ՀԱՅԱՍՏԱՆ Երկրի տնտեսական զարգացումների ամփոփում 2018 թ. ամառ Հնարավորություն` ազատելու Հայաստանի ներուժը Մակրոտնտեսական, առևտուր և ներդրումների գլոբալ պրակտիկա ՀԱՅԱՍՏԱՆ. Հնարավորություն` ազատելու Հայաստանի ներուժը Երկրի տնտեսական զարգացումների ամփոփում 2018 թ. ամառ Կառավարության բյուջետային տարի՝ հունվարի 1-ից դեկտեմբերի 31 Արժույթի միավոր՝ հայկական դրամ (ՀՀ դրամ) Արժութային համարժեքներ՝ 2018 թ. հունիսի 1-ի դրությամբ գործող փոխարժեք 1 ԱՄՆ դոլար = 482.9 ՀՀ դրամ Կշիռներ և չափումներ՝ չափագրական համակարգ Հապավումներ և կրճատ անվանումներ ՀՀԴ Հայաստանի Հանրապետության դրամ ՀՀ ԿԲ Հայաստանի Հանրապետության կենտրոնական բանկ ՀՀԿ Հայաստանի հանրապետական կուսակցություն ԵՏՏ Երկրի տնտեսական տեսություն ՏԱՑ Տնտեսական ակտիվության ցուցիչ ԵԱՏՄ Եվրասիական տնտեսական միություն ԵՄ Եվրոպական միություն ԱՄՀ Արժույթի միջազգային հիմնադրամ ՕՈՒՆ Օտարերկրյա ուղղակի ներդրումներ ՀՀԿառ Հայաստանի Հանրապետության կառավարություն ԼԳՑ Լոգիստիկ գործունեության ցուցիչ ՀՆԱ Համախառն ներքին արդյունք ՄԺԾԾ Միջնաժամկետ ծախսային ծրագիր ՉՎ Չաշխատող վարկ ԱՎԾ Ազգային վիճակագրական ծառայություն ԵԿԴԳ Երկրի կանոնավոր դիագնոստիկ գնահատում ԱԱՀ Ավելացված արժեքի հարկ ՀԲԽ Համաշխարհային բանկի խումբ ii| Բովանդակության ցանկ Նախաբան .................................................................................................................................................. v Հիմնական ուղերձները ............................................................................................................................ 1 A. Վերջին զարգացումները ................................................................................................................... 2 Քաղաքական զարգացումներ ................................................................................................... 2 Տնտեսական աճ և գնաճ ............................................................................................................ 3 Արտաքին հատված ..................................................................................................................... 7 Հարկաբյուջետային քաղաքականությունը և պետական պարտքը ............................... 11 Սոցիալական ոլորտ և աշխատաշուկաներ.......................................................................... 15 Դրամավարկային և փոխարժեքային քաղաքականություններ ....................................... 17 Ֆինանսական հատված............................................................................................................ 20 B. Կառուցվածքային բարեփոխումների օրակարգ........................................................................ 21 C. Տնտեսական հեռանկար և ռիսկեր ............................................................................................... 24 D. Հատուկ թեմա՝ ՕՈՒՆ-ների ոլորտի ուսումնասիրություն, ագրոբիզնեսը Հայաստանում 28 Ոլորտի ուսումնասիրման արդյունքներ ................................................................................ 30 Եզրակացություն ........................................................................................................................ 34 Հավելված 1. Աղյուսակներ .................................................................................................................... 36 Հավելված 2. Որո՞նք են լավ ֆիսկալ կանոնի բնութագրերը .......................................................... 40 Գծապատկերներ Գծապատկեր 1. Իրական ՀՆԱ-ի աճ..................................................................................................... 4 Գծապատկեր 2. Իրական ՀՆԱ-ի աճը եռամսյակային կտրվածքով ............................................... 4 Գծապատկեր 3. ՀՆԱ-ի աճն ըստ ոլորտների ...................................................................................... 5 Գծապատկեր 4. ՀՆԱ-ի աճը՝ ըստ պահանջարկի աղբյուրների...................................................... 5 Գծապատկեր 5. Գնաճը՝ ըստ բաղադրիչների .................................................................................... 6 Գծապատկեր 6. Ընդհանուր և հիմնական գնաճ ............................................................................... 6 Գծապատկեր 7. Ընթացիկ հաշվի մնացորդ ........................................................................................ 7 Գծապատկեր 8. Մասնավոր տրանսֆերտներ .................................................................................... 7 Գծապատկեր 9. Պղնձի հանքանյութի արտահանում և համաշխարհային գին .......................... 8 Գծապատկեր 10. Արտահանումը՝ ըստ ապրանքային խմբերի....................................................... 9 Գծապատկեր 11. Արտահանումը՝ ըստ նշանակման տնտեսությունների .................................... 9 Գծապատկեր 12. Ժամանող զբոսաշրջիկները՝ ըստ տնտեսությունների ..................................... 9 Գծապատկեր 13. Զուտ օտարերկրյա ուղղակի ներդրումներ ....................................................... 11 Գծապատկեր 14. Համախառն միջազգային պահուստներ............................................................ 11 Գծապատկեր 15. Բյուջետային զարգացումներ ............................................................................... 13 Գծապատկեր 16. Պետական պարտքի դինամիկան ....................................................................... 13 Գծապատկեր 17. Հարկային եկամուտներ ........................................................................................ 13 Գծապատկեր 18. Գործազրկություն և աշխատուժի մասնակցություն ....................................... 16 Գծապատկեր 19. Աղքատության մակարդակները Եվրոպայում և Կենտրոնական Ասիայում ....................................................................................................................... Error! Bookmark not defined. |iii Գծապատկեր 20. Իրական ՀՆԱ-ի աճ և 1 շնչի հաշվով եկամուտ ............................................... 17 Գծապատկեր 21. Իրական ծրագրային դրույքաչափ ...................................................................... 19 Գծապատկեր 22. Ծրագրային, ավանդային և վարկային դրույքաչափեր .................................. 19 Գծապատկեր 23. Փոխարժեք ............................................................................................................... 20 Գծապատկեր 24. Իրական գործող փոխարժեք ............................................................................... 20 Գծապատկեր 25. Առևտրային բանկերի շահութաբերություն ...................................................... 20 Գծապատկեր 26. Չաշխատող վարկեր և իրացվելիության մակարդակ..................................... 21 Գծապատկեր 27. Միջնաժամկետ աճի կանխատեսում, ելակետային......................................... 26 Գծապատկեր 28. ՕՈՒՆ-ները Հայաստանի գյուղատնտեսությունում, 2008-15 թթ. ................ 29 Գծապատկեր 29. Ձկնարտադրությունը Հայաստանում ................... Error! Bookmark not defined. Գծապատկեր 30. ՕՈՒՆ-ների նախաձեռնողական խթանման թիրախային ենթաոլորտներ՝ ըստ գերակայության .............................................................................................................................. 35 Աղյուսակներ Աղյուսակ 1. Մասնաբաժինը իրական ՀՆԱ-ի աճում ......................................................................... 5 Աղյուսակ 2. Պետական բյուջե ............................................................................................................. 15 Աղյուսակ 3. Ելակետային սցենար՝ ընտրված մակրոբյուջետային ցուցանիշներ ..................... 28 Ներդիր Ներդիր 1. Ֆիսկալ կանոնները ................................................................ Error! Bookmark not defined. Հավելված 1. Աղյուսակներ Աղյուսակ Ա 1. Ընտրված մակրոտնտեսական և սոցիալական ցուցանիշներ, 2013-20 թթ.... 36 Աղյուսակ Ա 2. Վճարային հաշվեկշիռ և պաշտոնական պահուստներ, 2013–17 թթ............... 38 Աղյուսակ Ա 3. Համախմբված բյուջետային հաշիվներ, 2013–17 թթ. .......................................... 39 iv| Նախաբան Երկրի տնտեսական զարգացումների ամփոփման (ԵԶՏԱ) սույն թողարկումը կիսամյակային շարքից է, որոնց նպատակն է հետևել Հայաստանում տեղի ունեցող սոցիալ-տնտեսական զարգացումներին: Այն ներկայացնում է ԵԶՏԱ-ի 2018 թ. ձմեռային շրջանի խմբագրումից հետո տեղի ունեցած քաղաքական, տնտեսական և սոցիալական զարգացումների, ինչպես նաև կառուցվածքային բարեփոխումների իրականացման ուղղությամբ ձեռք բերված առաջընթացի համառոտ վերլուծությունը: Տվյալ խմբագրման հեղինակն է Արմինե Մանուկյանը (Հայաստանի գծով տնտեսագետ), վերլուծության աշխատանքներում զգալի ներդրում է ունեցել Եվգենի Նաժդովը (Հարավային Կովկասի գծով ավագ տնտեսագետ), և աջակցություն է ցուցաբերել Արծվի Խաչատրյանը (խորհրդատու): Ընդգրկված է նաև հատուկ ուղղվածություն ունեցող բաժին, որում ներկայացված են Համաշխարհային բանկի խմբի «Հայաստանի ագրոբիզնեսի ոլորտում օտարերկրյա ուղղակի ներդրումների ուսումնասիրության» բացահայտումները: Հեղինակները շնորհակալ են Մերսի Մյանգ Տեմբոնին (տարածաշրջանային տնօրեն, ECCSC), Սիլվի Բոսութղոյին (Հայաստանի գրասենյակի տնօրեն), Ժնևև Բուաղոյին (Հարավային Կովկասի գծով EFI ծրագրի ղեկավար), Ջեֆ Չելկիին (առաջատար տնտեսագետ) և Մորից Մեյերին (տնտեսագետ) աջակցության և մասնակցության համար: Սառա Նանկյա Բաբիրին (ծրագրի օգնական Վաշինգտոնում, Կ.Շ.) և Գայանե Դավթյանը (ծրագրի օգնական Երևանում) աջակցել են վարչական հարցերում: Վիգեն Սարգսյանը (հաղորդակցությունների ավագ պատասխանատու, ECAEC) օգնել է զեկույցի տարածման խնդրում: Մարիա Գոնսալես-Միրանդա Մակրոտնտեսագիտության, առևտրի և ներդրումների գլոբալ գործելակերպի ղեկավար |v Հիմնական ուղերձները Քաղաքական Տասը տարի որպես երկրի նախագահ պաշտոնավարած և վերջերս միջավայրը 2018 թ. վարչապետ ընտրված Սերժ Սարգսյանը համազգային բողոքի սկզբին ցույցերից հետո՝ 2018 թ. ապրիլի 23-ին, հրաժարական տվեց: Մայիսի ենթարկվեց 8-ին վարչապետ ընտրվեց խորհրդարանի պատգամավոր և զանգվածային ընդդիմության առաջնորդ Նիկոլ Փաշինյանը: Նոր կառավարությունը փոփոխության: որպես գերակա խնդիր է սահմանել կոռուպցիայի դեմ պայքարը, ազատ և արդար արտահերթ խորհրդարանական ընտրությունները և հավասարության ամրապնդումը: 2017 թ. Արտաքին միջավայրի վերականգնման և ներքին պահանջարկի տնտեսությունն ամրապնդման նպաստավոր ազդեցության պայմաններում 2017 թ. արձանագրեց տնտեսությունն աճեց 7.5 տոկոսով (2016 թ. գրանցված զրոյական ամենաբարձր աճի աճից հետո): Դրական միտումը շարունակվել է 2018 թ. առաջին տեմպը եռամսյակում, ընդ որում բարձր հաճախականության տվյալները համաշխարհային վկայել են այն մասին, որ ապրիլ-մայիս ամիսներին քաղաքական ֆինանսական զարգացումներն էապես չեն ազդել տնտեսական ակտիվության վրա: ճգնաժամից հետո: Գնաճը պահպանվել է ՀՀ կենտրոնական բանկի (ՀՀ ԿԲ) գնաճի նպատակային տիրույթում՝ տարածաշրջանի այլ երկրների համեմատ արձանագրելով ցածր մակարդակ: Ֆիսկալ դիրքը բարելավվել է 2017 թ., թեև նախատեսվածից փոքր չափով, իսկ կառավարության պարտքն աճել է՝ 2017 թ. վերջին կազմելով ՀՆԱ-ի 54 տոկոսը, ինչը 2016 թ. ՀՆԱ-ից երկու տոկոսային կետով բարձր է: Թեև նոր կառավարությունը հայտարարել է դեֆիցիտի կրճատման, վերաբաշխման քաղաքականության ամրապնդման և հարկերից միտումնավոր խուսափելու դեմ պայքարի ուղղությամբ իր հանձնառության մասին, սակայն մանրամասները դեռևս պետք է ձևակերպվեն: Զբաղվածության 2017 թ. դրական մակրոտնտեսական զարգացումները ցածր մակարդակը համեմատաբար փոքր ազդեցություն են ունեցել աշխատաշուկաների և աղքատությունը վրա: Գործազրկության մակարդակը, որ աննշան չափով կրճատվեց՝ շարունակում են 2016 թ. 18 տոկոսի համեմատ 2017 թ. դառնալով 17.8 տոկոս, դեռևս մնալ Հայաստանի ամենաբարձրներից է տարածաշրջանում: 2017 թ., ՀՆԱ-ի բարձր սոցիալական աճով պայմանավորված՝ մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ն ավելացավ 10 առաջընթացի տոկոսով և հավասարվեց 2014 թ. մակարդակին: Այսուհանդերձ երկու ամենամեծ տնտեսական աճի օգուտները լայն բաշխվածություն չեն ունեցել: խոչընդոտները: Հայաստանի Մրցակցության ու գործարար միջավայրի նշանակալի կարգավորիչ տնտեսության բարեփոխումների իրականացման համար նոր քաղաքական կամքը, լավատեսական ուղեկցված մարդկային կապիտալի հզորացման ջանքերով, կարող է հեռանկարի նպաստել, որ Հայաստանում աճը գերազանցի միջնաժամկետ համար հիմքեր ելակետային տարեկան աճի կանխատեսված 4 տոկոսը: Սակայն գոյություն ունեն, կարճ ժամկետում տնտեսական ակտիվությունը կարող է դանդաղել՝ բայց պահպանվել պայմանավորված նոր իրողություններին տնտեսության հարմարվելու են զգալի ռիսկեր: անհրաժեշտությամբ և 2017 թ. աճ ապահոված շարժիչ ուժերի թուլացմամբ: Բացասական ցնցումները, որոնք օրինակ՝ ազդում են Ռուսաստանի Դաշնության տնտեսության վերականգնման, |1 մետաղների գների կամ համաշխարհային պահանջարկի վրա, կվտանգեն Հայաստանի արտաքին կատարողականի հեռանկարները: Երկրի ներսում դեռ պետք է փորձարկվի բարեփոխումները նախագծելու և իրագործելու կարողությունը: Կարևոր կլինի պահպանել վերջերս ներդրված բարեփոխումների նվաճումները (օրինակ՝ հարկման և կենսաթոշակների բնագավառներում): Բնակչության դժգոհությունների պատճառները վերացնելու համար տնտեսական քաղաքականության վերանախագծումը և միաժամանակ հարկաբյուջետային ու մակրոտնտեսական կայունության պահպանումը կարող են մարտահրավեր