկրներն
(մասնավորապես Եվրոպական երկրներն ու Միա�?յալ Նահանգները) օգտագործել են
կենսաթոշակի ան�?նելու տարիքի սահմանման իրավասությունը, որպեսզի թե՛
խթանեն ակտիվ մասնակ�?ության բարձր տեմպերը, և թե՛ նվազե�?նեն
կենսաթոշակային համակարգի ֆինանսական բեռը: Այս առումով, Հայաստանի
կառավարությունն արդեն իսկ ձեռնարկել է հիշատակելի մեկ քայլ.` սկսած 2006 թ.-
ի�?   կառավարությունը     սկսել   է   աստիճանաբար      բարձրա�?նել     կանան�?
կենսաթոշակային տարիքը որպեսզի 2011թ.-ին այն հավասարվի տղամարդկան�?
կենսաթոշակային տարիքին` 63-ին:         Եվ վերջապես, այս գրությունը նաև
ներկայա�?նում է որոշ նախնական վկայություններ այն մասին,            որ կանան�?
աշխատուժի մասնակ�?ությունը կարող է սահմանափակված լինել երեխայի խնամք
կամ խնամքի կարիք ունե�?ող անձան�? համար մատչելի և որակյալ ծառայությունների
ապահովման բա�?ակայության պատճառով: Այս հար�?ը ավելի խորը վերլուծության
կարիք     ունի`   նման    ծառայությունների  պահանջարկի        և    առաջարկի
ուսումնասիրության առումով:

                                     iii
4.   Ի հավելում աշխատուժի մասնակ�?ությունը խթանելուն Հայաստանի
կառավարությունը կարող է նաև ակտիվ միջո�?ներ ձեռք առնել ուղղված
աշխատանքի արտադրողականության բարձրա�?մանը: Դրան կարելի է հասնել ավելի
կրթված և ավելի ճկուն աշխատուժ ունենալով, տեխնոլոգիան ավելի արդյունավետ
օգտագործելով, և ավելի լավ համադրելով աշխատողների հմտություններն ու տվյալ
աշխատանքը: Այս գրությամբ ներկայա�?վող վերլուծությունը �?ույ�? է տալիս, որ հետ-
հանրակրթական կրթությամբ հայաստան�?իները ավելի շատ են ներգրավված
պաշտոնական ոլորտում, ինչը հայտնի է որպես ավելի արդյունավետ աշխատանք,
քան ոչ-պաշտոնական ոլորտն է; այսպիսով, բարձրագույն կրթության ձեռք բերումը
և ավելի որակյալ ուսումը կարող են արտադրողականության աճի հնարավոր
կատալիզատորներ լինել: Հետագա ուսումնասիրության արժանի ոլորտները կարող
են ներառնել մեծահասակների կրթության և ամբողջ կյանքի ընթա�?քում սովորելու
հնարավորությունների ուսումնասիրությունը` որ պահպանեն         և բարելավեն
աշխատողների հմտությունները: Ի վերջո, գրությունը ներկայա�?նում է սո�?իալական
ծրագրերի վրա պետական ծախսերի վերլուծությունը` ըստ տարիքային խմբերի, որը
բա�?ահայտում է, որ Հայաստանի ամենաերիտասարդ քաղաքա�?իները մեկ շնչի
հաշվով ստանում են ավելի քիչ ռեսուրսներ, քան որևէ այլ տարիքային խումբ: �?ա
հակասում է աճող միջազգային վկայություններին այն մասին, որ վաղ մանկության
զարգա�?ման հաջող ծրագրերը հանգե�?նում են մարդկային կապիտալի վրա
կատարված ներդրումների ամենաբարձր շահույթների ապահովմանը: Հաշվի
առնելով ներկայիս �?ածր ընդգրկվածության մակարդակը վաղ մանկության կրթական
ծրագրերում, այնպիսի գործոնների գնահատումը, որոնք խոչընդոտում են վաղ
մանկության զարգա�?ման ծրագրերում ընդգրկվելուն (օրինակ` ծախսերի, որակի,
հեռավորության)     և    այդ   խոչընդոտների      հաղթահարմանն       ուղղված
քաղաքականությունների ձևավորումը կարող են շատ օգտակար լինել:

5.  Հայաստանի ծերա�?ող բնակչությունը արդեն ճնշում է երկրի կենսաթոշակային
համակարգին:  Շատ տնային տնտեսությունների համար կենսաթոշակներն
անփոխարինելի եկամտի աղբյուր են և ծերունական աղքատության դեմ զգալի
արգելապատնեշ են հանդիսանում: 2009թ. տվյալների վրա հիմնված վերլուծությունը
�?ույ�? է տալիս, որ կենսաթոշակային փոխան�?ումների բա�?ակայության դեպքում
ընդհանուր աղքատության մակարդակը կբարձրանա 11.8 տոկոսով (35%-ի�?
դառնալով    45.9%):   Միաժամանակ,   ֆինանսական     ճնշումը     Հայաստանի
կենսաթոշակային      համակարգի  վրա   բավականին     լուրջ   է.`   2008թ.-ին
կենսաթոշակային համակարգի�? կախվածության մակարդակը (թոշակառուների և
ներդրում կատարողների հարաբերակ�?ությունը) կազմել է 106%, ինչը շատ բարձր է
համեմատած Եվրոպայի և Կենտրոնական Ասիայի տարածաշրջանում այլ երկրների
հետ: Ավելին, ներդրողների տարիքային պրոֆիլը Հայաստանում շեղված է դեպի
ավելի տարե�?ների խումբը, ինչը կանխորոշում է նոր կենաթոշակառուների աճող
ալիք` հաջորդ 15 տարիների ընթա�?քում: Նոր կենսաթոշակային բարեփոխումների

                                    iv
ծրագիրն ընդունվել էր 2010 թ. դեկտեմբերին, և պետք է իրականա�?վի 2013 թ.-ին:
Մնում է տեսնել, թե բարեփոխումներն ինչպես կանդրադառնան Հայաստանի
կենսաթոշակային    համակարգի նպատակներ         հանդիսա�?ող` կայունության
ապահովման      և եկամուտների աջակ�?ման վրա: Ծերա�?ող բնակչության
ազդե�?ությունը առողջապական ծախսերի վրա, կարծեք թե, Հայաստանում չի
սպառնում համակարգի կենսունակությանը: Այլ շարժիչ ուժերը, ինչպիսիք են
ապահովագրությունն ու տեխնոլոգիաները, ծախսերի աճի ավելի հավանական
պատճառ են, բայ�? այդ գործոնները կարելի է կառավարել զգուշավոր
քաղաքականության      ձևավորմամբ:     Այսօր   Հայաստանն    իր   հանրային
առողջապահության համակարգի վրա չափավոր գումարներ է ծախսում, սակայն այդ
ոլորտի մի քանի կարևոր բարեփոխումները (օրինակ ուղղակիորեն գրպանի�?
կատարվող ծախսերի կրճատումը) շարունակում են մնալ առաջնահերթ:




                                    v
     I.   Ներածություն

1.   Ներկայումս   Հայաստանը    ժողովրդագրական   փոփոխությունների է
ենթարկվում, որոնք կունենան հեռահար հետևանքներ քաղաքականության վրա-
Երկրի ժողովրդագրական փոփոխությունները տեղի են ունենում աստիճանաբար և
հաճախ քաղաքականության ամենօրյա խորհրդածությունների ժամանակ դրանք
նշանակալի կարևորության չեն արժանանում: �?ակայն այդ միտումներին և դրան�?
ազդե�?ություններին տեղյակ լինելը կարևորվում է մի շարք տնտեսական և
սո�?իալական       հար�?երի     վերաբերյալ    որոշումներ      կայա�?նելիս:
Քաղաքականությունների վերաբերյալ այս գրությունը (ա) ներկայա�?նում է
Հայաստանում արձանագրվող էական ժողովրդագրական փոփոխությունները, (բ)
ուսումնասիրում է դրան�? ազդե�?ությունը աշխատանքային տարիքի և տարե�?
բնակչության խմբերի վրա, և (գ) անդրադառնում է սո�?իալական ծախսերի և
աղքատների կապին: Այս գրությունը չի ներկայա�?նում քաղաքականությանն
ուղղված որոշակի առաջարկներ, փոխարենը, սակայն, ներկայա�?նում է այն
ընդգրկուն ոլորտները, որտեղ հետագա վերլուծական աշխատանքի կատարումը
կնպաստի ճշգրիտ քաղաքականության հնարավոր տարբերակների ձևավորմանը:


2.   Հայաստանում ժողովրդագրական փոփոխության հիմնական շարժիչ ուժերն
են բնակչության թվի կրճատումը և ծերա�?ումը: Հայաստանում արդեն կտրուկ
կրճատվել է ծննդաբերությունների թիվը` 1950թ. մեկ կնոջ հաշվով 4.5 երեխայի�? այժմ
այդ թիվը կազմում է 1.74 երեխա, ինչը շատ �?ածր է այն վերարտադրողունակության
�?ու�?անիշի�?, որը կապահովեր բնակչության թվի պահպանումը: Այս միտումը,
համադրվելով նաև կյանքի ակնկալվող տևողության աճի հետ, կհանգե�?նի
Հայաստանի ազգաբնակչության տարիքային կառու�?վածքի աստիճանական
փոփոխության, ըստ Գծապատկեր 1-ի           (Գծապատկեր 1.): Այդ միտումների
արդյունքում կարձանագրվի երկու ակնհայտ առան�?քային ժողովրդագրական
փոփոխություն` տարե�? բանակչության թվաքանակի աճ և աշխատանքային տարիքի
բնակչության թվաքանակի աստիճանական անկում:




                                      1
Գծապատկեր 1: ժողովրդագրական միտումները և քաղաքականության հիմնական
հար�?երը Հայաստանում
                                                                              Demographic Trends

                                         2010                                 and Potential Effects                                    2050
       100+                                                                                                 100+          Men                                  Women
                                 Men                         Women
       90-94                                                                                                90-94
                                                                               More elderly:
       80-84                                                                  ↑ Pension spending            80-84
                                                                              ↑ Health spending
       70-74                                                                                                70-74

       60-64                                                                                                60-64




                                                                                                      Age
                                                                                                            50-54
 Age




       50-54
       40-44                                                                                                40-44

       30-34                                                                  Fewer workers:                30-34
                                                                              ↓ Labor force
       20-24                                                                  ↓ Output                      20-24

       10-14                                                                                                10-14

         0-4                                                                                                  0-4

               175         125     75     25        25       75   125   175                                         175   125   75      25       25       75     125   175

                                        Population ('000s)                                                                           Population ('000s)
 Source: UN and WB staff




3.   Գծապատկեր 1-ում ներկայա�?ված բնակչության փոփոխությունները
Հայաստանի    աճի      հեռանկարների      և   աղքատության      կրճատման
քաղաքականությունների վերաբերյալ կարևոր հար�?եր են առաջադրում:
Ակնկալվում է, որ ավելի սակավաթիվ աշխատանքային տարիքի մարդիկ պետք է
ապահովեն      աստիճանաբար          ավելա�?ող     տարե�?ների      թվաքանակին:
Քաղաքականություն ձևավորողները կարող են դիտարկել քաղաքականության մի
շարք հար�?եր: Դրան�? թվում են.` (i) ինչպես հավասարակշռել կյանքի �?իկլի տարբեր
փուլերին ուղղված աղքատության կրճատման քաղաքականությունները, (ii) ինչպես
ապահովել, որ ապագայի արդյունավետության բարձրա�?ման օգուտները
փոխլրա�?նեն    աշխատանքային        տարիքի    բնակչության    թվաքանակի   աճի
դանդաղե�?ումը և աստիճանական անկումը; և               (iii) ինչպես պահպանել
կենսաթոշակային      և     առողջապահական           ծրագրերի      ֆինանսական
կենսունակությունը` տարե�? բնակչության տեսակարար կշռի շարունակական
ավելա�?ման դեպքում:

4.   Ծերա�?ող բնակչությունը Հայաստանի համար իրողություն է, որի�? հնարավոր
չէ խուսափել, սակայն երկրի տնտեսական զարգա�?ման ընթա�?քի վրա դրա
հնարավոր բա�?ասական ազդե�?ությունը մեղմելու առումով քաղաքականությունների
ձևավորման համար զգալի տարածք կա: Քաղաքականության լծակներ կան`
խթանելու համար մասնակ�?ությունը աշխատաշուկային և բարձրա�?նելու
արդյունավետությունը` դիմակայելու համար կախվածության հարաբերակ�?ության


                                                                                      2
աճին; կրթական համակարգերը` ներառյալ նաև վաղ մանկական կրթությունը,
հնարավորություն ունեն ամրապնդվելու, որ նպաստեն այդ աշխատանքների
իրականա�?մանը, և քայլեր կարող են ձեռնարկվել որ կապահովվեն կենսաթոշակային
և առողջապահական ծախսերի կենսունակությունը: Ավելին, այդ ակտիվ
քաղաքականությունները դեպի բնակչության առավել խո�?ելի հատվածին
ուղղորդելը, հավանական է, ամենամեծ ազդե�?ությունը կունենա ազգաբնակչության
թե՛ ներկա, և թե՛ ապագա բարեկե�?ության աստիճանի վրա: Այս հար�?երն ամփոփ
ներկայա�?ված են Աղյուսակ 1-ում/ Աղյուսակ 1.

