S19442 Warbixinta Lr: AUS     Muuqaalka M oolnim a sabo maaliy mada Soom ya 20166 gta laga hel Xog re ee Soom lay heerka 1-aad ee s ahanka sar maaliya .   June, 2 2017    Saboo o Sinaanta Du olnimada iyo unida ee Afrika, Afrika .     .     .   . Heerka Cabirka: . Qiimayntaani waa wax soo saaray ka y imid shaqaalaha Banigaga caalamiga ah ee dibu dhiska iyo horumarinta oo ka tirsan Baanka Aduunka. Waxa warbixintaan ku qoran, waxay ka turjumayso iyo qoraalkeeduba kama turjumayaan agaasimayaasha hawl fulinta ee baanka aduunka ama xubno ka socda dawladda. Baanka aduunku ma damaanad qaadayo saxnaanta xogta ka midka ah shaqadaan. Xuduudaha, midabada, cadadaka iyo warbixinaha tusinaya eek u saabsan sumad kasta oo shaqadaan la xiriirta oo ay go’aan ku gaari karaan qayb ka mid ah Baanka aduunka, taasoo khusaynaysa sharci ahaanshaha xuduud kasta ama qoraal ama aqbalaad xududahaan ah. This volume is a product of the staff of the International Bank for Reconstruction and Development/ The World Bank. The findings, interpretations, and conclusions expressed in this paper do not necessarily reflect the views of the Executive Directors of The World Bank or the governments they represent. The World Bank does not guarantee the accuracy of the data included in this work. The boundaries, colors, denominations, and other information shown on any map in this work do not imply any judgment on the part of The World Bank concerning the legal status of any territory or the endorsement or acceptance of such boundaries. . Xuquuqda qoraalka: . Xuquuqda agabka qoraalkaan ku jira waa mid ilaashan, in la minguuriyo ama la turjumo qayb ahaan ama dhamaantiis iyadoon ogolaansho sharci laga helin sharciga ku haboon. Bangiga caalamiga ah ee dibu dhiska iyo horumarinta ee ka tirsan Baanka Aduunku wuxuu dhiiri gelinayaa baahinta shaqadaan iyo in si caadi ah uu u oglaan doono in qayb ka mid ah shaqadaan dib loo soo saaro. The material in this publication is copyrighted. Copying and/or transmitting portions or all of this work without permission may be a violation of applicable law. The International Bank for Reconstruction and Development/ The World Bank encourages dissemination of its work and will normally grant permission to reproduce portions of the work promptly. Ogolaanshaha in la koobiyeysto ama in dib loo daabaco qayb ka mid ah shaqadaan, fadlan waxaad codsi warbixintiisu dhamays tiran tahay u diraysaa xarunta aqbalaysha xuquuqda qoraalka ee cinwaankeedu yahay 222 Rosewood, Drive, Danvers, MA 01923, USA, Telefoonka 978 – 750 – 8400, Fax 978 75 4470, http://www.copyright.com/. Su’aal kastoo la xiriira xuquuqda iyo bixinteed, oo ay ka mid tahay bixinta xuquuqda, waa in la ogaysiiyaa xafiiska daabacadda, Baanka Aduunka, 1818 H Street NW, Washington, DC 20433, USA, Fax 202 – 522 – 2422, email pubrights@worldbank.org.     .     Warbixintaan waxaa diyaariyey Utz Pape (TTl: oo ah dhaqaale yahan, GPV01 kaasoo uu gacan ka helay Mario Di  Filippo  (  (la  taliye,  PV01),  Gonzalo  Nunez  (La  taliye,  GPV01)  iyo  Philip  Randolph  Wllburg  (La  taliye  GPV01).  Cutubka ku  aadan  carruurta  iyo  saboolniada  waxaa  qoray  Pamela Dale  oo  ah  khabiir  dhinaca  ilaalinta bulshada  oo  ka  tirsan  hay’adda  UNICEF  iyo  Gonzalo  I.  Nunez,  waxaa  maal  geliyey  UNICEF.  Kooxdu  waxay  ku  bahadsanyihiin  xogtay  geliyeen  iyo  talooyinka  ka  yimid  Pamela  Dale,  Luca  Parisotto  (  la  taliyaha  GPV01),  Menaal  Ebrahim  (  la  taliye,  GPV01),  Sydeha  Iqbal  (la  taliye  GPV01)  iyo  Verena  Phipps  (Sarkaal  sare  oo  ku  takhasusay la talinta horumainrta bulshada, GSU07) sidoo kale waxaa gacan dib u eegay Kevin Carey (Dhaqaale  yahan, GMF07) iyo Kinnon Scott (Dhaqaale yahan, GPV04).              Madaxweyne ku xigeen  Makhtar Diop  Agaasimaha wadanka  Bella Bird  Agasimaha sare  Carolina Sanchez‐Paramo  Maamulaha fulinta  Pierella Paci  Hogaamiyaha kooxda shaqada  Utz Pape    .   1  Document of the World Bank  .   Dul maris ku aadan fulinta  1. Soomaaliya  waxay  ka  soo  kabanaysaa  25  sano  oo  deganaan  la’aan  siyaasadeed  iyo  dhibaato  dhaqaale  laakiin  waxaa  adag  maqnaanshaha  xogta  cadaynaysa  aasaaska  qorshaynta.  Dagaaladda  sokeeye  iyo  isku  dhacyada  soo  bilowday  1991  waxay  kala  googooyeen  wadanka,  waxay  xididada  u  suubeen  hay’adihii  siyaasaeed  iyo  inay  abuureen  dayacnaan  badan  oo  si  baahsan  uga  jirta  wadanka.  Dagaladu  waxay  gooyeen  tirooyinkii  kaabayaasha  dhaqaalaha  iyo  awoodda,  waxayna  abuureen  bananaansho  xog  tirokoob  oo  ay  keentay  maqnaanshaha  xog  rasmi  ah  oo  la  isku  halayn  karo.  Maqnaanshaha  wax  meteli kara  sahan  ku aadan  wax  haysiga qoyska  ma  badnayn  kaasoo lagu ogaanayo  heerka  saboolnimada.  La’aanta  warbixinaha  heerka  ayaa  khatar  ku  ahaa  jaan  goynta  iyo  fulinta  siyaasadaha  iyo  barnaamijyada  loo  bahan  yahay  si  loo  taageero  adkaysiga  dhaqaalaha  iyo  horumarinta,  sidoo kale waxay abuurtay madax wareer ku aadan taakulaynta.   2. Gobolku wakhtigan wuxuu wajahaya abaar daran oo wakhti dheer taagnayd, tanoo ka dhigtay kala  bar  dadka  wadanka  kuwo  ku  sugan  xaalad  khatar  ah,  inta  badan  dhulka  miyiga  ah  iyo  meelaha  ay  degan  yihiin  barakacayaashu.  Haqab  beelka  cuntada  ee  gobolka  ayaa  ka  sii  darayey,  tanoo  ay  ugu  wacan  tahay  roobabkii  dai  jiray  intii  u  dhaxaysay  bilaha  Oktoobar,  2016  iyo  March,  2017,  waxaa  hooseeyey heerka roobabkii la rajaynayey xilliga bilaha Abriil ilaa Juun 2017, in ka badan 6 milyan oo qof  ayaa ku sii sugnaan doona cuno yari ba’an. Juquraafii ahaan, abaartu waa tan ugu daran ee sida daran u  saamaysa koonfurta dagaaladii ka hor gobollada Bay iyo Bakool, sidoo kale dhul daaqsimeedka Waqooyi  Bari,  waxayna  keentay  dalagyadii  oo  baaba’a  iyo  xoolihii  oo  dhinta.  Wax  soo  baxaya  ayaa  la  filayaa  inay  hoos  u  dhacaan  10.6  %  2017.  Taasoo  ay  raacdo  qiimaha  cuntada  daruuriga  ah  oo  aad  kor  ugu  kaca,  awooda  wax  iibsiga  qoyska  oo  yaraata.  In  ka  badan  rubuc  milayn  qof  ayaa  mar  horeba  abaartu  barakicisay.   2  Qoraalka Baanka Aduunka  .   Sawirka 0.1: Sah S aya wax haysiga hanka tilmaama aaliya oo ay ka mid tahay habk a qoyska Sooma a.  ka quudashada       Fiiro gaar ah: Xuduudaha a muuqaalkaani s i tusinayo waa siday  xuduudah ha gobolladu ah haayeen dagaal lka ka hor, mana loo baahna  bakho  xuduuda in  lagu  dab a  mid  ah  Baank aha  rasmiga  ah  ama  ma  ahan  mid  ka  turjumaysa  rayi  cid  ka asoo  qusaysa  ka  Aduunka,  taa xaaladaha a xuduudaha amma wax xadidaa adda xuduudaha a; Xigasho; Qor raayaasha         3. Sahan B nka xogtiisu  sarayse ee Baanka  Aduu unku Sooma aaliya  ka fuliy yey waxay b bixinaysaa xo og  tayo leh  heego  baahida  barnaam si  loo  sh mijyada  adkaysiga  si  loog ga  hor  tago  masiibooyin nka  bani’aad damka  uga  imanaya a abaaraha d dhici doona w wakhtiyada soo s  socda. S Sanadkii 2013 3, sahan laguu sameeyey m maaliyadda  wax  hay ysiga  qoyska a  oo  Baank ka  Aduunku  fuliyey,  laa akiin  laga  qa aaday  keliyaa  dadka  tira ade  dadka  Soomaal liyeed  eek  u  nool  Waqooyi  Galbeed.  Si  loo  soo  afjaro  maqn naanshaha  xogta,  Baanka a  Aduunku  wuxuu  fuliyey  hirark kii  ugu  horeeeyey  ee  sahamo  tayo  sare g   ee  2016.  Sahanku  w e  leh  xilliga  guga waxaa  laga  qaaday 4 4.9 milyan oo o Soomaali a ah, mana aha ayn mid ka ha adlaysa dadk ka reer guura aaga ah iyo S Soomaalida  ku  nool  meelaha  aa karin  ee  cola an  la  gaari  k aaduhu  ka  ji iraan.  Warbi ixintaani  waxxay  bixisay  markii  ugu  horeeyey boolnimada  dadka  Soom y  heerka  sab maaliyeed  mu uuqaalka  ay  leedahay  xo og  sal  u  ah,  taasoo  ku  saabsan  habka  dejin nta  xogta  iyaadoo  la  bar  bar  dhigay  wixii  ka  soo o  baxay  sahaankii  ka  soo  baxay  xog  baaristii  Waqooyi  G Galbeed  laa a  sameeyey  sanadkii  2 2013.  Waxay y  muujinays saa  saboolnimada  iyo  heerkooda nololeed, , iyadoo xoog gga la saarayyo arrimaha k ku aadan ilaa alinta bulshada iyo xawaa aladaha, ka  hor intuu usan bilaama an colaaduhu u. Heerka lab baad ee xog b barista heerk keedu sareey q ye waxaa la qorsheeyey   xagaagii 2017 iyadoo o lagu fidiyey y meelaha xo ogta laga raad dinayo reer guuraaha. g W   Waxaana  la siiyey fursad  lagu  oga anaayo  saam maynta  dhiba t aatooyinka  taagan ku  yeesheen  hab  nololeedka  iyo  in  la  sheego    ay  k barnaam mijyada adkay ysi ee mustaq qbalka.  Sooma aa mid ka aaliya wa amid ah wadama iita dhina ada ugu li marinta  aca horum adamada Afrika ee ee wa seeya Sax e ka hoos xaaraha. 4. Dadkka  Soomaaliy u  badan  ee  dakhliga  ay  heli  karaan  yar  yahay  yeed  waxay  ka  mid  yihiin  kuwa  ugu wadama a  aasaaska  kaabayaasha ada  Afrika  iyo  helitaanka k   dhaqaalahaa.  Helitaanka aasaaska ka aabayaasha  aya  dhawr,  laymanka  korantada  iyo  jidadka   oo  a nolosha  sida  biyaha,  nidaamka  fa u  badan  ee  ah  kuwa  ugu 3  Qoraalka Baanka Aduunka  .   sida  wey doodu  u  sii  kordhayso  h yn  ay  baahid heerarka  hor rumarinta  go oboladda  Soo omaaliya,  khhaas  ahaan  meelaha a miyiga  ah. KKeliya  58 % iyo 10  % dadka Soomaaliyeed ayaa he eli kara ilaha faya dhawr  a biyaha iyo f hagaagsa oo  bar  bar  dh an,  marka  lo higo  cel  celiska  69  iyo  25  %  wadamad da  dadka  dak khligoodu  hoooseeyo  ee  saxaarahha  ka  hoose eeya.  Horumarinta  helita aanka  biyaha dhawrka  wax a  iyo  faya  d xay  muhiima ad  weyn  u  leeyihiin    dhaqaalahha  iyo  horumarka  bulsh ho.  Biyaha  iy yo  saxadu  w waxay  lagam ma  maarmaa an  u  yihiin  caafimaa sidoo  kale  ha adka  qofka,  s awlihiisa  wax yey  muhiim  u  yihiin,  sida  beeraha,  biy x  soo  saar  ay yo  la’aanta  iyo  saxa  xumidu  wa axay  samays say  sida  carr ruurta    kuwaasoo  kordh hiyey  cudura ka  dhasha.  ada  biyaha  k Waxaa  intaas  dheer r,  yaraanshah ha  helitaanka  adegyadaa an  waxay  wa ax  yeelaysaa carruurtu  u  a  wakhtiga  c bahan  yi nka  biyaha  aa ihiin helitaan asaasiga  ah iyo nadaafad dda  ay  u  baha rintaan oo ca an  yihiin. Arr arruurta  ku  reebaysa a  saamayn  ccaafimaad  iyo o  qoondaynt ta  wakhtiga,  biyaha  taya adoodu  hoos seeyaan  iyo  adeegyada  saxada ooo xun waxay y saamayn ku u yeelanaysaa helitaanko ooda tacliin. ence in Somali re Figure 0.2: Poverty incide opulation).  egions (% of po   r  ah:  Dhacdooyi Fiiro  gaar ada  ee  halkaan  lagu  qoray  wa ink  saboolnima axaa  ku  jira  barakacyaasha  go obolkasta  dega an,  xuduudka  maabkaan wuxuu  tusinayaa n  ka  muuqda  w xududaha  Gobo a  siday  ahayd  x olada  Soomaaliy a  hor  iyo  mana  ahan  mid  ka  ya  dagaalka  ka turjumays sa xuduudaha ra asmiga ah, ama a mid loo qaada an karo rayi ay qabaan qayb k ka mid ah Baank ka Aduunka oo quseeya wax  ka mid ah xuduudaha hab y bkay u dejisan yihiin.  Xigasho;     5. Saboo olnimadu  wa axay  ku  baah hday  dhamaa an  qayb  kast too  ka  mid  ah  nolosha  So oomaalida  ka a  hor  2016  oo  ay  tahay  tan  dhib baatada  hadd t da  jirtaa  ee  taagani   soo  bilaamatay.  Saboolniada u  qeexayaa  a,  waxaa  lagu marka  ce el celis  ahaan n kharashka  qofku  isticm maalo  uu  ka  y yar  yahay  hee nimada ugu  h erka  sabooln hoseeya  ee  hab caalami  ahaan ah lagu qiime eeyey, kaasoo o ah 1.90, he eerkaan oo a ah kan lagu cabiro saboolnimada oo  ahaa  san nadkii  2011  PPP.  Sidooka ale  wuxuu  la a  tix  geliyo  tirada a  xiriira  in  la t   dadka  soomaaliyeed,  heerka  cabirka o oo ka imanay ya 26 ilaa 70 %. Kala duw wanaanshaha a goboleed he eerka saboolnimada ee u dhexeeya  Waqooy yo  Waqooyi  Galbeed  50  %,  waaka  sii  kala  badan  miyiga  iyo   magaalooyin yi  Bari  27  %  iy nka  oo  kala  ah  45/52 2  %.  Magaalooyinka  Waqooyi  Bari  heerka  saboo olnimadu  waa  26%  halka a  Muqdishana  ay  tahay  57%.  Miy yiga  Waqooy ka  saboolnim yi  bari  heerk mada  34%  hal lka  Waqooyi  galbeed  tah hay  61%.  Sabboolnimada  ugu  daraani  waxay  ha aysataa  dadk ka  barakacayaasha  ah  iya adoo  7  ka  mid  ah  10kii  qoof  ee  barakac  ahi  yihiin  4  Qoraalka Baanka Aduunka  .   kuwo  ay  haysato  saboolnimo  darani,  halka  1.1  milyan  oo  qof  oo  qiyaas  ahaan  ah  9%  tirada  dadka  Soomaaliyeed ay yihiin kuwo gudaha ku barakacsan.   6. Sinaan la’aanta waxay  ka  hoosaysaa wadamada dakhligoodu hooseeyo ee ka hooseeya Saxaaraha.  Gini  lifaaqeedu,  wuxuu  cabirayaa  sinaan  la’aan  dakhliga  dadka  ay  quutaan  ee  ah  kharashka  bulshada  dhexdeeda,  waana  37,  marka  la  bar  bar  dhigo  qiimaha  cel  celis  ahaan  oo  ka  hooseeya  42  wadamada  dakhligoodu  hooseeyo  ee  wadamada  ka  hooseeya  Saxaaraha.  Sinaan  la’aanta  wadamada  saxaaraha  ka  hooseeya  ee  dakhligoodu  hooseeyo  oo  heerkoodu  yahay  33  oo  ah  Mali,  56  Jamhuuriyadda  bartamaha  Afrika,  iyadoo  ay  raacaan  16  ilaa  26  wadan  oo  lifaaqyadoodu  aysan  sinayn  una  dhexeeya  35  iyo  49.  Marka  loo  soo  noqdo  gudaha  bulshada  Soomaaliyeed,  sinaan  la’aanta  waa  mid  aad  ugu  badan  magaalooyinka  marka  loo  eego  wax  haysiga  qoyska  miyiga  ku  nool,  marka  la  xisaabinayo  magaaooyinka  iyo  meelaha  miyiga  ah  waa  kuwo  kala  duwan.,  saboolnimada  iyo  sinaan  la’aantun  waa  mid  si  cad  isugu  xiran.  Gobolka  waqooyi  bar,  oo  ah  meesha  saboolnimada  ugu  hoosayso,  waa  meesha  sinaan  la’aantu  ugu  hoosayso,  waxaa  raaca  waqooyi  galbeed  iyo  Moqdisho,  iyadoo  saboolnimada  iyo  sinaan  la  ‘aanta  nolosha ee ka jirta meelaha lagu barakacay aad uga korayso qayb kastoo kale (Sawirka 0.3)  7. Saboolnimada  wax  haysiga  qoyska  wuxuu  la  xiriiraa  arrimaha  saboolnimada  lacagta  iyo  sida  ay  u  adagtahay  inay  uga  qayb  qaataan  shaqooyinka  suuqa  laga  heli  karo.  Saboolnimadu  waa  mid  ah  dhinaca  aqoonta,  in  qofku  leeyahay  tayada  ugu  hoosaysa  ee  tacliinta  uu  heli  karo,  iyo  inuu  ku  noolaado  hoy tayadiisu liidato, oo ay ka mid tahay inuusan heli karan biyo hagaagsan iyo adeegyada faya dhawrka.  Arrintaa  xiriir  kala  dhexeeya  saboolnimada  dhaqaalaha  iyo  midda  aan  dhaqaalaha  ahayn  waxay  tilmaamysaa  wax haysi la’aanta ka jirta gudaha iyo gobollada. Saboolnimada wax haysiga qoyska  waxay  la  xiriirtaa  shaqada  suuqa  ee  dakhligu  ka  soo  galo  oo  ay  hoosayso  iyadoo  ay  raacdo  xoogga  shaqo  ee  ay   kaga qayb gelayaan shaqooyinka oo isna hooseeya iyo shaqo la’aanta suuqa ka jirta oo koraysa.   Sawirka  0.3:  Sinaan  la’aanta  iyo  saboolnimada  ka  dhex  jirta  gudaha  gobollada Soomaaliya.  40 Xeryaha  Barkacayaash Mogadishu a Waqooyi  35 GINI index (0‐100) Galbeed Waqooyi bari Waqooyi  galbeed 30 Waqooyi bari 25 Rural areas 20 0 20 40 60 80 Arrimaha saboolnimada  (% tirada dadka)   Xigasho: Qorayaasha xisaabiyey.  8. Kor  u  qaadista  ka  qayb  galka  suuqa  shaqada,  khaas  ahaan  haweenka,  waxay  muhiim  u  noqon  doontaa  gaarista  higsiga  horumarinta  dhaqaalaha.  Saboonimadu  waxay  soo  xoogan  xiriir  ula  leedahay  shaqooyinka  suuqyada  yaal ee  aan la rabin, sababo kala  duwan ayaana  arrimahaan  baahidooda  keentay  iyadoo ay tahay fahamka. Hab wanaagsan oo lagu heli karo caafimaadku waxay yarayn kartaa fir fircooni  5  Qoraalka Baanka Aduunka  .   