դառնալ: A. Վերջին զարգացումները Քաղաքական զարգացումներ Համազգային Վերջին ամիսներին քաղաքական միջավայրը ենթարկվեց բողոքի ալիքի զանգվածային փոփոխության, որի կիզակետը դարձավ խաղաղ արդյունքում ճանապարհով իշխանության փոխանցումը: 2018 թ. ապրիլի 17-ին փոխվեց երկրի Սերժ Սարգսյանը, որ երկու անգամ հաջորդաբար ընտրվել էր ղեկավարությունը: նախագահ, խորհրդարանի կողմից ընտրվեց վարչապետ: Հայաստանը վերջերս անցավ խորհրդարանական կառավարման համակարգին, որի շնորհիվ նախագահի իրավասությունների զգալի մասն անցավ վարչապետին: Նման անցումը պետք է ապահովեր պաշտոնավարման լրացուցիչ ժամկետ պրն. Սարգսյանի համար: Սակայն նրա ընտրությունը համատարած զանգվածային ոչ բռնի բողոքի ալիք առաջացրեց, որի դրդապատճառներն էին հարաճուն դժգոհությունը կառավարության գործունեությունից և հատկապես համակարգային կոռուպցիայի դրսևորումները, սոցիալական ու քաղաքական բարեփոխումների բացակայությունը: Բողոքի ակցիաների արդյունքում ապրիլի 23-ին վարչապետը հրաժարական տվեց, որից հետո խորհրդարանի 101 անդամների 59 կողմ ձայների, այդ թվում պրն. Սարգսյանի ղեկավարած Հանրապետական կուսակցության որոշ անդամների կողմ քվեարկության շնորհիվ շարժման առաջնորդ Նիկոլ Փաշինյանը մայիսի 8-ին ընտրվեց վարչապետ: Նոր կառավարության երդմնակալությունը տեղի ունեցավ մայիսի 21-ին: Նրա կազմում ընդգրկված են որոշ բարձրաստիճան պաշտոնյաներ նախորդ կառավարությունից, փորձառու տեխնոկրատներ և երիտասարդ տեղակալներ, Հայաստանի խորհրդարանում երեք խմբակցություններից քաղաքական նշանակումներ ստացած անդամներ: Նոր Նոր վարչակազմը որպես իր անմիջական գերակա խնդիր է սահմանել կառավարությունը կոռուպցիայի դեմ պայքարը և արտահերթ ազատ ու արդար գերակա խնդիր է խորհրդարանական ընտրությունների անցկացման պայմանների սահմանել ապահովումը: Մինչ օրս մի քանի ընկերությունների կողմից հարկերից կոռուպցիայի դեմ ենթադրյալ միտումնավոր խուսափման կապակցությամբ պայքարը և ազատ հետաքննություններ են նախաձեռնվել: Միաժամանակ 2| ու արդար նախատեսվում է մեկ տարվա ընթացքում անցկացնել արտահերթ ընտրությունները խորհրդարանական ընտրություններ, որոնք տեղի կունենան … ընտրական օրենսգրքում և ընտրական համակարգում 1 փոփոխություններ կատարելուց հետո : միևնույն Նոր կառավարությունը վերահաստատել է Հայաստանի կարևոր ժամանակ միջազգային պայմանավորվածությունների իր հանձնառությունը: սատարելով Մասնավորապես պրն. Փաշինյանը հայտարարել է, որ իր միջազգային վարչակազմը հավատարիմ է Եվրոպական միության հետ հարաբերությունն Համապարփակ և ընդլայնված գործընկերության համաձայնագրի երի իրականացմանը (հաստատվել է Հայաստանի իշխանությունների շարունակականու կողմից 2017 թ. դեկտեմբերի 28-ին)՝ միևնույն ժամանակ թյունը պահպանելով սերտ հարաբերությունները Ռուսաստանի և Եվրասիական տնտեսական միության հետ: Կարևոր է նշել, որ նոր վարչակազմը վերահաստատել է, որ պատրաստ է բանակցել տարածաշրջանի երկրների հետ բազմաթիվ հարցերի շուրջ: Տնտեսական աճ և գնաճ 2017 թ. 2017 թ. առաջին կիսամյակում տնտեսական ակտիվության Հայաստանի բարենպաստ միտումներն ուժեղացան տարեվերջին, որին նպաստեց տնտեսությունն արագ զարգացող տարածաշրջանային տնտեսությունը: ՀՆԱ-ի աճի արձանագրեց տեմպերի բարելավումը գլոբալ երևույթ էր 2017 թ.: Ավելին, 2008 թ. ամենաբարձր աճի համաշխարհային ֆինանսական ճգնաժամից հետո տարածաշրջանն տեմպը արձանագրեց աճի ամենաբարձր տեմպը, որի հիմնական շարժիչ ուժերն էին մասնավոր հատվածի պահանջարկի աճն ու համաշխարհային արտահանման ուղղվածությունը: Գնահատականների համաձայն՝ ֆինանսական 2016 թ. անփոփոխ տնտեսական կատարողականից հետո 2017 թ. ճգնաժամից հետո: Հայաստանի իրական ՀՆԱ-ի աճը կհասնի 7.5 տոկոսի, որ ամենաբարձր մակարդակն է վերջին տասը տարիներին (գծապատկեր 1): ՀՆԱ-ի աճի ավելի քան կեսն ապահովվել է ծառայությունների (հիմնականում՝ առևտրային, ֆինանսական և ապահովագրական գործունեության), ինչպես նաև արվեստի, զվարճանքի և հանգստի բնագավառների ծավալուն աճի շնորհիվ: Այս կատարողականն արտացոլում է աշխատաշուկայում տեղի ունեցած դրական զարգացումները և մասնավոր տրանսֆերտների ծավալների աճը, ինչպես նաև զբոսաշրջությունից ստացված բարձր ներհոսքերը: Արտադրության ընդլայնումը կազմել է 6 տոկոս, մինչդեռ գյուղատնտեսությունն այն միակ ոլորտն է, որտեղ 2017 թ. արձանագրվել է կրճատում, ընդ որում այստեղ արտադրանքի ծավալը, նախորդ տարվա համեմատ, ընկել է 5 տոկոսով՝ պայմանավորված անբարենպաստ եղանակային պայմաններով: Կարևոր է նշել, որ շինարարության ոլորտի ավելացված արժեքը 2017 թ. աճել է 3 տոկոսով, այսինքն՝ 2008 թ. հետո առաջին անգամ այս ոլորտն ունեցել է դրական մասնակցություն: Ինչ վերաբերում է ծախսերին, ապա տնտեսական աճը պայմանավորված էր սպառման և ներդրումների ծավալների վերականգնման բարձր մակարդակով: 1 Արտահերթ ընտրությունների անցկացումը նախատեսված է կառավարության՝ 2018 թ. հունիսի 7-ին Ազգային ժողովի կողմից հաստատված ծրագրում: |3 Միևնույն ժամանակ արտահանման իրական ծավալներն ավելացել են շուրջ 20 տոկոսով: Բայց և այնպես ներքին բարձր պահանջարկի պատճառով ապրանքների և ծառայությունների ներկրման ծավալներն աճել են 26 տոկոսով: Հետևաբար, ի տարբերություն նախորդ տարիների, զուտ արտահանումն ունեցել է արգելակող ազդեցություն աճի վրա (աղյուսակ 1): Գծապատկեր 1. Իրական ՀՆԱ-ի աճ Գծապատկեր 2. Իրական ՀՆԱ-ի աճը եռամսյակային կտրվածքով (տոկոս, տարեկան) (տոկոս, ըստ եռամսյակների) 12 8 8 6 4 4 2 0 0 -4 2015-Q4 2016-Q1 2016-Q2 2016-Q3 2016-Q4 2017-Q1 2017-Q2 2017-Q3 2017-Q4 2018-Q1 2018f 2017p 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Աղբյուրը՝ ԱՎԾ և Համաշխարհային բանկի Աղբյուրը՝ ԱՎԾ և Համաշխարհային բանկի անձնակազմի հաշվարկներ: անձնակազմի հաշվարկներ: Նպաստավոր Տնտեսության ընդլայնումը շարունակվել է ընդհուպ մինչև 2018 թ. միտումները առաջին եռամսյակը: Նախնական տվյալների համաձայն, 2017 թ. շարունակվել են առաջին եռամսյակի համեմատ, 2018 թ. նույն ժամանակաշրջանում 2018 թ. սկզբին, իրական ՀՆԱ-ն աճել է 9.6 տոկոսով (գծապատկեր 2): երբ Շինարարության ոլորտի վերականգնման շնորհիվ նախորդ տարվա շինարարության համեմատ ավելացված արժեքն աճել է 13 տոկոսով: Այսուհանդերձ ոլորտում ոլորտում տարիներ շարունակ արձանագրված անկման պատճառով արձանագրվել է երկրի տնտեսությունում նրա մասնաբաժինը զգալիորեն նվազել է: աճի ամենաբարձր Փաստորեն ընդհանուր տնտեսական աճի մեջ շինարարության տեմպը: մասնաբաժինը կազմել է ընդամենը 0.5 տոկոսային կետ: Ընդլայնման մեծ մասը (9.6-տոկոսանոց աճի մեջ՝ 6.2 տոկոսային կետ) պայմանավորված էր առևտրի և ծառայությունների, հատկապես մարդու առողջության, սոցիալական աշխատանքի և անշարժ գույքի հետ կապված ծառայությունների աճով: Արդյունաբերությունը 2018 թ. առաջին եռամսյակում ընդլայնվել է 6.4 տոկոսով՝ հենվելով 2017 թ. աճի բարձր մակարդակի վրա, մինչդեռ գյուղատնտեսության ոլորտում ստագնացիան շարունակվել է: Ապրիլ ամսվա բարձր հաճախականության տվյալները վկայում են աճի մակարդակի (7.3 տոկոս) մեղմ անկում, որը հավանաբար կարելի է բացատրել ապրիլին տեղի ունեցած համաժողովրդական ցույցերի և գործադուլների ազդեցությամբ: Սակայն դեռևս չկան վերջնական ապացույցներ այն մասին, որ վերջին քաղաքական զարգացումներն էական 4| բացասական ազդեցություն են ունեցել ընդհանուր տնտեսության վրա: Գծապատկեր 3. ՀՆԱ-ի աճն ըստ Գծապատկեր 4. ՀՆԱ-ի աճը՝ ըստ ոլորտների պահանջարկի աղբյուրների (տոկոս) (տոկոս) 15 15 10 10 5 5 0 0 -5 -5 -10 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017p 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017p Agriculture Industry Construction Private consumption Gross investment Services Net taxes Public consumption Net exports Աղբյուրը՝ ԱՎԾ և Համաշխարհային բանկի Աղբյուրը՝ ԱՎԾ և Համաշխարհային բանկի անձնակազմի հաշվարկներ: անձնակազմի հաշվարկներ: Աղյուսակ 1. Մասնաբաժինը իրական ՀՆԱ-ի աճում (տոկոսային կետ) 2013թ 2014թ 2015թ 2016թ 2017թ . . . . . Իրական ՀՆԱ-ի աճ 3.3 3.6 3.2 0.2 7.5 Ներքին պահանջարկ -0.7 0.0 -6.3 -2.9 11.1 Սպառում 1.6 0.7 -6.1 -1.1 8.6 Համախառն կապիտալի ձևավորում -2.3 -0.7 -0.3 -1.8 2.5 Զուտ արտահանում 3.4 2.3 8.5 2.5 -4.9 Ապրանքների/ծառայությունների 2.4 1.8 1.4 5.7 6.5 արտահանում Ապրանքների/ծառայությունների ներկրում -1.0 -0.5 -7.1 3.2 11.5 Վիճակագրական շեղում 0.6 1.3 1.0 0.6 1.3 Աղբյուրը՝ Համաշխարհային բանկի անձնակազմի հաշվարկներ՝ հիմնված ԱՎԾ-ի հրապարակած տվյալների վրա: Ծանոթ.՝ Տվյալների կլորացման հետևանքով հնարավոր է, որ դրանց գումարները ստույգ չհամընկնեն: Թեև գնաճը փոքր- Մեծացող ներքին պահանջարկը, գյուղատնտեսության թույլ ինչ բարձրացել է, կատարողականը և սննդամթերքի ու վառելիքի համաշխարհային ՀՀ ԿԲ-ի գները հանգեցրին գնաճի ավելի բարձր մակարդակի, որը, սակայն, նպատակային մնացել է նպատակային տիրույթի սահմաններում: 2017 թ. վերջին մակարդակից տարեկան գնաճը կազմել է 2.6 տոկոս՝ համեմատած 2016 թ. ցածր է: գնանկման հետ: 2017թ. գնաճի ավելի բարձր մակարդակը հիմնականում պայմանավորված էր սննդամթերքի (այդ թվում խմիչքների և ծխախոտի) գներով, որոնք, նախորդ տարվա համեմատ, աճեցին 5.3 տոկոսով: 2017 թ. տրանսպորտի գներն աճեցին 4.6 |5 տոկոսով: Այլ խմբերում արձանագրվել է ավելի ցածր գնաճ կամ գնանկում: Կոմունալ ծառայությունների գնային ցուցիչը տարեկան կտրվածքով նվազել է 4 տոկոսով, ինչը մասամբ բացատրվում է տարեսկզբին մատակարարվող գազի և էլեկտրաէներգիայի գների, համապատասխանաբար. 5 և 3 տոկոսով նվազեցմամբ: 2018 թ. առաջին եռամսյակում սննդամթերքի և ըմպելիքների գների աճի հետևանքով գնաճի մակարդակը բարձրացավ: Մսի գները (որոնք, նախորդ տարվա համեմատ, աճել են 14 տոկոսով հիմնականում ավելի բարձր միջազգային գների հետևանքով) ունեցել են ամենամեծ ազդեցությունը սննդամթերքի գների աճի վրա: Գնաճի մակարդակի բարձրացմանը նպատել է նաև տրանսպորտի գների նշանակալի (9 տոկոս) աճը, որը հատկապես կապված էր բենզինի և դիզելային վառելիքի գների աճի հետ (նախորդ տարվա համեմատ՝ դրանք աճել են, համապատասխանաբար, 17 և 26 տոկոսով), որ պայմանավորված էր 2018 թ. հունվարից ակցիզային հարկի բարձրացմամբ և նավթի համաշխարհային գների աստիճանական վերականգնմամբ: Հիմնական գնաճը 2018 թ. առաջին եռամսյակի վերջին կազմել է 5.1 տոկոս և գլխավորապես գազի ու էլեկտրաէներգիայի անփոփոխ սակագների հետևանքով գերազանցել է ընդհանուր գնաճի մակարդակը (գծապատկեր 5 և 6): Ապրիլի տվյալների համաձայն՝ տարեկան գնաճը նվազել է՝ կազմելով 2.4 տոկոս, ինչը վկայում է, որ քաղաքական զարգացումները էական ազդեցություն չեն ունեցել ապրանքատեսակների շուկաների վրա: Գծապատկեր 5. Գնաճը՝ ըստ Գծապատկեր 6. Ընդհանուր և հիմնական բաղադրիչների գնաճ (տոկոս, ամիսներ՝ նախորդ տարվա նույն (տոկոս, ամիսներ՝ նախորդ տարվա նույն ամիսների համեմատությամբ) ամիսների համեմատությամբ) 6 8 4 6 2 4 0 2 -2 0 -4 -2 Mar Jun Sep Dec Mar Jun Sep Dec Mar Jun Sep Dec Mar -4 Apr Apr Apr Oct Oct Oct Jul Jul Jul Jan Jan Jan Jan 2015 2016 2017 2018 Contribution from energy and utility prices 2015 2016 2017 2018 Contribution from food prices Contribution from others CPI inflation, 12-month Headline inflation Core inflation, 12-month Աղբյուրը՝ ԱՎԾ և Համաշխարհային բանկի Աղբյուրը՝ ԱՎԾ և Համաշխարհային բանկի անձնակազմի հաշվարկներ: անձնակազմի հաշվարկներ: 6| Արտաքին հատված Չնայած 2017 թ. առաջին երեք եռամսյակում ընթացիկ հաշվի մնացորդը արտահանման շարունակել է բարելավվել: Սակայն տարվա վերջին եռամսյակում ապահոված բարձր ներդրման ծավալների աճի արդյունքում ընդհանուր դեֆիցիտը եկամուտներին՝ մեծացավ՝ կազմելով ՀՆԱ-ի 3.5 տոկոսը, ինչը 2016 թ. համեմատ 1.2 ընթացիկ հաշվի տոկոսային կետով բարձր է (գծապատկեր 7): Չորրորդ եռամսյակում դեֆիցիտն աճել է: (հատկապես դեկտեմբեր ամսին) ապրանքների ներկրման ծավալների էական աճը մասամբ կապված էր Ռուսաստանից բնեղեն տեսքով ստացված ռազմական վարկի հետ: Առանց այս գործարքի՝ 2017 թ. ընթացիկ հաշվի դեֆիցիտը կազմում է ՀՆԱ-ի շուրջ 2 տոկոսը: Կարևոր է նշել, որ շարունակել է գրանցվել ապրանքների արտահանման լավ կատարողական՝ նախորդ տարվա համեմատ (ԱՄՆ դոլարով արտահայտված) աճելով 26 տոկոսով2: Ծառայությունների հաշվեկշիռը նույնպես բարելավվել է, մինչդեռ մասնավոր տրանսֆերտներն աճել են 12 տոկոսով, ընդ որում 2014 թ. ռուսական ճգնաժամից հետո 2017 թ. առաջին անգամ մասնավոր տրանսֆերտներն աճել են (gծապատկեր 8): Գծապատկեր 7. Ընթացիկ հաշվի մնացորդ Գծապատկեր 8. Մասնավոր տրանսֆերտներ (մլն ԱՄՆ դոլար) (ՀՆԱ-ի տոկոս) (տարեկան տոկոսային փոփոխություն) 2,000 10 30 1,000 5 15 0 0 -1,000 -5 0 -2,000 -10 -15 -3,000 -15 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 -30 Trade balance Services balance 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 Primary income Secondary income Remittances (yoy change, %) CAB (RHS) Աղբյուրը՝ ՀՀ ԿԲ, ԱՎԾ և Համաշխարհային բանկի Աղբյուրը՝ ՀՀ ԿԲ և Համաշխարհային բանկի անձնակազմի հաշվարկներ: անձնակազմի հաշվարկներ: 2 Վճարային հաշվեկշռի տվյալներ՝ FOB հիմունքով: |7 Ապրանքների Մետաղների, Գծապատկեր 9. Պղնձի հանքանյութի ներկրմանը հատկապես՝ պղնձի արտահանում և համաշխարհային գին նպաստեց համաշխարհային գների, (մլն ԱՄՆ դոլար) (‘000 ԱՄՆ դոլար մեկ մետրական տոննայի ապրանքների ինչպես նաև դիմաց) գների Ռուսաստանում աճի շարունակական տեմպերի 200 8.2 վերականգնումը և վերականգնման առևտրային արդյունքում 2017 թ. 150 7.0 հիմնական արտահանումից գործընկեր ստացվող հասույթը 100 5.8 երկրներում մեծացավ շուրջ 25 արձանագրված տոկոսով3: Պղնձի 50 4.6 աճը: արտահանումն 2014 2015 2016 2017 անվանական արտահայտությամբ Export of copper ores and concentrates, աճեց 64 տոկոսով (LHS) (ծավալային արտահայտությամբ՝ 20 Աղբյուրը՝ ՀՀ ԿԲ, ԱՎԾ և Համաշխարհային բանկի անձնակազմի հաշվարկներ: տոկոսով)՝ կրելով ավելի բարձր պահանջարկի և աճող գների նպաստավոր ազդեցությունը (գծապատկեր 9): Հայկական գինիների արտահանումը, նախորդ տարվա համեմատ, աճել է 76 տոկոսով, ընդ որում արտահանված գինիների շուրջ 90 տոկոսը վաճառվել է ռուսական շուկայում: Գյուղատնտեսական արտադրանքի ծավալների կրճատմանը զուգընթաց՝ նվազել է նաև գյուղատնտեսական ապրանքների արտահանման ծավալը, որը հատկապես վերաբերում է լոլիկին և կորիզավոր մրգերին (ծիրան, կեռաս և դեղձ): Ոսկու և թանկարժեք զարդերի արտահանումը ևս, նախորդ տարվա համեմատ, նվազել է 14 տոկոսով (գծապատկեր 10): Ըստ նշանակման շուկաների արտահանման տվյալները ցույց են տալիս, որ դեպի Ռուսաստան ընդհանուր արտահանման մասնաբաժինը, 2016 թ. 20 տոկոսի համեմատ, աճել է՝ 2017 թ. կազմելով 24 տոկոս: Դեպի ԵՄ երկրներ արտահանումն աճել է 32 տոկոսով՝ հանգեցնելով Հայաստանից իրականացվող արտահանման մեջ տվյալ բլոկի 28 տոկոս մասնաբաժնին (գծապատկեր 11): Արտաքին Նախորդ տարվա համեմատ՝ 2018 թ. առաջին եռամսյակում առևտուրը արտահանումն աճել է 34 տոկոսով՝ դրսևորելով 2017 թ. շարունակել է արձանագրված հետագծի նման դինամիկա: Նախորդ տարվա էապես ընդլայնվել համեմատ՝ 2018 թ. առաջին եռամսյակում տեքստիլ արտադրանքի 2018 թ. առաջին արտահանման ծավալներն ավելի քան կրկնապատկվել են, ինչի եռամսյակում: շնորհիվ ընդհանուր արտահանման մեջ նրա մասնաբաժինը 5 տոկոսից դարձել է 8.5 տոկոս: Միաժամանակ ներկրման ծավալներն աճել են 39 տոկոսով՝ հիմնականում պայմանավորված կապիտալ ապրանքների ներկրման ծավալների աճով (ներառյալ հաստոցների, սարքավորումների, սարքերի, ցամաքային, օդային և ջրային 3 Արտաքին առևտրի տվյալներն ինքնարժեքի, ապահովագրության և ֆրախտի (CIF) հիմունքով: 8| տրանսպորտի համար նախատեսված կապիտալ ապրանքների ներդրումը): Գծապատկեր 10. Արտահանումը՝ ըստ Գծապատկեր 11. Արտահանումը՝ ըստ ապրանքային խմբերի նշանակման տնտեսությունների (մլն ԱՄՆ դոլար) (մլն ԱՄՆ դոլար) 2,400 2,400 2,000 2,000 1,600 1,600 1,200 1,200 800 800 400 400 0 0 2014 2015 2016 2017 2014 2015 2016 2017 Metals and minerals Manufacturing Gold and jewelry Other EU Russia China Georgia Iraq Other countries Աղբյուրը՝ ԱՎԾ, Համաշխարհային բանկի Աղբյուրը՝ ԱՎԾ, Համաշխարհային բանկի անձնակազմի հաշվարկներ: անձնակազմի հաշվարկներ: Չնայած 2017 թ. Գծապատկեր 12. Ժամանող զբոսաշրջիկները՝ ըստ տեղի ունեցած տնտեսությունների բարելավմանը՝ (‘000 մարդ) (տոկոսային փոփոխություն) ծառայությունների զուտ 1,800 26 արտահանման 1,500 մեծությունը 20 մնացել է 1,200 14 բացասական: 900 8 600 300 2 0 -4 2015 2016 2017 Russia EU USA Iran Other countries Yoy change, % (RHS) Աղբյուրը՝ ԱՎԾ, Համաշխարհային բանկի անձնակազմի հաշվարկներ: Ծառայությունների արտահանումն աճել է 18 տոկոսով, որից 10 տոկոսային կետը բացատրվում է Հայաստան այցելող զբոսաշրջիկների թվի (1.5 մլն մարդ) 19 տոկոս տարեկան աճի շնորհիվ զբոսաշրջության հետ կապված ծառայությունների ծավալների ավելացմամբ: Զբոսաշրջիկների մեկ հինգերորդը ժամանել է Ռուսաստանից, համարյա նույնքան՝ Եվրոպական միությունից: 2017 թ. ավելի քան 200,000 զբոսաշրջիկ Հայաստան է եկել Իրանի Իսլամական Հանրապետությունից՝ կազմելով |9 այցելուների ընդհանուր թվի 14 տոկոսը (համարյա նույնքան, որքան 2016 թ.): Միացյալ Նահանգներից զբոսաշրջիկների թիվը, նախորդ տարվա համեմատ, աճել է 70 տոկոսով՝ կազմելով շուրջ 200,000 մարդ: Այլ երկրներից ժամանող զբոսաշրջիկների թիվը նույնպես աճել է (շուրջ 40 տոկոսով)՝ վկայելով Հայաստանի տուրիստական բազայի որոշակի դիվերսիֆիկացիայի մասին (գծապատկեր 12)4: Այլ ծառայությունների արտահանումը, օրինակ՝ տեղեկատվական և հաղորդակցության տեխնոլոգիաները (ՏՀՏ) և շինարարությունն արտերկրում, նույնպես դրական ազդեցություն է ունեցել 2017 թ. ծառայությունների հաշվեկշռի բարելավման վրա: Օտարերկրյա Կապիտալ և ֆինանսական հաշվիների մուտքերը 2017 թ. ուղղակի գերազանցել են ընթացիկ հաշվի դեֆիցիտը՝ թույլ տալով ներդրումների պահուստների որոշակի կուտակում, որի ծավալը, սակայն, 2016 թ. հոսքերը մնում են համեմատ, ցածր էր: ՕՈՒՆ-ների զուտ ներհոսքերը 2017 թ. նվազել են՝ ճնշման տակ: կազմելով 223 մլն ԱՄՆ դոլար, որը, նախորդ տարվա համեմատ, շուրջ 18 տոկոսով ցածր է: ՀՆԱ-ի նկատմամբ տոկոսային արտահայտությամբ զուտ ՕՈՒՆ-ները, 2016 թ. 2.5 տոկոսի համեմատ, 2017 թ. նվազել են՝ կազմելով 1.9 տոկոս (գծապատկեր 13)՝ մասամբ արտացոլելով համեմատության բարձր բազա (2016 թ. առևտրային բանկերը մեծացրին իրենց կապիտալը՝ ՀՀ ԿԲ-ի կողմից սահմանված կապիտալի ավելի բարձր պահանջները բավարարելու նպատակով): 2017 թ. ՕՈՒՆ-ների ներհոսքերը հիմնականում ուղղվել են շինարարության և հանքարդյունաբերության ոլորտներ5, ինչը վկայում է, որ էֆեկտիվությանն ուղղված ներդրումները, այսինքն՝ նրանք, որոնք արվում են երկրի տնտեսությունում միջազգային շուկաներում մրցակցելու հնարավորություն տվող գործոններից օգտվելու նպատակով, շարունակում են շրջանցել Հայաստանը: Պորտֆելի հաշիվը արձանագրել է մոտ 87 մլն ԱՄՆ դոլարի դեֆիցիտ, քանի որ հայկական կազմակերպությունները մեծացրին արտասահմանում պահվող սեփական ակտիվները և կրճատեցին օտարերկրյա պարտավորությունները: Վարկային գործառնություններից զուտ ներհոսքերի մեծությունը դրական էր և հիմնականում արտացոլել է կառավարության փոխառությունները Միջազգային (ներառյալ 2017 թ. վերջին Ռուսաստանից ստացված ռազմական պահուստները վարկը), ինչպես նաև հայկական բանկերի կարճաժամկետ 2017 թ. աճել են, օտարերկրյա պահանջների նվազած ծավալը: Փաստորեն բայց վերջին միջազգային պահուստները շարունակել են աճել՝ 2017 թ. վերջին քաղաքական հասնելով 2.3 մլրդ ԱՄՆ դոլարի մակարդակին, որը նախորդ տարվա զարգացումների համեմատ 110 մլն ԱՄՆ դոլարով բարձր է և ապահովել է 4.6 ամսվա ընթացքում ներկրումների ծածկույթ (գծապատկեր 14): Սակայն 2018 թ. ապրիլին և մայիսին տեղի ունեցած քաղաքական զարգացումները խթանեցին արտարժույթի պահանջարկը, այդ պատճառով ՀՀ ԿԲ-ի կողմից 4 2018 թ. Հայաստանում կանցկացվեն երեք կարևոր միջոցառումներ, որոնք, ինչպես սպասվում է, երկիր կբերեն Սփյուռքի ավելի մեծ թվով ներկայացուցիչների և միջազգային զբոսաշրջիկների: Դրանք են՝ (i) Առաջին հանրապետության 100-ամյակը (մայիս), (ii) Երևանի 2800-ամյակը (սեպտեմբեր) և (iii) Ֆրանկոֆոնիայի գագաթնաժողովը (հոկտեմբեր): 5 Հայաստանի հանքարդյունաբերության ոլորտում ՕՈՒՆ-ների մեծ մասը 2017 թ. կապված է եղել Ամուլսարի ոսկու հանքի հետ, որը գտնվում է Հայաստանի հարավկենտրոնական շրջանում: Ակնկալվում է, որ Ամուլսարի շահագործումը, որը 100 տոկոսով պատկանում է «Լիդիան Ինթերնեշընլին», կսկսվի 2018 թ.: 10| հայտնվել են իրականացվեցին սահմանափակ միջամտություններ: ճնշումների տակ: Այնուամենայնիվ ապրիլի վերջին պահուստները կազմել են ավելի քան 2 մլրդ ԱՄՆ դոլար՝ ապահովելով համեմատաբար հարմար ծածկույթ: Գծապատկեր 13. Զուտ օտարերկրյա Գծապատկեր 14. Համախառն միջազգային ուղղակի ներդրումներ պահուստներ (տոկոսը ՀՆԱ-ի նկատմամբ) (մլն ԱՄՆ դոլար) (ներկրման ամիսներով) 6 2,500 5.5 5 2,000 5.0 4 1,500 4.5 3 1,000 4.0 2 500 3.5 1 0 3.0 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 0 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 Gross interntional reserves (mln. USD) Goods and services import cover (RHS) Աղբյուրը՝ ՀՀ ԿԲ-ի, ԱՎԾ-ի և Համաշխարհային Աղբյուրը՝ ՀՀ ԿԲ-ի, ԱՎԾ-ի և Համաշխարհային բանկի անձնակազմի հաշվարկներ: բանկի անձնակազմի հաշվարկներ: Հարկաբյուջետային քաղաքականությունը և պետական պարտքը 2017 թ. բյուջեի Ֆիսկալ դիրքը 2017 թ. բարելավվել է, սակայն նախատեսվածից դեֆիցիտը զգալիորեն պակաս չափով: Մինչև 2017 թ. նոյեմբերը ներառյալ նախատեսվածից ծախսերը խստորեն հսկելուց հետո տարվա վերջին ամսին բարձր էր, ինչը կառավարությունը ստացավ բյուջեով չնախատեսված ռազմական հանգեցրեց վարկ Ռուսաստանից՝ արտահայտված բնեղենով, որի արդյունքում կառավարության բյուջեի դեֆիցիտն աճեց՝ 2.8 տոկոս նպատակային մակարդակի պարտքի աճին: համեմատ կազմելով ՀՆԱ-ի 4.8 տոկոսը: Առանց տվյալ գործարքի՝ բյուջեի դեֆիցիտը կկազմեր ՀՆԱ-ի 3.3 տոկոսը: Այդուհանդերձ դեֆիցիտի մակարդակը, 2016 թ. 5.5 տոկոսի համեմատ, ցածր էր (գծապատկեր 15): Փաստորեն 2017 թ. վերջին կառավարության պարտքն աճեց՝ հասնելով ՀՆԱ-ի 5 տոկոս մակարդակին՝ նախորդ տարվա 52 տոկոսի համեմատ: Պետական պարտքը (ներառյալ ՀՀ ԿԲ- ի պարտքը) կազմեց ՀՆԱ-ի 59 տոկոսը, որի մեծ մասը (ՀՆԱ-ի 48 տոկոսը) արտաքին պարտքն էր (գծապատկեր 16): Ֆիսկալ կանոնը 2017 թ. ճշգրտվեց հակացիկլային բյուջետային քաղաքականության համար ավելի մեծ ճկունություն ապահովելու նպատակով: 2016 թ. վերջին, երբ կառավարության պարտքը կազմում էր ՀՆԱ-ի 50 տոկոսից ավելին, ֆիսկալ կանոնը6 տալիս էր 6 2008 թ. ընդունված ֆիսկալ կանոնի համաձայն, եթե կառավարության պարտքը գերազանցում է նախորդ տարվա ՀՆԱ-ի 50 տոկոսը, ապա հաջորդ տարվա բյուջեի դեֆիցիտը պետք է նվազեցվի՝ հասցնելով նախորդ երեք տարվա միջին անվանական ՀՆԱ-ի 3 տոկոս մակարդակին, իսկ եթե այն գերազանցում է ՀՆԱ-ի 60 տոկոսը, ապա լրացուցիչ պարտք չի կարող թողարկվել: Հետևելով այս կանոնին՝ 2016 թ., երբ պարտքի մակարդակը գերազանցեց 50 տոկոսի շեմը, 2017 թ. պետական բյուջեի մասին օրենքով կառավարությունը նախատեսեց կրճատել դեֆիցիտը՝ 2016 թ. ՀՆԱ-ի 5.5 տոկոսի համեմատ հասցնելով 2.8 տոկոս մակարդակի: |11 համեմատաբար արագ տեմպերով ֆիսկալ համախմբման հնարավորություն: Ինչևէ, աճի բացակայության պայմաններում արագ ֆիսկալ ճշգրտումը կլիներ պրոցիկլիկ: Ավելին, ֆիսկալ կանոնը համարվում էր չափից ավելի սահմանափակող, քանի որ չէր նախատեսում բացառություն անսպասելի իրադարձությունների կամ զարգացումների դեպքում: Հետևաբար իշխանությունները, ԱՄՀ-ի տեխնիկական աջակցությամբ, 2017 թ. վերջին վերանայեցին ֆիսկալ կանոնը՝ փոփոխություն մտցնելով «Պետական պարտքի մասին» օրենքում (հին կանոնից հանվեց պրոցիկլիկ դրույթը), ինչպես նաև «Բյուջետային համակարգի մասին» օրենքում, որով սահմանվեցին առանձնակի ծախսային կարգապահական կանոններ: Դրանք կիրառելի են դառնում այն դեպքում, երբ պետական պարտքը հասնում է որոշակի շեմային մակարդակների: Նոր ֆիսկալ կանոնը լիարժեք կիրառելու համար իշխանությունները դեռ պետք է ընդունեն որոշում, որը կսահմանի որոշակի տեխնիկական մանրամասներ, ներառյալ երկարաժամկետ ՀՆԱ-ի աճի հաշվարկը (նոր կանոնի մանրամասները տե՛ս ներդիր 1-ում և հավելված 2-ում): Ներդիր 1. Ֆիսկալ կանոնները Վերջին տասնամյակներում, երկրների՝ ֆիսկալ կարգապահության բարելավման ուղղությամբ գործադրած ջանքերին զուգընթաց, սկսել են ժողովրդականություն վայելել ֆիսկալ կանոնները: ԱՄՀ-ի բլոգներից մեկում վերջերս հրապարակված «Ֆիսկալ կանոններ. դարձրեք դրանք հեշտ սիրելի և դժվար շրջանցելի» (“Fiscal Rules: Make them Easy to Love and Hard to Cheat”)7 հոդվածում վերլուծության են ենթարկվում վերջին երեք տասնամյակում ավելի քան 90 երկրներում ընդունված ֆիսկալ կանոնները: Բլոգում նշվում է գործուն ֆիսկալ կանոնների երեք հատկանիշ, այն է՝ դրանք պետք է լինեն պարզ, ճկուն և կիրարկելի փոփոխվող տնտեսական պայմանների համատեքստում: Մինչդեռ հեղինակները պարզել են, որ հաճախ կանոնները չափազանց բարդ են, կարծրացած և դժվար կիրարկելի: Վերլուծության մեջ նաև առաջարկվում են ֆիսկալ կանոնների նախագծման սկզբունքները: Վերջերս Հայաստանը վերանայել է իր ֆիսկալ կանոնը: Ընդհանուր առմամբ վերանայման շնորհիվ Հայաստանի ֆիսկալ կանոնն ավելի է համապատասխանեցվել ֆիսկալ կանոնների նախագծման լավ սկզբունքներին: Օրինակ, առաջարկվող սկզբունքների համաձայն, վերանայված կանոնը ոչ միայն պարունակում է պարտքային կանոն (պարտքը չպետք է գերազանցի ՀՆԱ-ի 60 տոկոսը), այլև մի շարք գործառնական կանոններ՝ կոչված ուղղորդելու տարեկան բյուջեի մասին որոշումները (օրինակ՝ որոշակի շեմային մակարդակներին հասնելու դեպքում ծախսերի նկատմամբ սահմանաչափերի կիրառում): Ավելին, օրենսդրությունը հստակ նախատեսում է այս կանոններից բացառություն արտակարգ իրավիճակներում: Մյուս կողմից՝ հնարավոր է, որ գործառնական կանոնների քանակը բավարար լինի, բայց համապատասխանության պահպանման խթանները բարելավման կարիք ունենան: Ժամանակի ընթացքում փորձը ցույց կտա, թե որքանով է վերանայված կանոնն արդյունավետության ու պարզության ավելի լավ հավասարակշռություն ապահովում: 7 https://blogs.imf.org/2018/04/13/fiscal-rules-make-them-easy-to-love-and-hard-to-cheat/ 12| Գծապատկեր 15. Բյուջետային Գծապատկեր 16. Պետական պարտքի զարգացումներ դինամիկան (ՀՆԱ-ի տոկոս) (ՀՆԱ-ի տոկոս) 60 40 40 20 20 0 0 -20 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 Total revenues Total expenditures External debt Domestic debt Fiscal balance CBA's external debt Աղբյուրը՝ ՖՆ, ԱՎԾ և Համաշխարհային բանկի Աղբյուրը՝ ՖՆ, ԱՎԾ և Համաշխարհային բանկի անձնակազմի հաշվարկներ: անձնակազմի հաշվարկներ: Անուղղակի Գծապատկեր 17. Հարկային եկամուտներ հարկերն (մլրդ դրամ) (տոկոս) ապահովել են 1,500 8 հավաքվող հարկերի գերակշիռ մասի 1,000 աճը: 4 500 0 0 2015 2016 2017 VAT Excise tax Customs duty Profit tax Income tax Other taxes Yoy change, % (RHS) Աղբյուրը՝ ՖՆ և Համաշխարհային բանկի անձնակազմի հաշվարկներ: Նախորդ տարվա համեմատ՝ 2017 թ. հարկային եկամուտներն ա նվանական արտահայտությամբ աճել են 7.3 տոկոսով՝ շնորհիվ ակցիզային, բնապահպանական հարկերի և մաքսատուրքերի ավելի բարձր հավաքումների: Ընդհանուր հարկերում անուղղակի հարկերի և մաքսատուրքերի մասնաբաժինը աճել է՝ 47 տոկոսից հասնելով 49 տոկոսի (գծապատկեր 17): Բնապահպանական հարկերը8, նախորդ 8 Բնապահպանական հարկերը ներառում են բնապահպանության և բնական պաշարների օգտագործման վճարները, ինչպիսիք են, օրինակ, ռոյալթիները, շրջակա միջավայր արտանետվող վնասակար նյութերի գծով վճարները, ջրի, կենսաբանական պաշարների օգտագործման կամ պինդ հանածոների սպառված պաշարների գծով վճարները: |13 տարվա համեմատ, արձանագրել են աճ՝ ավելանալով 47 տոկոսով: Շահութահարկի հավաքումները միակն են, որ նախորդ տարվա համեմատ նվազել են՝ մասամբ պայմանավորված 2016 թ. տնտեսության թույլ կատարողականով, որը ծառայում է որպես հիմք 2017 թ. շահութահարկի մասով վճարումների համար: Կուտակային կենսաթոշակային համակարգի9 անդամ հանդիսացող աշխատողներից հավաքված սոցիալական վճարները, նախորդ տարվա համեմատ, աճել են 18 տոկոսով՝ կազմելով 16 մլրդ դրամ: Այս միջոցները, պետական բյուջեից հավասար չափով հատկացված համաֆինանսավորման հետ մեկտեղ, փոխանցվել են կենսաթոշակային համակարգի ակտիվների կառավարիչներին: Ընդհանուր առմամբ 2017 թ. հարկեր/ՀՆԱ հարաբերակցությունը 20.8 տոկոս էր՝ 2016 թ. համեմատ ՀՆԱ-ի կես տոկոսային կետով ցածր, ինչը պայմանավորված էր հավաքված շահութահարկի ցածր մակարդակով: Ընթացիկ Ընթացիկ ծախսերի նկատմամբ իրականացվել է խիստ հսկողություն՝ ծախսերը փոքր- տալով կապիտալ ծախսերի մեծացման հնարավորություն, որոնց մեկ ինչ նվազել են, իսկ երրորդն ուղղվել է Ռուսաստանից ռազմական տեխնիկայի գնմանը: կապիտալ Ընթացիկ ծախսերի միակ կատեգորիան, որը զգալի աճ է ծախսերը՝ աճել արձանագրել, տոկոսների վճարումներն են, որոնք, 2016 թ. ՀՆԱ-ի 1.9 ռազմական տոկոսի համեմատ, կազմել են ՀՆԱ-ի 2.2 տոկոսը՝ հիմնականում պայմանավորված ներքին պարտքի ավելի ծանր բեռով և փաթեթում տեխնիկայի ավելի երկար ժամկետայնություն և ավելի բարձր տոկոսադրույքներ գնման ունեցող արժեթղթերին անցմամբ10: Առաջնային դեֆիցիտը 2017 թ. արդյունքում: նվազել է՝ 2016 թ. ՀՆԱ-ի 3.6 տոկոսի համեմատ կազմելով 2.6 տոկոս: 2016 թ. համեմատ՝ սոցիալական նպաստները և աշխատավարձի ֆոնդն աճել են, համապատասխանաբար, 1.5 և 2 տոկոսով: Մյուս կողմից՝ կապիտալ ծախսերն ավելացել են 36 տոկոսով՝ հիմնականում ուղղվելով մեքենաների և սարքավորումների ձեռքբերմանը (այս ծախսերի մեկ երրորդը բաժին է հասել տարեվերջին գնված ռազմական տեխնիկային): 2018 թ. բյուջեն Բյուջեն նախատեսում է 2018 թ. բյուջեի դեֆիցիտի կրճատում, նախատեսում է այսինքն՝ ՀՆԱ-ի նկատմամբ 2.6 տոկոս (2017 թ. ՀՆԱ-ի 4.8 տոկոսի զգալի ֆիսկալ համեմատ), իսկ դեֆիցիտի ֆինանսավորումը հավասարաչափ համախմբում: բաշխված է ներքին և արտաքին աղբյուրների միջև (աղյուսակ 2): Կանխատեսվում է, որ ՀՆԱ-ի նկատմամբ ընթացիկ ծախսերը՝ տոկոսային արտահայտությամբ, փոքր-ինչ կնվազեն, մինչդեռ կապիտալ ծախսերի կրճատումն ավելի նշանակալի կլինի՝ հաշվի առնելով 2017 թ. ռուսական ռազմական տեխնիկայի գնման արդյունքում բազայի աճը: Առանց վերջինիս կապիտալ ծախսերը, 9 2014 թ. հուլիսից կուտակային համակարգը պարտադիր է 1974 թ. հունվարի 1-ից հետո ծնված պետական հատվածի աշխատողների և աշխատաշուկա առաջին անգամ մուտք գործած անձանց համար: Մասնավոր հատվածի բոլոր այլ աշխատողների համար այն պարտադիր կլինի 2018 թ. հուլիսից: 10 Միջնաժամկետ և երկարաժամկետ ներքին պարտքը 2017 թ. վերջին կազմել է ընդհանուր ներքին պարտքի 95 տոկոսը՝ նախորդ տարվա 84 տոկոսի համեմատ: Մինչև 1 տարվա ժամկետայնությամբ պետական արժեթղթերի եկամտաբերությունը կազմել է շուրջ 6.5 տոկոս, 5 տարվա ժամկետայնություն ունեցող պարտատոմսերի դեպքում այն ավելի բարձր է՝ 8.5 տոկոս, իսկ 10 տարվա ժամկետայնությամբ պարտատոմսերի դեպքում 10 տոկոսից բարձր է: 14| ՀՆԱ-ի տոկոսային արտահայտությամբ, մնում են 2016 թ. մակարդակներում: 2018 թ. առաջին Կարելի է ասել, որ 2018 թ. սկզբից մինչ օրս և´ եկամուտները, և´ եռամսյակում ծախսերն իրենց նպատակային մակարդակներից ցածր են, ընդ որում ծախսերի ծախսերի թերակատարման մակարդակն ավելի բարձր է: 2018 թ. թերակատարման առաջին եռամսյակի բյուջեի կատարման նախնական տվյալների հետևանքով համաձայն՝ պետական բյուջեի եկամուտները կազմել են 256 մլրդ դեֆիցիտը դրամ, այսինքն՝ տվյալ եռամսյակի համար բյուջեով նախատեսված սպասվածից ավելի ընդհանուր եկամուտների 97 տոկոսը11: Միաժամանակ ծախսերը ցածր էր: կազմել են 282 մլրդ դրամ, որը տվյալ ժամանակաշրջանի համար նախատեսված բյուջետային հատկացումներից 15 տոկոսով ցածր է: Արդյունքում 2018 թ. առաջին երեք ամսվա բյուջեի դեֆիցիտը պլանավորվածից մեկ երրորդով պակաս է: Աղյուսակ 2. Պետական բյուջե (ՀՆԱ-ի տոկոս) 2016 թ. 2017 թ. 2018 թ. Փաստ. Փաստ. Պլան Ընդամենը եկամուտներ և դրամաշնորհներ 23.1 22.2 22.1 Հարկային եկամուտներ և պետական տուրքեր /1 21.3 20.8 21.1 Պաշտոնական տրանսֆերտներ / դրամաշնորհներ 0.6 0.3 0.6 Այլ եկամուտներ 1.2 1.2 0.4 Ընդամենը ծախսեր 28.5 27.0 24.7 Ընթացիկ ծախսեր 25.2 22.7 22.1 Գործառնություններ ոչ ֆինանսական ակտիվներով 3.3 4.2 2.7 Ընդամենը մնացորդ -5.5 -4.8 -2.6 Ներքին ֆինանսավորում 2.1 1.4 1.3 Արտաքին ֆինանսավորում 3.4 3.4 1.3 Աղբյուրը՝ ՖՆ: 1/ 2018 թ. բյուջեի պլանում հարկային եկամուտների ծածկույթը փոխվել է, այդ պատճառով հնարավոր չէ տվյալները համադրել նախորդ տարիների հետ: Սոցիալական ոլորտ և աշխատաշուկաներ Տնտեսապես 2017թ. աշխատուժի շուրջ 61 տոկոսը տնտեսապես ակտիվ էր: Այս ակտիվ ցուցանիշը նման է 2016 թ. ցուցանիշին, բայց դեռևս ցածր է 2013 թ. բնակչությունը, 63.4 տոկոսից: Չնայած 2017 թ. ամուր տնտեսական աճին, որը 2013 թ. ի վեր գործազրկության մակարդակը նվազել է աննշան (2016 թ. 18 տոկոսից ցուցաբերել էր 2017 թ. դառնալով 17.8 տոկոս): Հայաստանում գործազրկության վարընթաց մակարդակն ամենաբարձրներից է տարածաշրջանում: 2017 թ. գործազրկության մակարդակի աննշան կրճատումն արձանագրվել է միայն կանանց շրջանում և քաղաքաբնակ վայրերում: Նույն 11 2018 թ. և 2017 թ. հավաքվող հարկերի անմիջական համեմատություն հնարավոր չէր կատարել, քանի որ միջազգային հաջող փորձին համապատասխան՝ 2018 թ. բյուջեում հարկային եկամուտների ծածկույթը ենթարկվել է փոփոխությունների: Դրանք ներառում են ԱԱՀ-ի վերադարձների բացառումը և միայն զուտ հարկային եկամուտների գրանցումը: |15 միտում, 2017 թ. թվականին գյուղական վայրերում գործազրկության մակարդակն կայունացել է: աճել է 2 տոկոսային կետով՝ կազմելով 7.7 տոկոս: Գյուղական վայրերում գործազրկության ավելի ցածր մակարդակը թաքցնում է գյուղերից դեպի մայրաքաղաք Երևան կամ արտերկիր զգալի միգրացիան, որի պատճառը հիմնականում աշխատանքի հնարավորությունների և շահութաբեր գործունեության բացակայությունն է, ինչպես նաև գյուղական վայրերում սեփական կարիքների համար գյուղտնտեսության վարման կենսական դերը: Գծապատկեր 18. Գործազրկություն և աշխատուժի մասնակցություն (տոկոս) 22 64 20 62 18 60 16 58 14 56 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 Unemployment rate (% ) Economically active population (% of labor resources) (RHS) Աղբյուրը՝ ԱՎԾ և Համաշխարհային բանկի անձնակազմի հաշվարկներ: Հայաստանում Աղքատությունը շարունակում է ազդել Հայաստանի բնակչության աղքատության զգալի մասի վրա: 2016 թ. (վերջին տարին, որի աղքատության համեմատաբար տվյալները հասանելի են) բնակչության 14.1 տոկոսը գտնվել է բարձր միջինից ցածր եկամուտ ունեցող երկրների 2011 թ. դրությամբ մակարդակները գնողունակության պարիտետով (ԳՈՒՊ, հաշվարկվում է միջազգային պահպանվում են: համեմատությունների համար Համաշխարհային բանկի մշակած մեթոդաբանությամբ) որոշված օրական 3.2 ԱՄՆ դոլարի աղքատության գծից ցածր: Թեև Ուկրաինայում և Մոլդովայում 1 շնչի հաշվով ՀՆԱ-ն ավելի ցածր է, Հայաստանի համեմատ՝ նրանց աղքատության գծերը էապես ցածր են (գծապատկեր 19): Միևնույն ժամանակ Վրաստանում աղքատության գիծն ավելի բարձր է, թեև 1 շնչի հաշվով նրա ՀՆԱ-ն Հայաստանի համեմատ բարձր է: 16| Մեկ շնչի հաշվով Ամուր տնտեսական Գծապատկեր 19. Իրական ՀՆԱ-ի աճ և 1 ավելի բարձր ՀՆԱ- աճի շնորհիվ 1 շնչի շնչի հաշվով եկամուտ ի ազդեցությունը հաշվով ՀՆԱ-ն 2017 թ. (ԱՄՆ դոլար) (տոկոս) աղքատության աճել է՝ կազմելով կրճատման վրա 3,800 ԱՄՆ դոլար, 4,000 15 կարող է այսինքն՝ վերադարձել 3,700 9 է 2014 թ. գրանցված սահմանափակ իր առավելագույն 3,400 3 լինել: մակարդակին և 3,100 -3 մոտեցել Վրաստանում 2016 թ. 2,800 -9 գրանցված նույն ցուցանիշին: Սակայն 2,500 -15 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 առկա տվյալները վկայում են, որ տնտեսական աճի Per capita GDP, USD Real GDP growth, % (RHS) օգուտները հավասարաչափ չեն Աղբյուրը՝ ԱՎԾ: բաշխվել: 2011-2016 թթ. բնակչության 40 տոկոսը կազմող ամենաաղքատ խավի համար տարեկան սպառման աճը միջինը կազմել է 2.3 տոկոս, ինչը դեռևս ցածր է ընդհանուր բնակչության սպառման աճի 4.6 տոկոս մակարդակից: Եթե նույն դինամիկան շարունակվել է 2017 թ., ուրեմն 2017 թ. բարձր տնտեսական աճը չէր կարող հանգեցնել Հայաստանում աղքատության մակարդակի զգալի կրճատման: Շարունակվող Գործազրկության և աղքատության բարձր մակարդակները, որոնք բարձր շարունակում են մնալ հրատապ լուծում պահանջող խնդիրներ, գործազրկությունը դարձան վերջին քաղաքական բողոքի ցույցերի շարժիչ ուժը: 2017 թ. և աղքատությունը «Կովկասյան բարոմետր» հետազոտության մասնակիցների ավելի Հայաստանի քան մեկ երրորդը (36 տոկոս) նշել է, որ գործազրկությունը սոցիալական Հայաստանի առջև ծառացած ամենալուրջ մարտահրավերն է: առաջընթացին Հարցվողների մոտ երկու հինգերորդը (17 տոկոս) նշել է, որ խանգարող աղքատությունն ամենակարևոր խնդիրն է, որ արտացոլում է ավելի ամենամեծ լավ կենսապայմանների ապահովման դանդաղ տեմպերը: Երկու խոչընդոտներն են: խնդիրն էլ հանրության մտահոգության առարկան են համաշխարհային ֆինանսական ճգնաժամից ի վեր և լայնատարած կոռուպցիայի ու անհավասար տնտեսական միջավայրի պայմաններում դարձել են 2018 թ. սկզբին զանգվածային համաժողովրդական բողոքի շարժման հիմնական պատճառները: Դրամավարկային և փոխարժեքային քաղաքականություններ Դրամավարկային Այն դեպքում, երբ գնաճն ավելանում է՝ հասնելով ԿԲ-ի նպատակային դիրքը մնացել է մակարդակին, իսկ արտադրանքի ծավալների աճը մոտենում է իր անփոփոխ: ներուժին, դրամավարկային քաղաքականությունը մնացել է անփոփոխ: ԿԲ-ն վերջին անգամ ճշգրտումներ է կատարել իր հիմնական ծրագրային մակարդակում 2017 թ. փետրվարին և 25 բազային կետով նվազեցնելու միջոցով հասցրել է այն 6 տոկոսի՝ հաշվի առնելով ցածր (կամ նույնիսկ բացասական) գնաճն ու թույլ |17 տնտեսական աճը: Դրանից հետո, իշխանությունների գնահատմամբ, դրամավարկային քաղաքականության դիրքը համարժեք է և ծրագրային մակարդակի փոփոխություն չի պահանջում: Սակայն 2018 թ. մայիսին կայացած նիստում ԿԲ-ն ակնարկեց, որ կանխատեսվող ժամանակաշրջանում 4 տոկոս նպատակային մակարդակին մոտ գնաճը կարող է պահանջել ընդլայնողական դրամավարկային քաղաքականության աստիճանական շտկում12 և ծրագրային մակարդակի վերընթաց ճշգրտում: Գնաճային ճնշումների ուժեղացման պայմաններում իրական տոկոսադրույքները շարունակել են ընկնել 2017 թ. և 2018 թ. առաջին ամիսներին (գծապատկեր 21): Չնայած ծրագրային անփոփոխ մակարդակին՝ առևտրային բանկերի ավանդային և վարկային տոկոսադրույքները շարունակել են նվազել ի պատասխան 2015-16 թթ. դրամավարկային պայմանների թուլացման և ուժեղացրել են մրցակցությունը բանկային հատվածում (գծապատկեր 22): 2017 թ. և 2018 թ. Առևտրային բանկերի կողմից վարկավորումը 2017 թ. ավելացել է 10 առաջին տոկոսով՝ նախորդ տարվա 15 տոկոս աճի համեմատ արձանագրելով եռամսյակում ավելի համեստ աճ: Տնտեսության ոլորտների վարկավորման վարկերի և տվյալները ցույց են տալիս, որ 2017 թ. ամենաբարձր աճը գրանցվել է ավանդների շինարարության ոլորտում (նախորդ տարվա համեմատ՝ 40 տոկոսով), ընդհանուր մինչդեռ գյուղատնտեսության վարկավորումը կրճատվել է: 2018 թ. գումարներն աճել առաջին եռամսյակում վարկավորման մակարդակը շարունակել է են, աճել համարյա նույն տեմպով (նախորդ տարվա համեմատ յուրաքանչյուրը՝ մեծանալով 12 տոկոսով), ընդ որում, համարյա հավասար աճ է մոտ 10 տոկոսով: գրանցվել դրամային և արտարժութային վարկավորման մակարդակներում (համապատասխանաբար 14 և 12 տոկոս): Վարկային պորտֆելի դոլարիզացիան 2018 թ. մարտի վերջի դրությամբ կազմել է 62 տոկոս՝ 2016 թ. տարեվերջի համեմատ նվազելով 1 տոկոսային կետով: Ավանդային նվազող տոկոսադրույքները նույնպես հանգեցրել են ավանդների աճի տեմպի դանդաղեցման, որը 2017 թ. կազմել է 9 տոկոս: Դրամային ավանդներն աճել են ավելի արագ տեմպով. արտարժույթով արտահայտված ավանդների համեմատ, դրամային ավանդների ավելի բարձր տոկոսադրույքների շնորհիվ: Համանման դինամիկա է շարունակվել 2018 թ., երբ առաջին եռամսյակի վերջին, նախորդ տարվա համեմատ, ավանդներն աճեցին 10 տոկոսով: 2017 թ. մարտի համեմատ՝ ընդհանուր ավանդների աճի մոտ կեսը պայմանավորված էր տնային տնտեսությունների ժամկետային ավանդների ծավալի ավելացմամբ: 2018 թ. ապրիլի վերջի տվյալները ազդարարեցին ավանդների զուտ կուտակային գումարի 4 տոկոսով կրճատման մասին, որը գլխավորապես կապված էր ոչ ռեզիդենտներին պատկանող արտարժութային ավանդների հետ: Ինչևէ, ակնկալվում է, որ սա ժամանակավոր երևույթ էր՝ պայմանավորված քաղաքական զարգացումներով: Որևէ նշան չկա, որ ավանդների վրա ճնշումը կշարունակվի: Ավանդների դոլարիզացիայի մակարդակը 2016 թ. վերջին գրանցված 65 տոկոսից ընկել է 5 տոկոսային կետով՝ 2018 թ. մարտի վերջին կազմելով 60 12 See https://www.cba.am/EN/News/Pages/news_20-06-12.aspx 18| տոկոս, և դա փոխարժեքային ավելի ամուր կայունության և ավանդների դոլարային ու դրամային տոկոսադրույքների միջև մեծ սպրեդի շնորհիվ էր: Գծապատկեր 20. Իրական ծրագրային Գծապատկեր 21. Ծրագրային, ավանդային և դրույքաչափ վարկային դրույքաչափեր (տոկոս) (տոկոս) 12 20 9 15 6 10 3 5 May May May Sep Sep Sep Mar Jul Mar Jul Mar Mar Nov Nov Jul Nov Jan Jan Jan Jan 0 2015 2016 2017 2018 Sep Sep Sep Sep Sep Mar Dec Mar Dec Mar Dec Mar Dec Mar Dec Mar Jun Jun Jun Jun Jun Policy rate 2013 2014 2015 2016 2017 2018 Average deposit rate in AMD (over 1 year) Inflation adjusted policy rate (%) Average lending rate in AMD (over 1 year) Աղբյուրը՝ ՀՀ ԿԲ և Համաշխարհային բանկի Աղբյուրը՝ ՀՀ ԿԲ և Համաշխարհային բանկի անձնակազմի հաշվարկներ: անձնակազմի հաշվարկներ: Փոխարժեքը 2017 ԿԲ-ն շարունակել է իրականացնել ճկուն