Աղյուսակ 1- Հայաստանի ժողովրդագրական փոփոխության դիտարկումը
աղքատության ոսպնյակի միջով

Ժողովրդագրական   Քաղաքականության          Փոխկապվածություն սո�?իալական
միտում           առան�?քային               քաղաքականություններին
                 մարտահրավերներ
Կրճատվող         Խթանել աշխատուժի            Աջակ�?ել խնամող անձան�?` մուտք
աշխատանքային     մասնակ�?ությունը              գործելու պաշտոնական աշխատաշուկա
տարիքի                                       Փոխկապակ�?ել գործազուրկներին
բնակչություն                                  աշխատանքների հետ
                                             Բարձրա�?նել կենսաթոշակի տարիքները
                 Բարձրա�?նել                  Վաղ մանկության կրթություն
                 աշխատուժի                   Ամբողջ կյանի ընթա�?քում ուսու�?ում
                 արտադրողականու              Աշխատաշուկայի ակտիվ ծրագրեր
                 թյունը
Ավելա�?ող տարե�?   Պարունակում է               Նպաստների մակարդակների,
բնակչություն     կենսաթոշակային               կենսաթոշակային տարիքի ընտրություն
                 ծախսերի վրա ճնշում          Համապատասխան փոխարինման
                                              մակարդակներ, սո�?իալական թոշակներ
                 Պարունակում է               Առավել հասանելի դարձնել
                 առողջապահական                առողջապահական ծառայությունները`
                 ծախսերի վրա ճնշում           կրճատելով գրպանի�? կատարվող
                                              ուղղակի վճարումները
                                             Ծառայության մատու�?ման
                                              բարեփոխումներ

5.   Գրությունը հետևյալ կառու�?վածքն ունի. Մաս II-ը ամփոփ ներկայա�?նում է
Հայաստանում արձանագրվող նշանակալի ժողովրդագրական փոփոխությունները;
Մաս III-ը ներկայա�?նում է աղքատության պրոֆիլը և սո�?իալական ծախսերը` ըստ
տարիքային խմբերի; Մաս IV-ը վերլուծում է Աղյուսակ 1 երկրորդ սյունակում
թվարկված քաղաքականության հար�?երը: Այդ մասերի�? յուրաքանչյուրը, կարևորում


                                      3
է աղքատության կրճատման մոտե�?ումը: Վերջին մասը ամփոփում է հիմնական
ասելիքը:




                                4
                               II.               Ժողովրդագրական միտումներ

6.   Ինչպես Եվրոպայի և Կենտրոնական Ասիայի տարածաշրջանի շատ
երկրներում, այնպես էլ Հայաստանում, բնակչության թիվը կրճատվում է: 1990թ-ին
Հայաստանի բնակչությունը կազմում էր 3.5 միլիոն, և ակնկալվում է, որ այդ թիվը կես
միլիոնի չափով կկրճատվի մինչև 2050թ.-ն, ինչը 14%-ի անկում է (տես` Գծապատկեր
2/ Գծապատկեր 2): Այս անկումը համանման է հարևան Վրաստանում ակնկալվողին
(15%), և փոքր ինչ պակաս է մեկ այլ հարևան երկրի` Ռուսաստանի ակնկալվող
բնակչության կրճատումի�? (22%) (տես` Գծապատկեր 3/Գծապատկեր 3).

Գծապատկեր 2: ՀՀ բնակչությունը` 1990- Գծապատկեր 3: Բնակչությունը ՀՀ-ում և
2050                                 տարածաշրջանում, 1950-2050
                                                                                                                                                                300
                             3.6   3.5
                                                                                                                                                                                    Georgia               Eastern Europe                     Armenia               Russia
                             3.5
                                                                                                                                                                250
                             3.4
     Population (millions)




                                                                                                                                  Total population (1950=100)

                             3.3                                                                                                                                200
                                          3.2
                                                                          3.2 3.2 3.2
                             3.2                                      3.1             3.1
                                                                                          3.1
                                                 3.1 3.1 3.1                                                    3.1                                             150
                             3.1
                                                                                                                       3.0
                             3.0
                                                                                                                                                                100
                             2.9

                             2.8                                                                                                                                50

                             2.7
                                   1990

                                          1995

                                                 2000

                                                        2005

                                                               2010

                                                                      2015

                                                                             2020

                                                                                    2025

                                                                                           2030

                                                                                                  2035

                                                                                                         2040

                                                                                                                2045

                                                                                                                       2050




                                                                                                                                                                 0
                                                                                                                                                                      1950
                                                                                                                                                                             1955
                                                                                                                                                                                     1960
                                                                                                                                                                                            1965
                                                                                                                                                                                                   1970
                                                                                                                                                                                                          1975
                                                                                                                                                                                                                 1980
                                                                                                                                                                                                                        1985
                                                                                                                                                                                                                               1990
                                                                                                                                                                                                                                      1995
                                                                                                                                                                                                                                              2000
                                                                                                                                                                                                                                                     2005
                                                                                                                                                                                                                                                            2010
                                                                                                                                                                                                                                                                   2015
                                                                                                                                                                                                                                                                          2020
                                                                                                                                                                                                                                                                                 2025
                                                                                                                                                                                                                                                                                        2030
                                                                                                                                                                                                                                                                                               2035
                                                                                                                                                                                                                                                                                                      2040
                                                                                                                                                                                                                                                                                                             2045
                                                                                                                                                                                                                                                                                                                    2050
 Source: UN
                                                                                                                                  Source: UN



                                                                                                                              Նշում.` ―Արևելյան Եվրոպայի‖ մեջ են մտնում Բելառուսը,
                                                                                                                              Բուլղարիան, Չեխիան, Հունգարիան, Մոլդովան, Լեհաստանը,
                                                                                                                              Ռումինիան, �?լովակիան և Ուկրաինան:


7.   Հայաստանի բնակչության դինամիկան հիմնականում պայմանավորված է
ծննդաբերությունների քանակով, ինչը ան�?յալ դարի երկրորդ կեսի�? ի վեր
համապատասխանում է տարածաշրջանի այլ երկրների այդ միտումներին:
Գծապատկեր 4/ Գծապատկեր 4/-ը �?ույ�? է տալիս, որ 1950թ.-ին Հայաստանում մեկ
կնոջ հաշվով ծնելիության մակարդակը կազմում էր 4.5 երեխա, ինչը Վրաստանի և
Արևելյան Եվրոպայի այլ երկրների հետ համեմատած շատ ավելի բարձր �?ու�?անիշ
էր: �?ակայն 1960թ.-ի�? ի վեր, Հայաստանում բնական աճի տեմպերը կտրուկ
կրճատվել են: Այն այժմ աննշան չափով ավելին է, քան տարածաշրջանային միջինը:
Ակնկալվում է, որ հաջորդ մի քանի տասնամյակների ընթա�?քում այն կկայունանա
մեկ կնոջ հաշվով մոտավորապես 2 երեխա �?ու�?անիշի վրա: Ի հավելումն դրա,
Հայաստանի�? բնակչության արտագաղթի բարձր միտումներ կան, ինչը նպաստում է
ոչ միայն բնակչության թվաքանակի կրճատմանը, այլ նաև տարիքային խմբերի


                                                                                                                              5
կառու�?վածքի փոփոխությանը:      Վերջերս նաև Հայաստանում արձանագրվում է
ծնունդների սեռերի հարաբերակ�?ության շեղում` (մեկ իգական սեռի ծնունդին բաժին
ընկնող արական սեռի ծնունդների քանակով); ներկայումս այս թիվը կազմում է 1.11,
երբ Արևելյան Եվրոպայում 1.06 1, իսկ Արևմուտքում` 1.05: Այս ակնառու սեռային
անհավասարության երկարաժամկետ հետևանքները դեռ պարզ չեն: 2

Գծապատկեր 4: Ընդհանուր ծնելիությունը Հայաստանում և տարածաշրջանում, 1950-
2050

                                     5.0


                                     4.5                                              Armenia                                              Georgia                                          Eastern Europe                                                          Russia


                                     4.0
        Average children per woman




                                     3.5


                                     3.0


                                     2.5


                                     2.0


                                     1.5


                                     1.0
                                           1950-1955
                                                       1955-1960
                                                                   1960-1965
                                                                               1965-1970
                                                                                           1970-1975
                                                                                                       1975-1980
                                                                                                                   1980-1985
                                                                                                                               1985-1990
                                                                                                                                           1990-1995
                                                                                                                                                       1995-2000
                                                                                                                                                                   2000-2005
                                                                                                                                                                               2005-2010
                                                                                                                                                                                           2010-2015
                                                                                                                                                                                                       2015-2020
                                                                                                                                                                                                                   2020-2025
                                                                                                                                                                                                                               2025-2030
                                                                                                                                                                                                                                           2030-2035
                                                                                                                                                                                                                                                       2035-2040
                                                                                                                                                                                                                                                                   2040-2045
                                                                                                                                                                                                                                                                               2045-2050
     Source: UN
       Նշում.` ―Արևելյան Եվրոպայի‖ մեջ են մտնում Բելառուսը, Բուլղարիան, Չեխիան, Հունգարիան, Մոլդովան, Լեհաստանը,
       Ռումինիան, �?լովակիան և Ուկրաինան:


8.   Կյանքի տևողության չափավոր աճը նույնպես նպաստել է Հայաստանի
բնակչության դինամիկային-Կյանքի տևողությունը Հայաստանում 1970թ.-ի�? ի վեր
աճել է 70.8–ի�? հասնելով 73.7 –ի (կամ էլ 4%-ով), իսկ կանան�? առումով փոքր ինչ
ավելին է, քան տղամարդկան�?: Այս դինամիկան համահունչ է Հայաստանի հարևան
երկրների համանման զարգա�?ումներին, սակայն շատ ավելի �?ածր է Արևելյան
Ասիայի կամ Լատինական Ամերիկայի երկրների �?ու�?անիշների�?:3             Կյանքի
տևողության առումով Հայաստանի դինամիկան բավականին անորոշ է, այն կախված
կլինի Կառավարության և տնային տնտեսությունների կողմի�? առողջապահության
ոլորտում և դրանի�? դուրս կատարվող ներդրումների�?:

2
  �?ես Meslé և այլք. (2007), որոնք սա վերագրում են լայն տարածում ունե�?ող պրակտիկային, որով
երրորդ երեխայի ծննդի�? առաջ երեխայի սեռով պայմանավորված հղիության ընդհատումներ են
կատարվում: �?եռերի շեղված հարաբերակ�?ությունը դիտարկվում է որպես հնարավոր պատճառ
Չինաստանի խնայողությունների բարձր մակարդակի համար (Wei and Zhang 2009):
3
  Rajaratnam և այլք. (2010), ―1970 – 2010թթ.-ին 15-59 տարեկան տղամարդկան�? և կանան�? մահա�?ության
մակարդակն ամբողջ աշխարհում (Worldwide mortality in men and women aged 15-59 years from 1970 to
2010: Համակարգված վերլուծություն,‖ Lancet 375: 1704-1720.

                                                                                                                                                              6
9.    Ծնելիության անկումով և երկարակե�?ության աստիճանական աճով
պայմանավորված որոշակի ժամանակահատվածում գրան�?ված ծնունդների ավելի
փոքր    խմբավորումները    Հայաստանի   կարևորագույն   ժողովրդագրական
միտումների` բնակչության անկման և բնակչության ծերա�?ան        հիմնական
գործոններն են: Վերջին 60 տարիների ընթա�?քում Հայաստանում միջին տարիքը
բարձրա�?ել է շուրջ 10 տարով, 1950թ.-ի` 22.4-ի�? 2010թ.-ին` հասնելով 32-ի:
Կանխատեսվում է, որ ծերա�?ման ընթա�?քը ավելի է արագանալու և 2050թ.-ին միջին
տարիքը կլինի 43-ը: Գծապատկեր 5/

10.   Գծապատկեր 5/-ը ներկայա�?նում է չորս տարիքային խմբերի կանխատեսվող
աստիճանական զարգա�?ումը 1990-2050 թթ. ընթա�?քում, թե՛ բնակչության քանակի, և
թե՛ մասնաբաժնի առումներով: Ակնկալվում է, որ այս ընթա�?քում 0-14 տարիքային
խումբը/մասնաբաժինը/ կկրճատվի` 30% - ի�? հասնելով 17%-ի: Աշխատունակ
տարիքի (15-64) տարիքային խմբի մասնաբաժինը ակնկալվում է որ 69% -ի�? կհասնի
62%-ի, ինչը 1990թ. մակարդակի համեմատությամբ 400 հազար մարդով պակաս է: Ի
հակադրություն դրա, 65+, և հատկապես 80+ տարիքային խմբերի մասնաբաժինները
զգալիորեն կավելանան:

Գծապատկեր 5: Հայաստանի տարիքային խմբերի աստիճանական զարգա�?ումը
1990-2050թթ.
                                                 Population 0-14 Years in Armenia, 1990-2050                                                                                    Population 15-64 Years in Armenia, 1990-2050
                                   35                                                                      1200                                                    72                                                                      2500
                                                                                 Thousands of people                                                                                       Thousands of people         % of population
                                                                                                                                                                   70
                                   30                                            % of population           1000                                                                                                                            2000
                                                                                                                                     Percent of Total Population
     Percent of Total Population




                                                                                                                                                                   68
                                   25




                                                                                                                                                                                                                                                  Thousands people
                                                                                                                  Thousands people




                                                                                                           800                                                     66                                                                      1500
                                   20
                                                                                                           600                                                     64
                                   15                                                                                                                                                                                                      1000
                                                                                                                                                                   62
                                                                                                           400
                                   10                                                                                                                              60
                                                                                                                                                                                                                                           500
                                    5                                                                      200                                                     58