la’aanta  shaqadaa  ee  ay  sababtay  bukaanka  iyo  jirada  qofka,  tanoo  ka  mid  ah  qodobada  ugu  waaweyn  ee ka dhigay ragga soomaaliyeed kuwo aan firfircoonayn. Horumarinta deganaan siyaasadeed sidoo kale  waxay  xalin  kartaa  khataraha  ka  imanaya  nabad  la’aanta,  arrinta  kale  ee  weyn  ee  sababta  u  ah  wax  qabad  xumida, Dhinaca haweenka,  shaqooyinka  guryaha  waa  kuwa  ugu  waaweyn  ee  ka  hor taagan  inay  si hagaagsan uga qayb qaataan xooga shaqada iyo shaqaalaynta dakhliga ka soo gelaya.   Saboolnimada  ka  jirta  gobollada  Waqooyi  Galbeed    ee  dhacday  intii  u  dhaxaysay  2013  iyo  2016  inkastoo  ay  hoos  u  dhigtay  xawaaladuhu  laakiin  saboolnimada  ka  jirta  wax  haysiga  qoysaska  miyiga  waa  mid  khatar badan, cidlana looga tegey  9. Goboollada  Soomaaliyeed  ee  Waqooyi  Galbeed  waxaa  laga  diwaan  geliyey  in  gargaar  heerkiisu  yahay  dhex  dhexaad  ay  heleen  intii  u  dhaxaysay  2013  iyo  2016,  waxayna  taasi  keentay  in  saboolnimadu  hoos  u  dhacdo  qiyaasta  5%  meelaha  magaalooyinka  iyo  miyiga  ah,  laakiin  weli  waxay  ku  jiraan  saboolnimo  intooda  badani.  Isbeddelka  saboolnimada  waxaa  kaliya  oo  lagu  baran  karaa  gobolka  Waqooyi  Galbeed,  oo  ku  noolyihiin  kaliya  rubuc  ka  mid  ah  Soomaalida,  taasoo  ah  meesha  sahanka  cabirka  saboolnimada  laga  fuliyey  sanadkii  2013.  Arrimaha  saboolnimadu  inkastoo  ay hoos uga dhaceen wax haysiga qoyska magaalooyinka iyo miyigaba, laakiin weli waxay si baahsan  ugu  baahaysaa  dhulka  miyiga  ah;  meelaha  magaalooyinka,  arrimaha  saboolnimadu  waa  52%  sida  sahanka 2016 la sameeyey yahay, waxayna hoos uga soo dhacday 57% oo ay ahayd sahankii 2013 la  sameeyey,  marka  la  bar  bar  dhigo  sahanka  2016  la  sameyeey  oo 64%   dhulka  miyiga  ah  waxay  hoos  uga soo dhacday 69% oo ay ahayd sahankii 2013 la sameeyey. Wax haysiga qoyska magaalada keliya  ma  ahan  saboolka  laakiin  celceliskooda  wakhtiga  gaaban  ay  uga  soo  baxayaan  saboolnimada  ayaa  sidoo kale balaaran oo ah 24% marka loo bar bar dhigo meelaha magaalooyinka ah oo ah 19 %, siday  sheegayso  sahanka  la  sameeyey  2016,  inay  si  dhamays  tiran  meesha  uga  saaran  saboolnimadana  waa mid weli aan la gaarin, cel celiska saboolnimadu wakhti gaaban ay hoos u dhacday ee 29% hoos  uga  soo  dhacday  sahankii  2013,  tanoo  ka  badan  meelaha  magaalooyinka  oo  ay  hoos  saboolnimadu  uga  soo  dhacday  20%  sahankii  la  sameeyey  2013,  waxay  tusinaysaa  in  hoos  u  dhaca  saboolnimada  maaliyaddu ay meelaha miyiga ah aad ugu balaaran tahay.   6  Qoraalka Baanka Aduunka  .   Sawir 0.4: Qiimaynta saboolnimada gobolka Waqooyi Galbeed.  100 90 Arrimaha saboolnimada (% Tirada dadka) 80 70 69 64 60 57 53 50 40 30 20 Urban Rural 10 0 2013 2016   Xigasho: Qorayaasha xisaabiyey.  10.    Hoos  u  dhaca  saboolnimada  miyiga  lalama  xiriirinayo  xawaaladaha,  halka  meelaha  magaalooyinka  saboolnimadu  korortay  dadka  qaata.  Intii  u  dhaxaysay  2013  iyo  2016,  dhacdooyinka  saboolnimada  waxay  ku  kordheen  wax  haysiga  qoysaska  magaaloyinka  8%  kuwaasoo  helay  xawaalado,  waxayna  9&  saboonimadu  hoos  u  dhacday  9%  dhibcood  dadka  iyagu  magaalooyinka  degan  ee  aanhelin  xawaaladaha.  Meelaha  miyiga  ah,  dhacdooyinka  saboolnimadu  waxay  si  balaaran  hoos ugu  dhaceen  23%  kkuwa helay  xawaaladaha  iyo  kuwa  aan  caadi  ahaan  helin  oo  4%  ah.  Qaybta  qoysaska  saboolka  ah  ee  helaya  xawaaladuhu  waxay  la  mid  yihiin  kuwa  2013  iyo  2016,  laakiin  celceliska  qadarka  la  helay  ayaa  hoos  u  dhacay.  Kororka  saboolnimada  ee  magaalooyinka  ee  dadka  hela  xawaaladaha  waxaa  lagu  sharaxi  karaa  saamayn  kala  duwan  oo  ay  la  kulmeen  dadka  magaalooyinka  ku  nool  oo  ka  gudbay  saboolnimada  aysan  ugu  baahanyn  xawalaadaha  inay  ku  sii  tiirsanaadaan  iyo  qoysas  kale  oo  ku  nool  magaalooyinka  oo  Iyana  bilaabay  inay  helaan  xawaaladaha,  kuwaasoo  celi  celiskoodu  yar  yahay.  Waxaa  intaa  dheer,  farqiga  u  dhexeeya  magaalooyinka  iyo  miyiga  marka  la  eego  saamiga  qoysaska  helaya  xawaaladuhu  waxay  hoos u dhigeen qoysaska saboolka ah iyo kuwa saboolka aan ahayn inta u dhaxaysa 2013 iyo 2016.  11.Hoos  u  dhaca  saboolnimada  meelaha  miyiga  ah  lama  xiriirto  xawalaadaha,  halka  meelaha  magaalooyinka  saboolnimada  ka  jirtaa  ay  kor  dhisay  dadka  helaya.  Intii  u  dhaxaysay  2013  ilaa  2016,  dhacdooyinka  saboolnimadu  waxay  kordheen  8%  oo  ay  ku  kordheen  wax  haysiga  qoysaska  magaalooyinka  ee  hela  xawaaladaha,  iyo  iyadoo  9%  ay  hoos  uga  dhacday  qoysaska  magaalooyinka  ee  aan    helin  xawaaladaha.  Meelaha  miyiga  ah,  dhacdooyinka  saboolnimadu  waxay  si  balaaran  hoos  ugu  dhaceen  23%  iyagoo  helay  xawaalado  iyo  inta  dhex  dhexaadka  ah  ee  aan  helin  xawaalado  oo  tiradoodu  tahay  4%.  Qaybta  saboolniamda  qoysaska  hela  xawaladaha  waxay  ahayd  isku  mid  sanadihii  2013  iyo  2016  laakiin  celi  celis  xadiga  lacagaha  la  helayo  waxay  noqdeen  kuwo  hoos  u  dhacay.  Kororka  magaalooyinka  ee  dadka  saboolka  noqonaya  ee  ka  mid  ah  kuwa  hela  xawaladaha  waxaa  lagu  sharici  karaa  waxyaab  sababa  oo  kala  duwan  iyadoo  dadka  xawaaladaha  hela  qaarkood  ay  ka  gudbeen  saboolnimada  aysana  u  sii  baahanayn  ku  tiirsanaanta  xawaaladaha  iyo  iyado  qoysas  cusub  oo  sabool  ahaa  ay  bilaabaan  inay  helaan  xawaaladaha.  Hoos  u  dhaca  saboolnimada  qoysaska  miyiga  lama  xiriirto  xawalaahada,  taasoo  la  mid  ah  tirada  qoysaska  helaya  xawaladaha,  taasoo  cel  celis  ahaan  aad  u  yar.  7  Qoraalka Baanka Aduunka  .   Waxaa  intaas  dheer,  farqiga  u  dhexeeya  miyiga  iyo  magaalada  ee  qaybta  qoysaska  helaya  xawaalahada  oo hoos u dhigtay saboolnimada iyo qoysaska aan saboolka ahayn intii u dhaxaysay 2013 iyo 2016  12. Dadka  saboolka  ah  ee  miyiga  ah  ayaa sii  kordhay  marka  loo  eego  dhinaca waxbarashada  iyada  oo  la  tixraacayo  dadka  saboolka  ah  iyo  kuwa  magaalooyinka  inta  u  dhexeysa  2013  iyo  2016.  Akhris/qorista  waxay  kororta  10%  meelaha  magaalooyinka  ah  iyadoo  kor  uga  soo  kacday  48  %  gaartayna  58%  iyo  6%  oo  ay  ku  darsantay  qoysaska  aan  saboolka  ahayn  ee  magaalooyinka,  iyadoo  kor  uga  soo  kacday  56%  ilaa  62%  intii  u  dhaxaysay  2013  iyo  2016.  Kor  u  kaca  wax  akhriska/qoraalka  ee magaalooyinka waxaa  sabab u ah heerarka sare ee tacliinta, iyadoo qaybta dadka magaalooyinka  ku  nool  ee  waxbarasho  aan  helin  ay  hoos  uga  soo  dhaceen  44%,  ayna  gaartay  41%  isla  wakhtigaan  sahanka lagu guda jiray.Qaybaha balaaran ee saboolnimada miyiga ma haystaan wax tacliin ah siday  sheegayso  sahankii  2016  oo  ahaa  65%  marka  loo  bar  bar  dhigo  2013  sahankii  ahaa  oo  ahaa  54%.  Isbedelka  heerka  wax  baasho    waxaa  lagu  macnayn  karaa  isbedelka  hab  samaysan  bulshada  magaaloyinka iyo  miyiga  ku  nool.  Sabllnimada  miyiga  ee  Waqooyi Galbeed  waxay  u  muuqata  mid  sii  kordhaysa  marka  laga  saaro  arrimaha  wax  barashada,  taasoo  sii  adkaynaysa  jidkooda  ay  uga  baxayaan saboolnimada.    Sawirka 0.5: Tirada dadka waxbarasho la’aanta ah.  Sawir 0.6: Aada iskuulada.  70 66 70 65 62 61 60 57 57 60 54 55 54 % of population aged 6‐25 52 51 47 % tirada dadka 50 50 44 44 40 40 37 40 30 30 20 20 10 10 0 0 Urban: Poor Urban: Non‐ Rural: Poor Rural: Non‐ Urban: Poor Urban: Non‐ Rural: Poor Rural: Non‐ poor poor poor poor 2013 2016 2013 2016     Xigasho: Qorayaasha xisaabiyey.  Xigasho: Qorayaasha xisaabiyey.  13.  Si  loo  yareeyo  sinaan  la’aanta  iyo  saboolnimada,  in  la  helo  iyo  in  la  gaari  karo  adeegyada  muhiimka,  khaas  ahaan  wax  barashada,  waxaa  waajib  ah  in  la  hor  mariyo  saboolnimada  qoyska.  Heerarka waxbarasho xumi ee ka taagan saboolnimada miyiga waxaa caadi ahaan sabababay iyadoo  ay  yartahay  helitaanka  ikuullo.  Intii  u  dhaxaysay  2013  iyo  2016,  ka  qayb  galka  iskuulada  ee  meelaha  magaalooyinka  dadka  ku  nool  tiradoodu  way  korotay,  waxay  u  badnaayeen  dadka  deggan  dhulka  aan  miyiga  ahayn  ee aan tirade  dadka saboolka  ahayn., halka  ay hoos  u  dhacday  qiyaastii 8%,  tanoo  tiradu  markii  hore  ahayd  52%,  haddana  gaartay  44%  meelaha  miyiga.  Bixinta  helista  iyo  ka  faa’iidaysga  waxbarashada,  adeegyada  kale  ee  aasaasiga  ah, waxaa  muhiim  ah  in  la  helo wax  ka  soo  baxa  suuqa  shaqada  iyo  in  kor  looga  soo  qaado  qosyasaka  saboolnimada.  Sanadkii  2016,  kala  bar  tirade  carruurta  Soomaaiyeed  ee  gaartay  da’dii  waxbarashada  maysan  aadin  iskuul,  tanoo  ay  ugu  wacan  tahay  arrimaha  xanuunnno,  macalin  la’aan,  dhaqaale  la’aan  iyo  iyagoo  aan  wax  taageero  ah  ka  helin  guriga.  Kuwa  helay  waxbarashana  waa  wiilasha  marka  loo  eego  gabdhaha,  waxaa  taas  la  mid  ah  heerka  hogaan  ee  guryaha  ee  u  dhexeeya  ragga  iyo  haweenka.  Waxayna  sii  cadaysay  kuwa  8  Qoraalka Baanka Aduunka  .   saboolka  ah  iyo  qoysaska  nugul,  tan  iyo  inta  gaaritaankooda  tacliineed  uu  hooseeyo,  iyo  hoosaynta  gaaritaankooda  ay  ugu  gudbin  karanaa  jiilasha.  Kala  duwanaanshaha  joogtada  ah  ee  dhianca  wax  barashada  ee  u  dhaxaysa  qoysaska  saboolka  ah  iyo  kuwa  aan  saboolka  ahayn  oo  ay  weheliso  heerarka  shaqo  la’aanta  ah  ee  ka  jirta  dhulka  miyiga,  waxay  noqon  kartaa  mid  sii  socota  iyadoo  farqiguna sii kordhayo. Intaas kadib, caqabadahaan  waa in sida ugu dhakhsaha badan xal loogu helo  ay  la  socdaan  barnaamijyo  lagu  gaarayo  miyiga  oo  lagu  siinayo  adeegyo  iyo  xaalado  lagu  hormarin  karo tacliintooda iyo in la abuuro fursado waxbarasho.  Xawaaladuhu waa muhiim, waxayna hormariyaan dakhliga dhaqaalaha  bulshada, laakiin badanaa ma gaaraan kuwa aadka u baahan.   14.Xawaaladuhu waxay waxtar muuqda ka geystaan sama falka, shanti qoys ee Soomaalida ah mid ka  mid  ah  ayaa  wax  ka  hela  xawaladaha  iyo  dad  badan  oo  lacago  ka  hela  ayaa  si  weyn  ugu  tiirsan  habkaan  kala  gudbinta  lacagta.  Xawaaladuhu  waa  il  muhiim  ah  oo  dakhligu  ka  soo  galo  qoys  ka  mid  ah  shanti  qoys  ee  Soomaalida  kuwaas  wax  ku  hela,  ahaanshaha  isha  ugu  weyn  ee  dakhli  oo  ay  wax  ku  helaan  kala  bar  nolosha  qoysasku.  Iyadoo  cel  celis  ahaan  qiimaha  sanadkii    xawaalahada  laga  helo  ay  tahay US$233 dakhliga qofeed ee dadka xawaladaha wax ku hela, lacag kala gudbintaan waxay ka dhigan  tahay 37% cel celiska kharash ee qoysaska. Soo jeedinta in dadka xawaaladaha wax ku helaa ay si xoogan  ugu  tiirsan  tahay  xawaladaha  iyo  duruufaha  ay  ugu  nugul  yihiin  inay  lumiyaan  isha  dakhli.  Haddii  aysan  xawaalado  jirin,  qaar  badan  oo  ka  mid  ah  nolosha  qoysasku  waxay  ku  dhici  lahayd  saboolnimo.  Xaqiiq  ahaan,  qoysaska  wax  ku  helaha  xawaaladaha  way  ka  yar  yihiin  kuwii  wax  ku  heli  jiray  sanadkii  hore  kuwaasoo  inta  badan  ah  kuwo  sabool  ah,  soo  jeedinta  ku  aadan  dadaalka  qoysaska  si  loo  meeleeyo  wareerka  ka  haysa  dakhliga.  Daraasada  tayadeedu  waxay  taageeraysaa  figradda  ah  in  dakhliga  xawaladaha  ku  yimaadda  uu  u  yahay  muhiim  wax  haysiga  qoyska.  Qoysask  badan  oo  wax  ku  hela  ayaa  ku  tiirsan  hal  lacag  soo  diro  iyo  iyagoon  aqoon  siday  u  isticmaalaan  iyo  isha  adeegyadaan  dakhli  ka  yimaadaan.  Sidaas  oo  kale,  marka  xawaaladuhu  ay  kor  u  qaadaan  gargaarka  qoysaska  waxay  nasiib  u  tahay  inay  helaan,  tanoo  meesha  ka  saaraysa  abuurista  dakhli,  waxayna  ku  ridaysaa  saboolnimo  haddii  ay lumiyaan dakhligaas ka soo gala xawaaladda.     9  Qoraalka Baanka Aduunka  .   Sawir  0.7: Astaamaha qoysaska qaata.  Sawirka 0.8: Qiimaha iyo dhacdooyinka xawaaladaha   70 350 Wakhtigan qiimaha  US$ hantida qof  60 300 [CELLRANGE [CELLRANGE % tirada qoysaska  50 ] ] 250 [CELLRANGE [CELLRANGE sanadkii 40 ] 200 ] [CELLRANGE [CELLRANGE 30 [CELLRANGE ] ] 150 ] 20 100 10 [CELLRANGE ] 50 0 Female Enrollment Literacy rate 0 headed rate 0 10 20 30 40 Recipients Non‐recipients % tirada qoysaska xawaaladah alcagta ka hesha  Isha xogta: Qorayaasha xisaabta.  Isha xogta: Qorayaasha xisaabta.  15. Qoysaska  raasamaalka  leh  caadi  ahaan  waa  kuwa  magaalooyinka,  oo  hanti  leh,  waxaa  hogaamiya  haweenka,  waana  kuwo  wax  bartay,  laakiin  markay  timaaddo  hab  dhaqan  ahaan  shaqada  suuqa  taal   qosaskaani  ma  ahan  mid  ka  duwan  qoysaska  aysan  waxba  soo  gelin.   26% qoysaska waxaa hogaamiya  haween  wax  ku  hela  xawaaladaha,  marka  la  bar  bar  dhigo  17%  oo  ay  hogaamiyaan  qoysaskaas  raggu.  Qoysaska xoolaha leh iyo kuwa magaaloyinka inta badan caadi ahaan waxay wax ku helaan xawaaladaha  iyo  iyagoo  hela  cadad  badan  oo  lacag  ah.  Qoysaskaan  wax  helaan  caadi  ahaan  waxay  carruurtooda  ku  geeyaan iskuulada iyo inay wax badan ku kharash gareeyaan waxbarashada, ayna gaar ka yihiin qoysaska  ay  hoosayso  wax  helkoodu.  Iyadoo  loo  marayo  xawaaladaha,  dadka  ay  yartahay  wax  helkoodu  waxay  si  balaaran  uga  haraan  faa’iidada  tacliinta  marka  loo  bar  bar  dhigo  qoysaska  aan  saboolka  ahayn.  Saamaynta  helitaanka  xawaaladaha  ay  ku  leedahay  hab  dhaqanka  shaqada  suuqa  waxay  ku  xiran  tahay  haddii  xubnaha  qoyska    ay  lacagahaan  u  adeegsadaan  inay  joojiyaan  dakhligii  ka  soo  gelayey  shaqada  suuqa  ama  ay  iska  bedelaan  hawlahihii  shaqada,  hadday  ku  tiirsanaan  karaan  dakhliga  ka  soo  gala  xawaaladaha.  Ugu  danbayn  helista  dakhliga  xawalaadaha  wuxuu  hoos  u  dhigaa  ka  qayb  galka  shaqada  muruq  maalka  ah  iyo  iyadoo  lacagta  xawaaladah  alaga  helaa  yarayso  saacadihii  qofku  shaqaynayey.  Inkastoo  xaqiiqda  xawaaladuhu   tahay  isha  ugu  weyn  ee  dakhliga  qoysasa  badan,  hadana  ma  jirto  wax  isbedel ah oo ay ku keentay ka qayb galka xoogga shaqada iyo saacadaha shaqada oo u dhexeeya kuwax  xawaaladaha  wax  ku  hela  iyo  kuwaan  ku  helin,  sidaa  darted,  wax  haysiga  qoysasku  inta  badan  isticmaalka xawaaladuhu waa in lagu kabto dakhliga ka soo xerooda shaqada.   16. Suuqa  shaqada  ee  Soomaaliya  ma  lahan  fursado  badan  oo  lagu  kala  doorto  shaqooyin  la  isku  bedesho.  Xaqiiqada  ah  in  qoysas  badani  ay  ku  tiirsan  yihiin  xawaaladaha  oo  ah  isha  ugu  muhiimsan  ee dakhliga ayaa markhaati u ah in aysan ka jirin fursado shaqo suuqa Soomaliyeed. Waxa kale oo ay  soo  jeedineysaa  in  qoysasku  aanay  si  fudud  u  qaadan  karin  shaqada  ama  saacado  dheeraad  ah  si  ay   hoos  ugu  dhigaan  ku  tiirsanaanta  xawaaladaha,  iyagoo  bixinaya  caddayn  dheeraad  ah  oo  ay  u  nugul  yihiin  inay  waayi  karaan.  Iyadoo  xawaaladuhu  yihiin  isha  ugu  muhiimsan  ee  dakhliga  lagu  helo,  helitaanka  fursadaha  shaqo  oo  liita  ayaana  saamaysan  wax  haysiga  qoysas  badan  oo  Soomaaliyeed,  helitaankooda  ama  yeysan  heline.  Talaabada  ah  in  la  hor  mariyo  helitaanka  waa  mid  muhiim  ah  si  loo gaaro taakulayn joogto ah wakhtiga dheer ee soo socda.   17. Iyadoo ay helayaan wax ka yar qiimaha saboolnimada iyo gaajada,   10  Qoraalka Baanka Aduunka  .   18. Iyada  oo  dadka  qaata  ay  u  nugul  yihiin  faqriga  iyo  gaajada,  xawaaladuhu  waxay  u  adeegaan  sidii  farsamooyin  adkeysi  leh.  Dhacdooyinka  saboolnimadu  waa  18%  inay  ka  hoosayso  qoysaska  qaata  (37%  kuwa  qaata;  55%  kuwa  aan  qaadan).  