փոխարժեքային թ. մնացել է քաղաքականություն՝ իր միջամտությունները սահմանափակելով համեմատաբար փոխարժեքային մեծ վայրիվերումների, այդ թվում 2018 թ. ապրիլ- կայուն՝ մայիս ամիսների իրադարձությունների հետևանքով տեղի ունեցած արտացոլելով տատանումների հարթեցմամբ: ԿԲ-ն օգտվել է 2017 թ. մասնավոր հուսալի ընթացիկ տրանսֆերտների աճած ներհոսքերի և զբոսաշրջության բերած և ֆինանսական հասույթների տված առավելությունից՝ արտարժույթի գնման ներհոսքերը, բայց ծավալները մեծացնելու և ՀՀ դրամի չափից մեծ արժեզրկումը 2018 թ. ապրիլյան կանխելու համար: 2018 թ. ապրիլին ներքին քաղաքական իրադարձությունն անկայունությունը որոշակի վարընթաց ճնշում գործադրեց երի ժամանակ փոխարժեքի վրա: Սակայն իրավիճակի արագ կարգավորումը՝ հայտնվել է ուղեկցված ԿԲ-ի՝ բաց շուկայական գործառնությունների միջոցով ճնշման տակ: ժամանակին ձեռնարկած քայլերով, նպաստեց փոխարժեքի կայունացմանը: Թեև ՀՀ դրամը բողոքի ցույցերի ժամանակ արժեզրկվեց 1.4 տոկոսով (մայիսի 8-ի դրությամբ 1 ԱՄՆ դոլար/487 դրամ), այժմ այն արդեն վերականգնել է իր կորցրած արժեքի կեսը (գծապատկեր 23): ՀՀ ԿԲ-ի հաշվարկների համաձայն՝ իրական գործող փոխարժեքը 2017 թ. արժեզրկվել է 4.5 տոկոսով՝ արտացոլելով գործող անվանական փոխարժեքի 2 տոկոս արժեզրկումը և առևտրային գործընկեր երկրներում գնաճի համեմատ՝ հարաբերականորեն ցածր |19 գնաճը (տվյալ ժամանակաշրջանում միջինը 1 տոկոս, գծապատկեր 24): Գծապատկեր 22. Փոխարժեք Գծապատկեր 23. Իրական գործող փոխարժեք (ՀՀ դրամ/ԱՄՆ դոլար) (ցուցիչ, 1997=100) 488 150 May 8 486 140 484 130 482 120 480 478 110 2011-Q1 2011-Q3 2012-Q1 2012-Q3 2013-Q1 2013-Q3 2014-Q1 2014-Q3 2015-Q1 2015-Q3 2016-Q1 2016-Q3 2017-Q1 2017-Q3 Jan-18 Feb-18 Mar-18 Apr-18 May-18 Աղբյուրը՝ ՀՀ ԿԲ: Աղբյուրը՝ ՀՀ ԿԲ: Ֆինանսական հատված Բանկային Գծապատկեր 24. Առևտրային բանկերի հատվածը 2017 թ. շահութաբերություն արձանագրել է լավ (տոկոս) կատարողական՝ 10 մեծացնելով շահութաբերությո 8 ւնը: 6 4 2 0 Return on assets Return on equity Աղբյուրը՝ ՀՀ ԿԲ: Բանկային հատվածը շարունակել է վերականգնվել 2014 թ. ռուսական ռուբլու ճգնաժամի հետևանքներից, որը լուրջ ազդեցություն թողեց Հայաստանի բանկային հատվածի վրա: ՀՀ ԿԲ- ի կողմից պահանջների խստացման շնորհիվ հնարավոր եղավ վերահսկել իրադրությունը, բայց առևտրային բանկերը 20| շարունակեցին վնասներ կրել 2015 թ. ողջ ընթացքում: Բանկային համակարգում ակտիվների եկամտաբերությունը սկսեց վերականգնվել միայն 2016 թ., և վերականգնման տեմպերն աստիճանաբար բարելավվեցին: 2018 թ. մարտին ակտիվների եկամտաբերությունը դարձավ 1.4 տոկոս՝ մոտենալով նախաճգնաժամային մակարդակին: Վարկարժան հաճախորդների գրավումը և բանկային ֆինանսավորման արժանի ծրագրերի բացահայտումը շարունակում են մնալ լուրջ մարտահրավերներ հայկական բանկերի համար: Հատվածը Գծապատկեր 25. Չաշխատող վարկեր և պահպանել է իրացվելիության մակարդակ կապիտալացման (տոկոս) համարժեք 10 35 մակարդակը: 8 28 6 21 4 14 2 7 0 0 NPLs to total gross loans Liquid assets to total assets (RHS) Աղբյուրը՝ ՀՀ ԿԲ: Ընդհանուր բանկային հատվածի կապիտալ/ռիսկով կշռված ակտիվներ հարաբերակցությունը 2017 թ. վերջին կազմել է 18.6 տոկոս, որը տարեսկզբի համեմատ փոքր-ինչ ցածր է, բայց 12 տոկոս նվազագույն շեմից դեռևս բավական բարձր է: Չաշխատող վարկերի (ՉՎ) մակարդակը 2017 թ. նվազեց՝ վերադառնալով իր նախաճգնաժամային 5.5 տոկոս մակարդակին և մնալով կայուն 2018 թ. սկզբին: Հատվածը պահպանել է իր բարձր իրացվելիությունը, ընդ որում 2018 թ. սկզբին իրացվելի ակտիվները կազմել են շուրջ 30 տոկոս, որը 2017 թ. գրանցված մակարդակներից փոքր-ինչ ցածր է, բայց 2014 թ. համեմատ՝ բարձր (գծապատկեր 26): Հուսադրող է այն, որ 2018 թ. ապրիլ-մայիս ամիսներին տեղի ունեցած զարգացումներն էապես չազդեցին բանկային հատվածի վրա՝ արտացոլելով Հայաստանի բանկերի նկատմամբ հարաճուն վստահությունը: B. Կառուցվածքային բարեփոխումների օրակարգ Նոր վարչակազմի Նոր վարչակազմը հրապարակեց իր ծրագիրը, որն ուղղված է ծրագիրը, որը արտահերթ ազատ և արդար ընտրությունների հիմքերի ստեղծմանը հաստատվել է և սոցիալական ներառման ամրապնդմանը: Հայտարարված |21 հունիսի 7-ին, ժամանակացույցի համաձայն՝ խորհրդարանական ընտրությունները նախատեսում է պետք է անցկացվեն մեկ տարվա ընթացքում՝ ընտրական քաղաքական օրենսգիրքը վերանայելուց և ընտրական համակարգում բարեփոխումներ, փոփոխություններ կատարելուց հետո: Ծրագրում սոցիալ- հավասարության տնտեսական ոլորտի գերակա ուղղություն է ճանաչվել սոցիալական ամրապնդում և նպաստների հասցեականության, արդարության և անձնական արդյունավետության բարելավման միջոցով սոցիալապես խոցելի շահերի խնդրի խմբերին աջակցություն ցուցաբերելը: Իշխանությունները լուծում: համաձայնել են 2018 թ. հուլիսի 1-ից իրականացնել կենսաթոշակային համակարգի բարեփոխումները՝ որոշ փոփոխություններ մտցնելով դրանց օրակարգում (տե՛ս ստորև): Կարևոր է նշել, որ կառավարության ծրագրում որպես գերակա ուղղություն է սահմանվել մրցակցության ամրապնդումը և բոլորի համար հավասար տնտեսական հնարավորությունների ապահովումը, ինչպես նաև քաղաքական և տնտեսական արտոնությունների վերացումը: Հարկման բնագավառում կառավարությունը նախաձեռնել է որոշ խոշոր ընկերությունների հարկային պարտավորությունների ստուգում և հայտարարել է կայուն ու կանխատեսելի հարկման միջավայր ստեղծելու, եկամուտների ու կապիտալի հարկումից դեպի սպառման հարկմանն անցնելու հնարավորությունների ուսումնասիրման, գույքի հարկման առավել արդար համակարգի ներդրման իր հանձնառության մասին: Եթե այս բարեփոխումները պատշաճ իրականացվեն, ապա կարող են դրական ազդեցություն ունենալ Հայաստանի տնտեսական և ներդրումային հեռանկարի վրա: Ստորև ներկայացվում է որոշ կարևոր կառուցվածքային բարեփոխումների իրականացման ուղղությամբ արձանագրված առաջընթացը, որոնք նախաձեռնել էր նախորդ վարչակազմը և պետք է շարունակվեն ու ամրապնդվեն ընթացիկ բարեփոխումների շնորհիվ: Նոր հարկային Նոր հարկային օրենսգրքի համաձայն՝ ԱԱՀ-ի գերավճարների օրենսգիրքը վերադարձի կամ հաշվանցման համակարգը տարածվում է ներառում է Հայաստանում գործող յուրաքանչյուր կազմակերպության վրա ի միջոցառումներ՝ տարբերություն նախկին համակարգի, որը կիրառելի էր միայն ուղղված արտահանողների նկատմամբ: Այս փոփոխությունը կհանգեցնի ԱԱՀ- գործարար ի գերավճարների զգալի գումարների վերադարձին/հաշվանցմանը՝ միջավայրի ընկերությունների համար ապահովելով լրացուցիչ շրջանառու բարելավմանը: կապիտալ: Նոր հարկային օրենսգիրքը նաև ազատում է սահմանի վրա ներկրվող արդյունաբերական հաստոցների, սարքավորումների և հումքի համար ԱԱՀ-ի վճարումից: Նմանապես, Հայաստանի՝ որպես տարանցիկ երկրի գրավչությունը բարձրացնելու նպատակով նոր օրենսգրքում հանվել է վերաարտահանման նպատակով ներկրված ապրանքները սահմանի վրա ԱԱՀ-վ հարկելու պահանջը: Նոր վարչակազմը 2014 թ. պետական հատվածի աշխատողների համար պարտավորվել է կենսաթոշակային բարեփոխումներ իրականացնելուց հետո13 13 Հայաստանը կուտակային կենսաթոշակային համակարգը ներդրել է 2014 թ.՝ նպատակ ունենալով աստիճանաբար վերացնել անարդյունավետ բաշխողական համակարգը: Կուտակային համակարգը, որի մասնակիցներն իրենց աշխատավարձի 5 տոկոսի չափով վճարում են կատարում համակարգին 22| շարունակել նախատեսվել էր 2018 թ. հուլիսի 1-ից պարտադիր կուտակային կենսաթոշակային համակարգում ընդգրկել մասնավոր հատվածի աշխատողներին: Նոր բարեփոխումները: կառավարությունը համաձայնեց ըստ նախատեսվածի առաջ ընթանալ՝ աշխատողների վճարների բեռը կիսով չափ դնելով բյուջեի վրա14: Սրա համար 2018 թ. բյուջեից կպահանջվի ՀՆԱ-ի համարյա 0.13 տոկոսին հավասար գումար, որը հետագա տարիներին կկազմի մոտ 0.3 տոկոս: Սպասվում է, որ այս սխեման կգործի այնքան ժամանակ, մինչև որ տեղի կունենա եկամտային հարկի դրույքաչափերի պլանավորված կրճատումը: Սակայն հանրությունն այնքան էլ ոգևորված չէ այս առաջարկով, հետևաբար ենթադրվում է, որ իշխանությունները պետք է ուժեղացնեն հանրության իրազեկման աշխատանքները՝ ընդգծելով բարեփոխումների անհրաժեշտությունը և հետագա վերանայումների հավանականությունը (այդ թվում հաշվի առնելով բարեփոխման որոշ մասերի սահմանադրականության գնահատման մասին կրկին ներկայացված միջնորդագրերը): Ճիշտ է, կենսաթոշակային բարեփոխման շուրջ հանրային առողջ քննարկումները կարող են ամրապնդել նրա հետագա շարունակականությունը, սակայն դրանց շրջանակում պետք է հաշվի առնվի երկու կարևոր գործոն. (i) սոցիալական ապահովության գործող համակարգը չի նախատեսում տարիքային ֆինանսական ապահովություն, և առկա ժողովրդագրական միտումների պայմաններում իրադրությունը կարող է վատթարանալ, (ii) կենսաթոշակային կուտակային համակարգը տնտեսությունում խնայողությունները մեծացնելու և տարեցների եկամուտները բարձրացնելու ներուժ ունի, բայց այն նաև պահանջում է ավելի մեծ ապահովագրական զամբյուղ, որը հնարավոր է ապահովել՝ դարձնելով համակարգը պարտադիր և դրանով իսկ ծածկելով համակարգի վարման հետ կապված համեմատաբար բարձր ծախսերը: Տեսչական Այս կարևոր բարեփոխումներից հետո ստուգումների միջին թիվը 18- ծառայության ից դարձել է 6: Փոփոխության իրավական դաշտը, որը հաստատվել է արդիականացումը 2018 թ. մարտին, հնարավորություն է տալիս վերակազմավորելու և բարեփոխումն տեսչական մարմինները, վերացնելու գործառութային ավարտվել է կրկնությունները և ինստիտուցիոնալ վերլուծության և իրավական վերջերս՝ ուսումնասիրման միջոցով հասնելու ավելի լավ կառավարման: նպաստելով Ստուգումների վերաբերյալ կարծիքների հետազոտությունը, որն գործարար և անցկացվել է անհատ ձեռներեցների և ընկերությունների շրջանում15, 1:1 հարաբերակցությամբ (առավելագույնը մինչև 25,000 ՀՀ դրամի չափով) կառավարության համաֆինանսավորման պայմաններում, 2014 թ. հուլիսից դարձել է պարտադիր պետական հատվածի աշխատողների և մասնավոր հատվածի նոր աշխատողների համար: Նախատեսվում էր, որ 2017 թ. մասնավոր հատվածում աշխատող և 1974 թ. հետո ծնված մարդիկ կընդգրկվեն համակարգում: Սակայն հանրության շրջանում այն ժողովրդականություն չվայելեց և ներդրման ժամկետը երկու անգամ հետաձգվեց: Նոր ժամկետը 2018 թ. հուլիսի 1-ն է: 14 «Կենսաթոշակների մասին» օրենքի փոփոխությունները հաստատվել են Ազգային ժողովի արտահերթ նիստում՝ 2018 թ. հունիսի 20-ին: 15 ՀԲՄՖԿ «Հայաստանի ներդրումային միջավայրի բարեփոխման ծրագիր»: Հետազոտությունը կատարվել է ՀԲ-ի «Հայաստանի ներդրումային միջավայրի բարեփոխման ծրագրի» աջակցությամբ 2017 թ. հուլիս-սեպտեմբեր ամիսներին 600 ակտիվ մասնավոր ընկերություններից կազմված ընտրանքի հիման վրա: Ըստ ներկայացված տվյալների՝ համապատասխանության պահպանման |23 ներդրումային ցույց է տվել, որ հարցվողների կարծիքով՝ վերջին մի քանի տարում միջավայրի ստուգումներին առնչվող հարցերի մեծ մասը բարելավվել է. բարելավմանը: տուգումների տևողությունը կրճատվել է, դրանք ավելի հեշտացել են, ստուգման արդյունքում կայացված որոշումներն ավելի արդար են, և կրճատվել են կրկնությունները: 2017 թ. պետական Ակնկալվում է, որ պետական հատվածի աշխատողների առողջության ծառայողների ապահովագրության նոր համակարգը կբարելավի պետական համար ներդրվել է հատվածի ընդհանուր 250,000 աշխատողներից շուրջ 100,000 բժշկական շահառուներին տրամադրվող ծառայության որակն ու ապահովագրությ արդյունավետությունը: Նոր համակարգում ընդգրկված են ան քաղծառայողներ, հանրային դպրոցների ուսուցիչներ և պետական ֆինանսավորման հիմնարկների որոշ կատեգորիաների աշխատողներ: Նոր նոր մեխանիզմ: մեխանիզմով բժշկական ծառայությունների տրամադրումը կազմակերպվում է ՀՀ ԿԲ-ից Հայաստանում առողջության ապահովագրման լիցենզիա ստացած վեց մասնավոր ապահովագրական ընկերությունների կողմից: Մասնավոր ապահովագրողների միջև մրցակցությունը կբարելավի ֆինանսական պաշտպանվածությունը և բուժօգնության հասանելիությունը, ինչպես նաև կստեղծի խթաններ ծառայությունների մատուցման արդյունավետության և հավասարության ապահովման համար: Պետական Հայաստանի պետական գնումների մասին նոր օրենքը գնումների մասին համապատասխանեցված է Եվրոպական միության և Եվրասիական նոր օրենքն ուժի տնտեսական միության (ԵԱՏՄ) կանոնակարգերին: Օրենսդրական մեջ է մտել 2017 թ.: նոր դաշտի ներդրմամբ կազմալուծվեց Պետական գնումների գործակալությունը (ՊԳԳ), նրա գործառույթները16 փոխանցվեցին Ֆինանսների նախարարությանը: Ստեղծվել է նաև բողոքարկման մարմին՝ բաղկացած նախագահի կողմից ընտրված անդամներից: Նոր կառավարության ծրագրում ընդգծվում է պետական գնումների թափանցիկությունն ու արդյունավետությունը բարձրացնելու նպատակով էլ-գնումների համակարգի կիրառման կարևորությունը: C. Տնտեսական հեռանկար և ռիսկեր Արտաքին Ակնկալվում է, որ տարածաշրջանում աճի տեմպը կուժեղանա 2018 միջավայրը մնում թ., բայց միջնաժամկետում փոքր-ինչ կդանդաղի: Համաշխարհային է նպաստավոր, բանկի «Համաշխարհային տնտեսական կանխատեսումների» բայց կան համաձայն՝ տարածաշրջանային տնտեսական աճը 2018 թ. կկազմի նվազման 3.2 տոկոս, որը մինչև 2020 թ. փոքր-ինչ կնվազի՝ հասնելով 3 տոկոսի ծախսերի գծով խնայողությունները, նպատակային 5 մլն ԱՄՆ դոլարի համեմատ, կազմել են 19 մլն ԱՄՆ դոլար: 16 Երեք գործառույթները ներառում են գնումների գծով ուսուցումն ու հավաստագրումը, արտապատվիրված ընկերությունների միջոցով էլ-գնումների համակարգի արդիականացումն ու պահպանումը, էլ-գնումների համակարգի (ARMEP) կիրառման խնդրում բիզնեսին և գնումներ իրականացնող կազմակերպություններին աջակցությունն ու խորհրդատվության համար նախատեսված թեժ գծի պահպանումը: 24| ուղությամբ աճող մակարդակին: Նկատի է առնվել ներկրողների շրջանում ռիսկեր: աստիճանաբար աճող կարողությունների սահմանափակումների և նվազ հարմարվողական բյուջետային և դրամավարկային Նոր քաղաքականությունների պայմաններում ակտիվության կառավարության դանդաղումը: Սակայն ռիսկերը կշռված են վարընթաց ուղղությամբ, հռչակած ներառյալ ֆինանսավորման