                                                                                                                                                                   56                                                                      0
                                    0                                                                      0
                                                                                                                                                                        1990 1995 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050
                                        1990 1995 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050




                                                                                                                                 7
                                            Population 65 Years and Older in Armenia, 1990-2050                                                                                Population 80 Years and Older in Armenia, 1990-2050
                                  25                                                                      700                                                        8                                                                      250

                                                                                                          600                                                        7
                                  20                                                                                                                                                                                                        200




                                                                                                                                       Percent of Total Population
    Percent of Total Population




                                                     Thousands of people                                                                                             6
                                                                                                          500                                                                          Thousands of people




                                                                                                                                                                                                                                                  Thousands people
                                                                                                                Thousands people
                                                     % of population                                                                                                 5
                                  15                                                                                                                                                   % of population                                      150
                                                                                                          400
                                                                                                                                                                     4
                                  10                                                                      300                                                                                                                               100
                                                                                                                                                                     3
                                                                                                          200
                                                                                                                                                                     2
                                   5                                                                                                                                                                                                        50
                                                                                                          100                                                        1

                                   0                                                                      0                                                          0                                                                      0
                                       1990 1995 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050                                                                  1990 1995 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050

Source: UN


11.  Երիտասարդ տարիքային խմբերի կրճատման և տարե�?ների տարիքային
խմբերի ավելա�?ման միտումները կառաջա�?նեն կախվածության բարձր
հարաբերակ�?ություն, ինչն էական ազդե�?ություն կունենա քաղաքականությունների
ձևավորման առումներով: Կախվածության հարաբերակ�?ության մի քանի տարվա
անկումի�? հետո,4 Հայաստանն այժմ շրջադարձային կետում է.` ակնկալվում է, որ
2010թ.-ի համեմատ, երբ աշխատանքային տարիքի 100 անձին բաժին էր ընկնում 45
խնամառու/կախյալ անձ/, կախվածության հարաբերակ�?ությունը 2050թ.-ին կկազմի
62 խնամառու` աշխատանքային տարիքի 100 անձի համար: Կախվածության
հարաբերակ�?ության դիտարկվող ընդհանուր պատկերը արտա�?ոլում է կրճատվող
ծնելիության դինամիկան: Նախատեսվող աճը ամբողջովին կլինի տարե�?ների
կախվածության հարաբերակ�?ության աստիճանական փոփոխության արդյունքում,
քանի որ կանխատեսվում է, որ մանկական կախվածությունը խնամքի�?
շարունակելու է կրճատվել: (տես Գծապատկեր 6/ Գծապատկեր 6).




4
  Կախվածության ընդհանուր հարաբերակ�?ությունը 0-14 տարեկան բնակչության և 65+ տարեկան
բնակչության թվաքանակի հանրագումարի հարաբերակ�?ությունն է 15-64 տարեկան բնակչության
թվաքանակին: Մանկական կախվածության հարաբերակ�?ությունը 0-14 տարեկան բնակչության
թվաքանակի հարաբերակ�?ությունն է 15-64 տարեկան բնակչության թվաքանակին: �?արե�?ների
կախվածության հարաբերակ�?ությունը 65+ տարեկան բնակչության թվաքանակի հանրագումարի
հարաբերակ�?ությունն է 15-64 տարեկան բնակչության թվաքանակին: Բոլոր հարաբերակ�?ությունները
ներկայա�?ված են աշխատանքային տարիքի (15-64) 100 անձի հաշվով խնամառուների թվով:


                                                                                                                                   8
Գծապատկեր 6: Հայաստանում ակնկալվող կախվածության հարաբերակ�?ությունը
1990-2050

                                                  70
         # dependents / 100 working-age persons


                                                  60

                                                  50

                                                  40

                                                  30

                                                  20

                                                  10

                                                   0
                                                       1990 1995 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050


                                     Child dependency ratio              Old-age dependency ratio   Total dependency ratio

      Source: UN




        III. Աղքատության տարիքային պրոֆիլը և սո�?իալական
                                                   ծախսերը

12.  Բնակչության ծերա�?ման մասին իրողությունը կարող է որպես մեկնակետ
օգտագործվել ժողովրդագրական ոսպնյակի միջո�?ով աղքատության հաղթահարման
քաղաքականությունների գնահատման առումով: Այս բաժնում քննարկվում է
աղքատության պրոֆիլն` ըստ տարիքային խմբերի (նախքան փոխան�?ումներն և
դրան�?ի�? հետո) և սո�?իալական ծախսերի պրոֆիլն` ըստ տարիքային խմբերի: Այն
հանգե�?նում է վերահաս երկընտրանքի` թե ինչպես ճիշտ հավասարակշռել
արտադրողականության բարձրա�?մանն ուղղված ներդումների խթանումը`
երիտասարդների համար, և աղքատության կրճատման աջակ�?ությունը` տարե�?ների
համար:

13.  Հայաստանում աղքատության պրոֆիլը պայմանավորված է նրանով, թե
արդյոք մենք դիտարկում ենք նախա-թե հետ-փոխան�?ումային թվերը: Գծապատկեր
7/ Գծապատկեր7/-ը �?ույ�? է տալիս երկու մոտե�?ումների արդյունքները: 2009թ.-ին,
ընդհանուր նախափոխան�?ումային աղքատությունը գրեթե 50% էր, սակայն բոլոր
տարե�?ների համարյա երեք-քառորդը փոխան�?ումների բա�?ակայության դեպքում
կարող էին դասակարգվել որպես աղքատներ: Եթե փոխան�?ումները գումարվում են
այդ հավասարմանը, ապա ընդհանուր աղքատության մակարդակը զգալիորեն


                                                                                   9
ընկնում է` հասնելով 34%-ի: Փոխան�?ումները ներառում են` կենսաթոշակների,
գործազրկության նպաստների և սո�?իալական օժանդակության ծրագրերի
հատկա�?ումները, ինչպիսիք են ընտանեկան նպաստի ծրագիրը և երեխաների
նպաստը: Փոխան�?ումների ազդե�?ությունը աղքատության վրա շատ վառ է
արտահայտվում տարե�?ների մոտ` այն 72,4% աղքատության մակարդակը կրճատում
է, հաս�?նելով 34,1%-ի: Այս ազդե�?ությունը մատնանշում է աղքատության կրճատման
այն կարևոր դերը, որ կենսաթոշակներն ունեն Հայաստանում:

Գծապատկեր7: Աղքատությունը                                                Հայաստանում                ըստ       տարիքային                     խմբերի
(փոխան�?ումների�? առաջ և հետո)

Նախքան փոխան�?ումը                                                           Փոխան�?ումի�? հետո
  80.0%                                                                         80.0%

  70.0%                                                                         70.0%
                                                                   72.4%
  60.0%                                                                         60.0%

  50.0%                             Overall poverty rate = 48.0%                50.0%
                 49.2%
  40.0%                                    44.8%                                40.0%
                            41.5%                         42.5%                                              Overall poverty rate = 34.1%
                                                                                            38.3%
  30.0%                                                                         30.0%                33.0%         33.4%                     34.1%
                                                                                                                                  30.5%
  20.0%                                                                         20.0%

  10.0%                                                                         10.0%

    0.0%                                                                         0.0%
                     0-17   18-29          30-49          50-64    65+                       0-17    18-29         30-49          50-64       65+
 Source: ILCS 2009                                                           Source: ILCS 2009


14. Կենսաթոշակները եկամտի կարևոր աղբյուր են և էական արգելապատնեշ
աղքատության դեմ` և ոչ միայն տարե�?ների համար. Կենսաթոշակառուները կազմում
են ամբողջ հայաստան�?իների համարյա 15%-ը: Քանի որ, Հայաստանում բարձր է մի
քանի սերունդ միասին ապրելու �?ու�?անիշը, երկրի բոլոր տնային տնտեսությունների
մոտ 53%-ն ունի առնվազն մեկ կենսաթոշակառու: 2009 թվականին կենսաթոշակները
կազմում էին կենսաթոշակառու ունե�?ող տնային տնտեսությունների ընդհանուր
ծախսերի մոտ մեկ քառորդը: Գծապատկեր 8-ը �?ույ�? է տալիս, որ, թեև տարե�?ների
աղքատության     մակարդակը     առավել    բարձրանում    է    կենսաթոշակների
բա�?ակայության դեպքում, էականորեն բարձրանում է նաև երեխաների
աղքատության մակարդակը (8 տոկոսային կետով):




                                                                           10
Գծապատկեր 8: Հայաստանում կենսաթոշակների ազդե�?ությունը աղքատության
վրա, ըստ տարիքի

  80%
  70%
                                                     71%
  60%
  50%
  40%            46%
                                    41%
  30%                   38%
                                          33%              34%
  20%
  10%
      0%
                     0-17             18-64             65+

                              Before pensions    After pensions
 Source: ILCS 2009



15.   Ահագնա�?ող ժողովրդագրական փոփոխությունները Հայաստանի
կառավարությանը կմղեն գտնելու աղքատության նվազե�?ման կարճատև
միջո�?առումների (ինչպիսիք են թոշակները) և հայ երիտասարդներին ուղղված
արդյունավետության բարձրա�?ման երկարաժամկետ ներդրումների ճիշտ
հավասարակշռությունը: �?ո�?իալական ծախսերը տարանջատող վարժության վրա
հիմնվելով, գծապատկեր 9/Գծապատկեր 9/ �?ույ�? է տալիս սո�?իալական ծախսերի
ընթա�?իկ հաշվեկշիռը` ըստ ստա�?ողի տարիքի: Այս հաշվարկը հիմնված է 2009 թ.
կառավարության ծախսերի տվյալների BOOST շտեմարանի�? վեր�?ված վարչական
տվյալների (պատրաստված Համաշխարհային բանկի աշխատակի�?ների կողմի�?`
Ֆինանսների նախարարության տվյալների օգտագործմամբ), և 2009 թ.
Կենսամակարդակի ամբողջա�?ված հետազոտության (ILCS) վերլուծության վրա: Այս
վարժության մեթոդաբանությունը նկարագրված է Ներդիր 1-ում: Կենսաթոշակները
ներկայումս գերակա դիրք ունեն սո�?իալական պաշտպանության այլ ծրագրերի
հանդեպ; հաշվի առնելով նախորդ բաժնում ուրվագծված ժողովրդագրական
փոփոխությունները, կարելի է ակնկալել, որ հաջորդ մի քանի տասնամյակների
ընթա�?քում այս պատկերը դեռ ավելի շատ կշեղվի դեպի աջ:

16.   Ամենաերիտասարդ տարիքային խումբը ստանում է սո�?իալական ծախսերի
նվազագույն   գումարը,  ինչը  չի   չափավորում   նրա    չափի�?   ավելի
ներկայա�?վածությունը   հետ-փոխան�?ումային   աղքատների     թվում-Միայն
տնտեսական աճը կարող է ապահովել Հայաստանին բավարար ռեսուրսներով`
աստիճանաբար ավելա�?ող տարե�?ների թվաքանակին կայուն օժանդակություն
ապահովելու համար: Հետևաբար շատ ավելի են կարևորում հայ երիտասարդների
արտադրողականության բարձրա�?մանն ուղղված ներդրումները: Միջազգային աճող

                                                11
փորձը �?ույ�? է տալիս, որ վաղ մանկության զարգա�?ման հաջողված ծրագրերը
մարդկային կապիտալի վրա կատարված ներդրումների վերադարձելիության
առավելագույն մակարդակն են ապահովում: Նոր ձևավորվող գրականությունը
ամուր կապ է բա�?ահայտել վաղ մանկության փորձառությունների և կյանքի հետագա
արդյունքների միջև այդ թվում նաև` կրթական ձեռքբերումների, զբաղվածության,
առողջապահական:5 Իսկապես, որպես ընդհանուր կանոն գործող «որքան շուտ,
այնքան լավ» սկզբունքն, ըստ երևույթին, ճշմարիտ է` այն ծրագրերի ազդե�?ության
առումով, որ ուղղված են հմտությունների զարգա�?մանը: Հաջորդ բաժինը
կուսումնասիրի քաղաքականության մի շարք ոլորտներ, որը կարող են դիտարկվել
առաջիկա ժողովրդագրական փոփոխությունների համատեքստում:

Գծապատկեր 9: Հայաստանի սո�?իալական ծախսերի տարիքային բաշխվածությունը

                                             Annual Per Capita Social Expenditures by Age Group, Armenia, 2009
            250,000




            200,000




            150,000
                                                                                                                               Education
                                                                                                                               Health
      AMD




                                                                                                                               Unemployment benefit (individual)
                                                                                                                               Child benefit (household)
            100,000                                                                                                            Family benefit (household)
                                                                                                                               Net Pension (individual)
                                                                                                                               Disability benefit (individual)



             50,000




                 0
                      0   5   10   15   20    25   30   35   40   45   50   55   60   65   70   75   80   85   90   95   100

                                                                   Age group
    Source: BOOST government expenditure database, ILCS 2009




Ներդիր 1- �?ո�?իալական ծախսերի տարիքային պրոֆիլը կազմելու
մեթոդաբանությունը

5
 �?ես, օրինակի համար, Almond և Currie (2010), «Մարդկային կապիտալի զարգա�?ումը մինչև 5
տարեկանը» /―Human Capital Development before Age 5‖/NBER.