Kuwa  wax  ku  hela  xawaaladah  ayaa  heerkooda  isticmaal  ka  koreeyaa,  waxayna  joogto  la  noqdaan  gaajo  bisha  badhkeeda  aysan  waxba  helin  iyo  iyagoo  aan  haysan wax lacag ah oo ay ku iibsadaan cunto. Xawaaladuhu waxay siiyaan qoysaska dakhli  si ay uga  tiirayan  saboolnimada  iyo  gaajada.  Tani  waxay  noqon  kartaa  arin  muhiim  ah  oo  dhinaca  u  riixaysa  xaaladaha sida abaarta hadda jirta, taasoo awoodda qoysaska ee wax iibsiga hoos u dhigtay.   19. Xawaaladdu  ma  ahan  kuwo  aad  u  baahsan,  oo  yaraynaya  saboolnimada  dadka  aadka  u  sii  nugul  eek  u  nool  xeryaha  lagu  barakacay.  Halka  ay  qoysaska  ku  nool  xeryaha  lagu  barakacay  yihiin  kuwa  ugu  sii  sabool  san,  keliya  7%  dad  ka  mid  ah  ayaa  wax  ka  hela  xawaaladaha.  Inta  badan  qoysaska  barakacayaasha  ah  ee  wax  ku  hela  xawalaadahana  sanad  kasta  waxay  helaan  hoos  ayay  u  sii  dhacdaa  marka  loo  eego  sanadkii  ka  horeeyey,  taasoo  adkayn  karta  in  wax  la  bixin  karo  laga  dhigo.  Cadadka  ay  helaan  ma  ahan  mid  wax  tar  leh  oo  yaraynayaa  saboolnimada  haysata  qoysasaka  barakacayaasha  waayo   eheladoodu  waa  kuwo  sabool  ah  oo  aan  iyaga  waxba  dhaamain,  cel  celiska  maalinle ee dakhliga qof ahaan ka soo gala qoysaska saboolka  ah ee ku nool xeryaha lagu barakacay  waa 14% waxay ka tahay quudkooda marka loo eego heerkooda saboolnimo.   Sawirka  0.9:  Saboolnimada  iyo  gaajada  ka  dhex  jirta  dadka  xawaaladaha  wax  ka  hela  iyo  kuwaan wax helin.  60 Often (>10x) 50 Sometimes (3‐10x) % wax haysiga qoyska 40 Rarely (1‐2x) 30 20 10 0 Recipients Non‐ Recipients Non‐ Recipients Non‐ recipients recipients recipients Poverty Hunger Lack of money for food   Isha xogta: qorayaasha xisaabinta.  20. Muuqaalka xawaaladaha eek u aadan sida lacagta  la isu gudbiyo lagu bixiyo  waxay la micno tahay  habka adkaysiga ee looga kabanayo dhibaatada, laakiin waxay yihiin kuwo si balaaran aan looga wada  helayn  badi  bulshada  aadka  u  nugul,  waxayna  tahay  in  kiiskaa  laga  dhigo  mid  barnaamij  ah  oo  bulshada lagu ilaalinayo si loo dhiso hab balaaran oo u adkaysi dhibaatooyinka ah.  Qiimaha isu geynta  ah  ee  guud  ee  xaawalahada  laga  helo    waa  in  loo  bedeli  karaa  hab  taxadar  leh.  Qiimaha  warbixintan  waxay  ka  hoosaysaa  habka  lagu  cadeeyey  ilaha  kale  ee  xogaha  laga  hayo  arrintaan,  tanoo  ay  ugu  wacan  tahay warbixinaha hoose laakiin weli si guud loo xigan karo.   21.Kuwa  wax  ku  hela  xawaladuhu  waa  ka  ilaalin  wanaagsan  yihiin  markay  timaada  dhinaca  lacagta  iyo  dhaqaalaha  kale  ee  aan  lacagta  ahayn,  waxayna  ka  dejisaa  khataraha  dhibaatooyinka  taagan  ee  abaarta  11  Qoraalka Baanka Aduunka  .   socotaa  ka  mid  tahay.  Cadaymahaan  waxay  tusinayaan  in  dadka  xawaladaha  wax  ku  helaa  ay  wax  ka  qabtaan  dhibaatooyinka  argagaxa  leh  ee  jira.  Laakiin  dadka  xawaladah  a  wax  ku  helaa  u  adkaysigooda  dhibaata ma ahan mid xoog badan waxayna ku tiirsan yihiin dakhli dad qurbo joog ah oo aan xaaladoodu  deganayn  iyo  hubaal  la’aan  ku  hareeraysan  lacagaha  loo  dirayo  Gobolada  ee  ka  imanaya.  Siyaasado  jihaynaya  fududaynta  iyo  yaraynta  khataraha  lacagaha  lagu  kala  gudbiyo  xawaaladaha  ayaana  yarayn  kara  noocyada  dayac  laakiin  ma  gaari  karaan  heerka  loo  baahan  yahay.  15%  saboolnimad  iyo  7  %  wax  haysiga  dadka  barakacayaasha  ayaa  xawaaladaha  wax  ku  hela,  helitaanka  kaalmada  noocaan  oo  kale  ah  waxaan  wax  ku  helin  dad  badan  oo  ah  kuwa  baahida  ugu  daran  u  qaba.  Tanina  waah  ab  guud  oo  aan  ahayn  mid  adkaysi  keenaya  waxaana  lagu  xalin  karaa  iy  adoo  loo  marayo  hab  toosan  iyo  muuqaal  la  qiyaasi  kara  oo  ah  muuqaal  lacagaha  lagu  kala  gudbinayo  si  loo  yareeyo  waxyaabaha  degdegga  ah  baahiyaha aasaasiga ah, khaas ahaan dhibaatooyinka wakhtigaan taagan.   Daqiiqad  kasta  caruurta  Soomaaliyeed  ma  aadan  iskuulada.  Khaas  ahaan  carruurta  qoysaskoodu  saboolka  yihiin,    tanina  waxay  abuuri  kartaa saboolnimo wakhti dheer ahl.  22. Sida  qaybo  badan  oo  dunida  ah,  carruurta  Soomaaliyeed  waxay  khaas  u  yihiin  inay  yihiin  kuwo  sabool  ah.  58% carruurta soomaaliyeed ee ka year 14 sano iyo 46 % dhallinyarada da’doodu u dhaxayso  15  –  24  waxay  ku  nool  yihiin  qoysas  kharashkay  quutaan  oo  ka  hooseeyo  heerka  saboolnimada  caadiga  ah.  Habka  guud  ee  lagu  helayo  hab  wanaagsan  oo  xaaladaha  samafal  ah  ee  gobolka  Waqooyi  Barri,  heerka  ugu  hooseeya  ee  saboolnimada  ilmaha  iyo  dhalinyarada  waa  kuwo  laga  helaya  goobahaas.  Saboolnimada  carruurta  iyo  dhalinyarada  aad  ayey  ugu  hoosaysaa  qoysaska  yar  yar,  wax  haysiga  qoysaska ay hogaamiyaan dad wax bartay, iyo qiysaska xawaaladaha wax ku hela.   Sawir 0.10: Saboolnimada carruurta ee gobolka.  Sawir 0.11: Saboolniyada dhalinyarta heer gobol.  100 100 Overall average Dhacdooyinka saboolnimada (%  carruurtan) 90 90 Overall average Dhacdooyinka saoobllnimada  (%  80 80 70 70 60 dhalinyarta) 60 50 50 40 40 30 30 20 20 10 10 0 0     Isha xogta: Qoraayaasha xisaabiyey.  Isha xogta: Qorayaasha xisaabiyey  23.  Guud  ahaan  4  ka  mid  ah  shanti  carruur  ah  ayaa  laga  saaray  hal  darajo.  79%  carruurta  iyo  85%  dhalinyarta  ayaa  laga  saaray  ugu  yaraan  hal  darajo,  halka  47  iyo  54  %  laga  saaray  laba  darajo  ama  wax  ka  badan.  Ka  saaristaani  waxaa  xoogga  lagu  saaray  meelaha  miyiga  ah  ee  Waqooyi  Galbeed  iyo  dadka  ku  jira  xeryaha  lagu  barakacay.  Carruurta,  Isticmaalka  wax‐soo‐saarka  ayaa  ah  nooca  ugu  badan ee laga mamnuucay magaalooyinka iyo xeryaha barokacayaasha, iyada oo la'aanta helitaanka  12  Qoraalka Baanka Aduunka  .   ilo  biyood  oo  hagaagsan  ay  ugu  badantahay  meelaha  baadiyaha  ah.  Waxaa  intaas  raaca  oo  aysan  helayn  warbixinaha,  ka  faa’iidaystayaasha  ayaa  aad  ugu  haboon  inta  badan  dhalinyarta  ku  nool  Muqdisho  iyo  magaalooyinka  Waqooyi  Galbeed.    La’aanta  helitaanka  ialaha  biyo  nadiif  ah  waa  dhibaatada  labaad  ee  ugu  weyn  ee  ka  jirta  dhulka  miyiga  ah  ee  Waqooyi  galbeed,  Waqooyi  bari  iyo  xeryaha dadka barakacay degan yihiin.   24. Ku  dhowaad  kala  bar  carruurta    iyo  dhalinyarta  Soomaaliya  ma  haystaan  wakhtigaan  iskuula  ay  dhigtaan,  iyo  aadistooda  iskuul  waxay  ku  sii  daran  tahay  qoysaska  saboolka  ah.    Waxbarashadu  waa  qalab  xoog  badan  oo  lagu  hor  mariyo  badhaadhahada  mustaqbalka  da’yarta.  Sidaa  darted,  47%  carruurta  iyo  45%  dhalinyartadu  ma  aadan  iskuulo,  aadista  iskuulada  xeryaha  lagu  barakacay  kuwa  ku  noolna  waa  ka  sii  hooseeyaan.  Intaas  waxaa  dheer,  carruurta  saboolka  ahi  waa  kuwa  ay  adagtahay  inay  aadan  iskuulo  46%  ayeyna  ka  yar  yihiin  marka  loo  bar  bar  dhigo  carruurta  qoysaska  aan  saboolka  ahayn  oo  iyaga  63%  ay  aadan  iskuulada.  Sidaa  darted,  carruurta  ka  soo  jeeda  qoysaska  saboolka  ah  waxa  wajahayaan  dhibaato  weyn  oo  ku  aadan  siday  uga  gudbi  lahaayeen  saboolnimada  mustaqbalka  markay  qaan  gaarka  noqdaan.  Carruurta  iyo  dhalinyarta  ka  tirsan  qoysaska  noloshoodu  ku  tiirsan  tahay  lacagahay xawaaladaha ka helaan waxay wax badan ku kharash gareyaan wax barashada marka loo eego  kuwa  aan  wax  ka  helin  xawaaladaha,  khaas  ahaan  qoysaska  sii  saboolka  ah.  Aadista  iskuulada  waa  mid  ka  siidheeraanaysa  30%  inay  ka  yaraato  carruurta  iyo  dhalinyarta  ka  soo  jeeda  qoysaska  waalidkood  aysan  wax tacliin  ah lahayn. Sababha ugu waaweyn  ee aysan uga  qayb gelayn  iskuulka  waa  jiro,  macalin  la’aan,  dhaqaale  la’aan  iyo  dhalinyarta  dhexdeeda,  siday  u  heli  lahaayeen  cid  ka  caawisa  guriga.  Ujeedada  dadaalada   ee  lagu  kordhinacyo  tacliinta  waa  inay  noqdaan  in  xoogga  la  saaro  sidii  ay  u  aadi  lahaayeen waxbarashada.   Sawir 0.12: Carruurta iskuulka dhigata.  Sawir 0.13: Dhalinyarta iskuulka dhigata.  80 80 Dhigashada iskuulka  (% Carruurta Dhigashada iskuulka (% Dhalinyarta) Overall average Overall average 70 70 60 60 50 50 40 40 30 30 20 20 10 10 0 0     Isha xogta: Qorayaasha tira koobay  Isha xogta: Qorayaasha tirakoobay.  25. Carruurta  saboolka  ah  iyo  carruurta  ku  jirta  xeryaha  barakaca  inta  badan  waxay  ku  koraan  deegaan  ay  aad  u  liidato  duruufahooda  saxo,  tanoo  ay  kala  kulmaan  dhibaatooyin  samayn  ku  yeesha  caafimaadkooda  iyo  wax  soo  saarkooda  Mustaqbal.  Wax ka yar kala bar carruurta iyo dhalinyarta  ayaa  biyahay cabaan ka hela ilaha tuubooyinka. Carruurta iyo dhalinyarta ku nool dhulka miyiga ah waxaa aad  ugu  adag  inay  helaan  biyo  la  daaweeyey,  waxayna  biyaha  isticmaalaan  biyo  aan  wanaagsanayn  oo  aan  bed  qabin.  Badi  carruurta  iyo  dhalinyarta  ku  nool  xeryaha  barakaca  iyo  qaybaha  dhulka  miyiga  ah  ee  Waqooyi  Galbeed  waxay  ku  tiirsan  yihiin  ilo  biyo  ah  oo  ay  meelo  kale  ka  helaan.  Biyaha  iyo  xaaladaha  13  Qoraalka Baanka Aduunka  .   fayadhawr  waxay  yeelan  karaan  saamayn  balaaran  oo  ku  aadan  caafimiadka  iyo  wax  soo  saarka  mustaqbalka  uu  qofku  leeyahay,  taasoo  xiriir  la  leh  xaalaadaha  saboolnimo  ee  mustaqbalka.  Kala  duwanaanshaha  goboleed  iyo  xaaladaha  adag,  khaas  ahaan  xeryaha  dadka  barakacay  degan  yihiin  iyo  dhulka  miyiga  ah  ee  Waqooyi  Galbeed,  waxay  ka  dhigayaan  kuwo  aad  u  adag  in  kor  looga  soo  qaado  saboolnimada wax haysiga qoysaska.   26. In  la  dhantaalo  saboolnimada  ayaa  u  baahan  hagaajinta  xaaladaha  carruurta  iyo  dhallinyarada,  gaar  ahaan  marka  la  tix  geliyo  waxbarashada.  Duruufaha hadda lagu jiro, carruurtu waxay ku tahay  khasaaro inay ku koraan, carruurta ka timid qoysaska saboolka ahi waxay wajahayaan khasaaroaad u  daran  si  loo  tir  tiro  saboolnimada  iyo  wax  la’aanta.  Faa’iido  daradaan  waxay  saamayn  ku  yeelanaysaa  saboolnimada  noloshooda  markay  waaweynaadaan.  Iftiinkooda  waxa  hor  taagan  dhalinyarta  soomaaliyeed,  waxayna  noloshoodu  noqonaysa  caqabad  aan  xad  lahayn  oo  hor  taagan  horumarkooda.  La’aanta  fursado  waxbarasho  iyo  adeegyada  guud  ee  nolosha  waa  in  la  xaliyaa  wakhtigaan  iyadoo  loo  samaynayo  hab  raac  iyo  barnaamijyo  khaas  u  ah  oo  lagu  abuurayo  duruufo  sahlaya  iyo  fursado  faa’iido  darada  iyo  dhalinyarta  wax  looga  qabanayo.  Muhiimaddana  waa  in  la  saaraa barnaamijyo  ujeedadoodu tahay sidii looga gudbi lahaa habka saboolnimada ah ee fac ka fac  la  isugu  gudbinayo  ee  ay  keentay  heerka  hooseeya  ee  waxbarashada,  caafimaad  darada  iyo  xaaladaha saboolnimo ee wax haysiga qoyska.   Barnaamijyada  ilaalinta  bulshad  waxay  gaari  karaan  kuwa  aadka  ugu  baahan,  iyo  iyagoo  caawinaya  in  laga  gudbo  saboolnimada  jiilasha,  laakiin waxay ku imaan karaan qiimo badan.  27. Maqnaanshaha  wax  tar  leh,  dhismaha  barnaamijyada  adkaysiga  ee  ilaalinaya  bulshada  oo  sii  xumanaya oo keenay dhibaatada ka taagan aasaaska nolosha, waxayna ka dhigtay in malaayiin qof oo  Soomaali  ah  ay  ku  sugan  yihiin  khatar  wakhtigaan  ay  keentay  abaarta  daran  ee  hadda  taagani.  Xogta  la  ururiyey  2016  waxay  tusinaysaa  in  tirade  balaaran  ee  muujinaysa  siday  u  nugushahay  wax  haysiga  qoyska  ay  ku  timid  la’aanta  helitaanka  fasamo  wax  tar  leh   oo  ay  kula  tacaalaan  dhibaatada.  Jawaabta  arrintaan  ka  dhalatayna  waxay  noqotay in  dad  badani  ay  khatar  wajahaan bilowga  sanadka  2017 iyadoo  abaaro darani socdaan. Dhibtada wakhtigaan taagani ee abaarta ka dhalatay cimiladii El nin waxay socon  doontaa  iyadoo  tusaale  u  ah  heerka  adkaysi  ee  dadka  soomaaliyeed  ay  u  leeyihiin  abaaraha  mustaqbalka  soo  socda.  Si  looga  gudbo  dhibaatada  hadda  taagan  aysana  u  soo  noqon,  dejinta  hab  wanaagsan  oo  lagu  higsanayo  iyo  barnaamijyo  ilaalin  wax  tar  leh  oo  ku  shaqayn  kara  hab  gudaha  bulshada wax tar u leh waxay noqon doonaan kan keliya ee lagula tacaali karo arrimaha si looga hor tago  macaluusha  soo  noqnoqtay  iyo  guud  ahaan  in  la  furo  hab  joogtaynaya  sidii  loo  yarayn  lahaa  saboolnimada iyo hab lagu wadaago qaninimada.   28.Xawaladuhu  waxay  caawin  karaan  inay  fududeeyaan  dhibaatada  jirta  iyo  inay  hor  mariyaan  xaaladaha  sama  fal,  weli  waa  kuwo  ay  xadidan  tahay  saamaynta  ay  ku  leeyihiin  dadka  nugul.  Xawaaladuhu waa kuwo aan heer Dhexe ahayn, mana  ahan kuwo gaara qoysaska wax haysigoodu nugul  yahay. Int abadan waxay  wax ku bixyaan hab isugu xiraan qabiil,  waxay Meesha ka saaraan  xaqiiq ahaan  kuwa  wax  kasta  oo  xiriir  taageero  oo  ay  ka  heli  lahaayeen  bulshada  lumiyey.  Welina  ku  dhowaad  43%  tirade  dadka  Soomaaliyeed  waa  sabool  iyo  inaysan  helin  wax  xawalad  ah.  Waxaa  intaas  dheer,  xawaaladuhu  waa  kuwo  aan  deganayn,  sidaa  adarteed  ma  noqon  karaan  kuwo  lagu  cabiro  baahida.  Tusaale  ahaan,  isbedelka  sharci  ee  sharciyada  baanaka  caalamiga  ah  ee  lacag  kala  gudbinta  waxay  u  14  Qoraalka Baanka Aduunka  .   keeneen  Soomaaliya  hubaal  la’aan  ku  wareegsan  xawaaladaha  wakhtiga  arrimaha  degdegga  ah  ee  abaaruhu jireen.   29. Barnaamijyada  ilaalinta  bulshada  ee  dhianca  hufnaanta  sida  lacag  kasha  oo  si  toos  ah  loo  wareejiyo waxay caawin kartaa in la gaaro bulshada aadka u nugul. Marka deeq bixiyayaasha taageera  dadka  Soomaaliyeed  ay  tix  gelinayaan,  tayada  gudaha  ee  caqabadaha  waxay  wiiqi  kartaa  wax  tarka  barnaamijyada  ama  ay  dib  u  ridi  kartaa  fulintooda.  Sidaa  darted,  barnaamijyada  lagu  ilaalinayo  hufnaanta  bulshada  waxay  u  wanaagsanaan  karaan  hab  lagu  gaarayo  kuwa  nugul.  Halka  lacagaha  kaashka ah ee tooska loo diro ay yihiin kuwo xadidan, khaas ahaan meelaha adeegyadu aysan ka jirin ee  aan  la  gaari  karin  iyaguna  aysan  adeegyada  heli  karayn,  samaynta  qiimaha  iyo  saamaynta  barnaamijyadaan  waxay  bixinayaan  heer  caawinaya  in  si  ka  wanaagsan  loo  fahmo  aas  aaska   lagu  fulin  karo dariiqyo kale oo ku aadan barnaamijyada lagu ilaalinayo bulshada. Dirista lacagaha naqadka ah waa  dariiqa  keliya  iyo  habka  la  falanqeeyey  ee  loogu  bahan  yahay  inuu  bixinayo  qaab  dhismeed  isku  dhafan  iyo hab fulineed ku aadan barnaamijyada lagu ilaalinayo bulshada.   30.  Si  balaaran  wuxuu  u  higsanayaa  barnaamijka  ilaalinta  bulshadu  in  lagu  y  areeyo  saboolnimada  qiyaasta  19%,  iyadoo  laga  soo  kaxaynayo  51%,  lana  keenayo  32%,  waxaa  ku  baxaya  kharas  badan  oo  qiyaas  ahaan  gaaraya  US$1.9  bilyan.  Marka  la  eego  saboolnimada  baahsan  ee  qotada  dheer,  barnaamijka  ilaalinta  bulshadu  wuxuu  tix  gelinayaa  saamaynta  ay  leedahay  saboonimadu  taasoo  u  bahan  dhaqaale  joogto  ah.  Adeegsiga  qaybaha  lagu  kala  cadaynayo  wax  haysiga  qoyska  si  loo  gaaro  qoysaska  saboolka  ah,  hab  isu  eeg  oo  sanadle  ah  oo  qoyskii  ku  heli  karo  oo  lagu  dirayo  US$  157,  tanina  waxay  yarayn  kartaa  saboolnimada  19%.  Saboolnimada  ka  dhex  jirta  qoysaska  ugu  nugul  ee  ah kuwa ku nool dhulalka miyiga ah iyo xeryah lagu barakacay waxaa qorshahaani hoos u dhigi karaa  saboolnimadooda  26  iyo  22%,  si  guud.  Iyadoo  barnaamijyadaani  u  higsanayaan  si  mug  dheer,  waxaay  jiri  doona  dayacnaan;  27%  qoysaska  saboolka  ah  waxay  noqon  doonaan  kuwo  laga  saaray,  halka  31$  qoysaska  aan  saboolka  ahayna  noqon  donaan  kuwo  lagu  daray  barnaamijka.  