պայմանների չկարգավորված գերակայություննե խստացման հավանականությունը, նավթի՝ կանխատեսվածից ցածր րը կարող են գները և քաղաքականության հետ կապված ավելի բարձր նպաստել անորոշությունը17: Հայաստանի տնտեսական կատարողականի Հայաստանի համար շահեկան կլինի, եթե ներկայիս նպաստավոր արտաքին ներուժը պայմանները շարունակվեն: սահմանափակող Հայաստանում տեղի ունեցած վերջին զարգացումները նոր խթան են որոշ գործոնների տալիս աղքատության կրճատման և բարիքների հավասար բաշխման վերացմանը … ուղղությամբ գործադրվող ջանքերին: Նոր կառավարությունը հայտարարել է, որ մտադիր է առավել ինտենսիվորեն հաղթահարել Հայաստանի աճը սահմանափակող որոշ գործոններ, այդ թվում մրցակցության, օրենքի գերակայության բարելավման և անձնական շահերից բխող չարաշահումների վերացման միջոցով18: Շրջահայաց մակրոտնտեսական քաղաքականության հետ առավել արդյունավետ սոցիալական ծրագրերի իրականացման պայմաններում սա կարող է ազդարարել երկրի տնտեսության, ինչպես նաև աղքատության լավ հեռանկարների մասին: … բայց կարճ Կարճ ժամկետում տնտեսական աճի տեմպը կարող է դանդաղել՝ ժամկետում ՀՆԱ-ի կազմելով 4 տոկոս (ելակետային սցենար), երբ 2017 թ. աճը խթանած աճը կարող է գործոններից մի քանիսը կվերանան: Քանի որ Հայաստանի աճը չափավոր լինել: սահմանափակող կառուցվածքային խնդիրների լուծման համար ժամանակ կպահանջվի, որոշ ժամանակ աճը թույլ կլինի և պայմանավորված կլինի պահանջարկով: Աստիճանաբար ձևավորվում են նոր վարչակազմի քաղաքականությունները, որոնցից մի քանիսին կարող է հակադրվել խորհրդարանը, որտեղ նոր վարչապետը մեծամասնություն կազմող կողմնակիցներ չունի: Միաժամանակ պղնձի գների հետագա աճ չի ակնկալվում, իսկ մասնավոր տրանսֆերտները, ըստ սպասվածի, կկայունանան: Հայտարարված բյուջետային քաղաքականություններից մի քանիսը (օրինակ՝ աշխատավարձերի և տրանսֆերտների բարձրացում) կարող են հանգեցնել բյուջեի դեֆիցիտի կանխատեսվածից բարձր մակարդակի և, հետևաբար, պարտքի աճի: Հնարավոր է, որ այս սցենարի դեպքում ֆիսկալ ճշգրտումն ավելի փոքր լինի: Հայաստանի Հաշվի առնելով ներկա հիմնարար գործոնները (մարդկային, հնարավոր աճի ֆիզիկական և ինստիտուցիոնալ ակտիվները) և բարեփոխումների չափավոր ջանքերը՝ Հայաստանի հնարավոր աճի մակարդակը կանխատեսվում է շուրջ 4 տոկոս: Ագրոբիզնեսի, տեղեկատվական և հաղորդակցության տեխնոլոգիաների (ՏՀՏ) և զբոսաշրջության 17 Համաշխարհային բանկ. Global Economic Prospects, 2018, հունիս: 18 Հայաստանի առջև ծառացած զարգացման մարտահրավերների առավել ամբողջական նկարագրությունը տե՛ս Armenia Systematic Country Diagnostic հետևյալ կայքում՝ http://documents.worldbank.org/curated/en/716961524493794871/pdf/Armenia-SCD-in-Eng-final- 04192018.pdf: |25 մակարդակը մոտ ոլորտները կարող են ապահովել կայուն աճ այն ժամանակ, երբ 4 տոկոս է … մրցունակության և կապի բարելավման ջանքերը սկսեն արդյունքներ տալ: Գնաճային ճնշումները կարող են մնալ չափավոր մակարդակում՝ մասամբ պայմանավորված նրանով, որ դրամավարկային մարմինը շարունակում է նպատակադրել գնային կայունությունը և դրամավարկային քաղաքականության առավել կատարելագործված գործիքակազմի կիրառումը: Ելակետային սցենարում սպասվում է, որ բյուջեի հաշվեկշիռը կնվազի՝ կազմելով ՀՆԱ-ի 3 տոկոսից պակաս մեծություն: Հաշվի է առնվում վերանայված ֆիսկալ կանոնի կիրառումը, որը կօգնի ապահովելու պետական և կառավարության պարտքի նվազող հետագիծ: Ընթացիկ հաշվի մնացորդը կմնա վերջին տարիների միջին մեծությանը մոտ մակարդակում: Կանխատեսվում է, որ տնտեսական աճի շարունակման, եկամուտների ավելացման, մասնավոր տրանսֆերտների աջակցող ներհոսքերի շարունակման պայմաններում աղքատության մակարդակը մինչև 2020 թ. կնվազի՝ դառնալով միանիշ ցուցանիշ: Գծապատկեր 26. Միջնաժամկետ աճի կանխատեսում, ելակետային (տոկոս) 8 6 4 2 0 Աղբյուրը՝ ԱՎԾ և Համաշխարհային բանկի անձնակազմի հաշվարկներ: … սակայն առավել Մրցակցության ամրապնդմանը և գործարար միջավայրի վճռական բարելավմանն ուղղված վճռական բարեփոխումները, զուգակցված բարեփոխումները մարդկային կապիտալի զարգացման ջանքերով, կարող են հանգեցնել կարող են ելակետային սցենարով կանխատեսվող մակարդակից բարձր աճի: մեծացնել Նման բարեփոխումները Սփյուռքից և այլ երկրներից ավելի շատ պոտենցիալ աճը: ներդրումներ ներգրավելու հնարավորություններ կտան և կարող են նվազեցնել ու ի վերջո հակադարձել արտագաղթը: Ներքին ուժեղ պահանջարկը կարող է վարընթաց ճնշում գործադրել գների վրա՝ համեմատած ելակետային սցենարի հետ, բայց ապրանքների ու ծառայությունների շուկաներում մրցակցության ուժեղացումը կարող է օգնել էֆեկտիվության բարձրացման միջոցով այս ազդեցությունը որոշ չափով չեզոքացնելուն: Հարկային օրենսգրքի արդյունավետ կիրառումը, սողանցքների վերացմանը և հարկերից միտումնավոր խուսափման դեմ ուղղված լրացուցիչ միջոցառումները, զուգակցված ծախսերի արդյունավետության բարձրացման ջանքերով (ներառյալ պետական գնումների նոր դաշտի արդյունավետ կիրարկումը և 26| պետական ներդրումների կառավարման բարելավումը), կարող են նպաստել նոր գերակայությունների համար ֆիսկալ տարածության ստեղծմանը՝ միաժամանակ ապահովելով ֆիսկալ կանոնի հետ համապատասխանությունը: Արտաքին հաշվեկշիռը ևս կարող է մեծանալ ներքին ավելի բարձր պահանջարկի շնորհիվ ներկրման ծավալների աճի պայմաններում: Համենայն դեպս սա կարող է ֆինանսավորվել ՕՈՒՆ-նների ավելի մեծ ծավալների վերականգնման միջոցով: Սպասվում է, որ Հենվելով հարաբերականորեն նպաստավոր հեռանկարի, բանկերի բանկային միջև ավելի ուժեղ մրցակցության կանխատեսման և առհասարակ հատվածը կմնա բանկային հատվածի հուսալիության վրա՝ ելակետային սցենարը կայուն: նախատեսում է բանկային համակարգի կայունության դրական միտում: Բայց դա կախված կլինի նաև նոր կառավարության նոր ձևավորվող քաղաքականություններից: Օրինակ՝ իշխանությունները հայտարարել են պարտքով ծանրաբեռնված գյուղացիների և այլ խմբերի պարտքի սպասարկման բեռը թեթևացնելու պլանների մասին: Նման առաջարկները պետք է ենթարկվեն մանրազնին վերլուծության՝ ապահովելու համար, որ բանկերի ֆինանսական առողջությունը չենթարկվի բացասական ազդեցության և չխաթարվի ֆինանսական կարգապահությունը: Նշանակալից Կանխատեսման ռիսկերը նվազման ուղությամբ են: Եթե դիտարկենք ռիսկերը արտաքին պայմանները, ապա հնարավոր է, որ 2017 թ. աճի պահպանվում են: վերականգնման մակարդակն արդեն իսկ հասել է գագաթնակետին և 2018 թ. ու հետագա տարիներին կնվազի: Սպասվում է, որ աճի դանդաղումը կլինի չափավոր սահմաններում, սակայն առևտրային և քաղաքական լարվածության առաջացման դեպքում չի կարող բացառվել ավելի կտրուկ դանդաղումը: Ռուսաստանի տնտեսության վերականգնման կամ մետաղների գների հետ կապված բացասական ցնցումները կխաթարեն Հայաստանից ապրանքների ու ծառայությունների արտահանման, ՕՈՒՆ-ների և մասնավոր տրանսֆերտների ներհոսքերի հեռանկարը: Եթե դիտարկենք ներքին պայմանները, ապա մինչ օրս վերջին իրադարձությունների հետևանքները սահմանափակվել են փոխարժեքի վրա փոքր ճնշումներով և ավանդների զսպված ծավալով վերադարձով: Սակայն խորհրդարանում լարված իրավիճակի երկարելը և գալիք խորհրդարանական ընտրությունների հետ կապված անորոշությունը կարող են ազդել տնտեսական ակտիվության վրա: Բնակչության դժգոհությունները փարատելու և խոստումները կատարելու նպատակով նոր կառավարության կողմից տնտեսական քաղաքականությունների վերանախագծումը և մյուս կողմից հարկաբյուջետային ու մակրոտնտեսական կայունության պահպանումը կարող են դժվարին խնդիր դառնալ: Հայաստանը վերջերս՝ նախորդ կառավարության օրոք, իրականացրել է մի շարք կարևոր բարեփոխումներ, այդ թվում հարկման և կենսաթոշակների բնագավառում, և դրանց հակադարձումը կարող է խաթարել ձեռք բերված արդյունքները: |27 Աղյուսակ 3. Ելակետային սցենար՝ ընտրված մակրոբյուջետային ցուցանիշներ (տոկոս, եթե այլ բան նշված չէ) 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 Իրական ՀՆԱ-ի աճ 3.6 3.2 0.2 7.5 4.1 4.0 4.0 Գյուղատնտեսություն 6.1 13.2 -5.0 -5.3 2.5 2.7 2.4 Արդյունաբերություն -2.3 2.8 -0.3 5.4 5.4 5.2 5.1 Ծառայություններ 6.7 1.6 3.2 12.4 3.9 3.8 3.9 Սպառողական գների գնաճ, ժ/շ միջին 3.0 3.7 -1.4 1.0 3.5 3.8 4.0 Ընթացիկ հաշվի մնացորդ (ՀՆԱ-ի -7.6 -2.6 -2.3 -3.5 -2.9 -3.5 -3.8 տոկոս) Բյուջեի ընդհանուր/առաջնային -1.9 -4.8 -5.5 -4.7 -2.6 -2.5 -2.3 դեֆիցիտ (ՀՆԱ-ի տոկոս) Պետական պարտք (ՀՆԱ-ի տոկոս)* 43.7 48.7 56.6 58.8 58.6 58.3 57.5 Կառավարության պարտք (ՀՆԱ-ի տոկոս) 39.4 44.1 51.9 53.7 53.3 52.9 52.0 Աղբյուրը՝ Համաշխարհային բանկի անձնակազմի հաշվարկներ՝ հիմնված ԱՎԾ-ի, ՀՀ ԿԲ-ի և GEP-ի հրապարակած տվյալների վրա: Ծանոթ.՝ Տվյալների կլորացման հետևանքով հնարավոր է, որ դրանց գումարները ստույգ չհամընկնեն: */ Ներառում է կառավարության և ՀՀ ԿԲ-ի պարտքը D. Հատուկ թեմա՝ ՕՈՒՆ-ների ոլորտի ուսումնասիրություն, ագրոբիզնեսը Հայաստանում Համաշխարհային բանկի խմբի վերջերս հրապարակած «Երկրի կանոնավոր դիագնոստիկ գնահատում» զեկույցում ՏՏ և զբոսաշրջության ոլորտների հետ մեկտեղ, որպես Հայաստանում ավելի բարձր ու ներառական աճի հնարավոր աղբյուր, նշվել է գյուղատնտեսությունը: Ինչպես նախորդ, այնպես էլ նոր վարչակազմը գյուղատնտեսությունը ճանաչել է որպես գերակա ոլորտ: Գյուղատնտեսության ոլորտի ներուժի իրագործման հնարավորություններն ու խոչընդոտներն ավելի խոր ուսումնասիրելու նպատակով «Հայաստանի տնտեսական տեսության» այս խմբագրումը նվիրված է ագրոբիզնեսի ոլորտին: Այստեղ ամփոփ ներկայացված են ՕՈՒՆ-ների տեսանկյունից ագրոբիզնեսի ենթաոլորտի մրցունակության վերլուծության արդյունքները (հայտնի է նաև որպես «ՕՈՒՆ- նների ոլորտի ուսումնասիրություն»), որը կատարել է Համաշխարհային բանկի խումբը 2017 թ.19: Ուսումնասիրման շրջանակում փորձ է արվել բացահայտել գյուղատնտեսության այն ենթաոլորտները, որոնք բավարար մրցունակ են ՕՈՒՆ-ներ գրավելու համար և կարող են զարգացման ազդեցություն ունենալ: Հայաստանի Մինչ օրս Հայաստանում, հատկապես՝ գյուղատնտեսության գյուղատնտեսությ ոլորտում կատարված ՕՈՒՆ-ների ծավալը համեստ է: ՕՈՒՆ- ունում ՕՈՒՆ-ների ները հիմնականում շրջանցել են Հայաստանը, որն ունի միայն ծավալը չնչին է, ցամաքային սահմաններ, զարգացող տնտեսություն իր փոքր ներքին իսկ շուկայով ու կառուցվածքային բարեփոխումների անավարտ մասնաբաժինը օրակարգով, զգալի թույլ կողմեր ունեցող կառավարման ու արդեն իսկ ցածր մրցակցության ոլորտներով: 1991 թ. անկախության հռչակումից մինչև 2005 թ. Հայաստանում կատարված ՕՈՒՆ-ների ծավալը շատ 19 Զեկույցի հեղինակներն են Ռոբերտ Հեյզակը (ներդրումների խթանման հարցերով խորհրդատու), Յանա Կրայկովիկովան (մասնավոր հատվածի մասնագետ) և Արսեն Նազարյանը (մասնավոր հատվածի ավագ մասնագետ): 28| ընդհանուր ՕՈՒՆ- համեստ է: ՕՈՒՆ-ների ներհոսքերը աճեցին 2000-ականների երկրորդ ներում՝ փոքր: կեսին՝ 2008 թ. արձանագրելով ամենաբարձր՝ ՀՆԱ-ի 8 տոկոսի մակարդակը: Սակայն 2008-09 թթ. Գծապատկեր 27. ՕՈՒՆ-ները Հայաստանի գյուղատնտեսությունում, 2008-15 թթ. 40 35 30 25 20 15 10 5 0 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 in US$ million in percent of total FDI Աղբյուրը՝ ԱՎԾ, 2016 թ.: համաշխարհային ֆինանսական ճգնաժամն ընդհատեց այս միտումը, և դրանից հետո ՕՈՒՆ-ների ներհոսքը չվերականգնվեց՝ 2017 թ. նվազելով մինչև ՀՆԱ-ի 2 տոկոս մակարդակը (բացառություն է 2016 թ., երբ գրանցվել է ՕՈՒՆ-ների դրական վերականգնում): Գյուղատնտեսությունում ՕՈՒՆ-ների ծավալը աննշան է (գծապատկեր 28), և ֆինանսավորումը հիմնականում ուղղվում է խաղողագործությանը և գինեգործությանը: 2008-15 թթ. ընդհանուր ՕՈՒՆ-ներում գյուղատնտեսության ոլորտի միջին մասնաբաժինը 2 տոկոս էր20: Սակայն գյուղատնտեսությունում ՕՈՒՆ-ների փոքր մասնաբաժինն արտասովոր երևույթ չէ: Երկրների մեծ մասում գյուղատնտեսությունում հիմնականում ներդրում են կատարում տեղացի ներդրողները, քանի որ նրանք հողեր ձեռք բերելու, տեղացի ֆերմերների հետ հարաբերվելու, տեղի կլիման, սպառողների ճաշակները և այլ կողմերը հասկանալու ավելի լայն հնարավորություն ունեն: Չլուծված Արևի ինտենսիվ ճառագայթման առկայությունը շահեկան է կառուցվածքային Հայաստանի համար, բայց հողի հասանելիությունը և խնդիրները և մատակարարների առկայությունն ու որակը խոչընդոտող քաղաքականությա ազդեցություն ունեն: Միավորված մշակելի հողերի ն ու կարգավորող հասանելիությունը սահմանափակ է, ինչը բացատրվում է հողի դաշտի սեփականատիրության առկա կառուցվածքով և սննդի արգելապատնեշնե վերամշակման արտադրության առջև ծառացած րը ոլորտը դնում սահմանափակումներով՝ կապված առաջարկի հետ: Այլ են մարտահրավերները (այդ թվում տրանսպորտային վատ կապերը, 20 2015 թ. ընդհանուր ՕՈՒՆ-ներում գյուղատնտեսության ՕՈՒՆ-ների արտասովոր բարձր մասնաբաժինն ավելի շատ պայմանավորված է ընդհանուր ՕՈՒՆ-ների ցածր ծավալով, քան գյուղատնտեսությունում ՕՈՒՆ-ների աճով: |29 սահմանափակում ֆերմերային գործունեության ինտենսիվության ցածր աստիճանը, ների մեջ: գյուղատնտեսական հումքի մատակարարման սեզոնային տատանումները, մատակարարվող ապրանքների ծավալների ու որակի տարբերությունները) թույլ են տալիս եզրակացնել, որ վարձու գյուղատնտեսությունն արժեքային գրավիչ առաջարկ չէ օտարերկրյա ներդրողների համար: Թեև արդեն կատարվել են որոշակի ոչ կապիտալ ներդրումներ21, դրանց ծավալը փոքր է, իսկ հետագա ընդլայնումը կապված է դժվարությունների հետ (ոչ ալկոհոլային խմիչքներն արտադրվում են միայն ներքին շուկայի համար, վերամշակված բանջարեղենի արտադրությունը սահմանափակ է, քանի որ ներքին հումքի ծավալները բավարար չեն): Գյուղատնտեսությ Այս հարցերի լուծումը կարող է դուռ բացել ավելի մեծ ՕՈՒՆ- ան զարգացումը և ների համար: Ագրոբիզնեսում ՕՈՒՆ-ների աճը կնպաստի ոլորտում ՕՈՒՆ- տնտեսության դիվերսիֆիկացմանը, կմեծացնի ավելացված արժեքը ների ներգրավումը և կնպաստի զբաղվածությանը, հատկապես՝ կանանց շրջանում: շարունակում են Հայաստանը զգալի ներդրումների կարիք ունի առաջնային մնալ գերակա գյուղատնտեսությունում և արտադրության անհրաժեշտ խնդիրներ: ավարտական շղթաներում, ինչպես նաև հանրային բարիքներում, ինչպիսիք են ճանապարհները, էլեկտրիֆիկացումը և ոռոգումը, բայց անհրաժեշտ է, որ Հայաստանը նաև պատշաճ թիրախավորի ներդրողներին՝ ՕՈՒՆ-ները խթանելու համար: Գերակա ոլորտները պետք է ընտրվեն՝ հիմնվելով այն օգուտների մանրակրկիտ ուսումնասիրության վրա, որ այս կամ այն ոլորտը կարող է ապահովել երկրի ու ներդրողների համար: Այս վերլուծության շրջանակում ուսումնասիրվել են գյուղատնտեսության հետևյալ ենթաոլորտները. (i) ձկնաբուծություն22, (ii) կաթնամթերքի արտադրություն (մասնավորապես՝ պանրագործություն), (iii) ծաղկաբուծություն և (iv) մրգի ու բանջարեղենի աճեցում: Ոլորտի ուսումնասիրման արդյունքներ Ձկնաբուծություն Ձկնաբուծությունն Ձկնաբուծության ենթաոլորտը մեծապես ընդլայնվել է վերջին արագորեն աճել է, տասնամյակում (գծապատկեր 29)՝ տարեկան ապահովելով բայց ապագա աճի արտադրության միջինը 40 տոկոսի աճ: Արտահանվող ատադրանքի հեռանկարներն գերակշիռ մասը (92.6 տոկոս) գնում է Ռուսաստան, թեև անորոշ են: արտահանվող հայկական ձկնամթերքը Ռուսաստանի սպառման ծավալում կազմում է ընդամենը 0.2 տոկոս: Նշված ձկնամթերքը հիմնականում արտահանվում է օդային տրանսպորտով (ուղևորային ինքնաթիռներով) և սառնարանային բեռնատարներով: Ներկայումս 21 Ֆրանսիական Bonduelle ընկերությունը, օրինակ, ռուսական շուկայի համար նախատեսված պահածոյացված բանջարեղենի մի մասի արտադրությունը արտապատվիրել է Հայաստանին: Coca Cola Hellenic Bottling Armenia ընկերությունը Coca Cola ընկերության մանրածախ շշալցնող դիլերն է: 22 Ներառում է ձկների, խեցգետինների որսը ու աճեցումը ձկնաբուծարաններում, ինչպես նաև դրանցից պատրաստված ապրանքատեսակները: 30| Հայաստանի ձկնամթերքի առաջարկի շղթայում բացակայում են սառնարանային պահեստները: Թարմ և սառեցված ձկնամթերքը վաճառվում և արտահանվում է սառույցի վրա: Ոլորտի հետագա զարգացման ու ներդրումների համար ջրի հասանելիությունը կարևորագույն գործոնն է: Բացի այդ, հնարավոր է, որ ձկնաբուծարանների հողերի վերադասակարգման շուրջ ընթացող քննարկումների արդյունքում հողի գները, հողի վարձակալման վճարները և հողի հարկը դարձյալ էապես աճեն: Գծապատկեր 28. Ձկնարտադրությունը Հայաստանում (տոննա) 16,000 14,000 12,000 10,000 8,000 6,000 4,000 2,000 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Աղբյուրը՝ ԱՎԾ և գյուղատնտեսության նախարարություն: Ձկնաբուծության Ջրային պաշարների սահմանափակ հասանելիության պայմաններում ոլորտում ՕՈՒՆ- ջրօգտագործման թույլտվություն ստանալու համար պոտենցիալ ների ներդրողներին անհրաժեշտ կլինի ձեռք բերել պատրաստի հնարավորություն ձկնաբուծարաններ: Այս ոլորտում իրականացվող գործունեության ներն այսօր սուղ փոքր ծավալների պայմաններում սկզբնական ներդրումների են: կատարումը ինտենսիվ ձկնաբուծության ժամանակակից տեխնոլոգիաներում չի ապահովի ներդրումային բարձր եկամտաբերություն, քանի որ մասշտաբի էֆեկտը բավարար չի լինի: Հավաքված տեղեկատվության համաձայն՝ աստիճանաբար ավելի մեծ թվով ձկնաբուծողներ են ցանկանում վաճառել իրենց բիզնեսը, քանի որ բնապահպանական խստացված կանոնակարգերով պահանջվում է ջրի խնայողության և բնապահպանական տեխնոլոգիաների կիրառում, որն իր հերթին կապված է բարձր ծախսերի հետ և նվազեցնում է շահույթի մարժան: Կաթնամթերք (պանիր) Պանրագործությու Վերջին հինգ տարում պանրի արտադրության նը Հայաստանի հզորություններն ավելի քան կրկնապատկվել են: Հայկական տնտեսության պանրի արտահանման առաջատար շուկաներն են Ռուսաստանը և ավանդական Միացյալ Նահանգները (հիմնականում սփյուռքահայությունը): Այսօր ոլորտներից է, իսկ անդամակցությունը Եվրասիական տնտեսական միությանը (ԵԱՏՄ) պանիրը՝ շահեկան հնարավորություն է ստեղծել հայ արտահանողների համար: |31 հիմնական Սակայն ռուսական շուկայում մրցակցությունը շատ ուժեղ է: Պանրի կաթնամթերքը: ներքին արտադրության ավելի քան 70 տոկոսն իրականացվում է ոչ ֆորմալ հատվածում: Կաթնարտադրության ֆորմալ և ոչ ֆորմալ հատվածների միջև մրցակցություն է ընթանում: Հայաստանում կաթի արտադրությունը դեռևս ցածր ներդրումներով բնատնտեսություն է, թեև երկրում գործում են նաև խոշոր ֆերմաներ: Հայաստանում ֆերմաների թիվը մոտ 180,000 է, ընդ որում թարմ կովի կաթի 95 տոկոսն ապահովում են 7-ից պակաս կով ունեցող տնտեսությունները: Հայաստանը դեռևս չի կարողանում ամբողջությամբ ապահովել իրեն կաթով: Կաթը և կաթի փոշին հիմնականում ներկրվում են ձմռան ամիսներին, երբ տեղական արտադրության ծավալները նվազում են: Ենթաոլորտի Պանրի արտադրության ընդլայնման ամենալուրջ խոչընդոտը հետագա կաթի անբավարար քանակությունն ու որակն են, ինչպես նաև ընդլայնումը կաթի մատակարարման սեզոնային կտրուկ տատանումները: խոչընդոտվում է Այս խնդիրներն էլ ավելի են բարդացնում վատ ենթակառուցվածքները մի շարք (պանրի արտադրության տարածքների համար էլեկտրաէներգիայի, սահմանափակում ջրի և գազի անցկացման հետ կապված դժվարություններ) և ներով: կաթնամթերքի ոլորտում գիտելիքների ու հմտությունների պակասը: Ներկա պայմաններում Հայաստանի կաթնամթերքի արտադրության ոլորտում ՕՈՒՆ-ների կատարումն անհավանական է: Ձեռքբերման համար բաց տեղական վերամշակման ծավալուն գործառնությունների բացակայությունը նախապես բացառում է ՕՈՒՆ-ները: Թեև ներդրումային հնարավորությունները կարելի է խթանել վերին արժեքային շղթայի որոշ ենթաոլորտներում, ինչպիսիք են անասնակերերի արտադրությունը և կաթնատու կենդանիների բուծումը, սակայն, ամենայն հավանականությամբ, դրանց նկատմամբ հետաքրքրություն կցուցաբերեն Հայաստանում արդեն գործող և իրենց գործունեության ուղղահայաց ինտեգրման մտադրություն ունեցող ընկերությունները, ոչ թե խոշոր միջազգային ընկերությունները: Հնարավոր է, որ սփյուռքին հետաքրքրեն կաթնամթերքի փոքրածավալ վերամշակող արտադրությունները կամ այս ոլորտում գործող արտադրությունների կապիտալի ֆինանսավորումը: Կաթնամթերքի ոլորտում ՕՈՒՆ-ները խթանելու համար անհրաժեշտ է, որ կառավարությունը վերացնի արտահանման հետ կապված որոշ կարգավորիչ արգելապատնեշներ և լուծի որակի ապահվման թույլ ենթակառուցվածքների հարցը: Ծաղկաբուծություն Ջերմոցային Հայաստանում ջերմոցների մեծ մասը փոքր է և ապահովված չէ ծաղկաբուծությու առաջատար տեխնոլոգիաներով, այդ պատճառով ծախսերը բարձր նը են, իսկ արտադրողականությունը՝ ցածր: Սակայն կան հիշատակման համեմատաբար արժանի բացառություններ: «Էկոտոմատո» ընկերությունը23, 23 «Էկոտոմատոն» ստեղծվել է 2011 թ., զբաղվում է հոլանդական վարդերի աճեցմամբ և կառուցել է ջերմոցներ այս ոլորտում համաշխարհային առաջատար հանդիսացող Dutch Dalsem-ի հետ համատեղ: 32| նոր և դինամիկ օրինակ, իր արտադրական ծավալներով վարդերի աճեցման ոլորտ է շուկայում առաջատարներից է: Ջերմոցները կարող են դառնալ Հայաստանում: բնակչության, հատկապես կանանց համար նոր աշխատատեղերի աղբյուր: Ծաղկաբուծության ոլորտում գործող տեղական ընկերությունները զգալի աճ են ունեցել: Աճեցվող ծաղիկները հիմնականում արտահանվում են նոր ձևավորվող շուկաներ, ներառյալ Բելառուսը, Վրաստանը, Ղազախստանը և Ռուսաստանը: Ծաղկաբուծությու Համաշխարհային մակարդակում արտահանման աճին զուգընթաց, նը կարող է երբ մեծանում են հատկապես դեպի նոր ձևավորվող շուկաներ (այդ ավելացված թվում Ռուսաստան) արտահանման ծավալները, ավանդական արժեք ապահովել մշակողներից (օրինակ՝ Նիդեռլանդներից) անցումը նոր ներդրողների արտադրողներին և տարածաշրջանային ամուր առևտրային կապերի համար: առկայությունը կարող են նպաստել, որ Հայաստանում ծաղկաբուծության ենթաոլորտը հուսալի արժեք առաջարկի հնարավոր օտարերկրյա ներդրողներին: Ներքին հատվածի արտահանման լավ կատարողականը, հողերի առկայությունը և կառավարության աջակցող քաղաքականությունը կարող են խթանել այս ենթաոլորտը հնարավոր ՕՈՒՆ-ների համար: Մրգի և բանջարեղենի արտադրություն Միրգն ու Թեև վերջին տասնամյակում ընդլայնվում են բանջարեղենը բանջարանոցային տարածքներն ու մրգատու այգիները, ավանդական ենթակառուցվածքային խոչընդոտներն ու կլիմայական հայկական անորոշությունները նվազեցնում են ՕՈՒՆ-ների համար ապրանքատեսակ բացօթյա հողագործության գրավչությունը: Կուլտիվացիայի ներ են: հիմնական շրջանում աճեցվող ցածրարժեք մրգերի և բանջարեղենի (օրինակ՝ լոլիկ, վարունգ, ծիրան և դեղձ) պարագայում մշակատարածքների ստեղծման հետ կապված բարձր սկզբնական ծախսերի (ավելի խոշոր հողատարածքների և ոռոգման համակարգերի սահմանափակ հասանելիության պարագայում հողակտորների ձեռքբերում), ինչպես նաև պահուստավորման սառնարանների սահմանափակ քանակության, կլիմայական ռիսկերի, միջազգային մրցակցության և փոխադրման բարձր ծախսերի պայմաններում անհավանական է դառնում առաջնային արտադրությունում ՕՈՒՆ-ների կատարումը: Հայկական գյուղատնտեսական արտադրանքի սահմանափակ ծավալների պարագայում անհավանական են ՕՈՒՆ-ները նաև առաջնային և երկրորդային վերամշակման ոլորտներում: Վերամշակող տեղական ընկերությունների մեծ մասն ի վիճակի չէ լիովին օգտագործել իրենց արտադրական տարածքները կամ ընդլայնել գործունեությունը, քանի որ գյուղատնտեսական հումքային արտադրանքի ծավալները սահմանափակ են: |33 Սեգմենտային Բարձրարժեք մրգերն ու բանջարեղենը, մասնավորապես ներդրումային հատապտուղներն ու ընկուզեղենը ներդրումների հնարավորություն տեսանկյունից հետաքրքրություն են ներկայացնում Սփյուռքի ներ կարող են համար: Ներդրումային հնարավորություններ կարող է պարունակել պարունակել նաև ջերմոցային մշակաբույսերի աճեցումը, ներառյալ՝ ցածրարժեք և բարձրաժեք բարձրարժեք մշակաբույսերը: Ջերմոցային տնտեսությունը արագ տեմպերով ընդլայնվում է, հատկապես՝ վերջին չորս տարիներին, երբ մրգերի և ջերմոցային տնտեսությունների զբաղեցրած ընդհանուր տարածքն բանջարեղենի, աճեց մոտ 2.5 անգամ՝ 2011 թ. 510 հա համեմատ 2016 թ. ընդգրկելով ջերմոցային 1,220 հա: Միևնույն ժամանակ կատարելագործվել է ջերմոցային կուլտուրաների տնտեսությունների տեխնոլոգիական ապահովվածությունը: աճեցման Զբաղվածության գեներացման հնարավորությունները, սակայն, ենթաոլորտները: համեստ են՝ պայմանավորված ինտենսիվ աճեցման կատարելագործված տեխնոլոգիաներով, որոնք նվազագույնի են հասցնում մարդու աշխատանքը, բայց անհրաժեշտ են էֆեկտիվությունը բարձրացնելու համար: Եզրակացություն Ջերմոցային Ոլորտի ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ պայմաններում ծաղկաբուծությունը և ջերմոցային տնտեսությունն ծաղիկների, օտարերկրյա ներդրումների կենսունակ ներուժ ունեն մրգերի և (գծապատկեր 30): Սակայն ուսումնասիրված ենթաոլորտներից ոչ բանջարեղենի մեկը ներկայումս չի բնորոշվում այնպիսի բավարար հուսալի աճեցումը հատկանիշներով, որոնք կարճ ժամկետում կխթանեին ՕՈՒՆ-ներ ներդրումային մեծ լայնամասշտաբ նորաստեղծ տնտեսություններում, որոնք ներկայումս ներուժ ունի: ավելի շատ փոքրամասշտաբ են: Ակնկալվում է, որ Սփյուռքը կշարունակի ներդնել սաղմնային կապիտալ որոշ ենթաոլորտներում (օրինակ՝ հատապտուղների կամ ընկուզեղենի աճեցում), մինչդեռ Հայաստանի տնտեսության համար տնտեսական օգուտները էական չեն լինի և հիմնականում կսահմանափակվեն կապիտալի ներհոսքով: Առաջարկի հետ Գոյություն ունեն ներդրումային միջավայրի և ոլորտների հետ կապված կապված խոչընդոտներ, որոնք արգելակում են ներդրումները և խոչընդոտները պահանջում որոշակի գործողություն: Ի լրումն ներդրումային թուլացնում են միջավայրին բնորոշ ընդհանուր խոչընդոտներին, ինչպիսիք են ոլորտի քաղաքականության և կարգավորող դաշտի անորոշությունը, մուտքը գրավչությունը և դեպի արտահանման շուկաներ, հմտությունների ու գիտելիքների պակասը, գյուղատնտեսության ոլորտում ներդրումներին խանգարում պետք է են տվյալ ոլորտին բնորոշ խոչընդոտները, որոնք նվազ գրավիչ են վերացվեն: դարձնում այն օտարերկրյա ներդրողների համար: Դրանք ներառում են հողի և ոռոգման հասանելիությունը, գյուղատնտեսական միջանկյալ արտադրանքի ներդրման բարդ ընթացակարգերը, ջերմոցային կառույցների կադաստրային դասակարգումը և էներգախնայողության հարցերը: Որպես կարևոր ոլորտ, որը Հայաստանի տնտեսական աճի տեսանկյունից ճանաչվել է գերակա ոլորտներից մեկը, անհրաժեշտ է, որ կառավարությունն աշխատի 34| նրա արդյունավետ կարգավորման և օտարերկրյա ներդրումների համար գրավչության ապահովման ուղղությամբ: Գծապատկեր 29. ՕՈՒՆ-ների նախաձեռնողական խթանման թիրախային ենթաոլորտներ՝ ըստ գերակայության 24 22 Ծաղկաբուծություն Կաթի մթերում և Ջերմոցային վերամշակում տնտեսություն Արժեք Հայաստանի համար1 20 Ձկան երկրորդային Ագրոքիմիական վերամշակում արտադրություն Մրգի և բանջարեղենի 18 Անասնակերի վերամշակում Կաթնամթերք վերամշակում 16 Սերմերի Կաթնատու արտադրություն կենդանիների բուծում Մրգի և բանջարեղենի Ձկնաբուծություն Բացօթյա 14 պահուսավորում Անասնաբուժ.դեղորայհողագործություն ք և ծառայություններ 12 Թարմ ձկան վերամշակ. Ծաղիկների փաթեթավորում 10 8 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 Արժեք ՕՈՒՆ կատարողի համար2 Աղբյուրը՝ Համաշխարհային բանկի անձնակազմի հաշվարկներ՝ հիմնված քաղաքականություն ձևավորողների, ներդրողների և այլ շահագրգիռ կողմերի հետ անցկացված հարցազրույցների, ինչպես նաև արժեքային շղթայի կարիքներին ու հնարավորություններին նվիրված առկա հետազոտությունների վրա: 1/ Միավորը հիմնվում է հետևյալ չափանիշներից յուրաքանչյուրին տրված գնահատականների գումարի վրա (1-ից (ամենացածր) 5 (ամենաբարձր) սանդղակ). 1) Արդյոք նոր ներդրողները կապահովե՞ն այնպիսի ավելացված արժեք, որ արդեն չի ապահովվում տեղացի գյուղացիական տնտեսությունների / արտադրողների և գործող ներդրողների կողմից: 2) Արդյոք նոր ներդրողները կստեղծե՞ն լրացուցիչ աշխատատեղեր: Արդյոք ներդրումը կնպաստի՞ կանանց համար աշխատատեղերի ստեղծմանը: 3) Նոր ներդրողները կընդլայնե՞ն տեղական ընկերությունների հնարավորությունները՝ մատակարարելու իրենց ապրանքները/ծառայությունները օտարերկրյա ներդրողներին: 4) Նոր ներդրողների գործունեությունը կհանգեցնի՞ արտահանման գծով եկամուտների աճի կամ ներկրման ծավալների կրճատման: 5) Արդյոք նոր ներդրողները կբարելավե՞ն արժեքային շղթայի ընդհանուր արդյունքը: 2/ Միավորը հիմնվում է հետևյալ չափանիշներից յուրաքանչյուրին տրված գնահատականների գումարի վրա (1-ից (ամենացածր) 5 (ամենաբարձր) սանդղակ). 