                                                                                      12
�?ո�?իալական պաշտպանություն
Ուսումնասիրությունն իրականա�?նող թիմը օգտագործել է 2009 թ. ծրագրային
մակարդակի պետական բյուջեի տվյալները` տարեկան ծախսերի �?ու�?անիշների
(կենսաթոշակների, ծրագրի զուտ համախառն ներդրումների) մասով: Թիմը
դիտարկել է երկու ս�?ենար. (I) սո�?իալական ծրագրերի անհատական հիմունքով
ստա�?ված եկամուտը (այսինքն` կենսաթոշակները, ինչպես նաև հաշմանդամության,
հանրային ծառայությունների և գործազրկության նպաստները), տնօրինում է
նպաստառուն` ինչպես ներկայա�?ված է գծապատկեր 9-ում, և (ii) սո�?իալական
ծրագրերի անհատական հիմունքով ստա�?ված եկամուտը հավասարաչափ բաշխվում
է ընտանիքի անդամների միջև: Թիմն օգտվել է ազգային ներկայա�?ու�?չական
տնային տնտեսությունների հետազոտությունի�?` (ILCS 2009) ուսումնասիրության
նպատակով ձեռք բերելու համար յուրաքանչյուր ծրագրում ընդգրկված
նպաստառուների տարիքային բաշխվածության տվյալները: Այն նաև հաշվարկել է
Հայաստանի ընդհանուր բնակչության յուրաքանչյուր հինգ տարվա տարիքային
խմբի մասնաբաժինը:
Համաձայն առաջին ս�?ենարի, անհատական փոխան�?ումների վրա հիմնված
եկամուտը (այսինքն` զուտ կենսաթոշակներ, հաշմանդամության նպաստներ և
գործազրկության նպաստներ), որ հատկա�?վում է առանձին ստա�?ողի տարիքային
խմբին, և տարեկան մեկ շնչի հաշվով ծախսերը ստա�?վում են յուրաքանչյուր ծրագրի
ընդհանուր ծախսերը բաժանելով տարիքային խմբի չափսի վրա:

Համաձայն երկրորդ ս�?ենարի, անհատական փոխան�?ումների վրա հիմնված
եկամուտը հավասարաչափ վերաբաշխվում է տնային տնտեսության ներսում, սա
նշանակում է, որ եթե երկու կենսաթոշակառու ապրում են հինգ անձի�? կազմված
տնտեսությունում, տնային տնտեսության յուրաքանչյուր անդամի հատկա�?վում է
միջին կենսաթոշակային նպաստի 40%-ը, (այսինքն` երկու կենսաթոշակառուների
միջին կենսաթոշակը հավասարաչափ բաշխվում է տնային տնտեսության
անդամների միջև, ինչի արդյունքում յուրաքանչյուր անդամի բաժին է ընկնում միջին
կենսաթոշակի նպաստի 40%-ը): Որպեսզի հաշվի առնվի Հայաստանում միջ-
սերնդային տնային տնտեսությունների նշանակալի համամասնությունը այս
ս�?ենարով կենսաթոշակային որոշ ծախսեր վերապահվել են ավելի երիտասարդ
տարիքային խմբերի, սակայն սո�?իալական պաշտպանության ծախսերի հիմնական
մասը շարունակում է հատկա�?ված մնալ տարե�?ներին:

Կրթություն
Կրթության ծախսերի տարիքային պրոֆիլը կազմելու համար, ուսումնասիրության
թիմը օգտագործել 2009 թ. Բյուջեի տվյալները` կրթական յուրաքանչյուր մակարդակի
համար, իսկ տարիքային խմբի չափսերը վեր�?ված են 2009 թ. ILCS –ի�?: Յուրաքանչյուր
կրթական մակարդակի համար, թիմը վեր�?րել է համապատասխան նորմատիվային


                                     13
տարիքային սանդղակը (օր.`տարրական դպրո�?ի երեխաների ակնկալվող տարիքը 6-
9 է) և/կամ ստուգել է հետազոտության հար�?երին նրան�? տված պատասխաններով
նախորդ ուսումնական տարվա վերաբերյալ (այսինքն, մենք ակնկալում ենք, որ 2009
թ.-ին 7-10 տարեկան երեխաները դեռ 2008 թ.-ին հաճախել են տարրական դպրո�?):
Բարձրագույն կամ միջին մասնագիտական կրթության դեպքում, թիմը միայն
օգտագործել է կրթության վերաբերյալ հետազոտության հար�?երին տրված
պատասխանները:

Առողջապահություն
Առողջապահության ոլորտի ծախսերի տարիքային պրոֆիլը կազմելու համար
ուսումնասիրության թիմն օգտագործել է 2009 թ. ILCS-ն` հաշվարկելու համար
յուրաքանչյուր տարիքային խմբի համար մեկ շնչի հաշվով տարեկան ուղղակիորեն
գրպանի�? կատարվող (ՈւԳԿ) ծախսերը (բա�?առելով այ�?երը մասնավոր
առողջապահական հաստատություններ և դեղատներում կատարվող վճարումները):
Քանի որ, ՈւԳԿ վճարումները կազմում են ընդհանուր առողջապահական ծախսերի
մոտ երկու երրորդը, թիմը համարել է, որ ՈւԳԿ տարիքային պրոֆիլը համանման էր
պետական առողջապահական ծրագրային ծախսերի շահառուների պրոֆիլներին:
ՈւԳԿ տարիքային պրոֆիլը կիրառվել է 2009 թ. ընդհանուր պետական
առողջապահական բյուջեի հանդեպ:



Նշում: Այս վերլուծության մեթոդաբանությունը հիմնված է Համաշխարհային բանկի
(2010) իրականա�?րած նմանատիպ մի աշխատանքի վրա «Թուրքիա-Ընդլայնելով
հնարավորությունները հաջորդ սերնդի համար; հաշվետվություն կյանքի
հնարավորությունների մասին»




      IV. Քաղաքականության հար�?եր

IV.1 Աշխատուժի մասնակ�?ության աճ, գործազրկության կրճատում,
աշխատանքի արտադրողականության բարձրա�?ում

17.  Աշխատանքային տարիքի կրճատվող բնակչությունը վեր է ածվում ակնհայտ
մարտահրավերի` Հայաստանում աշխատուժի արդյունքների, պահպանման և
բարելավման, ինչպես նաև աճի առումներով: Հայաստանի Կառավարությունը
կարող է դիտարկել այնպիսի քաղաքականություններ, որոնք ուղղված կլինեն (i)
աշխատուժի մասնակ�?ության բարձր �?ու�?անիշների ապահովմանը,             (ii)
պաշտոնական աշխատաշուկայի հետ ամուր փոխկապակ�?ման զարգա�?մանը

                                   14
(մասնավորապես աղքատների դեպքում), (iii) գործազուրկներին աշխատանքների
հետ համադրելուն, և (iv) աշխատողների արտադրողականությունը բարձրա�?նելուն:

18.  Ընդհանուր առմամբ, Հայաստանում աշխատուժի մասնակ�?ության �?ու�?անիշը
շահեկանորեն տարբերվում է տարածաշրջանի այլ երկրների �?ու�?անիշի�?: 15-64
տարիքային խմբի անձան�? համար այդ �?ու�?անիշն այժմ             կազմում է 75%
տղամարդկան�?     համար,    և   60%   կանան�?   համար,   ընդամենը   շուրջ   67%
(տես.`Աղյուսակ 2/ �?ու�?անիշներ:
19.  Աղյուսակ 2): Այս �?ու�?անիշներն ավելի բարձր են, քան Եվրոպայում է, և
համադրելի են իր հարևան երկրների` Վրաստանի և Ռուսաստանի �?ու�?անիշների
հետ: Գծապատկեր 10 /




                                     15
20.     Գծապատկեր 10/ �?ույ�? է տալիս, աշխատուժի մասնակ�?ությունն ըստ
տարիքային խմբերի` մեզ քաջածանոթ U-կորագծի գլխիվայր շրջված տեսքով, որտեղ
ամենաերիտասարդ          ու   ամենատարե�?          տարիքային       խմբերն   աշխատանքային
շուկայում լինելու ամենաքիչ հավանականությունն ունեն: Ինչպես երևում է Աղյուսակ
2-ի�? / �?ու�?անիշներ:
21.     Աղյուսակ 2/, Աշխատանքի միջազգային կազմակերպությունը /ILO/ առաջիկա
տասը     տարիների       համար      կանխատեսում          է    աշխատուժի    մասնակ�?ության
բավականին կայուն �?ու�?անիշներ:

Աղյուսակ 2- Հայաստանում և տարածաշրջանում աշխատուժի մասնակ�?ության
�?ու�?անիշները

  Հայաստան- աշխատուժի մասնակ�?ության                         ԵԿԱ- աշխատուժի մասնակ�?ության
  �?ու�?անիշներ, 1990-2020                                          �?ու�?անիշներ, 2009
                                                                     �?ղամարդիկ Կանայք Ընդ.
             �?ղամարդիկ Կանայք           Ընդ.
      1990          77.9       60.9      69.0        Հայաստան              74.6    59.6    66.3

      1995          72.0       56.4      63.6        ԵՄ-27                 66.4    51.8    58.9
      2000          72.4       57.2      64.1        ԵՄ-10                 64.4    50.1    56.9
      2005          73.3       58.6      65.2        Ռուսաստան             73.6    62.9    67.8
      2010          74.9       59.8      66.6        Վրաստան               73.8    55.1    63.7
      2015          75.5       59.9      66.9        Աղբյուրը` ԱՄԿ

      2020          73.3       57.5      64.6
Աղբյուրը` ILO-Աշխատանքի միջազգային կազմակերպություն (ԱՄԿ)




                                                16
Գծապատկեր 10- Հայաստանում աշխատուժի մասնակ�?ության �?ու�?անիշների
տարիքային պրոֆիլը, 2009

                      100
 % of age group in the labor force




                                     80

                                     60

                                     40

                                     20

                                     0
                                          15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65+
                                                                     Age group
                                                     Men               Women                 Total
              Source: ILO



Որոշ պարզ հաշվարկները ներկայա�?նում են, թե ինչ հնարավոր զարգա�?ումներ
կունենա աշխատուժի մասնակ�?ությունը Հայաստանում տարբեր ս�?ենարների
դեպքում: Գծապատկեր 11-ը/

22.    Գծապատկեր 11/ �?ույ�? է տալիս աշխատուժի մասնակ�?ության ԱՄԿ բազային
ս�?ենարը, համաձայն որի, 2008- 2012թթ. ընթա�?քում աշխատողների թիվը նախ կաճի
1.60 միլիոնի�? հասնելով 1.66-ի, ապա, կկրճատվի` 2020թ.–ին հասնելով 1.62 միլիոնի:
Այդ անկումի�? հնարավոր կլինի խուսափել, եթե կառավարությունը կարողանա
ապահովել Հայաստանի բոլոր տարիքային/սեռային խմբերի համար աշխատուժի
մասնակ�?ության նույնիսկ մի փոքր աստիճանական աճ (2%` 2008-2020թթ.
ժամանակահատվածի համար): Եթե ՀՀ կառավարությունը շահագրգռված կլինի
խթանել աշխատուժի ավելի բարձր մասնակ�?ության աստիճանը, կարիք կլինի
հետագայում խորը վերլուծություն կատարելու` որոշելու համար առավել
արդյունավետ քաղաքականության միջո�?ները, որոնք կարող են օգտագործվել այդ
նպատակին հասնելու համար: Այդ վերլուծությունը կներառնի ընթա�?իկ
խոչընդոտների ուսումնասիրությունը, ինչպես աշխատուժի պահանջարկի, այնպես
էլ առաջարկի առումներով, նաև այդ խոչընդոտների հաղթահարմանն ուղղված
քաղաքականությունների տարբեր տարբերակների ծախսերն և օգուտները: Օրինակ,
աշխատուժի մատակարարման վերլուծությունը կարող է կենտրոնանալ այնպիսի

                                                                         17
խնդիրների վրա, ինչպիսիք են ակտիվա�?ման և պաշտոնականա�?ման խթանները`
քննության առնելով Հայաստանում ոչ-պաշտոնական և ոչ-ակտիվ ներկա
իրավիճակը և ուսումնասիրել, թե արդյոք աշխատանքի հարկման մակարդակը
հնարավոր է ենթարկվի փոփոխությունների:


Գծապատկեր 11- Աշխատուժի մասնակ�?ության կանխատեսումներն ըստ տարբեր
ս�?ենարների, 2008-2020
              1,680




              1,660




              1,640
  Thousands




              1,620




              1,600

                                         LFP ILO Projections                                    Age-gender LFP constant at 2008 levels

                                         Increase all age-gender LFP by 2%                      Increase LFP of older (60-64) workers by 10%

                                         Increase LFP of middle-age (40-59) workers by 6%
              1,580




              1,560
                      2008        2009     2010       2011       2012        2013     2014   2015      2016       2017       2018        2019   2020