Qiimaha  barnaamijkan  oo  kale,  US  $  1.7  bilyan,  oo  ka  dhigan  qiyaastii  22  boqolkiiba  wax  soo  saarka  guud  ee  GDP, waana  mid aad u sarreeya oo ka mid ah  kaalmada horumarinta ee baaxadda weyn ee rasmiga  ah  iyo  gargaarka  rasmiga  ah  ee  dawladda  oo  ah$  1.3  bilyan,  kaasoo  la  helay  sannadkii  2015.  Heerkaani  wuxuu  bixinayaa  figrad  ku  aadan  dadaalada iyo  ilaha  dhaqaale  ee loo  bahan yahay  si  wax  looga qabto saamaynta saboolnimada.   15  Qoraalka Baanka Aduunka  .   Sawirka:    0.14:  Saamaynta  SSNs  eek  u  aadan  dhacdooyinka  Sawirka:  0.15:    Qiimaha  SSNs  ee  dhamaan  gobollada  saboolnimada.  Soomaaliya.  80 2.0 71 Dhacdooyinka saboolnimada (% tirada  70 1.8 1.7 63 61 Billion current US$ per year 60 1.6 1.5 51 52 49 1.4 50 45 46 47 44 43 40 1.2 40 38 1.0 dadka) 32 33 1.0 0.871 30 25 28 26 0.7 0.7 0.8 18 20 0.5 0.6 20 0.6 0.5 0.4 0.3 0.3 0.4 10 0.2 0.2 0.2 0.1 0.1 0 0.0 Overall Urban Rural IDP Overall Urban Rural IDP Settlements Settlements Current PMT: Avg. poverty gap PT: Avg. poverty gap PMT: twice avg. poverty gap PMT: twice avg. poverty gap PT: twice avg. poverty gap PT: twice avg. poverty gap PMT: Avg. poverty gap PT: Avg. poverty gap Isha xogta: Qorayaasha tirade ururiyey.  Isha xogta: Qorayaasha tirade ururiyey.  31. Lacagta yar ee la diro waa mid qiimaheedu yar yahay laakiin wax kama tarayso inay saboolnimada  daran  ka  saarto.  Yaraynta  qiimaha  lacagta  la  dirayo  oo  la  gaarsiiyo  US$80  calaa  qof  waxay  kala  bar  ka  dhigaysaa  yaraynta  saboolnimada  waxayna  noqonaysaa  US$  871  milyan.  Sidaa  darted,  dirista  lacagtaan  keliya waxay saboolnimada dhimaysa 12%, iyadoo ka soo qaadaysa 21%, kenaysana 44%, iyadoo ay ku sii  neganayanaan  saboolnimada  kuwii  sida  isku  mid  ah  sanadlaha  loogu  tala  galay  in  loogu  diro  USD$  157.  Waxaa  intaas  dheer,  heerka  saboolnimadu    wuxu  la  xiriira  heerka  nolosha,  waana  in  loola  dhaqmaa  sidaas.  Intaas  waxaa  dheer,  qiimaha  rasmiga  ah  ee  la  dirayo  waa  inuu  ku  salaysnaataa  qoraalka  tilmaamaya baahiyaha iyo qiimahooda.   Sidoo  kale,  qaabka  bartilmaameedku  wuxuu  u  baahan  yahay  inuu  ka  soo  baxo  ujeedo  ku  saabsan  barnaamijka  ilaalinta  bulshada.  Bartilmaameedkuna  keliya  yahay  dadka  aadka  saboolka  u  ah  oo  la  gaarsiiyo cadad balaaran oo lacag loo diro ah, taasoo noqon karta mid si balaaran ugu tiirsan ujeedada.    32. Ka  hor  tagista  saboolninada  waktiga  ay  dhibta  jirta  sida  abaarta  waa  mid  qiimo  badan  ku  kacaysa  marka  loo  eego  xilliga  caadiga  ah  ee  eel  ala  tacaalayo  saboolnimada  ku  dhisan  wax  haysiga  qoysaska.  Dhismaha  hanaan  u  adkaysi  abaaraha  ah  waa  mid  muhiim  u  ah  in  laga  hor  tago  ilaalinta  hantida  la  haysto oo noqota mid la iibiyo wakhtiga dhibaatadu jirto. 10% isticmaalka   Dhibaatada  isticmaalka  boqolkiiba  10  ee  wakhtiga  xaaladda  adag  dhammaan  qoysaska  ayaa  kordhin  doona  kharashka  barnaamijka  ilaalinta  bulshada  si  loo  yareeyo  fakhriga  isla  heerkaas   32  boqolkiiba  oo  ka  yimid  US  $  1.7  bilyan  illaa  $  2  bilyan.  Waxaana  muhiim  ah  inaysan  wax  weyn  ahayn  10%  kororka  kharash  ee  wakhtiyada  adag  marka  la  bar  bar  dhigo  barnaamijka  ilaalinta  bulshada  oo  uu  ka  noqonayo  17%.  Adkaysigaan  balaarani  waxa  uu  yhaay  in  tiro  badan  oo  qoysas  ay  mar  horeba  sabool  ahaa  2016  laakiin  ay  tahay  in  kor  looga  soo  qaato  saboolnimada  ay  keentay  dhibaatada  hadada  taagan  ee  ah  abaarta.   Falanqayn  qoto  dheer  waxay  bixin  doontaa  caddayn  balaaran  oo  ku  saabsan  siyaasad  ah  talooyin  gaar  ah  oo  ku  saabsan  dhimista  saboolnimada.  16  Qoraalka Baanka Aduunka  .   33. Qiimaynta  saboolnimada  soomaaliya  ee  la  qosheeyey  waxay  bixinaysaa  xog  dheeraad  ah  oo  ku  saabsan  habka  ugu  wanaagsan  ee  loo  sheegi  karo  siyaasadaha  iyo  barnaamijyada.  Muuqaalka  saboolnimadaani  waxay  xoogga  saaraysaa  tirooyin  qeexan  si  loo  bixiyo  faham  ku  aadan  shayga  saboolnimada  iyo  tilmaamaha  kale  ee  arriimaaha  dhaqan  dhaqaale.  Falanqaynta  waxaa  loo  adeegsanayaa  ina  lagu  dejiyo  talo  bixin  guud  oo  ah  tan  loo  qaadayo  barnaamijyada  yaraynta  saboolnimada.  Falanqaynta  qotoda  dheer  oo  la  raaciyey  soo  jeedimo  ku  qoran  cutubka  fariimaha  muhiimka  ah  ee  la  diyaariyey,  waxay  faa’iido  u  leeyihiin  hirka  labaad  ee  tirada  sahanka  Soomaaliya  kaasoo la fuliyey xilliga xaagaaga ee sanadka 2017.      17  Qoraalka Baanka Aduunka  .   Hordhac  1. Soomaaliya  waxay  ka  soo  kabanaysaa  deganaan  la’aan  siyaasadeed  oo  ka  jirtay  wax  ka  badan  20  sano.  Markuu  wadanku  xornimada  qaatay  1960,  soomaaliya  waxay  ugudubtay  nidaam  keli  talis  ah,  kaasoo bur buray  ugu danbayn  1991.  Dagaalkii sokeeye ee  ka  danbeeyey wuxuu xididada  u  siibay  habkii  dawladda  Dhexe  iyo  isagoo  abuuray  marnaan  awoodeed,  waxaana  meeshiisii  buuxiyey  kooxo  dagaalamaya.  Intii  u  dhaxaysay  1995  iyo  200  Soomaaliya  waxay  gashay  marxalad  ay  ku  abuurmeen  maamul  goboleedyo.  Soomaaliland  oo  ah  jamhuuriyad  iskeed  gooni  ugu  go’day  waxay  ku  dhawaaqday  madax  banaani  1991,  waxaa  ku  xigay  Puntland  oo  kaga  dhawaaqday  isaamul  goboleed  gobollada  Waqooyi  Bari  sanadkii  1998.  Wakhtigaan,  amaanka  ayaa  soo  roonaaday,  kobaca  dhaqaalaha  ayaana  si  tartiib  ah  u  hagaagayey,  halka  barakaca  guduhu  uu  kordhay.  Tusaalihii  ugu  horeeyey  ee  isku  dyaga  dawlad  dhexe  wuxuu  noqotay  dawladdi  federaalka  kumeel  gaarka  ahayd  oo  la  dhisay  2004,  laakiin  deganaan  la’aanta  siyaasadeed  iyo  qul  qulatooyinku  waxay  noqdeen  kuwo  sii  socda,  gaar  ahaanna  gobollada  koonfureed.  Sanado  badan  oo  dib  u  dhaca  iyo  dhamaasnaha  wakhtigii  loo  qabtay  awoodda  DFKM,  waxaa  sanadkii  2012  la  abuuray  dawladda  fedeeraalka  Soomaaliya  oo  ay  xigtay  xoogaa  wakhti  deganaan  ah.  Kadib  doorashooyin  nabad  ah  oo  sanadka  2016  dhacay,  dowlad  cusub  ayaa  la  dhisay  sanadka 2017, taasoo balan qaaday inay bilaabayso habab dhinaca horumarinta ah.   2. Wakhti badan oo ay jirtay deeganaan la’aan waxay abuurtay dayacnaan balaaran oo ku timid 12ka  milyan  ee  dadka  Soomaaliyeed.  Marka  loo  eego  qiyaasta  tirakoobka  dadka  ee  ay  samaysay  hay’adda  taranka  iyo  tirakoobka  qaramada  midoobay  ee  UNFPA,  kaasoo  ay  soo  saartay  2012,  42%  dadka  Soomaaliyeed  waxay  ku  nool  yihiin  magaalooyinka,  23%  waxay  ku  nool  yihiin  miyiga,  26%  waa  xoolo  raacato, 9% oo wax yar ka badan hal milyan oo qof waa kuwo gudaha ku barakacay. Duleedada meelaha  magaalooyinka  ka  baxsan  ah,  saddex  nooc  ooh  ab  nololeed  ah  ayaa  ka  samaysan  inta  badanna  muliyey  dhulka,  goobaha  dhuleed  ee  xoolo  dhaqatada  iyo  xoolo  dhaqato  beeralayda,  qaybaha  kaloomaysatada  ee  xeebaha.  Dhinaca  koonfurta  webiyadda  Jubba  iyo  Shabeelle  waxay  bixiyaan  waraabka    beeraha  joogtada ah.   3. Qaybaha  sida  gaarka  loo    leeyahay  waxaa  fir  fircooni  dheeraad  ah  siiyey  wakhtiga  dheer  ee  ay  maqan  tahay  nidaam  dawladeed  oo  shaqeeya.  Wakhtigii  lagu  jiray  dagaalka  sokeeye  iyo  maqnaanshaha  dawladdi  dhexe,  dhaqaalaha  Soomaaliya  wuxuu  ahaa  mid  si  tartiib  ah  u  korayey1.  Habkaanna  waxaa lagu qeexi  karaa  xilligii  burburka  dawladda oo  ka  dhashay  markii  ay  duntay nidaamkii  dawliga  ahaa  ee  hore2 .    Kicinta  wadanka  ee  ku  aadan  ganasiga  gaarka  loo  leeyahay  keliya  ma  hormarin  wax  qabadka  dhaqaalaha  sidookale  waxay  qabteen  adeegyo  dhinaca  dadweynaha  ah  oo  ay  ahayd  inay  dawladda  bixiso.  Hawlo  badan  oo  dhinaca  dhaqaalaha  ah  oo  ay  ku  jiraan  war  is  gaarsiinta,  ganacsiga  lacag  kala  gudbinta,  dhoofka  xoolaha  iyo  adeegyada  koranto  ee gudaha  ayaa  wakhtiyadaa  si wanaagsan  u koray. Burburkii dawladdu kaliya ma dhalan burburka dhaqaale waxay kale oo keentay in gebi ahaanba  dadkii xirfadda lahaa ee soomaaliyeed ay wadanka ka baxaan, halka qayb kalena ay dhibaato ku noqotay  wax  helistoodii,  waxayna  tani  abuurtay  in  si  baahsan  loogu  tiirsanado  waxa  dibadda  ka  yimaadda  ee  xawaaladaha  la  soo  marsiiyo.  Xawaaladha  ayaa  kor  u  kacay  si  la  taaban  karo  kor  ugu  kacay  1990,  iyagoo  kor  u  qaaday  qaaday  24%  dakhliga  was  soo  saarka  gudaha  GDP  ee  wadanka  20151.  Hab  aan  nidaam  dawli  ahayn  oo  ku  salaysan  qaab  qabiil  ayaana  bixiyey  hab  amaan  ah  oo  lagu  ilaalinayo  xuquuqda  hantida iyo meel marinta heshiisyada.   18  Qoraalka Baanka Aduunka  .   4. Wax  soo  saarka  gudaha  Soomaaliya  GDP  waxaa  lagu  qiyaasay  US$  6.2  Bilyan  sanadkii  2016,  tanoo  u dhiganta in calaa qof dadka Soomaaliyeed dakhliga sanadkii soo gala uu yahay US$5031. Wakhtigaan  waxaa lagu tilmaami karaa dakhliga soo gala qofka in ay ka mid yihiin kuwa ugu liita wadamada Afrikada  Saxaaraha  ka  hooseeya,  dhaqaalaha  Soomaaliya  wuxuu  si  aad  ah  uga  balaaran  yahay  wadamada  Gaambiya,  Jamhuuriyadda  Dimoqoraadiga  ee  Koongo,  laybeeriya,  Madagascar,  Malai,  Niger,  Jamhuuriyadda  Bartamaha  Africa  iyo  Burundi,  wuxuuna  joogaa  heerka  9kaaga  ee  ah  wadanka  ugu  saboolsan  gobolka  (Sawirka  0.1).  dakhliga  qofka  Somaaliyeed  cel  celis  ahaan  20  ilaa  40  %  ayuu  ka  horeeyaa  dakhliga  guud  ee  wax  soo  saarka  wadanka  GDP,  waxayna  ku  timid  xawaaladaha  oo  u  ogolaaday  inay  kor  u  qaadan  hab  dakhkli  ku  soo  galo  oo  ku  cabiran  dakhliga  guud  ee  wadanka  GDP.  Marka  loo  eego  inta  badan  arbixinaha  qiyaaseed  ee  Baanka  aduunku  soo  saaray,  Soomaaliland  wax  soo  saarkeeda  gudaha  waxaa  lagu  qiyaasay  sanadkii  2012  US$  1.6  Bilyan,  halka  maamul  goboleedka  Puntland wax soo saarkiisa gudaha lagu qiyaasay US$ 1.3 bilyan sanadkii 20102.   Sawirka  0.1:    Wax  soo  saarka  gudaha  GDP,  Wadamada  dakhligoodu  hooseeyo ee ka hooseeya Saxaaraha.  1,000 Average regional value 800 GDP ee qof US$ 600 400 200 0   Isha xogta: SHFS 2016 iyo xog dejinta Baanka aduunka.  5.  Lacagaha  qurba  joogtu  ku  soo  diraan  xawaaladaha  waxay  sal  dhig  dhexe  u  yihiin  dhaqaalaha  Soomaaliya, taasoo ka dhigan labada dhinaca ee gargaarka caalamiga ah iyo maalgashiga tooska ah ee  shisheeyaba  inay  ku  timaado1.  Lacagaha  xawaladaha  lagu  helo  waxaa  lagu  qiyaasi  karaa  maanta  inta  u  dhaxaysa  1.2  iyo  2  bilyan  oo  dollarka  maraykanka,  taasoo  u  dhiganta  23  ilaa  38  %  wax  soo  saarka  guud  ee  wadanka.  Xawaaladuhu  waa  isha  dakhli  ee  muhiimka  u  ah  ee  ay  ku  tiirsan  yihiin  dhaqaalaha  qoysas  badan,  waxay  ka  difaacaan  dhibaatooyinka  ay  keenaan  abaaraha,  ganacsiga  la  xanibay,  samafalka  qabiilka  dhexdiisa.  Lacagaha  tooska  uga  yimaada  xaawaaladaha  waxaa  si  toos  ah  loogu  sticmalaa  wax  barashada,  caafimaada  iyo  qaybo  ka  mid  ah  maal  gashiga,  iyo  inta  badan  guryaha  la  degayo,  waxayna  Soomaaliya ka dhigtay xawaaladu inay qiimo sare iyo maaliyada balaaran oo ganacsi ku samayso.   6. Gobolku  wakhtigaan  wuxuu  wajahayana  abaar  daba  dheeraatay,  taasoo  ka  dhigtay  kala  bar  tirade  dadka  wadaka  ku  nool  kuwo  khatar  daran  ugu  jira  macaluul,  dadka  ugu  daran  ee  dhibaatadaani  sida  daran  u  samaysayna  waa  kuwa  ku  nool  miyiga  iyo  xeryaha  lagu  barakay.  Haqab  beelka  cuntada  ee  gobolka  ayaa  ka  sii  darayey  iyadoo  ay  ugu  wacan  tahay  roobabkii  xilligii  dayrta  di’i  lahaa  ee  bilihii  Oktoobar  ilaa  Diiseembar  2016  oo  yaraaday.  Sidoo  kale  waxa  ala  sadaaliyey  in  roobabkii  gu’ga  ee  da’i  lahaa  inta  u  dhaxaysa  bilaha  Abiirl  iyo  Juun  ee  2017  ay  ka  hooseeyaan  heerarkii  laga  filayey.  Marka  loo  eego  xogta  barnaamijka  cuntada  aduunka  ee  WFP,  bishii  Janaayo  2017  qiyaasta  3  milyan  oo  qof  ayaan  19  Qoraalka Baanka Aduunka  .   quudan  karin  ugu  yaraan  cuntada  maalintii  ay  u  baahan  yihiin,  halka  3.3  milyan  dad  ka  banana  ay  u  bahan  yihiin gargaar  si looga  hor tago  inay ku  dhacaan khatar.  Siday sheegayso  shabakaddaha  ka  digista  haqab  beelka  cuntada  ee  FEWSNET  iyo  FSNAU,  macaluushu  caadi  ahaan  waxay  dhacdaa  marka  xilli  roobaadka  xilliga  gu’ga  ee  ah  bilaha  Apriil  iyo  Juune  2017  ay  ka  hoos  maraan  heerkii  caadiga  ahaa  ee  la  filayey.  Juquraafi  ahaan  abaartu  waxay  si  xun  u  saamaysaa  gobollada  dagaaladu  la  degeen  ee  koonfurta  ku  yaal  ee  Bay  iyo  Bakool,  sidoo  kale  dhul  daaqsimeedka  ku  yaal  Waqooyi  Bari,  tanoo  ku  riixday  inay  baaqdaan  dalagyadii  beeraha  iyo  dhimashada  xoolaha,  wixii  soo  baxayey  ayaana  hoos  u  dhacay  10.6%  sanadka  2017  siday  sheegayso  warbixin  gudaha  Baanka  Aduunku  ka  soo  saaray  oo  uu  arrintaan  ku  qiimaynayo. Marka la isu geeyo qiimaha raashinka oo aad u koreeya aana sugnayn, awooda wax haysiga  wax iibsi ee qoysasak. Waxaa intaas dheer 257 kun oo qof ayaa noqday kuwo ku barakacay gudaha, ayna  barakiciyeen abaaruhu1.   7. Maqnaanshaha  xog  sahan  oo  raasmiya  oo  laga  ogaan  karo  heerka  wax  haysiga  qoyska  ayaa  keentay  inaan  wax  badan  laga  ogayn  inta  ay  le’eg  tahay  saboolnimada.  Sahan  dhinaca  dhaqan  dhaqaalaha  Soomaaliya  oo  la  qaaday  2002  ayaa  ahaa  kii  ugu  danbeeyey  ee  si  guud  uga  hadlayey  Soomaaliya. Xogtaas jirtayna ilaheedu inta badan waxay ku xadidan tahay dhianca cuntada iyo nafaqada  sahan  ah  oo  ay  fuliyeen  hay’adda  FSNAU  oo  dhinaca  haqabeelka  cuntada  ka  shaqaysa  iyo  hay’adda  cuntada  iyo  beeraha  qaramada  midoobay  ee  FAO,  waxaa  kaloo  jira  sahamo  aan  xoog  badnayn  oo  ay  fuliyeenhay’addaha ka hawl gala gudaha Soomaaliya. Sanadkii 2012, markii ugu horaysay ee guud ahaan  tirade  dadka  wadanka  ku  nool  sahan  qiimayn  ah  lagu  sameeyey  (PESS  waxaa  loo  diyaariyey  hab  tira  koob. Soomaaliland waxay fulisay sahan dhaqaalaha wax haysiga qoyska ah oo la yiraahdo (SLHS) kaasoo  ay  fulisay  2013,  kaasoo  abuuray  wax  badan  oo  tilmaamo  loo  baahan  yahay  ah,  oo  ay  ka  mid  yihiin  qiimaynta  saboolnimada,  laakiin  tusalayaasha  lagu  soo  qaatay  ma  metelaan,  mana  ah  kuwo  si  guud  u  daboolaya  xoolo  raacatada  iyo  dadka  gudaha  ku  barakacay  (Sawirka  0.2).  maqnaanshaha  xogta  waxay  daahisay  qaabaynta  iyo  fulinta  siyaasadaha  iyo  barnaamijyada  loo  baahan  yahay  si  loo  taageero  horumarinta dhaqaalaha iyo n la caawiyo dhibaatooyinka argagaxa leh ee dhacaya.     20  Qoraalka Baanka Aduunka  .   Sawir 0.2: Xogta S aboolaysa wax h a sahanka ee da Soomaaliya.   haysiga qoyska ee gobollada S       Ogsoonow w:  xududaha  jaa antuskaan  ka  m muuqda  waa  k kuwa  ka  turjum udaha  Soomaa maya  sida  xuduu aliya  ee  goboladu  ahaayeen  k   hor,  mana  a dagaalka  ka umaysa  sida  ra ahan  mid  ka  tuju uduudaha  hadd asmiga  ah  ee  xu da  jiraa  yihiin,  ama  kama  turjumaysa  aragti  Baanka Adduunku qabo oo o ku salaysan sid da xuduudaha Soomaliya S  xaala ahay wakhtigaa adaheedu ay ta an:   a: Qorayaashaa tirakoobka sam Isha xogta meeyey    8. Baanka  aduunku  wuxuu  fuliy yey  hirkii  uggu  horeeyey  ee  sahanka  tirade  Soom maaliya  sana adka  2016.  Sahanka waxaa laga  qaaday 4.117 oo qoys oo o laga soo ka ala ururshey  miyiga iyo go oobaha magaalooyinka  ah,  sidoo ha  dadka  bar o  kale  xeryah rakacay  dega quraafi  ahaan an  yihiin.  