1) Տեղական և տարածաշրջանային շուկան գրավի՞չ է: 2) Համաշխարհային շուկան գրավի՞չ է: 3) Արդյոք Հայաստանն ունի՞ մրցունակ բնական պայմաններ (հող, կլիմա, տեղակայում և այլն): 4) Արդյոք Հայաստանն ունի՞ մրցունակ ենթակառուցվածքներ: 5) Արդյոք Հայաստանում առկա՞ են մրցունակ հմտություններ և աջակցող ծառայություններ: 6) Արդյոք Հայաստանն ապահովո՞ւմ է նպաստավոր գործարար (կարգավորիչ/ինստիտուցիոնալ) միջավայր: |35 Հավելված 1. Աղյուսակներ Աղյուսակ Ա 1. Ընտրված մակրոտնտեսական և սոցիալական ցուցանիշներ, 2013-20 թթ. 2013թ 2014թ 2015թ 2016թ 2017թ 2018թ 2019թ 2020 . . . . . . . թ. Կանխատեսումներ (տոկոս, եթե այլ բան նշված չէ) Ազգային եկամուտ և գներ Անվանական ՀՆԱ (մլրդ ՏԱՄ) 4,556 4,829 5,044 5,067 5,569 5,925 6,272 6,635 Մեկ շնչի հաշվով անվանական 3,686 3,856 3,519 3,532 3,881 4,026 4,151 4,331 ՀՆԱ (ԱՄՆ դոլար) Իրական ՀՆԱ-ի աճ 3.3 3.6 3.2 0.2 7.5 4.1 4.0 4.0 Մասնավոր սպառման աճ 0.9 1.0 -7.8 -1.1 8.8 5.0 4.7 4.5 Համախառն ներդրումների աճ -9.1 -3.0 -1.2 -8.7 13.9 4.5 4.2 4.1 Ապր./ծառ. արտահանման աճ 8.6 6.4 4.9 19.1 19.7 10.1 9.8 9.5 Ապր./ծառ. ներկրման աճ -2.1 -1.0 -15.1 7.6 26.8 10.3 9.5 8.9 Համախառն ներդրումներ (ՀՆԱ-ի 22.3 20.9 20.7 18.4 19.4 18.6 18.8 19.1 տոկոս) Սպառողական գների գնաճ, 5.6 4.6 -0.1 -1.1 2.6 3.0 3.3 3.5 տարեվերջ Սպառողական գների գնաճ, 5.8 3.0 3.7 -1.4 1.0 3.5 3.8 4.0 Ժամկետի միջին ՀՆԱ-ի դեֆյլետոր 3.4 2.3 1.2 0.5 2.2 2.0 1.8 1.7 Իրական փոխարժեքի 1.5 7.1 6.5 -0.7 -4.6 … … … փոփոխություն (մլն ԱՄՆ դոլար, եթե այլ բան նշված չէ) Արտաքին հաշիվներ Ապրանքների արտահանում, 1,479 1,547 1,485 1,792 2,150 2,390 2,561 2,755 որից՝ Հիմնական 1,215 1,257 1,224 1,447 1,725 2,016 … … ապրանքատեսակների արտահանում Մետաղներ և հանածոներ 716 688 705 693 945 958 … … Պատրաստի սննդամթերք 310 338 325 417 524 588 … … Թանկարժեք քարեր և 257 469 … … 188 230 194 337 մետաղներ Ապրանքների ներկրում 4,386 4,424 3,239 3,274 3,993 4,380 4,601 4,849 Ընթացիկ հաշվի մնացորդ -813 -883 -272 -238 -400 -348 -434 -486 (տոկոսը ՀՆԱ-ում) -7.3 -7.6 -2.6 -2.3 -3.5 -2.9 -3.5 -3.8 Օտարերկրյա ուղղակի 320 388 162 272 224 525 556 606 ներդրումներ, զուտ Ընդամենը պաշտոնական 2,314 2,464 2,604 2,754 2,252 1,489 1,775 2,204 միջազգային պահուստներ Ընդամենը արտաքին պետական 3,899 3,785 4,316 4,806 5,495 5,793 5,927 6,184 պարտք (տոկոսը ՀՆԱ-ում) 35.1 32.6 40.9 45.5 47.5 48.4 48.0 48.0 36| 2013թ 2014թ 2015թ 2016թ 2017թ 2018թ 2019թ 2020 . . . . . . . թ. Կանխատեսումներ (ՀՆԱ-ի տոկոս, եթե այլ բան նշված չէ) Համախմբված բյուջետային հաշիվներ Եկամուտներ 24.2 24.4 23.8 23.7 22.9 22.7 23.2 23.4 Ծախսեր 25.7 26.3 28.6 29.2 27.6 25.3 25.7 25.7 Բյուջեի ընդհանուր հաշվեկշիռ -1.5 -1.9 -4.8 -5.5 -4.7 -2.6 -2.5 -2.3 Բյուջեի առաջնային հաշվեկշիռ -0.5 -0.6 -3.3 -3.6 -2.6 -0.5 -0.3 0.0 Բյուջեի ոչ ապրանքային -1.5 -1.9 -4.8 -5.5 -4.7 -2.6 -2.5 -2.3 դեֆիցիտ Պետական պարտք և 40.9 43.7 48.7 56.6 58.8 58.6 58.3 57.5 բյուջետային խնայողություններ, զուտ (Տոկոս, եթե այլ բան նշված չէ) Դրամական հաշիվներ Դրամական բազայի աճ 6.9 -8.9 4.6 18.0 20.3 … … … Մասնավոր հատվածի 6.1 16.3 -3.0 16.2 7.4 … … … վարկավորման իրական աճ Մակարդակը՝ ըստ 7.75 8.50 8.75 6.25 6.00 … … … քաղաքականության (ժ/շ վերջին) Սոցիալական ցուցանիշներ Ընդամենը բնակչություն (մլն) 3.017 3.011 2.999 2.986 2.973 2.973 2.974 2.975 Բնակչության աճ (տոկոս) -0.32 -0.22 -0.40 -0.42 -0.44 0.02 0.02 0.02 Գործազրկության մակարդակ 16.2 17.6 18.5 18.0 17.8 … … … (տոկոսն աշխատուժում) Աղքատության մակարդակ, 32.0 30.0 29.8 29.4 … … … … ազգային (տոկոսը բնակչությունում) Աղքատության միջազգային 2.2 2.3 1.9 1.8 1.4 1.3 1.0 0.8 մակարդակ (1.9 ԱՄՆ դոլար/օր 2011 թ. ԳՈՒՊ, տոկոսը բնակչությունում) Միջին եկամտից ցածր 16.2 16.4 13.5 14.1 11.6 10.1 9.1 8.1 աղքատության մակարդակ (3.2 ԱՄՆ դոլար /օր 2011 թ. ԳՈՒՊ, տոկոսը բնակչությունում) Անհավասարություն – Ջինիի 0.372 0.373 0.374 0.375 … … … … գործակից Կյանքի սպասվող տևողություն 74.8 75.0 75.0 75.0 … … … … (տարի) Աղբյուրը՝ Համաշխարհային բանկի անձնակազմի հաշվարկներ և մոտավոր գնահատականներ՝ հիմնված իշխանությունների տրամադրած պաշտոնական տվյալների վրա: |37 Աղյուսակ Ա 2. Վճարային հաշվեկշիռ և պաշտոնական պահուստներ, 2013–17 թթ. (մլն ԱՄՆ դոլար) 2013թ. 2014թ. 2015թ. 2016թ. 2017թ. Ընթացիկ հաշվի մնացորդ -813.0 -882.9 -272.4 -238.1 -399.9 Ապրանքների առևտուր -2,196.2 -2,055.4 -1,186.4 -944.4 -1,482.1 Արտահանում f.o.b.-ի 1,635.9 1,698.1 1,623.9 1,890.7 2,378.3 պայմաններով Մետաղներ և հանածոներ 716.2 688.3 704.8 693.4 944.5 Պատրաստի սննդամթերք 310.2 338.1 325.3 416.6 523.5 Թանկարժեք քարեր և մետաղներ 188.1 230.3 194.0 336.9 256.7 Ներկրում « f.o.b.»-ի պայմաններով 3,832.0 3,753.6 2,810.3 2,835.1 3,860.4 Ծառայություններ -125.0 -113.5 -95.4 -71.4 -62.5 Առաջնային եկամուտ 682.5 541.1 442.9 224.2 497.7 Երկրորդային եկամուտ 825.6 744.9 566.5 553.4 647.1 Կապիտալ և ֆինանսական հաշիվների մնացորդ 1,582.8 259.7 754.7 921.1 607.7 Օտարերկրյա ուղղակի ներդրումներ 319.5 387.9 161.5 271.9 223.5 Պորտֆելային ներդրումներ 689.4 - 38.4 235.0 33.9 86.8 Այլ ներդրումներ 489.5 - 160.2 292.9 580.4 424.7 Կապիտալ տրանսֆերտներ 84.4 70.4 65.3 34.9 46.3 Սխալներ և բացթողումներ -299.2 -36.5 -149.3 -232.1 -112.0 Ընդհանուր արտաքին հաշվեկշիռ 470.6 -659.6 332.9 450.8 95.8 Փոփոխություն կենտրոնական բանկի -470.6 659.6 -332.9 -450.8 -95.8 արտարժութային պահուստներում Ծանոթագրությունների հոդվածներ. Պաշտոնական պահուստներ, ժ/շ 2,251.6 1,489.3 1,775.3 2,204.1 2,313.9 վերջին ՀՓԻ 1.9 6.2 2.9 3.5 7.2 Արտարժույթ 2,249.7 1,483.2 1,772.4 2,200.6 2,306.6 ՀՆԱ 11,121 11,610 10,553 10,546 11,537 Սպառում 11,022 11,335 9,624 9,571 10,557 Համախառն կապիտալի 2,476 2,423 2,188 1,900 2,195 ձևավորում Ապրանքների և ծառայությունների 3,154 3,316 3,137 3,496 4,390 արտահանում Ապրանքների և ծառայությունների 5,360 5,462 4,418 4,511 5,814 ներկրում Աղբյուրը՝ Համաշխարհային բանկի անձնակազմի հաշվարկներ՝ հիմնված ՀՀ ԿԲ-ի և ԱՎԾ-ի հրապարակած տվյալների վրա: Ծանոթ.՝ Տվյալների կլորացման հետևանքով հնարավոր է, որ դրանց գումարները ստույգ չհամընկնեն: 38| Աղյուսակ Ա 3. Համախմբված բյուջետային հաշիվներ, 2013–17 թթ. (ՀՆԱ-ի տոկոս) 2013 թ. 2014 թ. 2015 թ. 2016 թ. 2017 թ. Եկամուտներ և 24.2 24.4 23.9 23.7 22.9 դրամաշնորհներ Հարկային եկամուտներ, որից 22.4 22.5 21.7 21.7 21.3 ԱԱՀ 8.8 9.1 8.4 7.7 7.3 Շահութահարկ 2.7 2.1 2.1 2.5 2.0 Եկամտային հարկ 5.6 6.0 6.2 6.5 6.1 Ակցիզային հարկ 1.1 1.0 1.0 1.2 1.5 Ոչ հարկային եկամուտներ 1.5 1.5 1.6 1.4 1.4 Կապիտալ եկամուտներ Դրամաշնորհներ 0.3 0.4 0.6 0.6 0.3 Ծախսեր և զուտ վարկավորում 25.7 26.3 28.7 29.2 27.6 Ընդհանուր կառավարության 25.7 26.3 28.7 29.2 27.6 ծախսեր Ընթացիկ ծախսեր 22.7 23.4 25.4 26.1 23.3 Կապիտալ ծախսեր և զուտ 3.0 2.9 3.3 3.1 4.3 վարկավորում Բյուջեի ընդհանուր դեֆիցիտ -1.5 -1.9 -4.8 -5.5 -4.7 Բյուջեի առաջնային դեֆիցիտ -0.5 -0.6 -3.3 -3.6 -2.6 Դեֆիցիտի ֆինանսավորում 1.5 1.9 4.8 5.5 4.7 Ներքին փոխառություններ, զուտ -0.3 1.5 0.2 2.1 1.3 Արտաքին փոխառություններ, 1.8 0.4 4.6 3.4 3.4 զուտ Մասնավորեցում Աղբյուրը՝ Համաշխարհային բանկի անձնակազմի հաշվարկներ՝ հիմնված ԱՎԾ-ի և ՖՆ-ի հրապարակած տվյալների վրա: Ծանոթ.՝ Տվյալների կլորացման հետևանքով հնարավոր է, որ դրանց գումարները ստույգ չհամընկնեն: |39 Հավելված 2. Որո՞նք են լավ ֆիսկալ կանոնի բնութագրերը ԱՄՀ-ի բլոգներից մեկում վերջերս հրապարակված «Ֆիսկալ կանոններ. դարձրեք դրանք հեշտ սիրելի և դժվար շրջանցելի» (Fiscal Rules: Make them Easy to Love and Hard to Cheat)24 հոդվածում վերլուծության են ենթարկվում վերջին երեք տասնամյակում ավելի քան 90 երկրներում ընդունված ֆիսկալ կանոնները: Բլոգում նշվում է գործուն ֆիսկալ կանոնների երեք հատկանիշ, այն է՝ դրանք պետք է լինեն պարզ, ճկուն և կիրարկելի փոփոխվող տնտեսական պայմանների համատեքստում: Սակայն հեղինակները պարզել են, որ հաճախ կանոնները չափազանց բարդ են, կարծրացած և դժվար կիրարկելի: Վերլուծության մեջ առաջարկվում են ֆիսկալ կանոնների նախագծման հետևյալ երեք սկզբունքները.  Կանոնները պետք է ունենան ներքին համապատասխանություն, պարզություն և երաշխավորեն պարտքի կայունությունը: Ֆիսկալ կանոնները պետք է ներառեն ինչպես միջնաժամկետ հարկաբյուջետային քաղաքականության ընթացքը սահմանող պարտքային կանոն, այնպես էլ փոքրաթիվ գործառնական կանոններ, որոնք ուղղորդում են տարեկան բյուջեի որոշումները, օրինակ՝ ծախսային կանոն կամ բյուջեի հաշվեկշռի կանոն:  Կանոնները պետք է պարունակեն համապատասխանության պահպանումը խթանող դրույթներ: Ֆինանսական պատժամիջոցները և ծախսերը հաճախ արժանահավատ չեն: Կարելի է ասել, որ համապատասխանության խախտման քաղաքական և վարկանիշային հետևանքների խստացմանն ուղղված ջանքերն ավելի լավ արդյունք են տալիս: Այս դեպքում կարևոր դեր կարող են ունենալ Ֆիսկալ խորհուրդները, որոնց շնորհիվ կհսկվեն և կհրապարակվեն հանրային միջոցների սխալ կառավարման դեպքերը:  Դրանք ցնցումների դեպքում պետք է բավարար ճկունության հնարավորություն տան՝ չզոհաբերելով պարզեցվածությունը: Ստորև ամփոփ ներկայացված են «Պետական պարտքի մասին» և «Բյուջետային համակարգի մասին» ՀՀ գործող օրենքներով ֆիսկալ կանոնում արված փոփոխությունները: Կանոնի լիարժեք կիրառման համար անհրաժեշտ որոշ մանրամասներ, օրինակ՝ ՀՆԱ-ի երկարաժամկետ աճի հաշվարկման մեթոդները, դեռևս պետք է սահմանվեն կառավարության որոշմամբ: Ընդհանուր առմամբ փոփոխությունները համահունչ են վերոնշյալ սկզբունքներին: Օրինակ՝ վերանայված կանոնը պարունակում է պարտքի մասին կանոն, ինչպես նաև մի շարք գործառնական կանոններ և արտակարգ իրավիճակներում նշված կանոններից բացառության մասին հստակ դրույթ: Մյուս կողմից՝ հնարավոր է, որ գործառնական կանոնները քանակով լինեն բավարար, սակայն համապատասխանության պահպանման խթանները բարելավման կարիք ունենան: Ժամանակի ընթացքում փորձը ցույց կտա, թե վերանայված կանոնն ապահովում է արդյոք էֆեկտիվության և պարզության ավելի լավ հավասարակշռություն: 24 https://blogs.imf.org/2018/04/13/fiscal-rules-make-them-easy-to-love-and-hard-to-cheat/ 40| ՀԻՆ ՆՈՐ (Փոփոխվել է 2017 թ. դեկտեմբերին) Հոդված 5, մաս 6. Հոդված 5, մաս 6. Յուրաքանչյուր տարվա Յուրաքանչյուր տարվա դեկտեմբերի 31-ի դրությամբ դեկտեմբերի 31-ի դրությամբ կառավարության պարտքի և Հայաստանի Հանրապետության կառավարության պարտքը համախառն ներքին արդյունքի հարաբերակցության չպետք է գերազանցի նախորդ սահմանային շեմը 60 տոկոս է: տարվա ՀՆԱ-ի 60 տոկոսը: Հոդված 5, մաս 7. Հոդված 5, մաս 7. Եթե տվյալ տարվա Եթե կառավարության պարտքը նախորդ տարվա դեկտեմբերի դեկտեմբերի 31-ի դրությամբ 31-ի դրությամբ գերազանցել է Հայաստանի պետական պարտքը Հանրապետության նախորդ տարվա համախառն ներքին գերազանցում է նախորդ արդյունքի 40, 50 և 60 տոկոսը, ապա գործում են հետևյալ տարվա ՀՆԱ-ի 50 տոկոսը, կանոնները: ապա հաջորդ տարվա պետական բյուջեի Եթե ՀՆԱ-ի >40 տոկոս => դեֆիցիտը չպետք է • Կապիտալ ծախսերը պետք է լինեն դեֆիցիտից գերազանցի նախորդ երեք (պակասուրդից) ոչ պակաս. տարվա տարեկան միջին Եթե ՀՆԱ-ի >50 տոկոս => ՀՆԱ-ի 3 տոկոս միջնակետը: 1. Նույնը, ինչ նախատեսված է վերը (1) 2. Համախառն ընթացիկ ծախսերի (առանց կառավարության պարտքի սպասարկման ծախսերի) աճի առավելագույն չափը, նախորդ տարվա ընթացիկ ծախսերի փաստացի ծավալի համեմատությամբ, պետք է հավասար լինի համախառն ներքին արդյունքի նախորդ տարիների երկարաժամկետ աճին*: 3. Նախորդ տարվա ՀՆԱ-ի 50-60 տոկոսին հավասար լինելու դեպքում կառավարությունն այդ տարվան հաջորդող տարում կազմվող պետական միջնաժամկետ ծախսերի ծրագրում ներկայացնում է միջոցառումների ծրագիր՝ համախառն ներքին արդյունքի նկատմամբ կառավարության պարտքի մակարդակի կանխատեսվող հետագիծը 50 տոկոսից աստիճանաբար նվազեցնելու համար: Եթե ՀՆԱ-ի > 60 տոկոս => 1. Նույնը, ինչ նախատեսված է վերը (1) 2. Նույնը, ինչ նախատեսված է վերը (2) 3. Ընդամենը ընթացիկ ծախսեր/հարկային եկամուտներ հարաբերակցությունը սահմանվում է կառավարության կողմից՝ հիմնվելով նախորդ տարիների ՀՆԱ-ի երկարաժամկետ աճի վրա*: 4. Կառավարությունն այդ տարվան հաջորդող տարում կազմվող պետական միջնաժամկետ ծախսերի ծրագիրն Ազգային ժողով ներկայացնելիս Ազգային ժողովի ֆինանսավարկային և բյուջետային, տնտեսական հարցերի մշտական հանձնաժողովների քննարկմանը ներկայացնում է միջոցառումների ծրագիր՝ համախառն ներքին արդյունքի նկատմամբ կառավարության պարտքի մակարդակի |41 կանխատեսվող հետագիծը 60 տոկոսից աստիճանաբար նվազեցնելու համար: Սույն հոդվածի 8.2-րդ մասով սահմանված պահանջները չեն գործում կառավարության որոշմամբ սահմանված բացառիկ դեպքերում՝ պայմանավորված խոշորածավալ տարերային և տեխնածին աղետների, պատերազմական գործողությունների, տնտեսությունը խաղաղ ժամանակաշրջանից պատերազմական ժամանակաշրջանի փոխադրման, տնտեսական ցնցման հանգամանքներով պայմանավորված բացասական տնտեսական զարգացումների առկայությամբ: Հոդված 5, մաս 8. ՀԱՆՎԵԼ Է Պետական պարտք առաջացնող ցանկացած գործիք, որը չի համապատասխանում սույն օրենքի 6-րդ և 7-րդ կետերին, համարվում է անվավեր: * Պետք է սահմանվի կառավարության կողմից կառավարության որոշման ընդունման միջոցով: 42| ՀԱՅԱՍՏԱՆ Երկրի տնտեսական զարգացումների ամփոփում | 2018 թ. ամառ