 Source: ILO and WB Staff calculations




23.  Այլ ծերա�?ող երկրներում, (հատկապես Եվրոպայում և Միա�?յալ
Նահանգներում) բարձրա�?րել են կենսաթոշակային իրավասության տարիքը`
տարե�?ների մասնակ�?ությունն աշխատուժին խթանելու և կենսաթոշակային
համակարգի վրա ճնշումը նվազե�?նելու նպատակով:
Աշխատողներին` ավելի երկար պաշտոնավարության խրախուսելն ունի երկու
հիմնական օգուտ `(i) այն մեկ աշխատողի հաշվով հանգե�?նում է ավելի շատ
հարկային եկամուտների, և (ii) այն հետաձգում և ըստ էության նվազե�?նում է այդ
աշխատողի կախվածությունը կենսաթոշակային համակարգի�?: Կառավարությունն
արդեն մեկ գովելի քայլ այս ուղղությամբ ձեռնարկել է `սկսած 2006 թ.-ի�?,
կառավարությունը սկսել է աստիճանաբար բարձրա�?նել կանան�? կենսաթոշակային
տարիքը, որպեսզի այն 2011թ.-ին հավասարվի տղամարդկան�? կենսաթոշակային
տարիքին` 63: �?ա խելամիտ քաղաքականություն է, հաշվի առնելով, որ կանան�?
կյանքի սպասվող տևողությունը յոթ տարով ավելին է, քան տղամարդկան�? կյանքի
սպասվող տևողությունը (համապատասխանաբար 77 և 70 տարի): Հեն�? որ

                                                                                      18
կենսաթոշակի ան�?նելու տարիքները կհավասարվեն, Կառավարությունը կարող է
քննարկել կենսաթոշակային տարիքի աստիճանական բարձրա�?ման և OECD
երկրների միջինին` 65-ին հաս�?նելու ծախսերն ու օգուտները: Նման
քաղաքականության ազդե�?ության գնահատումը նախքան դրա իրականա�?ումը
հնարավորություն կտա ուսումնասիրել տարե�? աշխատողների աշխատուժի
պահանջարկի կայունությունը, ինչպես նաև մոտիվա�?ման
քաղաքականությունները` ուղղված տվյալ տարիքային խմբի աշխատուժին
շարունակական մասնակ�?ությանը: Միա�?յալ Նահանգներն, օրինակ, օգտագործում է
դրական և բա�?ասական մոտիվա�?իաների համադրությունը` խրախուսելու համար
հետաձգված կենսաթոշակի ան�?ումը (i) մարդիկ, որ սահմանված կենսաթոշակային
տարիքի�? շուտ են ան�?նում թոշակի (ներկայումս երկու սեռի համար էլ այդ տարիքը
66-ն է) տեսնում են, որ իրեն�? կենսաթոշակային վճարումները մշտապես նվազում են
մոտ 6.7%-ով` 66 տարեկանի և իրեն�? իրական կենսաթոշակի ան�?ման տարիքի
տարբերության յուրաքանչյուր տարվա համար; (ii) մարդիկ, որ սահմանված
կենսաթոշակային տարիքի�? ուշ են ան�?նում թոշակի ստանում են 8% ավելա�?ում
իրեն�? կենսաթոշըկային գումարին` նախքան իրական կենսաթոշակի ան�?նելն
ավելին աշխատած յուրաքանչյուր տարվա համար: Նման մոտիվա�?իաներ կազմելիս
պետք է հաշվի առնել Հայաստանի աշխատաշուկայի առանձնահատուկ
ենթատեքստը, ինչի համար էլ հետագա ուսումնասիրություն կպահանջվի:

20. Երեխաների խնամքի ծառայությունների բարելավված հասանելիությունը և
մատչելիությունը   կարող   է   օգնել   ավելա�?նելու      կանան�?     աշխատուժի
մասնակ�?ությունը: Պարզ ռեգրեսիվ վերլուծությունը �?ույ�? է տալիս, որ մանկահասակ
երեխաներ (0-5 տարեկան) ունե�?ող կանայք նույն տարիքի, կրթության և տնային
տնտեսությունների կազմով, սակայն մանկահասակ երեխաներ չունե�?ող կանան�?
համեմատությամբ, տնտեսապես ակտիվ լինելու` 17% -ով ավելի քիչ
հավանականություն ունեն: Այս արդյունքն ինչ-որ չափով կարող է պայմանավորված
լինել կանան�? մի մասի` չաշխատելու և երեխաներին մեծա�?նելու ընտրությամբ,
սակայն, բայ�? մյուս մասի դեպքում, կարող է պայմանավորված լինել երեխաների
որակյալ խնամքի հնարավորությունների բա�?ակայությամբ: Համաձայն 1996 թ.
«�?եղական ինքնակառավարման մասին» Օրենքի, վաղ մանկության զարգա�?ման
(ECD) ծրագրերի ֆինանսավորման պատասխանատվությունն արդեն փոխան�?վել է
տեղական ինքնակառավարման մարմիններին: Վերջիններս միշտ չէ, որ կարողանում
են բավարարել այդ ծառայությունների պահանջարկը:6 Մանկապարտեզներում
ուղղակիորեն գրպանի�? կատարվող (ՈւԳԿ) բարձր վճարները և անորակ շենքային
պայմաններն ու օգտագործվող նյութերը նույնպես նպաստում են նախադպրո�?ական
ծառայությունների�? օգտվողների ընդգրկվածության �?ածր մակարդակին (ILCS 2009 թ


6
 Յան վան Ռավենս (2008), «Հայաստանում վաղ մանկական զարգա�?ման ս�?ենարները-ՀՀ Ազգային
նախադպրո�?ական կրթության, քաղաքականությունների և ռազմավարությունների ֆինանսական և
իրավաբանական վերլուծությունը»; ՄԱԿ-ի մանկական հիմնադրա/UNICEF/.

                                        19
համաձայն, 2009 թ-ին կազմել է, մոտ 20% ): Հետևաբար, երկրում երեխաների
խնամքի ծրագրերի որակի ու մատչելիության գնահատումը և այդ ծառայությունների
ընդլայնման համար տարբերակների մշակումը կարող են օգնել աշխատուժի
մասնակ�?ության ավելա�?մանը: Այդպիսի ծրագրերը կարող են ծառայել Հայաստանի
տնտեսության ինչպես ներկա, այնպես էլ ապագա կարիքների բավարարմանը;
կարճաժամկետ առումով` դրանք կարող են ավելի շատ հայ կանան�?
հնարավորություն տալ միանալու աշխատուժին, իսկ երկարաժամկետ առումով`
վաղ մանկության զարգա�?ման վրա կատարվող ներդրումները կարող են հանգե�?նել
ավելի արդյունավետ աշխատողների ձևավորմանը, այդպիսով նաև` արագ աճի:

21. Գործազրկությունը` մասնավորապես երիտասարդության, նշանակում է`
Հայաստանում ավելի ու ավելի սակավա�?ող մարդկային կապիտալի ռեսուրսների
անբավարար մակարդակի օգտագործում: 2009 թ. դրությամբ գործազրկության
ընդհանուր մակարդակը (համաձայն ԱՄԿ սահմանման) կազմել է 18.5% `
աշխատուժի 15 և ավելի տարիքի սանդղակում գտնվողների համար: Միևնույն
ժամանակ, գործազրկության մակարդակը 15-24 տարիքային խմբում շատ
ապշե�?ու�?իչ 40,6% է (տես` գծապատկեր 12): Գործազրկության նման բարձր
տեմպերը աշխատանքի շուկայում առկա լուրջ խնդիրների մասին են վկայում, ինչը
կարող է լինել աշխատանքային հմտությունների և տվյալ աշխատանքի անճիշտ
համադրության կամ էլ անբավարար աշխատատեղերի ստեղծման հետևանք: Ավելի
ընդգրկուն ուսումնասիրության անհրաժեշտություն կա` գնահատելու համար
աշխատանքային շուկայում հմտությունների սխալ համադրության
տարածվածության աստիճանը և տեղեկատվության ասիմետրիաները:
Նման վերլուծությունը կարող է օգնել կառավարությանը ձևավորելու հստակ
միջամտություններ, որոնք կարող են մեղմել գործազրկությունը: Գործազրկության
կրճատմանը կնպաստի նաև Հայաստանում ներդրումային միջավայրի բարելավման
միջո�?առումների արդյունքում աշխատուժի ընդհանուր աճի պահանջարկը: 2009
թվականի «Գործարար միջավայրի և ձեռնարկությունների գործունեության
հետազոտությամբ» (BEEPS) պարզվել է, որ հայկական ընկերությունների կողմի�? երեք
ամենամեծ խոչընդոտներն են համարվում.` են `(i) ոչ-պաշտոնական ոլորտում
գործող հարաբերությունները, (ii) հարկերի բարձր դրույքաչափերը, և (iii)
քաղաքական անկայունությունը (Համաշխարհային բանկ և ՎԶԵԲ ; 2009 թ.): Այս
մարտահրավերներին համապատասխան լուծումներ տալը կարող է խթանել
աշխատատեղերի ստեղծումը և դրանով իսկ բարելավել մարդկային ռեսուրսների
օգտագործումը Հայաստանի տնտեսության մեջ:




                                    20
Գծապատկեր 12-Հայաստանում գործազրկության մակարդակն ըստ տարիքային
խմբերի, 2009

 45.0%
 40.0%
 35.0%
 30.0%
 25.0%
 20.0%
 15.0%
 10.0%
   5.0%
   0.0%
               15-24   25-39   40-54        55-64   65+
 Source: ILCS 2009


22. Ի հավելումն աշխատանք ունե�?ող հայերի թվի բա�?արձակ աճի ապահովման,
աշխատուժի արդյունավետության բարելավմանն ուղղված միջո�?ները կարող են
օգնել մեղմելու ժողովրդագրական փոփոխությունների հետևանքները: Իրոք,
տնտեսական աճը պահպանելու համար` աշխատուժի մատակարարման աճին
կարող է փոխարինել աշխատանքի արտադրողականության աճը: Աշխատանքի
արտադրողականության բարելավումների կարելի է հասնել ավելի լավ կրթված և
ավելի ճկուն աշխատուժի, յուրաքանչյուր աշխատողի կողմի�? տեխնոլոգիաների
առավել արդյունավետ օգտագործման և աշխատողների հմտությունների ու
աշխատատեղերի ավելի լավ համադրման շնորհիվ: Այս առումով կարևորվում է
կրթական համակարգի որակի հար�?ը և թե, որքանով է դա արձագանքում
աշխատաշուկայի պահանջներին: Գծապատկեր 13-ը �?ույ�? է տալիս, որ հետ-
միջնակարգային կրթությամբ աշխատանքային տարիքի աշխատունակ
չափահասները ավելի քիչ հավանական է, որ ընդգրկվեն ոչ-պաշտոնական
աշխատանքների ոլորտում, ինչը հայտնի է որպես պակաս արդյունավետ ոլորտ:




                                       21
Գծապատկեր 13- Ըստ կրթական մակարդակների ոչ-պաշտոնական
զբաղվածությունը Հայաստանում, 2009

 80%
 70%
                       69%
 60%
 50%
 40%
 30%                            36%
 20%                                                  27%

 10%
                                                                 12%
   0%
                     Secondary or below               Post-secondary

                                          Informal   Non-Agriculture Informal
 Source: ILCS 2009


23. Ամենաերիտասարդ հայերին ուղղված սո�?իալական ծրագրերը, բա�?ի իրեն�?` աճի
ընդլայնման ներուժի�?, կարող են կարևոր ներդրում դառնալ «հնարավորության
հավասարության» ապահովման առումով: Վաղ մանկության շրջանում կրթական
ձեռքբերումներին և ապագա վաստակին նպատակուղղված միջամտությունների
հետ-վերադարձի դրույքաչափերը գնահատվում են զգալիորեն ավելի բարձր, քան
դպրո�?ական տարիքում արվածները, որոնք էլ իրեն�? հերթին ավելի բարձր են
գնահատվում, քան երիտասարդների կամ մեծահասակների շրջանում արված
միջամտությունները:     Ավելին, վաղ մանկության զարգա�?մանն ուղղված
ներդրումները հաջորդ սերնդի հայերի համար խաղի պայմանները հավասարե�?նելու
ներուժ ունեն: Հայաստանում, ինչպես այլուր, կյանքի հնարավորությունները հաճախ
ենթարկվում են անհատի վերահսկողությունի�? դուրս գտնվող հանգամանքների
վիթխարի ազդե�?ությանը: Օրինակ, կա տարածական հարթություն.` որոշակի
մարզերում աղքատության մակարդակը զգալիորեն ավելի բարձր է (օր.` Շիրակի):
Առկա է նաև ուժեղ միջ-սերնդային ուղին` այն տնային տնտեսություններում, որտեղ
որևէ մեկը ստա�?ել է բարձրագույն կրթություն կիսով չափով փոքրանում է
աղքատության ռիսկը համեմատած այլ տնային տնտեսությունների հետ. այս գործոնը
տնային տնտեսություններում երեխաների վերահսկողությունի�? դուրս է:         Այն
ըմբռնումը, որ աղքատության պատճառը շատ ավելին է, քան պարզապես
անհատական ջանքեր չգործադրելը, հաստատվում է նաև Հայաստանի բնակիչների
կողմի�?.` ընդամենը 15%-ն է աղքատության առկայությունը վերագրել "ծուլությանը և




                                                                   22
կամքի ուժի բա�?ակայությանը", իսկ 62%-ը նշել է «հասարակության                            մեջ
անարդարության առկայությունը», կամ «ոչ-հաջողակ լինելը»:7