Juq n  wuxuu  horumariyey  xogtii  ay  lagu  ururiyey  SLHS  sanadk wirka  0.2).  sid kii  2013  (Saw t daa  darted,  tusmada   ku  qorani  weli  mma  ahan  mid d  si  buuxda  u  meteli  karta  tiradee  dadka  Soom maaliya,  iyad doo  laga  saar ray  wax  hays siga  qoysask ka  xoolo  raaccada  ah  iyo  1 kuwa  ku u  nool  gooba aha  aan  naba addu  ka  jirin  ee  amaan  a ahaan  aan  la  tegi  karin  (L daa  darted,  Lifaaqa) .  Sid xogta  la  soo  bandhig gay  waxa  loo  turjuman  ka araa iyadoo  l lagu tix  gelinnao  magaaloo oyinka iyo  mmiyiga sidoo  kale  daddka  ku  nool  xeryaha  lag gu  barakacay y  oo  laga  qaaday  sahan nka.  Ogaanshaha  la  xirii ira  xoga  la  dhamaan n  tirade  daddka  Soomaali iya  kelia  wax xaa  lagu  sammayn  karaa  h hab    la  siiyeyy  taxadar  kaasoo  ah  in  bulshada a  xoolo  raacadatu  ay  caa adi  ahaan  ka a  duwan  yihiin  kuwa  ma agaalooyinka,  kuwa  ku  nool  dhulka  magaalo oyinka  ka  bax xsan  iyo  kuwwa  xeryaha,  waxaana  so oo  raaca  dad dka  ku  nool  g goobaha  aan n  amaanka  ahayn,  sidaa  darted  meelahaas  la ama  helin  xo ogtooda.  Xita a aa  meelaha  amaan   ahaann  ladan,  waxa ay  tahay  in  xalal  cusub  la  horm mariyo  oo  looga  horte egayo  caqab a badaha  ay  abuureen   arrimaha  bur rburka  iyo  daciifnim k mada  xogta  kaabayaasha   dhaqaalaha  ee  ay  ka  mi maqnaanshah idka  yihiin  m ha  hab  tusaale  ah  oo  la  raaci  karo  (Shaxda  1).  Guusha  sahankaan  la  fuliyey  w waxay  bixina aysaa  fursad  si  loo  fuliy yo  sahamo  dheeraad ah oo lagu balaarinayo meelaha xog gta laga hela ayo. Wareega a labaad ee h hirka sahanka a waxaa ku  ona  markii  u jiro  doo ugu  horaysay y  tirade  dad dka  xoolo  ra aacatada  ah h  sidoo  kale  xog  dheera aad  ah  oo  magaalo ooyinka  iyo  mmeelaha  miy yiga  ah.  Saha ankaana  wax m xaa  laga  maal  gelinayaa  sanduuqa  maaliyadda   wadajirk ka ah ee SOomaaliya, wax xaana la rajay ynayaa in la f fuliyo xagaag ga sanadka 2 2017.   9. Gobo ollada  Sooma aaliya  waxaa h  oo  la  isugu a  lagu  soo  ururiyey  hab  juquraafi  ah waxaana  ay  u  ururiyey,  w Waqooyi  Galbeed,  Waq yihiin;  W qooyi  Bari,  M Muqdisho  iyyo  Xeryaha  ay  degan  y yihiin  baraka acayaashu.  Waqooy waxaa  ku  jira yi  galbeed  w a  gobollada  dagaalka  ka  hor  ahaa  A Awdal,  Sanaa gdheer  iyo  ag,  Sool,  Tog Waqooy yi  Galbeed.  Waqooyi  B Bari  waxaa  ku  jira  go obollada  Nu ugaal,  Bari  iyo  Mdugu u,  xeryaha  21  Qoraalka Baanka Aduunka  .   barakacayaasha  waxaa  ku  jira  dhamaan  degsiimooyinka  dadka  gudaha  ku  barakacay  degan  yihiin  ee  ku  kala  yaal  Muqdisho,  Waqooyi  Galbeed,  iyo  Waqooyi  bari.  Ugu  danbayna  Muqdisho  waxaa  ku  jira  dhamaan  qoysaska  degan  caasimadda  oo  aku  jiraan  degsiimooyinka  barakacayaasha1.  Waxaa  dheer  juquraafi  ahaan  gobollada  Soomaaliya,  tirade  dadka  Soomaaliyeed  waxaa  loo  qaybiyey  saddex  heer  oo  qaybaha  nolosha  ah,  magaalooyinka,  miyiga  iyo  degsiimooyinka  lagu  barakacay.  Sahankaan  hirkiisu  sareeyo  ee  Soomaaliya  waxaa  laga  qaaday  4.9  milyan  oo  Soomaali  ah.  Dadka  xoolo  dhaqatadfa  ah  iyo  Soomaalida  ku  nool  meelaha  dagaaladu  sameeyeen  ee  aan  la  gaari  karin  oo  tiro  ahaan  6.5  milyan  kuwaasoo sahanka heerka koowaad uusan gaarin (Sawirka 0.3)2.     SHAXDA 1: HABABKA LOO MARAY DHAMAYNTA CAQABADAHA LAGU URURINAYO XOGTA   Xog ururinta goboladda Soomaaliya waa caqabad, taasoo ay ugu wacan tahay amaan darada ka jirta  meelaha qaar. Wakhtiga kulamada tooska ahina waa kuwo yar, iyadoo 60 daqiiqo ay qaadatay, halka  sida  caadiga  ah  su’aalaha  sahanka  ee  la  qaadayo  ay  wakhtigay  qaataan  tahay  90  ilaa  120  daqiiqo.  Sidoo  kale  waxaa  xadidan  oo  adag  habka  lagu  gaarayo  goobaha  xogta  lagu  ururinayo  si  loo  ogaado  tayada  xogta.  Caqabadahaani  waxay  ahaayeen  kuwo  laga  gudbay,  waxaana  looga  gudbay  hab  la  hormariyey    oo  lagu  qaado  ururinta  xogta  loo  adeegsaday  sahanka  oo  noqotay  60  daqiiqo,  iyo  qaabayn hab nidaam kormeer oo wakhtiga saxda ah ee xogta la qaadayo ah.   Sahankaan  waxaa  lagu  fuliyey  iyadoo  la  isticmaalay  qalab  sahanka  shaxda  ah  (CAPI).  Waraysiyada  waxaa  lagu  qaaday  iyadoo  la  adeegsaday  qalabka  lagu  ururiyo  xogta  CTO  oo  ah  mid  shaxda  xogta  u  gudbinaya  xarun  dhexe  oo  ah hab  isku  xiran.  Sidoo kale  waxaa caawinayey  hanaanka  isgaarsiinta ee  meelaha fog fog lagala socdo ee GPS kaasoo lagu daba gelayey qalabka loo adeegsanayo xogta oo ah  hab  bog  isku  xiran  ah,  sumadaynta  waxaa  loo  adeeganayey  hab  tirooyin  ah  oo  lagu  cadaynayo  iyo  hab ilaalin oo ah barnaamij leh hab deegaan amaan ah oo tirooyinkoodu ku shaqayn karaan  Hababkaan  cusub  waxaa  lagu  tijaabiyey  sahamo  guur  guura  oo  Muqdisho  ah,  fulinta  hababkaanna  waxaa  loo  adeegsaday  hirka  sahanka  koowaad  ee  Soomaaliya  si  loo  xaqiijiyo  tayada  xogta  inkastoo  ay  jirtay  xadidaan  gudaha  oo  lala  socday,  iyadoo  kaabayaasha  la  bixiyey  ee  habkaan  cusub  ee  xogta  lagu ururinayo ay buuxisay farqiyadii muhiimka ahaa ee jiray. Habkaan la dejiyey wuxuu fududeeyey  maamulka  tayada  xogta,  habka  loo  qaadayo  iyo  tirade.  Habka  sahanka  loo  qaadayo  ee  loo  adaeegaday  qalabkaani  wuxuu  yahay  mid  buuxinaya  habka  ku  salaysan  waraysiga  oo  60  daqiiqo  ah.  Guusha  fulinta  ee  laga  gaaray  kaabayaasha  sahankaan  waxay  bixisay  fursad  si  loo  fuliyo  hirar  dheeraad ah oo lagu balaarinayo sahanka. 10. Muuqaalka  saboolnimada  ee  lagu  soo  bandhigay  qiimayntii  hore  ee  Soomaalia  ee  ahayd  xaaladah  sama  falka.  Qaab  dhismeedka  muuqaalka  saboolnimada  waa  dariiqyadaan  soo  socda:  Qaybta  I  cabirka  lacagta  iyo  hantida  aan  lacagta  ahayn  ee  qeexaysa  saboolnimada  ka  jirta  gobollada  Soomaaliya,  sidoo  kale  qiimaynta  xaaladaha  samafal  ee  gobolka  Waqooyi  Galbeed   intuu  u  dhaxaysay  sanadaha  2013  iyo  2016.  Qaybta  II  falan  qayn  ku  aadan  faahfaahnita  mawducyada  la  doortay;  doorka  iyo  dhaqdhaqaaqa  22  Qoraalka Baanka Aduunka  .   xawaaladaha,  saboolnimada  carruurta  iyo  dhalinyarada  iyo  talaabooyinka  lagu  ilaalinaya  bulshada  si  kor  loogu qaado adkaysiga iyo yaraynta saboolnimada.   Sawir 0.3: Tebinta SHFS.  3.50 Share of population covered in SHFS tirada malaayiinta ah 3.00 Population not covered 2.50 2.00 1.50 1.00 0.50 0.00   Isha xogta: Qoraha tirakoobka      23  Qoraalka Baanka Aduunka  .                   Qayb I: Waribin ku saabsan saboolnimada      24  Qoraalka Baanka Aduunka  .   1. Saboolnimada lacagta   FARIIMAHA MUHIIMKA AH Saboolnimadu waa mid il biriqsi kasta ku sii fidaysa nolosha Soomaalida, iyadoo inata badan 1 kii qof ee ka mid ah saddexdii qofka uu wajahayo xaalad saboolnimo oo daran. Noocyada saboolnimada waxaa loo qiimeeyaa heerarka kala duwanaanshaha dadka Soomaaliya, heerka ka imanaya 26 ilaa 70 %, oo ay soo raacdo heerarka Gobolada ee ay ku kala duwan yihiin miyiga iyo meelaha magaalooyinka. Fiditaanka saboolnimada iyo farqiga saboolnimada caadi ah ee 22% waxay haysaa Soomaali badan oo aad uga fog inay ka baxaan saboolnimada. Soomaalida ku nool degsiimooyinka lagu barakacay waa kuwa sida daran ay ugu fidayso, ahna kuwa ku sii hoobanaya saboolnimada. 7 ka mid ah 10 qof ee dadka barakacay ah waxay ku nool yihiin saboolnimo iyo 1 ka mid ah 2dii qof ee dadkaan ahi wuxuu ku sii nool yahay saboolnimo aad u liidata, waxayna sidaas ku noqdeen inay yihiin dadka ugu saboolsan eek u nool wadamada dakhligoodu hooseeyo ee saxaahara ka hooseeya. Sinaan la ‘aantu waa midda ugu hoosaysa marka loo fiiraiyo wadamada dakhligoodu hooseeyo ee Afrika, laakiin in badan oo aan sabool ahayn ayaa khatar ugu jira inay ku hoobtaan saboolnimo haddii ay dhacdo xaalad naxdin lah oo lala kulmay. Iyadoo la raacayo lifaaqa Gini oo ah 37%, sinaan la’aanta waxaa loo tix geliyaa wixii ka hooseeya cel celis ahaan 42%. Sinaan la’aanta, waxayna tahay in dadka aan xitaa saboolka ahayn ee Soomaaliyeed aysan ka fogayn heerka saboolnimada. Tani waxay ku timid, 10% dhacdooyinka argagaxa leh ee dhacaya oo kor u qaatay heerka saboolnimada 6% Wax badan oo laga fahamayo qiimaynta waxaa ku jiro doona qiimaynta saboolnimada Somaaliya inay la xiriirta xogta lagu ururiyey hirka 1 iyo hirka 2 ee SHFS. Qiimaynta waxaa loo tix gelin doonaa hab qaan gaar ah oo u dhiganta cabirka ku aadan saboolnimada lacagta ah ee ka dhex jirta heerarka dhaqaalaha ee wax haysiga qoyska.falan qaynta waxaa sidoo kale lagu fidin doonaa hab ku aadan muuqaalka bulshada nugul iyo saamaynta ay abaartu ku reebtay aasaaska     11. 2  qof  ee  Somaali  ah  1  ka  mid  ah  ayaa  sabool  ah,  iyadoo  ay  raacdo  in  saddex  meelood  dadka  ay  haysato  xalad  saboolnimo  oo  aad  u  liidata.  51%  tirade  dadka  Soomaaliyeed  waxay  ku  nool  yihiin  xaalado  saboolnimo  (Sawirka  1.5),  sida  lagu  qeexay  isu  geynta  guud  ee  dakhliga  qofku  uu  maalintii  isticmaal  ee  ah  kharashka  oo  ka  hooseeya  heerka  caalamiga  ah  ee  laynka  loo  dejiyey  saboolnimada  ooo  ah US$ 1.90 sanadkii 2011  (PPP), kaasoo la  mid ah 34,341 oo shillin in qofka Soomaaliga ahi uu maalintii  isticmaalo  sida  ay  sheegayso  qiimaynta  sanadkii  2016  (Shaxda  2).  Waxaa  intaas  dheer,  31%  dadka  Soomaaliyeed    inay  isticmaalkooda  lacageed  maalintii  uu  ka  yar  yahay  qofkii  1.25  dollar,  sida  lagu  cadeeyey  xogta  2011  PPP,  tani  waxay  ka  dhigtay  inay  ku  jiraan  xaalado  saboolnimo  oo  aad  u  daran.  25  Qoraalka Baanka Aduunka  .   Heerka 31% ee isu geynta tirade dadka Soomaaliyeed, oo ah saboolnimo daran waxay ka dhigaysaa in ay  si buuxda tiradaani u tahay 60% in dadka Soomaaliyeed yihiin kuwo sabool ah. Tan iyo inta la isla arkay si  baahsan in dadka Soomaaliyeed yihiin tiro ahaan kuwo sabool  ah, inta badan saboolnimada  daran ee ay  wajahayaan,  waxay  noqonaysaa  inay  la  tacaalaan  wakhti  kooban  waxay  isticmalayaan,  haddii  ay  ka  badbaadaan inay ku hoobtaan saboolnimo (Sawir 1.8).  12.Saboolnimada  sii  baahaysa,  oo  lagu  daray  farqiga  ka  jira  saboolnimnada,  waxayka  dhigtay  Soomaali badan kuwa aad uga fog inay ka soo kabtaan saboolnimada.  Dhamaan farqiga saboolnimada  ee  ah  Soomaaliya  oo  sabool  nimadeedu  tahay  22%  marka  heerka  saboolnimada  la  eego  ama  7,383  oo  shillin  Soomaali  ah  maalintii,  halka  farqiga  saboolnimadu  ka  jiro  waxaa  tilmaamaysa  cabirka  cel  celiska  farqiga  u  dhexeeya  isu  geynta  guud  ee  kharashka  isticmaal  ee  saboolnimada  iyo  heerka  saboolniada,  iyadoo  boqolkiiba  lagu  qiimaynayo  heerka  saboolnimada.  Farqiga  u  dhexeeya  22%  ee  saboolnimada  waxaa la soo jeediyey in ay dad badani ka fog yihiin heerka saboolnimada iyo inay u bahan yihiin koror la  taaban  karo  oo  ku  aadan  isticmaalkooda  dhaqaale  si  ay  uga  baxaan  saboolnimada,  waxayna  la  xiriirtaa  xaqiiqda  ah  in  Soomaali  badani  ay  ku  nool  yihin  heerka  saboolnimada  daran.  Darxumada  saboolnimada,  waxaa  lagu  qiyaasay  11.4  %,  waxaana  lagu  qiimeeyey  qaybaha  isticmaalka  dhaqaale  ee  ka  dhex  jirta  tirade  dadka  saboolka  ah.  Sida  heerka  qoraal  ee  cadaynaya  xaaladaan;  haddii  saboolnimada  si  toos  ah  loo  abaaro,  iyadoo  sanadkiiba  lagu  bixinayo  aduun  gaaraya  1.3  bilyan  oo  dollarka  maraykanka    waxa  lagama maarmaan noqon lahaa in dhamaan dadka Soomaaliyeed laga saaro saboolnimada (Fiiri cutubka  6. Ilaalinta bulshada).   26  Qoraalka Baanka Aduunka  .   Sawirka 1.1: Isbarbardhiga saboolnimada wadanka.  Sawir  1.2:  Is  bar  bar  dhigga  saboolnimada  iyo  dakhliga  wax  80 soo saarka wadanka GDP.  Dhacdooyinka saboolniada (%  tirada  80 Madax tiriska saboolnimada (%  tirada  Avg Regional Poverty [CELLRANG 60 E] 60 SOM dadka) [CELLRANG 40 [CELLRANG E] dadka) 40 E] [CELLRANG 20 E] 20 0 0 200 400 600 800 1,000   GDP per capita (2015, US$) Isha xogta:  Qoraha tirade iyo xogta furan ee baanka aduunka.  Isha  xogta:  Qoraha  tirade  iyo  xogta  furan  ee  Baanka  Aduunka. Sawirka  1.3:  Is  bar  bar  dhigga  farqiga  saboolnimo  ee  wadanka  Sawir 1.4: Is bar bar dhigga farqiga saboolnimada iyo wax soo  ka jira .  saarka wadanka GDP.  40 40 [CELLRANG Farqiga sabolnimada (%  heerka  E] Poverty gap (% of poverty line) Avg Regional Poverty Gap 30 saboolnimada ) SOM [CELLRANG 20 20 E] [CELLRANG E] 10 [CELLRANG E] 0 0 200 400 600 800 1,000 GDP per capita (2015, US$)   Isha xogta:  Qoraha tiriyey iyo Xogta furan ee Baanka Aduunka.  Isha  xogta:  Qoraha  tiriyey  iyo  xogta  furan  ee  Baanka  Aduunka.  13. 51%,  heerka  saboolnimada  ee  u  degsan  cel  celiska  goboleed  ee  wadamada  uu  dakhligoodu  hooseeyo  ee  ka  hooseeya  Saxaaraha  Afrika.  Qiyaasta  tirade  dadka  saboolka  ah  ee  saboolnimada  ee  celceliska  ahaan  tiradooda  dadka  dakhligoodu  hooseeyo  eek  u  nool  wadamada  qaaradda  Afrika  ee  ka  hooseeya  Saxaaraha,  waxay  ku  salaysan  tahay  qiyaasta  ugu  danbaysa  ee  laga  heli  kara  xogta  furan  ee  Baanka  Aduunka,  taasoo  ah  51%,  waxayna  la  mid  tahay  madax  tiriska  dhamaan  saboolnimada  dadka  Soomaaliyeed  (Sawirka  1.1).  xiriirkaan  sidoo  kale  wuxuu  tusayaa  marka  la  maamulayo  wax  soo  saarka  gudaha  ee  wadamada  heerkooda  dakhliga  qof  (sawir  1.2).  sidaa  darted,  waxaa  jira  arrimo  u  bahan  tix  gelin  oo  ah  kala  duwanaanshaha  marka  lala  soconayo  wadamada  wax  soo  saarkooda  gudaha  ee  GDP  (sawirka  1.2).  Sidaa  darted,  waxaa  jira  arrimo  la  tix  gelin  karo  oo  ah  kala  duwanaanshaha  habka  ay  taal  saboolnimada  ka  jirta  wadamada  ka  hooseeya  Saxaarah  cel  celis  ahaan.  Dhinaca  lacagta,  Soomaaliya  waxaa  loo  tix  gelin  karaa  inay  ka  wanaagsan  tahay   qaab  ahaan  wadamada  ugu  saboolsan  sida  Burundi  iyo  Malawi,  kuwaasoo  tirade  dadkooda  78%  ay  ku  nool  yihiin  saboolnimo.  Taas  bedelkeed,  heerka  saboolnimada  Soomaaliya  waa  17%  waxaana  ka  sareeya  wadanka  la  deriska  ah  ee  Itoobiya  oo  ay  tahay  27  Qoraalka Baanka Aduunka  .   34%,  30%  oo  ay  tahay  Simbabwi.  Hab  muuqaal  la  mid  ah,  farqiga  saboolniada  Soomaaliya  ee  ah  22%  wuxuu  ku  salaysan  yahay  wadamada  ka  hooseeya  Saxaaraha  ee  dakhligoodu  hooseeyo  cel  celis  ahaan  20%,  iyadoo  ay  jirto  mar  kale  kala  duwanaansho  balaaran  oo  la  xiriirta  heerka  cel  celis  ee  goboleed  (sawirka 1.3 iyo sawirka 1.4).   14.Kala  duwanaanta  saboolnimada  waxaa  loo  tix  gelin  karaa  tirade  dadka  Soomaaliya,  heerka  ka  bilaamanaya  26  ilaa  70%,  oo  ay  raacdo  qaybaha  goboleed  ee  ay  dheertahay  heerarka  u  dhexeeya  magaalooyinka  iyo  miyiga.  1  ka  mid  ah  labadii  qof  eek  u  nool  goboladda  Koonfur  Galbeed  iyo  57%  oo  Muqdisho  ku  nool  waxay  ka  hooseeyaanheerka  saboolnimada,  waxayna  ka  dhigaysaa  inay  laba  goor  ka  saboolsan  yihiin  tirade  26%  saboolka  ah  eek  u  nool  gobollada  Waqooyi  Barri  (Sawirka  1.5).  xiriirkaani  sidoo kale wuxuu keenayaa farqiga u dhexeeya saboolnimada (Sawirka 1.6). xaqiiq ahaan, saboolnimada  Waqooyi  bari  waxay  inta  badan  la  mid  tahay  saboolnimada  wadanka  deriska  ah  ee  Itoobiya  oo  ah  34%  marka  loo  fiiriyo  gobollada  kale  ee  Soomaaliya.  Heerka  saboolnimada  ee  52%  iyo  farqiga  saboolnimada  ee  tilmaantiisu  tahay  20%,  tirada  dadka  ku  nool  miyiga  waa  kuwo  sabool  ah  marka  loo  eego  kuwa  magaalada,  45%  iyo  17%,  ayeyna  kala  yihiin.  Sidaa  darted,  kala  duwanaanshahaani  waa  mid  aan  la  higaadin karin marka loo fiiriyo kala duwanaanshaha ka jira gobollada kale.     Sawirka 1.5: Dhacdooyinka saboolnimada.  Sawirka 1.6: Farqiga saboolnimada.  100 60 Dhacdooyinka saboolnimada (%  tirada  Farqiga saboolnimada (% heerka  Overall average 80 45 Overall average saboolnimada) 60 dadka ) 30 40 15 20 0 0     Isha xogta: Qoraha tirada.  Xogta isha: Qoraha tirada.  15. Saboolnimadu  waa  mid  si  balaaran  u  baahsan,  hoosna  ugu  sii  dheer  degsiimoyinka  barakacayaasha. Mar horeba 4 qof ee ka mid ah barakacayaasha 3 ka mid ah ayaa sabool ah iyo 2 dii qof  ee  baraka  kacayaasha  ka  mid  ahna  mid  ka  mid  ah  ayaa  saboolnimo  ba’an  ku  sugan,  tanoo  la  mid  ah  saddex  meelood  oo  laba  meelood  ayaa  dadkaani  yihiin  sabool,  tani  waxay  la  xiriirta  cel  celiska  farqiga  saboolnimada ee 36% (Sawirka 1.5, Sawirka 1.6 iyo Sawirka 1.8), duruuf ahanta, sinaan la ‘aanta ka dhex  jirta  dadka  barakacay  waa  mid  koraysa  marka  loo  fiiriyo  qaybaha  kale  ee  dadka  Soomaaliyeed  (Sawir  1.10). wax haysiga qoysaska barakacay  waxay  ka mid yihii nkuwa ugu saboolsan dadka, marka la bar bar  dhigo  wadamada  dakhliga  dadka  soo  galaa  uu  liito  ee  ku  yaal  wadamada  ka  hooseeya  saxaaraha  (Sawirka  1.1  iyo  sawirka  1.3),  waxayna  yihiin  kuwo  si  gaar  ah  khatartoodu  u  korayso  marka  la  eego  dhibaatooyinka hadda taagan, waxayna u bahan yihiin gurmad degdeg ah in loo sameeyo.   28  Qoraalka Baanka Aduunka  .   SHAXDA 2: HEERKA CAALAMI EE SABOOLNIMADA   Heerka  caalamiga  ah  ee  lagu  calamadeeyey  heerka  saboolnimada  waxaa  la  soo  saaray  sanadkii  1990  oo  ahayd  warbixinta  horumarinta  aduunka,  iyadoo  ujeedadu  tahay  cabirka  heerka  saboolnimo  ee  wadamada  kala  duwan,  iyadoo  la  isticmaalayo  33  hab  oo  lagu  qiimeeyo  heerka  qaran  ee  saboolnimada  kuwaasoo  lakala  isticmalayey  sanadihii  1970maadkii  iyo  1980maadkiid  (waxaana  loo  adeegsanayey  dhaqaalaha  hormaray  iyo  kuwa  hadda  horaraya).  Ravallion,  Datt,  iyo  Vn  de  Walle  waxay  soo  jeediyeen  US$0.76  maalintii  dakhliga  maalintii  qofka  soo  gala  sanadkii  1985.  Waxayna  tan  ku  soo  bandhigeen  hab  ay  u  dejiyeen  si  loogu  saadaaliyo  tusaale  loo  adeegsado  heerka  wadamada  ugu saboolsan.   W  axaa  ku  xigay,  waxay  soo  jeediyeen  heer  ka  koreey  oo  ah  US$1.02  maalintii  kaasoo  laga  helayo  tiroyin  badan  oo calamiya  tan  iyo intii lagu  tusaaleyey heerka  saboolnimo  ee wadamada dakhligoodu  hooseeyo iyo  in  laga dhigo US$1  maalinttii heerka.  Sanadkoo  dhana, heerka  saboolnimada  waxaa  dib  loo  eegaa  saddex  goor,  intii  la  dejiyey  hanaanka  cusub  ee  PPPs  ee  uu  noqday  mid  la  heli  karo.  Markii  ugu horeeyey wuxuu ka soo bilowday US$1 wuxuuna tegey US$1.08 sanadkii 1993  isticmaal dakhli ee  qofka maalintii, kadibna wuxuu tegay US$1.25 sanadkii 2005 isticmaala dakhli  ee qofka maalintii, ugu  danbayna  oo  hadda  ahna  waxaa  lagu  qiimeeyaa  isticmaalka  qofdakhliga  malintii  soo  gala  US$1.90,  heerkaan  oo  la  dejiyey  sanadkii  2011.  Heerkii  US$1.25  ee  saboolnimada  waxaa  loo  qeexay  cel  celiska  heerka saboonimo eeqaran ee lagu cabiro shan iyo toboanka wadan ee ugu saboolsan *Eeg Ravallion  et al. 2009). Is bar bardhigga heerka calami ee wakhtiga lagu cabiro saboolnimada waxay la mid tahay  bandhiga 1). Qaadashada heerarka qaran ee saboolnimada waxaa lagu qiimaynayaa sicir bararkii jiray  2011;  2(  iyadoo  loo  bedelayo  heerka  saboolnimada  ee  rasmiga  ah  oo  ay  tahay  isticmaalak  inta  dollar  ee  qofku  maalintii  uu  kharash  gareeyo,  3)  waxaana  la  is  bar  bar  dhigayaa  tusaalooyin  fudud  oo  ku  aadan  heerarka  15  heer  qaran  oo  saboolnimada  lagu  cabiro,  tani  waxay  jawaabteedii  noqontay  US$1.88 qofkii inuu maalintii isticmaalo, tanoo wareegeedu ku soo ururay US$1.90.   Kordhinta  heeraka  calamiga  ah  ee  qiimaynta  saboolniada  wuxuu  ka  soo  bilowday  1.25  ilaa  uu  gaaray  1.90  dollara,  waxaana  inta  badan  loo  qaataa  heerka  ugu  hooseeya  ee  dollar  ee  ay  lacag  ahan  wax  ku  iibsan karaan wadamada ugu saboolsani. Tani waxay u dhigantaa in la yiraahdo in 1.90 dollar 2011 ay  tahay  sida  ugu  wanaagsan  ee  ah  inta  ugu  haboon  ee  agab  uu  qofku  ku  iibsan  karo  marka  laga  soot  ago 1.25 dollar oo ahayd sanadkii 2005.  Tirada  dadka  soomaalida  ah,  saboolnimada  waxaa  lagu  qiimeeya    isticmaalka  qiimaynta  saboolnimada  heer  calami.  Haddii  saboolnimada  heer  calami  lagu  qeexay  sanadkii  2011  kharashka  qofka  maalintii  ku  baxa  1.90  dollarka  maraykanka  ah,  waxaa  waajib  ah  in  loo  bedelo  lacagaha  loo  isticmaalo cabirka lagu qaaday sahankaan. Marka ugu horaysa cabirka 2011 ayaa loo bedelayaa shillin  Soomaaliga  intuu  ahaa  2011  iyadoo  loo  isticmalayo  qiimaynta  kharashaka  qofka  soomaaliga  ah  ku  baxa  maalintii.  Marka  xigta  isbedelka  awoodda  wax  iibsi  ee  shillinka  Soomaaliga  ayaa  loo  tix  geliyaa  qiimaynta  lagu  sameeyo  sicir  bararka  laga  soo  bilaabo  2011  ilaa  2016.  Tan  saddexaad,  heerka  saboolnimada  waxaa  loo  dib  loogu  bedelaa  lacagta  dollar.  Waxaana  jawaabtu  noqonaysaa  herka  saboolnimada US$1.47 sanadkii 2016 inuu qofka maalintii isticmaalo.  29  Qoraalka Baanka Aduunka  .   16. Kala  duwanaanshaha  balaaran  ee  heerka  saboolnimada  marka  la  is  bar  bar  dhigayo  kala  duweanaanshaha  gobollada  Soomaaliya.  Kala  duwanaanshahaani   wuxuu  ku  salaysan  yahay farqiga u  dhexeeya  magaalada  iyo  meelaha  miyiga  ah.  Guud  ahaan  4tii  qof    saddex  ka  mid  ah  dadka  ku  nool  xeryaha  lagu  barakacay  ayaa  ku  nool  saboolnimo  iyadoo  celi  celiska  farqiga  u  dhexeeyaana  yahay  36%.  Saboolnimada  Waqooyi  Galbeed  iyo  Muqdisho  waxay  laba  goor  ka  badan  tahay,laba  goorna  ka  sii  gun  dheertahay  saboolnimada  ka  jirta  Waqooyi  Bari  (Sawirka  1.5  iyo  sawirka  1.6).  heerarka  hooseeya  ee  dhacdooyinka  saboolnimada  ee  Waqooyi  bari  waxaa  taageeraya  tilmaamo  samala  oo  kale  (eeg  cutubka  2.  Heerka  kala  duwanaanta  iyo  lifaaqa  B.  dhacdooyinka  hooseeya  ee  saboolnimada  ee  gobolka  waqooyi  bari  ayaana  lagu  faahfaahiyey).  Saboolnimada  dhulka  miyiga  ah  waa  mid  si  balaaran  uga  jirta  miyiga  iyo  magaalooyinkaba,  laakiin  kala  duwanaanshahaani  waa  mid  aan  la  xusi  karin  sida  kala  duwanaanshaha  gobolladu yahay.   Sawir 1.7: Saboolnimada daran  Sawir 1.8: Saboolnimada aadka u daran  40 100 Saboolnimada daran (%  tirada dadka  80 Tirooyinka saboolnimada daran 30 Overall average Overall average 60 20 40 10 20 0 0   Isha xogta: qoraha tirooyinka.  Isha xogta: qoraha tirooyinka  Sinaan la’aanta iyo nuglaanta dhibaatooyinka   17. Cabirka  ku  aadanwadaagista  aan  saboolnimada  ahayn  hadda  waxay  ka  koraysaa  heerka  saboolnimo,  dad  badan  ayaa  u  nugu  inay  ku  hoobtaan  saboolnimo  haddii  ay  dhacaan  dhibaatooyin.   Qayb  wayn  oo  ka  mid  ah  dadka  Soomaaliyeed  waxay  ku  nool  yihiin  kaliya  wax  ku  filan  noloshooda,  waxaana  loo  tix  gelinayaa  inay  yihiin  kuwo  aan  sabool  ahayn.  Isu  geynta  kharashka  ay  isticmaalaan  maalintii  wuxuu  qiyaas  ahaan  yahay  10%  dadka  aan  saboolka  ahayn  waana  10%  heerka  saboolniada,  halka  19%  oo  ka  mid  ah  20%  heerka saboolnimada  ay  ka  yihiin,  inay  sabool  noqdaanna  waamid  aad  ugu  dhow.  Inta  hada  ka  koraysa  heerka  saboolnimada  iyo  iyo  inay  ka  baxaan  saboolnimada,  dadka  qaybahaan  ah  waxaa  loo  qeexay  inay  yihiin  kuwa  u  nugul  inay  saboolnimo  ku  hoobtaan,  haddii  ay  dhacaan  wax  aan  la  filayn  oo  ku  yimaadda  waxay  quudanayaan  (sawirka  1.9).  waxaa  raaca  10%  dhibaatooyinka  ku  yimaadda  waxay  isticmaalaan    inay  ku  riixi  karo  inay  ku  kororto  saboolnimadu  6%,  taasoo  ka  dhigaysa  tirada  57%  iyo  20%  dhibaatooyinka  dhaca  waxay  ku  siyaasiydaan  oo  noqonaysa  4%,  taasoo  korhdinaysa  61%.  Tani  waxay  la  xiriirtaa  cadaymaha  laga  hayo  dhibaatooyinka  hadda  taagan.  Taasoo ay keeneen xilliyo badan oo aan la helin wax roobab ah iyo abaarta oo sii bahaysa si daranna u sii  saamaynaysa  awoodda  wax  iibsi  iyo  haqab  beelka  cuntada  qaybo  balaaran  oo  bulshada  ka  mid  ah,  tanina waa dhacdooyin la xaqiiqsan karo saamayntooda.   30  Qoraalka Baanka Aduunka  .   18. Sinaanla’aanta  waa  mid  aad  ugu  hoosaysa  wadamada  dakhligoodu  hooseeyo  ee  Afrika,  Soomaaliduna  caadi  ahaan  waxay  si  guud  u  wadaagaan  hab  qaraabo  oo  heerka  helista  quutka.  Sinaan  la’aanta  dadka  soomaaliyed  ka  dhex  jirta  waxaa  lagu  cabiriay  lifaaqa  Gini,  waana  37%  (Sawirka  1.10  iyo  sawirka  1.11).  oo  ah  qoraalka.  Kani  wuxuu  si  cad  uga  hooseya  inta  badan  sinaanla’aanta    wadamada  dakhligoodu  hooseeya  ee  ka  hooseeya  saxaaraha  Afrika,  sida  Ruwanda  (50%)  ama  Jamhuuriyadda  Bartamaha  Afrika  56%.  Taa  bedelkeeda,  heerarka  sinaan  la’aanta  waxay  la  mid  yihiin  dalalka  ugu  hooseeya  marka  la  bar  bar  dhigo  saamiga,  sida  wadanka  deriska  ah  ee  Itoobiya  oo  ay  sinaan  la’aantu  tahay  33%.  Heerarka  hooseeya  ee  sinaan  la’aanta  waxaa  loola  jeedaa  heerarka  kala  duwan  ee  dadka  Soomaaliyeed,  taasoo  ah  qaar  badan  oo  sabool  ah  iyo  qaar  badan  oo  aan  sabool  ahayn   heerarkooda  wax  haysi  ee  heerka  kharash  ay  isticmaalaan.  Xaqiiqdii  inta  badan  dadka  Soomaaliyeed  qiyaas  ahaan  waxay  noqonayaan  79%  in  noloshoodu  ay  ka  hoosayso  in  qofkiiba  maalintii  uu  isticmaalo  wax  ka  yar  3.10  dollar  sida  qiyaaasta  saboolnimada  ee  2011  la  sameeyey,  mid ka mid ah saameynta sinnaan la'aanta dhexdhexaadka ah ee ay ku leedahay heerarka hooseeya ee isticmaalka qulqulka ay tahay qeybo muhiim ah oo ka mid ah dadweynaha, waxayna ka sarreeysa khadadka saboolnimada, taas oo u dhiganta halista sare ee dhibaatooyinka horay looga hadlay.  31  Qoraalka Baanka Aduunka  .   Sawirka  1.9:  Saamaynta  saboolnimada  argagaxa  leh  ee  dhibaatooyika  ka dhasha.  Dhacdooyinka saboolnimada (% tirooyinka  90 80 70 60 50 dadka) 40 30 20 10 0 Poverty incidence in 2016 10% shock 20% shock Source: Authors’ calculation.  Shaxda 1.1: Isu geynta cel celiska isticmaalka rasmiga ah ee dakhliga qofku maalintii quuto sanadka 2016, kaasoo ah dollar.    Q5  Cabirka  Gobol  Q1  (Miisaanka  Q2  Q3  Q4  (Miisaank miisaanka    hoose)  a kore)  hoose/kore  Mogadishu  0.54  0.92 1.20 1.84 3.58 6.6  Waqooyi bari  0.92  1.58 2.09 2.79 4.90 5.3  Waqooyi galbeed 0.61  1.01 1.43 2.07 3.65 6.0        Magalo     0.62  1.09 1.58 2.29 4.09 6.6  Miyig      0.65  0.97 1.38 1.93 3.31 5.1  Barakacayaasha  0.33  0.62 0.91 1.35 2.53 7.6              Celceliska guud  0.52  0.94 1.38 2.05 3.76 7.2  Isha xogta: Qoraha xisaabiyey.  19. Saboolnimada  iyo  sinaan  la’aanta  waa  mid  si  muuqata  xiriir  u  leh.  Waxaa  cad  inay  soo  shaac  baxayso  marka  la  bar  bar  dhigo  sinaan  la’aanta  ka  jirta  qaybaha  kale  ee  gobolka  iyo  aasaaska  nololeed;  meelaha aad saboolka u ah iyaga laftigoodu waa kuwo aan sinayn. Sabllnimaduna ugu danbayn waa mid  si balaaran uga jirta Waqooyi Bari, taasoo sidoo kale sinaan la’aantu ay hoosaysa marka la fiiriyo sida uu  qorayo  lifaaqa  tilmaamaha  Gini  32%.  Halkaan  wax  haysiga  qoyska  ee  ku  xusan  Q5  (20%  ugu  sareeya  ee  kharasha  ay  isticmaalaan)  waxay  ku  quutaan  cel  celis  ahaan  5  koor  wax  ka  badan  wax  haysiga  qoysaska  ku  xusan  Q1  (tan  ugu  hoosaysaana  waa  20%).  Taas  bedelkeed,  degsiimooyinka  dadka  baray  waa  kuwa  ugu  sii  saboolsan  iyo  sidoo  kale  inay  yihiin  kuwa  ugu  daran  ee  sinaan  la’aantu  ka  jirto,  sida  uu  ku  xusay  Gini  lifaaqa  waa  38%,  wuxuuna  ku  xusay  lifaaqa  Q5  in  wax  haysiga  qoysasku  ay  7%  ka  koreeyaan  kharashkay  isticmaalaan  marka  la  bar  bar  dhigo  qoysaska  ku  xusaan  Q1  (sawirka  1.11  iyo  shaxda  1.1).  xiriirka  farqi  ee  u  dhexeeya  saboolnimada  iyo  sinaan  la’aanta  waxaa  lagu  cadaynayaa  heerka  wax  quudasho  ee  saboolka  ka  dhex  jirta;  goboladda  meelaha  saboolnimadu  sida  balaaran  uga  jirto,  waa  meelaha ay sinaan la’aantu aad u korayso, waxaa yeelay saboolnimada ayaa ka dhigaysa waxay quutaan  inay aad yartahay, waxayna tahay xalaadooda wax haysiga qoysku mid aad u sii xumanaysa (shaxda 1.1).  32  Qoraalka Baanka Aduunka  .   arteed,  waxa Sidaa  da aa  cad  in  qaar  ka  mid  ah  gobolladda  Soomaalid ato  sinaan  la da  ay  muuqa a’aantooda  daani  waa  ku kuwa  kale,  isbedelad uwo  ka  dhex  jira  meelo  heerarkoodu  hooseeyo,  k khaas  ahaan  marka  la  is  bar  bar  dhigo  nooccyada  sinaan n  la’aanta  tusaaloyinka  loo  soo  qa adamada  ka  hooseeya  aatay  ee  wa saxaarah dakhligoodu hooseeyo. Iy ha Afrika ee d yadoo taas la a tix raacyo s anta ugu sara sinaan la’aaa aysa waxaa  aaday  degsiim laga  oga mooyinka  ba arakacayaash ha  kuwaasoo ooseeya  heerarka  cel  ce o  weli  ka  ho elis  ee  lagu  qiyaasayy qaybaha.   Sawirka  1.10:  Saboolnimad da  iyo  sinaan  la l   ‘aanta  u  dh haxaysa  Sawiirka 1.11: Qayb a.  binta isticmaalka gobolada.  0 100 40 [CELLRANG E] [CELLRANG 0 80 E] [CELLRANG % tirada dadka 35 Lifaaqa GINI (0‐100) E] 0 60 [CELLRANG [CELLRANG orth East No E] E] 0 40 ogadishu Mo 30 G [CELLRANG E] orth West No 0 20 25 P IDP ttlements Set 0 Urban areas 0 1 2 3 4 5 Rural areas 20 celceliska isticmaa c ala rasmiga ah 0 20 40 6 60 80 hliga qofka ee maalinlaha 2016 US$) (dakh   Dh hacdooyinka sabo oolnimada  (% tira ada dadka   Isha xogta: Qoraha xisaabiyey.  Isha xogta; qo y.  oraha xisaabiyey 20.  Sinaaan la’aanta k ka jirta meel laha magaalo ooyinka waa a mid ka sara aysa marka la bar bar dh higo dhulka  miyiga  a ah,  waxaana a  taas  hagayya  qaninimada  qofeed  e ee  dadka  ma agaaloyinka  ku  nool.  Ha alka  dadka  miyiga  ku  nool  guud  ahaan  ay  yih abool  ah  mar hiin  kuwo  sa rka  loo  eego  meelaha  ma agaalooyinka a  oo  madax  aboolnimada tiriska  sa a  miyiga  taha ay  52%,  halkka  45%  tahaay  magaalooy ka  isticmaalkooda    waa  yinka,  heerk mid  isku u  dhafan  iy yo  mid  ay  h hoosayso  sin naan  laaantu  (GINI;  Miyiga  33%,  m magaalada  3 36%).  Kala  qaybsanaantaani  wa axaa  keenay  qaninimada qofeed.  Halka  xubnaha  wax  haysiga a  qoysaska  ee  ku  xusan  Q1  ay  kaa  hooseeyaan n  20%  heerkkooda  kharas sh  ee  ay  quut adannalama  kala  saari  kharashka  ay  taan,  inta  ba isticmaalaan  magaalada  iyo  meelaha  miyi m iga  (miyiga  US$0.65,  magaalada  UUS$0.62),  wa ax  haysiga  qosyaska Q5  (inta  ugu  saraysa a  ku  xusan  Q s   waa  20%),  meela aha  magaalooyinka  isticm maalkoodu  w waa  24%  oo  ay  ka  baadan  yihiin  dhulka  miyiga  ah  (miyig ga  US$3.31,  magaalada  US$  4.09;  shaxdas   1.1).  Qoraalka,  isbedelada  guud  ee  xiriirka  ka  d dhexeeya  sab boolnimada  iyo  sinaan  la’aanta  sido oo  kale  waxa ay  ka  jirtaa  magaalo ooyinka iyo m meelaha miyig ga ah, taasoo o ah mid qof f qof ah.   amaha qoysaska saboolka Tilmaa a ah   saska  saboo 21.  Qoys olka  ahi  wa aa  kuwo  ka a  badan  qo oysaska  aan n  saboolka  ahayn.  