24.  Թեև երիտասարդների վրա կատարված ներդրումներն ունեն ամենաբարձր
վերադարձելիությունը, աշխատանքի արտադրողականությունը կարող է նաև
բարձրա�?վել մեծահասակների կրթության և աշխատանքային տարիքի բնակչության
ամբողջ կյանքի ընթա�?քում ուսու�?ման ծրագրերի միջո�?ով, որոնք օգնում են
աշխատողներին արդիականա�?նելու իրեն�? հմտությունները: Ներկայումս չափահաս
բնակչության ընդամենը շուրջ 1.5% -ն է մասնակ�?ում որակավորման բարձրա�?ման և
վերամասնագիտա�?ման դասընթա�?ներին: �?ակայն ՀՀ կրթության և գիտության
նախարարությունը ներկայումս զբաղվում է ամբողջ կյանքի ընթա�?քում ուսու�?ման
ռազմավարություն վրա: Քանի որ աղքատներն ավելի �?ածր կրթական մակարդակ
ունեն, նման ծրագրերի ծախսարդյունավետությունը կարող է բարելավվել
առավելագույն հաս�?եականության ապահովման միջո�?ով (Գծապատկեր 14): Ամբողջ
կյանքի ընթա�?քի համար նախատեսված ուսումնական ծրագրերը կարող են մշակվել
աշխատուժի պահանջարկի, ինչպես նաև թիրախային բնակչության հմտությունների
մանրակրկիտ վերլուծությունի�? հետո:

Գծապատկեր 14: Աշխատանքային տարիքի աշխատունակ չափահասների
կրթությունը, ըստ սպառման քվանտիլի

    100%
                   12
      90%                    19         25
                                                   32                   higher
      80%                                                      44
                   26
      70%                    26
      60%                               29                              vocational /
                                                   27
      50%                                                               college
      40%                                                      26
                   50
      30%                    47                                         upper
                                        40                              secondary
      20%                                          37
                                                               28
      10%
                   12         7                                         lower
       0%                                6          4          2
                                                                        secondary or
               Quintile 1 Quintile 2 Quintile 3 Quintile 4 Quintile 5   below

      Source: ILCS 2009



25.   Ամփոփելով, աղքատության կրճատման քաղաքականությունները, որ միտված
են հնարավորությունների հավասարե�?ման բարելավմանը, մասնավորապես
երիտասարդության շրջանում արժանի են լուրջ քննարկման: �?ա կարող է հանգե�?նել
այնպիսի տարբերակների ուսումնասիրության, որոնք սո�?իալական ծախսերի

7
 Համաշխարհային Բանկ-ԵԶՎԲ (EBRD) հետազոտություն «Կյանքն ան�?ումնային
ժամանակահատվածում», 2007.

                                                             23
առավել մեծ մասը կուղղորդեն երիտասարդ տարիքային խմբերին, մասնավորապես
կենտրոնանալով վաղ մանկության զարգա�?ման ծրագրերի վրա:
Հայաստանի կառավարությունը Համաշխարհային բանկի և ՅՈՒՆԻ�?ԵՖ-ի
աջակ�?ությամբ արդեն աշխատում է վաղ մանկության զարգա�?ման
ծառայությունների որակի և մատչելիության բարելավման վրա, և այս հար�?ը
կարևորվել է 2008-2015թթ. նախադպրո�?ական կրթության ոլորտում
բարեփոխումների իրականա�?ման Հայաստանի ռազմավարական ծրագրում: Այս
ուղղվածությամբ այլ քաղաքականությունները, որոն�? շուրջ թերևս խորհրդածել են,
ներառնում են ամբողջ կյանքի ընթա�?քում ուսու�?ման և ակտիվ աշխատաշուկայի
ծրագրերը: Ավելի խորը վերլուծական աշխատանք պետք է կատարվի` մատնանշելու
համար այն հատուկ միջամտությունները, որ լավագույնս կարող են նպաստել
աշխատուժի մասնակ�?ությանը, կրճատել գործազրկությունը և խթանել աշխատուժի
արտադրողականության աճը:


IV.2 Կենսաթոշակների և առողջապահության ֆինանսական
կենսունակությունը
26.  Հաջորդ մի քանի տասնամյակում, Հայաստանում կսկսվի արձանագրվել
կախվածության հարաբերակ�?ության բարձրա�?ում, ինչն այժմ պատմական
ամենա�?ածր կետի վրա է: Առաջիկա տարիներին մեկ աշխատակ�?ի հաշվով ավելի
մեծ թվով տարե�? մարդկան�? հարաբերակ�?ությունը կարող է ունենալ էական
հետևանքներ Հայաստանում սո�?իալական ծախսերի ֆինանսական կայունության
առումով: Բյուջետային տեսանկյունի�? երկու խոշոր ծրագրերն են տարիքային
կենսաթոշակներն և առողջապահականը: Հաջորդ բաժինը ներկայա�?նում է այս
ծրագրերի վրա հնարավոր ճնշումների համառոտ վերլուծությունը, հաշվի առնելով
ակնկալվող ժողովրդագրական փոփոխությունները:

27.   Հայաստանի բնակչության ծերա�?ումն արդեն իսկ լարվածություն է ստեղծում
երկրի կենսաթոշակային համակարգի համար: Կենսաթոշակային համակարգի
կախվածության հարաբերակ�?ության չափսը սահմանվում է որպես բոլոր
կենսաթոշակառուների (տարե�?ներ, հաշմանդամներ, այրիա�?ածներ) և ներդրում
կատարողների թվի հարաբերակ�?ություն: 2008թ. դրությամբ Հայաստանում
կենսաթոշակային համակարգի կախվածության մակարդակը կազմել է 106%, ինչը,
տարածաշրջանի ԵԿԱ այլ երկրների հետ համեմատած շատ բարձր է:8 Ներդրում
կատարողների տարիքային պրոֆիլը Հայաստանում շեղված է դեպի ավելի տարիքով
աշխատողները, ինչը նշանակում է նոր կենսաթոշակառուների թվի ահագնա�?ող աճ
առաջիկա 15 տարիների ընթա�?քում: (տես` Գծապատկեր 15/ Գծապատկեր 15).


8
 Համաշխարհային Բանկի «Կարմիրի�? դեպի մոխրագույն» (From Red to Gray) հաշվետվությամբ
ներկայա�?ված միջին �?ու�?անիշը 64% է (Գծապատկեր 4.1)

                                          24
Գծապատկեր 15-Հայաստանում ներդրում կատարողներն ըստ տարիքի և սեռի, 2008




Գծապատկեր 1-ում պատկերված հիմնական ժողովրդագրական միտումները,
մասնավորապես, աշխատանքային տարիքի բնակչության թվի ակնկալվող անկումն
ու տարե�? բնակչության թվի ավելա�?ումը կուժեղա�?նեն ճնշումը կենսաթոշակային
համակարգի վրա: Օգտագործվել է Համաշխարհային Բանկի Կենսաթոշակային
բարեփոխումների տարբերակների սիմուլյա�?իայի գործիքակազմը (PROST) (Pension
Reform Options Simulation Toolkit) վերլուծելու համար Հայաստանում ընթա�?իկ
աշխատավարձերի�? կատարվող հարկային պահումների (PAYG) (pay-as-you-go)
միջո�?ով ֆինանսավորվող կենսաթոշակային համակարգի կենսունակությունը:9
PROST վերլուծությունն օգտագործել է.` (i) Ազգային վիճակագրական ծառայության
2008թ. վարչական տվյալները` ժողովրդագրական և աշխատաշուկայի
կանխատեսումների մասին (ii) մակրոտնտեսական կանխատեսումների վերաբերյալ
միջնաժամկետ ծախսերի ծրագրի տեղեկությունները; և (iii) �?ո�?իալական
ապահովության պետական ծառայության կենսաթոշակային համակարգի
�?ու�?անիշների և չափանիշների մասին տվյալները:10 Համարյա բոլոր PROST

9
  Համաշխարհային Բանկի Կենսաթոշակային բարեփոխումների տարբերակների սիմուլյա�?իայի
գործիքակազմը (PROST) համակարգչային միջո�? է, օգտագործվում է որոշակի ժամանակահատվածի
կտրվածքով կենսաթոշակային համակարգի սիմուլյա�?իաներ անելու համար: Այն կիրառվել է ավելի
քան 90 երկրում, բավականին ճկուն է տարբեր բարեփոխումների համադրման և համակարգի վրա
դրան�? ունե�?ած ազդե�?ությունների, կենսունակության, կենսաթոշակային եկամտի մակարդակի, և
կառավարության պարտավորությունների գնահատման առումներով:
10
    Մինչև 2008թ-ն Հայաստանի սո�?իալական պաշտպանության ոլորտը ֆինանսավորվել է
պետ.բյուջեի�?, (սո�?իալական աջակ�?ության, սո�?իալական նպաստների ծառայություններ,
ներդրումների վրա չհիմնված սո�?իալական կենսաթոշակներ և զինվորական թոշակներ) և
�?ո�?իալական ապահովագրության հիմնադրամի կողմի�?) (աշխատանքային կամ ապահովագրված

                                        25
սիմուլյա�?իաները բավականին լավատեսական ժողովրդագրական ս�?ենարով են
կազմվել, համարելով որ, կարձանագրվի ծնելիության աճ և զրոյական զուտ
միգրա�?իա 2030թ.-ի�? հետո:
Բազային սիմուլյա�?իան առկա կենսաթոշակային օրինաչափություններում ոչ մի
փոփոխություն չի ենթադրել, բա�?առությամբ օրենսդրությամբ նախատեսված
կանան�? կենսաթոշակային տարիքի ավելա�?ումը մինչև 63-ի, 2011թ.-ին:
Կենսաթոշակի ան�?նելու միջին աշխատանքային ստաժը, հաջորդ 10 տարիների
ընթա�?քում, ենթադրվել է, որ, կշարունակի իր վերջին ժամանակահատվածում
դրսևորվող նվազման միտումը, որի�? հետո կկայունանա: Հաշվի առնելով այդ
ենթադրությունները, սիմուլյա�?իան կանխատեսում է ընդհանուր համակարգի
կախվածության �?ու�?անիշի աճ (տես Գծապատկեր 16/ Error! Reference source not
found.).

Գծապատկեր 16-Հայաստանում համակարգի կախվածության կանխատեսվող
հարաբերակ�?ության մակարդակը, 2008-2050

                140
                120
                100
      Percent




                 80
                 60
                 40
                 20
                  0
                      2008
                      2010
                      2012
                      2014
                      2016
                      2018



                      2024
                      2026
                      2028
                      2030
                      2032
                      2034
                      2036
                      2038



                      2044
                      2046
                      2048
                      2050
                      2020
                      2022




                      2040
                      2042




                         Old-age         Total (old-age, disabled, survivor)

         Source: PROST




30.   Հայաստանի Կառավարությունը քաղաքականության երկընտրանքի առջև է
կանգնած, այն է` ինչպես ճիշտ հավասարակշռել կենսաթոշակառուներին ողջամիտ
կենսամակարդակ ապահովելու և կենսաթոշակային համակարգի
կենսունակությունը ապահովելու աշխատանքները: 2009թ. կենսաթոշակային

թոշակներ, գործազրկության և ժամանակավոր անաշխատունակության նպաստներ): 2008թ.
հունվարի�? սկսած, �?ո�?իալական ապահովագրության հիմնադրամը վերակազմավորվել է Պետական
սո�?իալական ապահովության ծառայության, ինչը նշանակում է, բոլոր սո�?իալական ներդրումներն
ուղղորդվում են պետական բյուջե, և սո�?իալական պաշտպանության բոլոր ծրագրերը, ներառյալ նաև,
այսպես կոչված ապահովագրված թոշակները (կամ ներդրումների վրա հիմնված թոշակները)
ուղղակիորեն ֆինանսավորվում են պետական բյուջեի�?:

                                          26
փոխարինման միջին մակարդակը (սահմանվում է, որպես միջին կենսաթոշակային
չափսի հարաբերակ�?ությունը միջին աշխատավարձին) շատ �?ածր է եղել, կազմելով
շուրջ 26%.11 Կենսաթոշակների արժեքն ավելա�?նելու համար միջնաժամկետ
ծախսերի ծրագրով Հայաստանի Կառավարությունը կենսաթոշակի չափսի համար
որպես թիրախ սահմանել է նվազագույն սպառողական զամբյուղի տոկոսը:12 Այդ
կանխատեսվող թիրախների ապահովմամբ, մինչև 2025թ.-ն փոխարինման միջին
մակարդակը կբարձրա�?վի մոտավորապեսt միջին աշխատավարձի 30%-ի չափով
(տես Գծապատկեր 17/ Գծապատկեր17): �?ակայն, 2025թ. հետո, գնաճով
պայմանավորված` կենսաթոշակային նպաստների ծրագրված ինդեքսավորմումը
կփոշիա�?նի կենսաթոշակների իրական արժեքը, փոխարինման մակարդակի
անկումը 2050 թ.-ին հաս�?նելով միջին աշխատավարձի 10% -ի�? պակասին13:
Ընդհանուր կենսաթոշակային համակարգի ֆինանսական կայունությունն ավելի
շուտ կարող է բարելավվել ոչ թե աշխատավարձի, այլ գների ինդեքսավորմամբ, քանի
որ ընդհանուր առմամբ աշխատավարձերի աճը գների աճի�? դանդաղ է տեղի
ունենում:
Գծապատկեր 17-ում մատչելի փոխարինման �?ու�?անիշը ուրվագծում է այն
�?ու�?անիշը, որը կհանգե�?նի կենսաթոշակային համակարգի ընթա�?իկ զրոյական
հաշվեկշռի; երբ բարձրա�?վում է կենսաթոշակի արժեքը` ապահովելու համար
միջնաժամկետ ծախսերի ծրագրի նպատակների իրականա�?ումը, համակարգը
մուտք է գործում դեֆի�?իտի տարածք, սակայն, երբ կենսաթոշակները
ինդեքսավորվում են գնաճով, համակարգն աստիճանաբար միտվում է ավել�?ուկի:




11
   OECD –�?ՀԶԿ (�?նտեսական համագործակ�?ության և զարգա�?ման կազմակերպության) երկրներում
փոխարինման համախառն նվազագույն տոկոսը կազմել է 31% (Միա�?յալ Թագավորության համար),
մինչդեռ ԵԿԱ տարածաշրջանում` Չեխիայի հանրապետությունում, Հունգարիայում, Լեհաստանում և
�?լովակիայի Հանրապետությունում փոխարինման մակարդակը 50-77% է (OECD 2009).
12
   Ապահովագրված կենսաթոշակների միջին չափսը պետք է առնվազն հասնի սպառողական
նվազագույն զամբյուղի (�?ՆԶ) 100%-ին մինչև 2017թ.-ն, �?ՆԶ առնվազն 150% -ին մինչև 2021թ.-ն;
բազային կենսաթոշակի չափը պետք է առնվազն հասնի �?ՆԶ 100% -ին մինչև 2020թ., և �?ՆԶ -ի
առնվազն 120% -ին մինչև 2021թ: �?րանք վերնայված ժամկետներն են, որոնք հաշվի են առնում
համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամի�? հետո Հայաստանում արձանագրված անկումը
13
   Փոխարինման մակարդակի նվազման նպաստող մեկ գործոն էլ 2013թ.-ի�? ներդրվող միասնական
եկամտահարկն է, և լավատեսական այն ենթադրությունը, որ գործատուները կփոխան�?են իրեն�?
նախկին ներդրումների ամբողջական գումարը աշխատողների աշխատավարձին: Այս
ենթադրությունը հանգե�?րել է աշխատավարձերի արհեստական բարձր աճի (մոտ 20%) 2013թ.-ին`
ներազդելով կանխատեսման մնա�?ած ժամանակահատվածի միջին աշխատավարձերի մակարդակի
վրա:

                                          27
Գծապատկեր17- �?արիքային կենսաթոշակառուների կանխատեսվող միջին
փոխարինման �?ու�?անիշը (միջին աշխատավարձի %), 2008-2050 (հիմնական
ս�?ենար)
        35%




        30%




        25%




        20%




        15%




        10%




         5%




         0%
              2008   2010    2012   2014   2016   2018   2020   2022   2024   2026   2028   2030   2032   2034   2036   2038   2040   2042   2044   2046   2048   2050

                            Average Replacement Rate for Existing Old-Age Beneficiaries             Affordable Replacement Rate (Zero Current Balance)
     Source: PROST




30. 2010թ.դեկտեմբերին, Հայաստանի Ազգային ժողովն ընդունել է կենսաթոշակային
բարեփոխումների օրենքների մի նոր փաթեթ: Ակնկալվում է, որ նոր օրենքները
կհանգե�?նեն նոր հիմնասյան մասնակի�?ների փոքր-ինչ բարձր փոխարինման
�?ու�?անիշների` կենսաթոշակային համակարգի ներկայիս ավել�?ուկի �?ածր
մակարդակի հաշվին: �?պասվում է, որ բարեփոխումն ուժի մեջ կմտնի 2013թ.-ին.
հիմնական փոփոխությունը կլինի երկրորդ պարտադիր ֆինանսավորվող սյան
ներդրումը:14 Ֆինանսավորվող սյան մասնակի�?ների հետագա կենսաթոշակային
նպաստները կազմված կլինեն բազային կենսաթոշակի�? և անձնական հաշիվների�?
ծրագրավորված պահումների�? կամ տարեկան վճարումների�? (annuities):15


14
   16-40 տարեկան աշխատողները ան�?ում կկատարեն ֆինանսավորվող սյանը, իսկ առկա
կենսաթոշակառուների և 41+ բարձր տարիքի աշխատողների համար կենսաթոշակային նպաստները
կշարունակեն կազմված լինել բազային կենսաթոշակի�? և տարվա արժեքի մասի�?: Կուտակման
տոկոսադրույքը ֆինանսավորվող սյան համար կլինի 10%, որի�? կառավարությունը ստանձնել է 5%
համաֆինանսավորումը` մինչև 25,000 դրամ, իսկ աշխատողը պատասխանատու է մնա�?յալի համար:
�?ա նշանակում է, որ 500,000 դրամի�? բարձր աշխատավարձ ունե�?ողներն իրեն�? եկամտի ավելի քան
5% տոկոսը պետք է վճարեն` ապահովելու համար 10% կուտակման �?ու�?անիշը:
15
   Այն անհատների համար, որ մինչև 2014թ. են վաստակել կենսաթոշակային իրավունքը, այդ
նպաստները նաև կլրա�?վեն տարեկան արժեքի մասով` հիմնված բարեփոխումներին նախորդող այն
տարիների թվի վրա, որոնք այդ մասով ներառնված են եղել: Պարտադիր աշխատանքային ստաժի
ապահովագրված տևողությունը ներդրումային կենսաթոշակ ստանալու համար (ի տարբերություն

                                                                                      28
Ֆինանսավորվող կենսաթոշակներով առաջին անգամ կենսաթոշակի ան�?նողների
նպաստները փոքր-ինչ ավելին կլինեն, քան PAYG (pay-as-you-go) միջո�?ով
ֆինանսավորվող նպաստները (համապատասխանաբար ունենալով 17.2% և 15.9%
փոխարինման �?ու�?անիշ).16 �?ակայն, քանի որ PAYG նպաստների արժեքը գնաճի
ինդեքսավորման արդյունքում պակասում է, ֆինանսավորվող նպաստների արժեքը
շատ ավելի դանդաղ է պակասում, այնպես որ փոխարինման �?ու�?անիշների
տարբերությունը շարունակում է աճել (տես`. Գծապատկեր 18/ Գծապատկեր 18).

Գծապատկեր 18- �?արե�? կենսաթոշակառուների կանխատեսվող փոխարինման
միջին �?ու�?անիշները (միջին աշխատավարձի % ), 2008-2025 (Բարեփոխումների
ս�?ենար)


        35%




        30%




        25%




        20%




        15%




        10%




          5%




          0%
                 2014
                        2015
                               2016
                                      2017
                                             2018
                                                    2019
                                                           2020
                                                                  2021
                                                                         2022
                                                                                2023
                                                                                       2024
                                                                                              2025
                                                                                                     2026
                                                                                                            2027
                                                                                                                   2028
                                                                                                                          2029
                                                                                                                                 2030
                                                                                                                                        2031
                                                                                                                                               2032
                                                                                                                                                      2033
                                                                                                                                                             2034
                                                                                                                                                                    2035
                                                                                                                                                                            2036
                                                                                                                                                                                   2037
                                                                                                                                                                                          2038
                                                                                                                                                                                                 2039
                                                                                                                                                                                                        2040
                                                                                                                                                                                                               2041
                                                                                                                                                                                                                      2042
                                                                                                                                                                                                                             2043
                                                                                                                                                                                                                                    2044
                                                                                                                                                                                                                                           2045
                                                                                                                                                                                                                                                  2046
                                                                                                                                                                                                                                                         2047
                                                                                                                                                                                                                                                                2048
                                                                                                                                                                                                                                                                       2049
                                                                                                                                                                                                                                                                              2050
                                                                  Average Replacement Rate - PAYG                                                                          Average Replacement Rate - Funded

      Source: PROST




31. Առողջապահության ոլորտում գնային ճնշումների մասին մտահոգությունները
հաճախ նաև առաջանում են բնակչության ծերա�?ման համատեքստում: �?ովորաբար
տարե�?ների առողջությունն է անբավարար լինում, հետևաբար նրանք ավելի շատ են
բուժօգնության կարիք ունենում,: Հայաստանում 50+ տարիքային խումբը
առողջապահական նպատակներով ծախսում է երկու անգամ ավելի շատ, քան 18-49

սո�?իալական կենսաթոշակի) պետք է աստիճանաբար բարձրա�?վի, ու մինչև 2018թ.-ն 5 տարու�?
հաս�?վի10-ի:
16
   Այս հաշվարկը ենթադրում է, որ ներդրման տարեկան իրական վերադարձի տոկոսադրույքը 4% է
2014-2017թթ., 3% ` 2018-2022թթ., և 2% ` 2023-2080թթ., իսկ հիմնադրամի կառավարման տարեկան
վճարը կազմում է ներդրումների 1.5%-ը:

                                                                                                                                  29
տարիքային խումը:17 Բնակչության ծերա�?մանը համընթա�? կավելանանան նաև
ընդհանուր առողջապահական ծախսերը:

33. �?ակայն, միջազգային գրականությունը փաստում է, որ բնակչության ծերա�?ումը
սովորաբար ժամանակի            ընթա�?քում աճող         առողջապահական         ծախսերի
առան�?քային պատճառը           չէ: Թեև ծերա�?ող  բնակչությունը նպաստում է
առողջապահական ծախսերի ավելա�?մանը, սակայն, դա աստիճանաբար է տեղի
ունենում: Հետևաբար, դրանով չի կարող բա�?ատրվել ժամանակի ընթա�?քում ամբողջ
աշխարհում առողջապահական ծախսերի զգալի ավելա�?ումը: Առկա են ավելի
նշանակալի գործոններ` մասնավորապես, նոր տեխնոլոգիաների ներդրումն ու
ապահովագրական ծածկույթի ընդլայնումը: Այս գործոնները կարող են բարձրա�?նել
այն գումարները, որ կծախսվեն հինգ տարի հետո 65 տարեկան անձի համար, ի
տարբերություն այն գումարների, որ այսօր է ծախսվում 65 տարեկան անձի համար:
Այս գործոնները առաջիկա տարիների ընթա�?քում Հայաստանի համար հատկապես
կկարևորվեն, քանի որ նույնիսկ բազային նպաստների փաթեթի համար էլ ուղղակի
գրպանի�? կատարվող էական վճարումներ են կատարվում, իսկ տեխնոլոգիաների
առկայության առումով, (օր.` սիրտանոթային հիվանդությունների կամ քաղ�?կեղի
բուժման համար) շատ հետ են Եվրոպայի�? և ԱՄՆ-ի�?: �?ակայն, ի տարբերություն,
ծերա�?ումով պայմանավորված ծախսերի, այս ծախսերի վրա միանգամայն
հնարավոր է ներազդել քաղաքականություններով` բնակչության ընդգրկվածության և
նպաստների փաթեթի խելամիտ ընդլայնումը կարող է ապահովել, որ ծախսերի
ավելա�?ումները լինեն կառավարելի` առկա բյուջեի սահմաններում:

33. Գծապատկեր19-ում ներկայա�?ված են մի քանի պարզ կանխատեսումներ, որ
պատկերում են ծերա�?ման և այլ գործոնների հնարավոր ազդե�?ությունը Հայաստանի
հետագա առողջապահական ծախսերի վրա: 2010թ-ին Հայաստանում
առողջապահության համակարգում պետական ծախսը կազմել է ՀՆԱ-ի 1.6% -ը: Եթե
մեկ շնչի հաշվով պետական ծախսը շարունակի աճել ՀՆԱ-ի աճին համընթա�? մինչև
2030թ.-ն, բնակչության ծերա�?ումը միևնույնն է կնշանակի, որ ավելանալու են
առողջապահության ծախսերը` հասնելով ՀՆԱ-ի մոտ 1.8% -ին: �?ակայն, եթե այլ
գործոնները, ինչպիսիք են տեխնոլոգիաները և ապահովագրությունը, հանգե�?նեն `
մեկ անձի համար 1 կամ 2 տոկոսային կետով բժշկական ծախսերի ավելի արագ աճի,
քան ՀՆԱ – ի աճն է , պետական առողջապահական ծախսերն էլ
համապատասխանաբար կավելանան կազմելով ՀՆԱ - ի 2.2% կամ 2.7% -ը:
Հետևաբար, տարիքի հետ չկապված գործոններն, ամենայն հավանականությամբ,
ավելի կարևոր շարժիչ ուժ են` Հայաստանի առողջապահական ծախսերի աճի
առումով, քան բնակչության ծերա�?ումն, ինքնին:
17
  Այս գնահատումները հիմնված են հետազոտության տվյալների վրա, որն արձանագրում է ուղղակի
գրպանի�? կատարվող ծախսը, ինչը կազմում է Հայաստանում առողջապահական ընդհանուր ծախսերի
մոտ 2/3 –ը: Ենթադրվում է, որ համանման ծախսային �?ու�?անիշ` ըստ տարիքային տարբերակման
վերագրելի է նաև կառավարության կողմի�? ծածկվող ծախսերի մասնաբաժնին:

                                         30
Գծապատկեր19- Ծերա�?ումն ու առողջապահական ծախսերը Հայաստանում (ՀՆԱ-ի
%)


                              Armenia:
                Aging and health spending as % of GDP
             3.0%                                                  2.7%
             2.5%                                  2.2%
                                  1.8%
  % of GDP




             2.0%    1.6%
             1.5%
             1.0%
             0.5%
             0.0%
                     2010 -       2030 -           2030 -          2030 -
                     Actual   Impact of aging Health spending Health spending
                                   only        rises 1% point rises 2% points
                                              faster than GDP faster than GDP
 Source: WB estimates


34. Ներկայումս առողջապահական ծախսերը ֆինանսական կենսունակության
համար մեծ մարտահրավեր չեն ներկայա�?նում; առաջնահերթությունը կարող է
տրվել հասանելիության բարելավմանը և աղքատների կողմի�? ուղղակի գրպանի�?
կատարվող վճարումների կրճատմանը: Ամբուլատոր և հիվանդանո�?ային
ծառայությունների�? օգտվելու �?ու�?անիշները ներկայումս անհամեմատ �?ածր են
աղքատների մոտ: Գծապատկեր 20-ը վկայում է, որ ամենահարուստ քվանտիլի
անձինք այ�?ելում են առողջապահական հաստատություններ մոտ երկու անգամով
ավելի հաճախ, քան ամենաաղքատ քվանտիլի անձինք: Աղքատները նաև ավելի
հավանական է, որ որպես առողջապահական ծառայությունների�? չօգտվելու
հիմնական պատճառ նշեն դրան�? մատչելիության խնդիրը: Հիմնական նպաստների
փաթեթը ներառում է հաս�?եական ծրագիր խո�?ելի խմբերի համար, սակայն
ֆինանսավորման մակարդակը համեստ է:         Այսպիսով, աղքատների համար
առողջապահական ծառայությունների հետագա մատչելիությունը մեծա�?նելու
առումով, զգալի անելիքներ կան; օրինակ, փոխել ծրագրում ընդգրկվելու համար
համապատասխանության ներկա սանդղակի միավորները` 36-ի�? իջե�?նելով 30-ի
(այսինքն, նույնա�?նել աղքատության ընտանեկան նպաստի ծրագրի ընդգրկման
միավորների հետ): Բա�?ի հասանելիությունը բարելավելու�?, խիստ նպատակային
ջանքերը կօգնեն նաև կրճատելու աղքատների` ուղղակիորեն գրպանի�? կատարվող
վճատումները` առան�? պարտադրելու այն ֆինանսական ճնշումը, որն առկա է
համընդհանուր ընդգրկվածության դեպքում:




                                                  31
Գծապատկեր 20- Հայաստանում առողջապահական ծառայությունների�? օգտվելը
ըստ սպառման քվանտիլների
 12.0%                                                                                      60.0%

 10.0%                                                                                      50.0%

   8.0%                                                                                     40.0%

   6.0%                                                                                     30.0%

   4.0%                                                                                     20.0%

   2.0%                                                                                     10.0%

   0.0%                                                                                       0.0%
              Quintile 1   Quintile 2     Quintile 3    Quintile 4     Quintile 5                        Quintile 1    Quintile 2     Quintile 3    Quintile 4     Quintile 5
          % used out-patient care last 30 days     % used hospital in last 12 months
                                                                                                                 % who did not seek out-patient care last 30 days despite need
 Source: ILCS 2010                                                                          Source: ILCS 2010




          V.               Ամփոփում

35. Այս գրության նպատակն էր ներկայա�?նել Հայաստանի ժողովրդագրական
փոփոխությունների    ընդհանուր     ուրվագիծը    և    դրան�?  հետևանքները
քաղաքականության վրա` աղքատության կրճատման և սո�?իալական ծախսերի
առումներով: Ակնկալվում է, որ Հայաստանի բնակչության թվաքանակը 2010-2050թթ.
ժամանակահատվածում փոքր-ինչ կնվազի; այս միտմանը համընթա�? կարձանագրվի
նաև տարե�? բնակչության թվաքանակի աճ և աշխատող տարիքի բնակչության
թվաքանակի կրճատում: Այս փոփոխությունների
հիմնական պատճառը ծնելիության մակարդակի շարունակական անկումն է,
աստիճանաբար ավելա�?ող երկարակե�?ության մակարդակի և արտագաղթի հետ
միասին: Ներկայումս, Հայաստանի սո�?իալական ծախսերը շեղված են դեպի
տարե�?ների կողմը: �?ա զգալիորեն նպաստում է տարե�?ների աղքատությունը
մեղմելուն, սակայն կարող է անհրաժեշտություն առաջանա ավելի շատ ռեսուրսներ
ուղղորդելու դեպի երիտասարդներին, ովքեր պետք է աստիճանաբար ավելի ու ավելի
բարձր արտադրողականություն ունենան, որ կարողանան տարե�? բնակչության
ապագայում ստվարա�?ող թվաքանակին ապահովել:

   36. Այս գրությունը ներկայա�?րել է այդ ժողովրդագրական փոփոխություններին
առնչվող քաղաքականությունների մի շարք հնարավոր ազդե�?ությունները, որոնք
ավելի խորը վերլուծության կարիք ունեն: Աշխատուժի մասնակ�?ությունն, ըստ
միջազգային չափորոշիչների համեմատաբար բարձր է: �?ակայն, ակնկալվում է, որ
հաջորդ մի քանի տասնամյակների ընթա�?քում այն կհասնի իր բարձրակետին, ապա
կսկսի կրճատվել: Նախադպրո�?ական հաստատություններ չհաճախող մանկական
տարիքի երեխաներ ունե�?ող տնային տնտեսությունների կանան�? ներգրավման

                                                                                       32
մակարդակը աշխատուժի մեջ �?ածր է—հետևաբար, վաղ մանկության զարգա�?ման
ծառայություններին ուղղված ներդրումները հնարավոր է լրա�?ու�?իչ օժանդակություն
համարվեն աշխատուժի համալրման համար: Հայաստանի գործազրկության
շարունակական բարձր մակարդակը փաստում է, որ անհրաժեշտություն կա
մանրամասն ուսումնասիրելու աշխատանքի առաջարկի և պահանջարկի
սահմանափակումները, ինչպես նաև աշխատաշուկայի ներկայիս ծրագրերի
արդյունավետությունը: Աշխատողների արտադրողականության հար�?ը, թերևս,
նույնպես կարելի է կարգավորել բարեփոխելով քաղաքականությունները,
նախատեսելով առանձնահատուկ միջամտություններ հիմնված ապագայի
համատեքստի վերլուծությունների վրա` վաղ մանկության կրթության, հիմնական
կրթության, ինչպես նաև մեծահասակների կրթության ոլորտներում: Հայաստանի
Կառավարությունն իրականա�?նում է կենսաթոշակային նոր բարեփոխումներ, ինչը
նպատակ ունի թե՛ կարճի�?-միջնաժամկետ առումով բարձրա�?նել կենսաթոշակների
իրական արժեքը, ժամանակ առ ժամանակ բարձրա�?նելով բազային
կենսաթոշակները, և թե՛ երկարաժամկետ առումով կենսաթոշակային համակարգը
դարձնել ավելի կենսունակ: Մնում է տեսնել, թե գործնականում ինչպես
կիրականա�?վի բարեփոխումը: Առողջապահական համակարգի ֆինանսական
կենսունակության համար, իր այժմյան տեսքով, կարծեք թե, ժողովրդագրական
փոփոխությունների արդյունքում որևե սպառնալիք չկա; իրականում
կառավարությունը կարող է դիտարկել աղքատների համար հասանելիության
բարելավմանն ու ուղղակի գրպանի�? կատարվող վճարումների կրճատմանն ուղղված
աշխատանքների համար ավելի շատ միջո�?ներ հատկա�?նելու հնարավորությունը:




                                    33
Հղումներ.`


Ալմոնդ, Դուգլաս և Ջանեթ Քարրի (2010) «Մարդկային կապիտալի զարգա�?ումը մինչև հինգ
      տարեկանը»; աշխատանքային փաստաթուղթ 15827
Almond, Douglas, and Janet Currie (2010). ―Human Capital Development before Age Five‖. NBER
      Working Paper 15827.

Աշխատանքի միջազգային կազմակերպություն (2009) «�?նտեսապես ակտիվ բնակչության
         գնահատումներ և կանխատեսումներ» (5-րդ խմբագրություն, 2009 հրատարակություն)
International Labour Organization (ILO) (2009). Economically Active Population Estimates and
         Projections (5th edition, revision 2009). http://laborsta.ilo.org/applv8/data/EAPEP/eapep_E.html
         (retrieved October 19, 2010).

Մեսլե, Ֆրանս, Ժակ Վալլին և Իրինա Բադուրաշվիլի (2007) «Նորածինների սեռերի
        հարաբերակ�?ության կտրուկ տարբերության աճ Կովկասում; Ինչո՞ւ, Ինչպե՞ս»,
        Իզաբելլ Ատտանե և Քրիստոֆ Գայլիմոտո «Հարևանի այգին ջրելը-Ասիայում կանան�?
        ժողովրդագրական դեֆի�?իտի աճ» (էջ 73-88), Փարիզ; ժողովրդագրության ոլորտում
        ազգային հետազոտության միջազգային համագործակ�?ության կոմիտե
Meslé, France, Jacques Vallin, and Irina Badurashvili (2007). “A Sharp Increase in Sex Ratio at Birth
        in the Caucasus. Why? How?�? In Isabelle Attané and Christophe Z. Guilmoto (eds.), Watering
        the Neighbour’s Garden: The Growing Demographic Female Deficit in Asia (pp. 73-88). Paris:
        Committee for International Cooperation in National Research in Demography.

�?նտեսական համագործակ�?ության և զարգա�?ման կազմակերպություն (2009)-
       «Կենսաթոշակները մեկ հայա�?քով 2009; կենսաթոշակային և եկամտային
       համակարգերը �?ՀԶԿ երկրներում»
Organization for Economic Co-operation and Development (OECD) (2009). Pensions at a
       Glance 2009: Retirement-Income Systems in OECD Countries.

Ռաջարանթամ, Ջուլի Կնոլլ, Ջեյք Ռ. Մարկուս, Էլիսոն Լեվին-Ռեկտոր, Էնդրյու Չալուպկա,
     Հայդոնգ Վանգ, Լաուրա Դվույեր, Մեգան Կոստա, Ալան Դ. Լոպեզ, Քրիստոֆեր ՋԼ
     Մուրրայ (2010) «15-50 տարեկան կանան�? և տղամարդկան�? համաշխարհային
     մահա�?ության �?ու�?անիշը 1970-2010թթ.-համակարգված վերլուծություն», Լան�?ետ, 375
     (9727): 1704-1720
Rajaratnam, Julie Knoll, Jake R Marcus, Alison Levin-Rector, Andrew N Chalupka, Haidong
       Wang, Laura Dwyer, Megan Costa, Alan D Lopez, Christopher JL Murray (2010).
        ―Worldwide mortality in men and women aged 15-59 years from 1970 to 2010: A systematic
        analysis.‖ Lancet 375 (9727): 1704-1720.




                                                   34
ՄԱԿ (2008)-Համաշխարհային բնակչության հեռանկարները-2008թ. վերանայված
      հրատարակություն, ՄԱԿ-ի քարտուղարության �?նտեսական և սո�?իալական
      հար�?երով վարչության բնակչության հար�?երով ստորաբաժանում
UN (2008). World Population Prospects: The 2008 Revision. Population Division of the Department of
      Economic and Social Affairs of the United Nations Secretariat. http://esa.un.org/unpp (retrieved
      October 18, 2010).

Վան Ռավենսա, Յան (2008) – Հայաստանի Հանրապետությունում վաղ մանկական
       զարգա�?ման ս�?ենարները-Ազգային նախադպրո�?ական կրթական ծրագրերի,
       քաղաքականությունների և ռազմավարությունների ֆինանսական և իրավաբանական
       վերլուծությունը, ՄԱԿ-ի մանկական հիմնադրամ, Հայաստան
van Ravens, Jan (2008). Scenarios for Early Childhood Development in Armenia: Financial and Legal
       Analysis of National Preschool Education Programmes, Policies and Strategies in the Republic
       of Armenia. UNICEF-Armenia.

Վիեյ Շանգ-Ժին և Խիաոբո Ժանգ (2009) - «Մր�?ակ�?ային խնայողության մոտիվը-
       Վկայություններ Չինաստանում աճող սեռային հարաբերակ�?ության և
       խնայողությունների մակարդակի մասին», Աշխատանքային փաստաթուղթ 15093
Wei, Shang-Jin. and Xiaobo Zhang (2009). ―The Competitive Saving Motive: Evidence from Rising Sex
       Ratios and Savings Rates in China.‖ NBER Working Paper 15093.

Համաշխարհային Բանկ (2010)- Թուրքիա-Ընդլայնելով հնարավորությունները հաջորդ
      սերնդի համար-Հաշվետվություն կյանքի հնարավորությունների մասին, Վաշինգտոն,
      Համաշխարհային Բանկ
World Bank (2010). Turkey: Expanding Opportunities for the Next Generation: A Report on Life
      Chances. Washington, DC: The World Bank.

Համաշխարհային Բանկ (2007) «Կարմիրի�? դեպի մոխրագույն» Արևելյան Եվրոպայի և
       նախկին Խորհրդային Միության ծերա�?ող բնակչության «երրորդ ան�?ումը»
       Վաշինգտոն, Համաշխարհային Բանկ
World Bank (2007). From Red to Gray: The “Third Transition�? of Aging Populations in Eastern Europe
       and the former Soviet Union. Washington, DC: The World Bank.

Համաշխարհային Բանկ և Վերակառու�?ման և զարգա�?ման եվրոպական բանկ (2009),
       Հայաստան- Երկրի դիմագիծը-2009, �?եռնարկությունների հետազոտություն
World Bank and European Bank for Reconstruction and Development (EBRD) (2009). Armenia: Country
       Profile 2009. Enterprise Surveys.

Համաշխարհային Բանկ և Վերակառու�?ման և զարգա�?ման եվրոպական բանկ (2007),-
       Կյանքը ան�?ումնային ժամանակահատվածում- հետազոտության տվյալներ
World Bank and EBRD (2007). Life in Transition Survey data.
       http://www.ebrd.com/pages/research/analysis/publications/transition/data.shtml




                                                  35