Sab boolnimada  dhaqaaluuhu  waxay  ku taa  inta  qoy k   sii  korort a  le’eg  tahay yska  tiradiisa y,  iyadoo  tir radaas  u  sii  kordhaysa  haddana n  waxay  tilm a  caadi  ahaan maantaa  tirad da  xubnaha  qoyska q u  tiirsan  isla  qoyska.   ee  ku q celis  ahaan    Cel  c Soomaaliga  a qoyska  S ahi  wuxuu  kaa  kooban  yahay  5.3  xubn nood  (shaxda  1.2).  kala  duwanaansh haha  tirada  ee  u  dhaxays qoyska  e sa  qosyaska  aan  saboolka  ahayn  waa a  kuwo  laga  tira  koobay  gobolalda  iy yo  mid  laga  sameeye ey  kala  duwaanaanshaha  magaalada  iyo  miyiga  (qoysska  saboolka  ahi  tir ro  ahaan  wa aa  6.2,  kan  saboolka mooyinka  ba a  ahayna  waa  4.7;  shaxda  A.1  ee  lifaaqa).  Degsiim arakacayaash ha  kala  duwa anaansha  u  dhexeeyya  tirooyinka  qoysaska  saaboolka  ah  iyyo  kuwa  aan  saboolka  ahayn  waa  (gir rada  qosyask ka  saboolka  33  Qoraalka Baanka Aduunka  .   ah  5.7  xubnood,  kuwa  aan  saboolka  ahayna  5.1)  waana  kuwo  ka  yar  marka  loo  eego  tirooyinka  kale  ee  meelaha  kale  laga  ogaaday.  Qayb  ahaan,  tan  waxaa  ugu  wacnaankara  qaabka  dhismeekda  qoyska  markay  noqota  degaanka  barakaca. Qoysaska  saboolka  ahi  waxaa ku  tiirsan  tiro badan oo  dad  ah marka  loo  eego  qoysaska  aan  saboolka  ahayn  (shaxda  1.3).  heerka  ku  tiirsanaanta  da’da,  waxaa  lagu  qeexay  heerka  carruurta  iyo  dadka  waaweyne  ee  ku  tiirsan  heerka  shaqo  ee  dadweynaha,  waa  1.7  qoysaska  saboolka  ah  marka  la  bar  bar  dhigo  1.1  oo  ah  qoysaska  aan  saboolka  ahayn.  Cel  celis  ahaan,  qoysaska  saboolka  ahi  waxay  laba  goor  ka  caruur badan yihiin qoysaska  aan saboolka  ahayn,  iyadoo  carruurtooda  da’dooduna  u  dhaxayso  da’doodu  0  ilaa  14,  halka  qoysaska  saboolka  ah  ee  degan  degsiimooyinka  lagu  barakacay  ay  saddex  goor  ka  caruur  badan  yihiin  qoysaska  aan  saboolka  ahayn.  Tani  waxay  tilmaamaysaa  in  carruurtu  si  aan  kala  sooc  lahayn  ay  saboolnimadu  u  saamaynayso,  arrinta  ku  xusan  cutubka  5.  Carruurta  iyo  dhalinyarta  saboolka  ahi  waxay  saboolnimadoodu  sii  noqonaysaa  mid  sii  dun  dheeraata.     34  Qoraalka Baanka Aduunka  .   Sawirka 1.12: cabirka saboolnimda ee madax tiriska qoyska ee dhedig/laboodka.  60 54 49 50 % qoysaska 40 30 23 20 20 13 11 10 0 Poverty Headcount Poverty Gap Povety Severity Female Household Head Male Household Head   Isha xogta: qoraha tirooyinka .  Shaxda 1.2:  fooyinka muujinaya qoysaska: tirada iyo cabirka da’ ee ku tiirsan.   Gobolada  Tirada qoyska Da’da ku tiirsan       All Poor Non  All Poor Non  Poor  Poor  Waqooyi bari  5.1  6.5  4.8***  1.5 2.3 1.4       Magalo    5.0  6.5  4.7***  1.5 2.4 1.3       Miyi    5.3  6.5  5.0*  2.0 1.8 2.0  Waqooyi galbed  5.7  7.1  4.8***  1.3 1.7 1.1       Magalo    5.81  7.4  4.8***  1.3 1.7 1.0       Miyi    5.16  6.0  4.3***  1.5 1.7 1.2  Mogadishu 4.8  5.5  4.0***  1.4 1.9 0.9        Magalo    5.3  6.5  4.6***  1.4 1.9 1.1  Miyi     5.2  6.1  4.6***  1.6 1.7 1.6  Barakacayaasha  5.5  5.7  5.1  1.3 1.6 0.7          Celcelis guud 5.3  6.2  4.7***  1.4 1.7 1.1  *, **, ***Tilmaanta cad ee tani waa  10%, 5%, iyo 1% heerka la xaqiijiyey.  Isha xogta: Qoraha tirooyinka.  22. Qoysaska  ay  hogaaminayaan  haweenku  waa  kuwo  saboolnimadoodu  yartahay.  Wakhtigaan  kala  bar  tirada  qoysaska  Soomaaliyeed  waxaa  hogaamiya  haween,  waxayna  qoysaskaan  5%  ay  ka  yar  yihiin  cel  celiska  saboolnimada  (dhacdooyinka  saboolnimada  ee  qoysaska  haweenka  hogaamiyaan  waa  49%,  kuwa raggu hogaamiyaanna waa 54%, sawirka 1.12). Faahfaahin dheeraad ah oo arintaan ku sabsan waa  arrinta  tilmaamaysa  in  qoysaska  ay  hogaaminayso  haweenaydu  ay  uga  badan  yihiin  lacag  helka  dhinaca  xawaaladaha  ah  marka  loo  eego  ragga,  muranka  tan  sii  xoojinaya  wuxuu  yahay  in  da’dii  shaqada  ee  raggu  ay  ku  baxday  meelo  kale,  hal  ku  dhegana  ku  qoran  cutubka  4.  Xawaaladaha  ayaa  sii  wadi  doona  sahanka. Intaas waxaa dheer, isku dhafka celceliska guud wuxuu muujinayaa niyad jab aad u sarreeya oo  ka  jira  gobollada  kala  duwan  iyo  degsiimooyinka  lagu  barakacay  ee  u  qaybsan  miyiga  iyo  mgaalooyinka.  35  Qoraalka Baanka Aduunka  .   Qoysaska ay hogaamiyaan haweenku waxaa loo tix geliyaa inay ka saboolnimo yar yihiin meelaha miyiga  iyo Waqooyi bari. Waxaana ka saboolsan in badan qoysaska magaalooyinka iyo kuwa barakacayaasha ee  ay  hogaamiyaan  raggu.  Marka  la  eego  degsiimooyinka  barakacayaasha  sidookale  waxaa  u  badan  hogaamintooda  haweenka;  10kii  qoys  ee  ku  jira  xeryaha  barakacayaasha  ee  ku  yaal  meelaha  magaalooyinka  ka  baxsan  6ka  mid  ah  waxaa  hogaamiya  haween,  marka  la  bar  bar  dhigo  10kii  qoys  ee  magaalooyinka oo shan ah iyo degsimooyinka barakaca magaalooyinka oo 10kiiba saddex ah.   Shaxda 1.3:Isticmaalka rasmiga ah (Dakhliga qofka soo gala maalintii,  2016 US$).  Celcelis guud oo isticmaalka rasmiga ah   Qaybgta  qoyska  ee  Gobol  haweenka  Qoysaskay  Qoysaskay  Tirada  kala  hogamaiyaan %  hogaamiyaan  hogaamiyaan  duwanaansh raggu   dumarku  o ee %  Waqooyi bar  61.0  2.4 2.5 4  Magalo     59.6  2.5 2.5 1  Miyi     69.2  1.5 2.3    51***  Waqooyi galbeed  56.2  1.76 1.75 0  Magalo    56.0  1.84 1.79 ‐2  Miyi    57.2  1.35 1.52   13**  Mogadishu  36.0  1.6 1.6 ‐4        Magalo     51.0  1.9 2.0 4  Miyi      60.9  1.4 1.8    31***  Barakacayaasha  31.4  1.2 1.0    ‐21***              Heerka celcelis   47.7  1.7 1.8 9  *, **, *** Tilmaamaha cadaynaya heerka 10%, 5%, iyo 1% heerka la xaqiijiyey.    Isha xogta: Qoraha tirooyinka.d    23. Saboolnimada  lacagta  waa  mid  la  xiriirta  natiijooyinka  ka  sii  daraya  ee  dhinacyada  daryeelka,  halka  ay  hoosays,  ayna  ka  gun  gaaban  tahay  dadka  hela  xawaaladaha.  Dadka  Soomaaliyeed  ee  saboolka  ah  waxaa  aad  ugu  liita  nay  helaan  adeegyada,  inay  ka  baxaan  waxbarasho  xumada  iyo  inaysan  helin  fursadaha  shaqo  ee  suuaqa.  Cutubka  2.  Welweika  jira  waxaa  si  faahfaahinaya  cabbir  la’aanta  faahfaahinta ku aadan saboolnimada agabka aan lacagta ahayn. Marka saboolnimada madax ka tiris laga  dhigo  heerkeeda  waxay  noqonaysaa  in  dadka  xawaaladaha  wax  ka  helaa  ay  saboonimada  uga  hooseeyaan 18% kuwa aan ka helin. Waxayna tani ka dhigan tahay in dadka saboolka ah ee xawaaladaha  wax  ka  helaa  ay  u  dhow  yihiin  inay  ka  baxaan  saboolnimada.  Cutubka  4.  Xawaaladaha  ayaa  faahfahin  dheeraad  ah  sii  raadinaya  kaasoo  ah  xiriirka  ka  dhexeeya  xawaaladaha,  lacagaha  iyo  saboolnimada  aan  lacagta ahayn iyo adkaysiga dhibaatooyinka.   36  Qoraalka Baanka Aduunka  .   2. Cadaynta waayidda aasaaska nolosha   FARIMIAHA MUHIIMKA Saboolnimadu waxay sii xoogleha ula xiriirta waxa ka soo baxa suuqa shaqada, heerka waxbarashada iyo helitaanka hoy wanaagsan iyo kaabayaasha dhaqaalaha. Dadka ku nool Waqooyi bari, oo ah meesdha saboolnimadu aysan aad u baahsnayn, ahayna mid gun dheer, waxay tahay meesha ugu saraysa ee heerka shaqaalaynta, helista waxbarashadda iyo helitaanka biyaha nidaamka saxada. Dadka ku nool barakacayaasha oo ah meelaha saboolnimadu ugu liidato ayaa ah meelaha dadka silica ku nool ee aan waxba haysani ku sugan yihiin. Kor u qaadista in si fir fricoon looga qayb qaato suuqa shaqada waa qodobka ugu muhiimsan ee hormarinaya faya qabka iyo yaraynta sinaan la’aanta dhaqaalaha. Waxyaabaha ugu daran ee sida xun u saameeya ka qayb galka xoogga shaqada waa waxyaabaha la xiriira nabad la’aanta ka dhalata isku dhacyada iyo naafanimada, qayb kasta oo ka mid ah qaybahaan waxay noqonaysaa inay yeelato wax ka qabad u gaar ah oo loo maraya talaabooyinka ilaalinta bulshada. Maal gelinta kaabayaasha dhaqaale ee aasaaska ah, sida biyaha, nidaamka faya dhawrka iyo waxbarashada ayaa ah kuwa sida xoogan loogu baahi badan yahay guud ahaan goboladda Soomaaliya, khaas ahaan dhulalka miyiga ah. Tirada dadka soomaaliyeed waxay si xun uga danbeeyaan wadamada afrika ee dakhligoodu hooseeyo markay noqoto helitaanka biyaha, saxada iyo helitaanka waxbarashada. Qiimaynta ku aadan saboolnimada ee la sameeyey waxay bixin doontaa xog dheeraad ah oo ay ka mid tahay sidii xoogga loo saari lahaa kala qaybsanaanta sabooimada ee ku salaysan dhinaca dhedig laboodka iyo faahfaahinta ku aadan falanqaynta waxbarashada oo ay ka mid tahay cadaynta waxabarashada – helitaanka caafimaadka. Qiimaynta dhedig laboodka waxaa ku jiri doona qaybaha saboolnimada ee aan lacagta ahayn iyo qiimaynta dhedig/laboodka saamaynta ay ku yeelatay saboolnimadu iyadoo la ilaalinayo helitaanka waxa la rabo sida waxbarashada. Falanqaynta dhedig laboodka sidookale waxaa lagu lafa guri doonaa faahfaahin badan oo la xiriirta doorka haweenka laga siiyey dhaqaalaha oo ayuga jiran wax ku kordhinta qaybaha aan rasmiga ahayn iyo ku tiirsanaanta beerashada taasoo aan si toos ah ula fal geleyn tirooyinka shaqada suuqa. Falanqaynta waxbarashada waxay cadayn doonta qaybfaha waxbarasahda sidoo kale qiyaasaha loogu celinaya waxbarasahda hab faham wanaagsan leh oo wax tar u leh tirada dadka ka qayb gelaya si loo hormariyo wax soo saarka waxbarashada oo   24. Saboolnimada  dhinaca  lacagta  iyo  ta  aan  lacagta  ahayn  waxay  si  xoogan  ula  xiriirta  saboolnimada  wax  haysiga  guriga  oo  inta  badan  siyaaba  badan  u  noqda  mid  aan  waxba  haysan.    Tirada  dadka  soomaaliyeed,  ma  helaan  warbixinaha  ay  ku  cadayn  karaan  wax  la’aanta  guryahooda  haysata  71%  qoysasaka ma helaan warbixinaha. Saboolnimada dhinaca maaliyadda ah waa tanlabaad ee ugu caansan  wax la’aanta qoysaska, waxayna saamaysay 45% qoyska Soomaaliyeed. La’aanta helitaanka horumarinta  37  Qoraalka Baanka Aduunka  .   ila  nolosha  ee  biyaha  iyo  waxbarashaduna  waxay  saamaysay  41  iyo  36%  qoysaska  soomaaliyeed,  waxaana  ay  ku  caddahay  (sawirka  2.1).  qoysaska  miyiga,  la’aanta  ilaha  biyaha  oo  hormarsan  ayaa  ah  dhibaatada  ugu  daran  ee  wax  la’aanta  ah  ee  haysata,  iyadoo  in  ka  badan  10kii  qof  9ka  mid  ah  aysan  haysan  adeegyada  biyaha.  Halka  3qii  qof  laba  ka  mid  ahi  aysan  haysan  wax  biyo  ah,  eeg  Sarika  2.2.  saboolnimada  sida  xoogan  u  tilmaamaya  wax  laa’aanta  aan  ahayn  maaliyadda.  Qoysaska  ku  nool  meelaha  miyiga  aiyo  degsiimooyinka  barakaca  waxay  yihiin  kuwo  fara  maran  marka  loo  eego  qoyasaska  ku nool Waqooyi bari, Waqooyi galbeed iyo Muqdisho (shaxda A.3 ee lifaaqa).  Wax qorista iyo waxbarashada  25. Heerka wax akhriska iyo aaditaanka waxbarashada ee dadka  Soomaaliyeed waa mid si aad ah uga  hoosaysa marka loo eego wadamada  kale ee Afrika  ee ay  ku nool yihiin dadka dakyligoodu hooseeyo,  marka  la  eego  xisaabaadka  kala  duwan  ee  wax  soo  saarka  dalka  GDP.  55%  dadka  soomaaliyeed  ayaa  wax akhrin karna, waxna qori kara, marka loo bar bar dhigo qiimaha 56% wadamada Afrika ee saxaaraha  ka  hooseeya  ee  dakhligoodu  hooseeyo.  16%  dadka  Soomaaliyeed  ayaa  dhamaystay  waxbarashada  dugsiga  sare  halka  marka  la  bar  bar  dhigo  wadamada  ka  hooseeya  Saxaaraha  ee  Afrika  ay  dhamaysteen  34%,  halka  7%  ay  tahay  tirada  dadka  helay  waxbarashada  jaamacadda  ee  heerka  koowaad,  marka  loo  eego  wadamada  ka  hooseeya  saxaahara  oo  19%  ay  barteen  (Sawirka  2.3),  sawirka  2.4  iyo  sawirka  2.5).  heerka  wax  akhris  ee  ka  muuqada  falanqayntaan  wuxuu  leeyahay  xad,  waxaana  la  waraystay  dad  aan  shaqayn iyo kuwo iskood waraysi uga bixiyey wax haysiga qoyska.   Sawirka 2.1: Abla ablaynta wax la’aanta .      100 80 % of households 60 40 20 0 NE Urban NE Rural NW Urban NW Rural Mogadishu Urban Rural IDP Camps Overall Monetary Poverty Education Water Information Source: Authors’ calculation.  Figure 2.2: Multidimensional deprivations.    100 80 % of households 60 40 20 0 NE Urban NE Rural NW Urban NW Rural Mogadishu Urban Rural IDP Camps Overall At least 1 At least 2 At least 3 All 4 38  Qoraalka Baanka Aduunka  .   Isha xogta: Qoraha tirooyinka 26. Soomaalida saboolka ah waakuwa ugu hoseeya ee wax akhrin kara iyo waxbarasho hela marka loo  eego  dadka  aan  saboolka  ahayn,  iyo  farqiga  u  dhexeeya  waxbarashada  ee  ka  jira  gobolada  iyo  kan  u  dhexeeya  magaalooyinka iyo  miyiga  ayaa isna  aad  u  sareeya,  sidaa  darteed  waxaa  inta  badan  dabada  ka  riixaya  habka  samaysan  oo  ah  mid  aan  la  heli  karin.  48%  dadka  saboolka  ah  ayaa  wax  akhrin  kar,  waxna qori  kara  marka  la  bar  bar dhigo  dadka  aan  saboolka  ahayn  oo  wax  akhrin karna  waxna  qori kara  oo  tiradoodu  tahay  62%  (sawirka  2.7).  513%  oo  ka  mid  ah  dadka  saboolka  ah  ee  Soomaaliyeed  ayaa  dhamaystay  waxbarashada  dugisga  hoose,  marka  la  bar  bar  dhigo  dadka  aan  saboolka  ahayn  oo  ay  dhamaysteen  18%  (sawirka  2.8  iyo  sawirka  A.1  ee  lifaaqa).  Keliya  5  iyo  3  %  dadka  saboolka  ah  ayaa  dhamaystay waxbarashada dugsiga sare iyo heerka saddexaad ee waxbarashada, marka la bar bar dhigo  9  iyo  8  %  oo  ah  dadk  aan  saboolka  ahayn  (Sawirka  A.2  ee  ku  jira  lifaaqa).  Farqiga  waxbarasho  ee  u  dhexeeya  miyiga  iyo  meelaha  magaalooyinka  ah  ayaa  ah  mid  aad  u  balaaran  marka  loo  eego  farqiga  waxbarasho  ee  u  dhexeeya  dadka  saboolka  ah  iyo  kuwa  aan  saboolka  ahayn,  khaas  ahaan  jaamacadda  iyo  waxbarashada  dugsiga  sare.  Dadka  ku  nool  Waqooyi  bari,  oo  ah  meesha  saboolnimadu  aysan  baahsanayn,  aysana  qoto  dheerayn,  ayaa  ah  halka  ugu  saraysa  ee  dadka  wax  qora  iyo  waxbarashada  dugsiga  hoose  dadku  dhamasytaan,  qiyaasta  10%  iyo  3%  ayey  kala  sareeyaan  qiyaasta  guud.  Waxaa  la  mid  ah  dadka  ku  nool  Muqdisho  waxay  haystaan  heerka  ugu  sareeya  ee  dadka  dhamaystay  waxbarashada  dugsiga  sare  iyo  heeraka  saddexaad  ee  waxbarashada.  Meelaha  miyiga  ah  ee  Waqooyi  bari  waxay  tusinayaan  inay  aad  u  korayso  heerka  wax  akhriska  iyo  waxbarashada  dugsiyada  hoose  marka  loo  bar  bar  dhigo  meelaha  miyiga  ee  Waqooyi  Galbeed.  Dadka  ku  nool  degsiimooyinka  lagu  barakacay  oo  ah  meelaha  saboolnimada  darani  ka  jirto  iyo  farqiga  aadka  u  sareeya,  waa  kuwa  heerkooda wax akhris uu aad u hooseeyo, 14% ayeyna ka hooseeyaan cel celis ahaan.      Sawir  2.3:  Heerka  wax  akhris  ee  wadamada  ka  hooseeya  Sawir  2.4:  Aadista  waxbarashada  (dugsi  hoose)  wadamada  ka  saxaaraha ee dakhligoodu hooseeyo.  hooseeya saxaaraha ee dakhligoodu hooseeyo.  100 100 [CELLRANGE 80 80 % tirada dadka ] %  tirada dadka [CELLRANGE [CELLRANGE] ] 60 [CELLRANGE] 60 [CELLRANGE ][CELLRANGE 40 40 ] [CELLRANGE ] 20 [CELLRANGE] [CELLRANGE] 20 [CELLRANGE] 0 0 200 400 600 800 1,000 200 400 600 800 1,000 GDP per capita (2015, US$) GDP per capita (2015, US$) Isha xogta: Qoraha tirada iyo xogta furan ee Baanka Aduunka .  Isha xogta: qoraha tirada iyo xogta furan ee Baanka Aduunka  27.Saboolnimadu  waxay  si  xoogan  ula  hartaa  in  carruurta  la  qoro  iskuulada,  qoysaska  saboolka  ahi  waa  kuwo aan lacag  ku  kharash  garayn waxbarashada. Qoysaska saboolka ahi waxay cel celis ahaan oo  ah  US$25  sanadkii  ku  bixiyaan  waxbarashada,  marka  loo  bar  bar  dhigo  qoysaska  aan  saboolka  ahayn  oo  39  Qoraalka Baanka Aduunka  .   iyagu  US$47  ku  bixiya  waxbarashada  (sawirka  2.11).  keliya  2dii  cunug  ee  Soomaalida  ah  mid  keliya  ayaa  la  geeyaa  iskuulka  tanoo  ah  qiyaasta  52.9%,  tanoo  qayb  ka  noqonaysa  cel  celiska  70%  wadamada  dakhligoodu hooseeya ee Afrika (sawirka 2.6). qiyaasta 63% carruurta ku nool guryaha saboolka (Sawirka  2.9).  farqiga  weyni  wuxuu  soo  if  baxaa  markay  noqto  diwaan  gelinta  iyo  kharashadka  lagu  bixinayo  waxbarashada  guud  ahaan  gobollada  kala  duwan.  10kii  caruur  ah  lix  ka  mid  ah  ayaa  iskuulada  la  geeyaa  Waqooyi  Bari  iyo  Waqooyi  Galbeed,  marka  la  bar  bar  dhigo  Muqdisho  iyo  degsiimooyinka  lagu  barakacay oo keliya 4 la geeyo. Qoysaska ku nool Waqooyi bari waxay ku bixiyaan waxbarashada wax ka  badan  50%  iyo  wax  ka  badan  100%  qosyaska  Waqooyi  Galbeed  iyo  Muqdisho.  Kala  duwanaanta  ku  biirista iskuulada ee u dhaxaysa wiilasha iyo gabdhaha ayaa aad u yar marka loo eego qoysaska saboolka  ah  iyo  kuwa  aan  saboolka  ahayn.  Cel  celis  ahaan,  4%  ayaa  wiilasha  ka  badan  yihiin  gabdhaha  ku  biiraya  waxbarashada,  farqiga  ugu  hooseeyaa  wuxuu  ka  jiraa  Muqdisho  iyo  Waqooyi  Bari.  Wiilasha  ku  nool  degsiimooyinka lagu barakacay ayaa iyagu ka yar gabdhaha markay noqoto ku biirista iskuulada (sawirka  2.10).  Qoysaska  ay  hooyooyinka  hogaamiyaan  ayaa  aad  ay  ugu  yartay  carruurtooda  ku  biirista  waxbarashada  marka  la  bar  bar  dhigo  qoysaska  ay  hogaamiyaan  raggu  ee  Muqdisho  iyo  degsiimooyinka  lagu barakacay, halkaasoo saboolnimada ka jirtaa ay aad u liidato (sawirka 2.12).   Sawir  2.5:  aaditaanka  waxbarashada  (Dugsiga  sare)  Sawirka  2.6  Ku  biirisata  iskuulada  (Dugsiyada  hoose)  wadamada dakhligoodu hooseeyo ee ka hooseeya saxaaraha.  wadamada ka hooseeya saxaaha ee dakhligoodu yar yahay.   100 100 [CELLRANG [CELLRANG 80 80 E] [CELLRANG % darruurta da'doodu tahay  6‐14 E] E] % tirada dadka 60 60 [CELLRANG 40 [CELLRANGE E] 40 [CELLRANG ] E] 20 20 [CELLRANGE [CELLRANGE [CELLRANGE [CELLRANGE ] ] 0 ] ] 0 200 400 600 800 1,000 200 400 600 800 1,000 GDP per capita (2015, US$) GDP per capita (2015, US$)   Isha  xogta:  Qoraha  tirooyinka  iyo  xogta  furan  ee  Baanka  Isha  xogta:  Qoraha  tirooyinka  iyo  xogta  furan  ee  Baanka  Aduunka.  Aduunka .  Sawirka 2.7:Wax qorista.  Sawir 2.8: Aadista waxbarshada dugsiga hoose.  80 20 60 15 % Tirada dadka % tirada dadka 40 10 20 5 0 0 Poor Non Poor Overall Poor Non Poor Overall     Isha xogta: Tirada qoran.  Isha xogta: tirada qoran  Sawirka    2.9:  Tirada  saxda  ah  ee  ku  biirtay  waxbarashada  Sawir  2.10:  Tirada  rasmiga  ah  ee  ku  biirtay  waxbrashada  dugsiyada hoose.  dugsiyada hoose, oo ah imisaa wiilal ama gabdho ah.  40  Qoraalka Baanka Aduunka  .   80 80 % of children aged 6‐14 % of children aged 6‐14 60 60 40 40 20 20 0 0 Poor Non‐Poor Overall Women Men Overall     Isha xogta: Tirada la qoray.                  Isha xogta: tirada la qoray.    Sawir 2.11: Inta qoysku kharash ku bixiyo waxbarashadfa. Sawirka   2.12:  Tirada  saxda  ah  ee  isu  diwaan  gliesay  iskuulada  80 hoose inta wiilal ah iyo inta gabdho ah.  80 % carruurta da'doodu tahay  6‐14 60 60 US$ sanadkii 40 40 20 20 0 0 Poor Non‐Poor Overall Woman Man Overall   Isha xogta: Tirooyinka qoran.  Isha xogta: Tirooyinka qoraha.  SHaqaalaynta iyo ka qayb galka suuqa shaqada   28. Heerka  ka  qayb  galka  xoogga  shaqada  iyo  shaqaalaynta  ee  Soomaaliya  waa  mid  hooseeya  marka  loo  eego  wadamada  Afrika  ee  dakhligoodu  hooseeya.  Keliya  4tii  qof  mid  ka  mid  ah  ee  gaaray  da’dii  shaqada  ayaa  si  fir  fircoon  uga  qayb  qaata  shaqada,  ama  shaqo  ayuu  haystaa  ama  wuu  raadinayaa  todobadii  sano  ee  ugu  danbaysay,  marka  la  bar  bar  dhigo  heerka  cel  celis  76%  wadamada  dakhligoodu  hooseeyo  ee  ka  hooseeya  saxaaraha  (Sawirka  2.13).  Waxaa  intaas  dheer,  ka  qayb  galka  xooga  shaqada  cel  celis  ahaan  oo  u  dhexeeya  65  iyo  68%  21  wadan  oo  ka  mid  ah  25ka  wadan  ee  loo  isticmaalay  is  bar  bardhigga  ee  qiimaynta.  Waxaa  taas  la  mid  ah  keliya  10  Soomaali  ah  2  ka  mid  ah  ayaa  la  shaqaaleeyey,  marka  loo  bar  bar  dhigo  70%  oo  ah  wadamada  Afrika  ee  ka  hooseeya  saxaaraha  ee  dakhligoodu  hooseeyo  (sawirka  2.14).  Heerka  shaqaalynta  cel  celis  ahaan  waxay  u  dhaxaysaa  57  iyo  83%  22  wadan  oo ka mid ah 25ka wadan ee loo isticmaalay is bar bardhigga  29. Xanibaadaha  sahanka  waxay  damanad  qaadayaan  taxadaro  laga  turjuman  karo  oo  tilmaamaya  shaqada.  Warbixinta  ku  aadan ka qayb  galka  xoogga  shaqada iyo shaqaalaynta waxay noqon kartaa mid  hoosaysa  waayo  labada  sahan  ayaa  xadidnaani  ka  jirtay  sida  lagu  helayo.  Marka  koowaad,  tilmaamaha  shaqada  ee  laga  helay  xubnaha  qoysaska  waxay  ku  jawaabeen  marka  sahanka  la  samaynayey  iyagoo  ku  41  Qoraalka Baanka Aduunka  .   hadlaya  codka  qof  kale  oo  xubin  ka  ah  qoyska,  intii  qofkastaa  uu  jawaab  ka  bixin  lahaa  waxa  isaga  kaga  aadan.  Marka  labaad,  qayb  ahaan  oo  aan  hawl  gal  ahayn  20%,  tusaale  ahaan  kuwa  aan  raadinayn  shaqaalaynta  ama  soo  shaqeeyey  wakhti  la  tix  raaco  “  oo  ilaalinaya  qoyskiisa”  sababta  ugu  weyn  ee  aysan  waxba  u qabanayn waxay  ku  sheegeen  inay  ka  mid  tahay  arrimo  la  xiriira  dhaqaale  la’aan haysata  qoyska.  Labadaan  qodobka  waxay  keeni  karaan  in  qiimayn  la’aan  lagu  sameeyo  ka  qayb  galka  xoogga  shaqada iyo shaqaalaynta.   30. Qoysaska  saboolka  ahi  waa  kuwo  ay  ku  adagtahay  helista  shaqada  marka  la  bar  bar  dhigo  kuwa  aan  saboolka  ahayn.  Cel  celis  ahaan,  shaqaalynta  ka  dhex  jirta  saboolka  waa  9%  inay  ka  yar  yihiin  qoysaska  aan  saboolka  ahayn  (sawirka  2.15).  heerka  shaqaalayn  ee  ka  jirta  magaalooyinka  iyo  meelaha  miyiga  ah,  sidoo  kale  kala  duwanaanshaha  gobolada  oo  dhan  waa  mid  si  cad  farqigeedu  u  jiro,  inkastoo  heerka  heerka  hoose  ee  saboolnimada  ee  dadka  ku  nool  magaloyinka  ay  jirto.  Ka  qayb  galka  xooga  shaqada  oo  koreeya  waxay  xiriir  toos  ah  la  leedahay  heerka  saboolnimada,  marka  laga  qayb  galo  xooga  shaqada  suuqa  waxaa  aad  kordhaya  dadka  aan  saboolka  ahayn  ee  goboladda  dhamaan  degsiimooyinka  barakaca iyo meelaha miyiga ah ee Waqooyi bari.   31. 5tii  qof  ee  qaan  gaar  ah  mid  ka  mid  ah  ayaa  banaanka  ka  ah  xoogga  shaqada  isagoo  maaraynaya  qoyskiisa.  Qaan  gaarka  qoysaskooda  ka  shaqeeyana  waxay  u  badan  yihiin  dhulka  miyiga  ah.  Ka  qayb  galka xoogga shaqada iyo shaqaalayntu waxay noqon kartaa fahmid, sidaysan ugu jirin Soomaalida iyagu  ilaaliyo  guryahooda,  kaasoo  ay  ka  mid  noqon  karaan  hawlaha  dhaqaale  ahaan  ay  ugu  tiirsan  yihiin  sida  beeraha  iyo  xoolaha.  Run  ahaan,  hawsha  gurigiisa  ee  shaqada  ahi  waa  mid  aad  ugu  saraysa  meelaha  miyiga ah 26% waxayna ku yartahay magaalooyinka oo ay tahay 18P%. degsiimooyinka lagu barakacayna  waa 15%, Muqdisho waa 11%. Dhamaan, kuwa gurigooda hawshiisa ka shaqeeya waxay yihiin kuwo aad  u  liita  oo  saboolnimo  u  weheliso  iyo  mana  isaga  gudbi  karaan  gobollada.  Waqooyi  bari  iyo  waqooyi  galbeed,  qoysaska  saboolka  ah  waxay  aad  ugu  badan  yihiin  kuwa  qoysaskooda  shaqadiisa  ka  shaqeeya,  halka  xiriirka  ka  jira  meelaha  magalooyinka  sida  Muqdisho  iyo  degsiimooyinka  barakaca  ay  ka  yartahay  (Sawir 2.17).   Sawirka  2.13:  Ka  qayb  galka  xooga  shaqada  ee  wadamada  Sawir  2.14:  Shaqaalynta  wadamada  dakhligoodu  yar  yahay  ee  ka  dakhligoodu yaryahay ee ka saxaaraha ka hooseeya.  hooseeya saxaaraha.  100 100 [CELLRANGE] [CELLRANGE] [CELLRANG [CELLRANG % tirada dadka  da'da shaqada gaaray 80 [CELLRANGE] [CELLRANG E] % Tirada dadka da'da shaqada gaaray 80 E] E] 60 60 40 40 [CELLRANGE] 20 [CELLRANG 20 E] 0 200 400 600 800 1,000 0 GDP per capita (2015, US$) 200 400 600 800 1,000   GDP per capita (2015, US$) Isha xogta: Isu geynta qoraalka iyo xogta furan ee Banka Aduunka   S:  Isha  xogta:  Isu  geynta  qoraalka  iyo  xogta  furan  ee  Baanka  Aduunka . 42  Qoraalka Baanka Aduunka  .   Sawirka  2.15: Shaqaalaynta  Sawirka 2.16: Xooga ka qayb gal ee shaqada .  40   40 % of working age population % of working age population 30 20 20 10 0 0 Poor Non Poor Overall Poor Non Poor Overall   Isha xogta: Isu geynta qoraalka.  Isha xogta: Isu geynta qoraalka.  32. Suuqa  shaqada  ee  Soomaaliya  waxaa  ka  jira  farqi  weyn  oo  dhinaca  dhedig/laboodka  ah,  sida  cadaymaha  la  hayaa  tilmaamayaan  waxaa  shaqada  aad  ugu  yar  ka  qayb  galkeeda  heerka  haweenka.  Xooga  ka  qayb  galka  shaqada  ee  ragga  waa  32%,  marka  loo  bar  bar  dhigo  18%  oo  haweenka.  Shaqaalaynta  ragga  dhexdooda  waa  32%,  waxayna  saddex  goor  ka  badan  yihiin  haweenka  (Sawirka  2.18).  farqiga  dhedig  labaood  ee  ka  jira  shaqaalynta  waa  23%,  kanoo  aad  ugu  wada  sareeya  dhamaan  gobolkasta  4%  ama  miyi  magaalo  3%  kala  qayb  sanaanteeda.  Gobolka  waqooyi  bari  ayaana  ah  meesha  ugu hoosaysa ee farqiga u dhexeeya shaqaalaynta ragga iyo dumarka uu ugu yar yahay.   Sawir 2.17:Shaqada guriga.  30 % Tirada da'da gaartay da'da shaqada  20 10 0 Poor Non Poor Overall   Isha xogta: Xisaab qoraha.  33. Kala  duwanaanshaha  dhedig  laboodka  sidoo  kale  waa  mid  ka  dhex  muuqada  ragga  iyo  haweenka  Soomaaliyeed  marka  suuqa  shaqada  banaanka  laga  joogo,  sida  cadaymuhu  tilmaamayaan  kala  duwananashah  waxaa  sababay  shaqo  la’aanta.  Heerka  kala  duwanaanshaha  shaqaalaynta,  xaaladaha  shaqo  la’aan  oo  aad  u  koreeya  kuna  kala  duwan  ragga  iyo  haweenka  (sawirka  A.3  iyo  sawirka  A.4  ee  lifaaqa  ku  jira).  Ilbiriqsi  kasta  haweenka  shaqada  guriga  waa  sababata  ugu  weyn  ee  ka  saaraysa  xoogga  shaqada,  marka  loo  bar  bar  dhigo  6%  shaqo  la’aanta  ragga.  Dhinaca  kale,  keliya  19%  oo  haweenka  aan  shaqayn  ah  ayaa  iskuul aaday,  sababta  ugu  weyn  ee ka danbaysa  sahqa  la  ‘aantooda  waa taas, marka  la  43  Qoraalka Baanka Aduunka  .   bar  bar  dhigo  57%  ragga  aan  shaqayn.  In  ka  badan  16%  haweenka  aan  shaqayn  iyo  30%  haweenka  aan  sahqayn  ee ku  nool  Muqdisho  waxay  sheegeen  inaysan  raggu  u  ogolaan,  tanoo  ah sababta  ugu  weyn ee  shaqo la’anta  dhigtay. Halka  farqiga  u  dhexeeya  gabdhaha iyo  wiilasha ee  aadista  iskuulada  da’dooduna  tahay 6 ilaa 14 jir ay tahay mid yar oo ah 4% (sawirka 2.10), farqiga u dhexeeya aadisa iskuulada ee ragga  iyo haweenka ee la xiriirta shaqo la’aanta raga iyo haweenka waxay la xiriirtaa fursadaha waxbarasho ee  haweenka Soomaaliyeed markay gaaraan qaan gaarka.   Sawirka 2.18: Shaqaalaynta dhedig/laboodka.  Sawir 2.19: Ka qayb galka xoogga shaqada dhedig/laboodka. 40 60 % of working age population % of working age population 40 20 20 0 0 Women Men Women Men Overall women Overall men   Overall women Overall men   Isha xogta: Qoraha xisaabta.  Isha xogta: Qoraha xisaabta.  34. Sida  laga  warbxiiyey  heerka  hooseeya  ee  ka  qayb  galka  xooga  shaqo  ee  haweenka  inay  xiriir  la  leedahay  doorka  dhaqaalaha  ee  haweenka.   Halka  tilmaamaha  warbixintu soo jeedinayso in haweenku  ay  inta  badan  yihiin  shaqo  la’aan  iyo  inay  ka  shaqeeyaan  hawsha  guriga,  daraasado  kale  ayaa  soo  jeediyey  in  in  haweenka  Soomaaliyeed  aad  uga  shaqeeyaan  dhinaca  ganacsiyada  gaarka  loo  leeyahay.  Waxay  gaaraan  qaybo  aan  caadi  ahayn  iyo  hal  abuuro  ganacsi,  laakiin  sidoo  kale  waxay  door  ka  ciyaaraan  wax  soo  saarka  beeraha  iyo  hawlaha  xoolaha. Xadidnaanta  xogta  sidaan  ku  soo  sharaxnay kor  waxay   35. Bugtada, naafanimada iyo cabsida dhinaca isku dhacayda ahi dhamaan waa qodobo muhiim ah oo  ka  hor  taagan  ragga  inay  ka  qayb  qaataan  xoogga  shaqada  marka  loo  eego  dumarka  oo  iyagu  kaga  badan  xilliyadddan  goobaha  shaqada.  Amaan  daridda  ay  keentay  isku  dhacyada  waxaa  waxaa  lagu  sheegay  6%  inay  keentay  shaqo  la’aanta  ragga  marka  loo  bar  bar  dhigo  oo  keliya  ah  4%  halka  ay  haweenka  ka  yihiin  kuwo  la  dayaci  karo.  Waxaan  la  yaab  ahayn,  in  isku  dhacyada  la  xiriira  amaan  daradda  ay  saameeyeen  afartii  nin  ee  Soomaalida  ah  mid  ka  mid  ah,  markay  noqoto  go’aaka  ninku  ku  qaadanayo   inuu  xoogga  shaqada  banaanka  ka  joogo  gudaha  Muqdisho.  Marka  ay  jirto  arrin  la  xiriirta  bugtada  oo  ah  sababta  shaqo  la’aanta  ku  riixaysa  ragga  iyo  baahida  lagu  dersayo  adeeg  caafimaad  oo  lagu  gaarayo  qaybtaan  ragga  ah  si  dhibtaas  wax  looga  qabto.  Halka  naafanimada  ama  bugtada  aysan  si  toos ah xiriir  ula lahayn saboolnimada, amaan darada qul qulatooyinku keeneen ayaase si balaaran  xiriir  ula  leh  xaladaha  dadka  Soomaaliyeed.  4tii  qof  ee  Soomaali  ah  3  ka  mid  ah  ayaa  sheegay  in  amaan  darada  iyo  isku  dhacyadu  yihiin  sababta  ugu  weyn  ee  shaqo  la’aanta  saboolnimada  keentay  sababtay,  marka loo bar bar dhigo heerka qaran (sawirka 2.20).  44  Qoraalka Baanka Aduunka  .   Sawirka 2.20: Heerka saboolniada madax tiriska ee ka dhashay sababaha shaqo la’aanta.  80 % Tirada shaqo la'aanta   60 40 20 0 Overall, inactive Overall   Isha xogta: Qoraha tirooyinka.  Helitaanka kaabayaasha iyo tayada guryaha   36.Qoyska  SOomaalidu  wxuu  si  ba’an  uga  hooseeya  wadamada  dakhliga  soo  galaa  hooseeyo  dhinaca  helitaanka si  loo hormariyo ilaha biyaha iyo adeegyada faya dhawrka. Horumarinta lagu helayo biyaha  iyo  saxadu  waa  qodobada  muhyiimka  u  ah  dhaqaalaha  iyo  horumarinta  bulshada.  Biyaha  iyo  saxadu  waxay  lagama  maarmaan  u  yihiin  faya  qabka  qofka,  sidoo  kale  hawlaha  wax  soo  saar  ee  qofka,  sida  beeraha.  Biyo  la’aanta  iyo  la’aanta  adeegyada  saxo  waxay  kor  u  qaadaan  in  carruurta  ay  ku  dhacaan  cudurada  biyaha  ka  dhasha.  Waxaa  intaas  dheere,  haddii  helitaanka  adeegyadaani  hooseeyaan   waxay  saameeyaan  wakhtiga  carruurtu  ay  u  bahato  in  la  shaqaaleeyo  si  loogu  qanco  aasaaskooda  biyaha  iyo  saxo  ee  ay  u  bahan  yihiin,iyadoo  carruurta  ka  saamaynaysa  caafimaadka  iyo  wakhtiga  la  meelaynayo,  tayada  biyaha  oo  liidata  iyo  adeegyada  faya  dhowrka  oo  aan  jirin  waxay  saamayn  ku  yeelanayaan  aadiska  waxbarashada.  Keliya  qiyaastii  60%  qoysaska  Soomaaliyada  ahaa  hela  biyo  nadiif  ah,  marka  loo  bar  bar  dhigo  70%  wadamada  saboolka  ah  ee  Afrika.  Heerka  qoysaska  Soomaalida  waxay  8  goor  ka  hooseeyaan  cel  celiska  wadamada  saxaaraha  ka  hooseeya  ee  dakhligoodu  yaryahay  markay  noqoto  helitaanka  adeegyadaan,  marka  la  bar  bar  dhigo  25%  oo  ah  cel  celis  ahaan  wadamada  saboolka  ah  ee  Afrika. Tirada dadka SOomaaliyeed heerka ay ka joogaan wadamada Saxaaraha ka hoose ee dkahligoodu  yar yahay waa mid laba goor ka sii hooseeya markay noqoto heerka saxada iyo helitaanka biyo nadiif ah.   45  Qoraalka Baanka Aduunka  .   Sawirka  2.21:Helitaanka  lagu  hormarinayo  biyaha  ee  wadamada  Sawir  2.22:  Helitaanka  lagu  hormarinayo  saxada  ee  saboolka ah ee ka hooseeya Saxaaraha Afrika   wadamada  dakhligoodu  hooseeyo  ee  saxaaraha  ka  100 [CELLRANGE hooseeya .  ] 100 80 [CELLRANGE 80 [CELLRANGE ] % qoysaska 60 ] [CELLRANGE [CELLRANGE % qoyasska 60 ] ] 40 [CELLRANGE 40 ] [CELLRANGE 20 ] 20 [CELLRANGE 0 [CELLRANGE [CELLRANGE ] 200 400 600 800 1,000 0 ] ] GDP per capita (2015, US$) 200 400 600 800 1,000   Isha xogta: Qoraha tirada iyo xogta furan ee Baanka Aduunka.  GDP per capita (2015, US$) Isha  xogta:  Qoraha  tirada  iyo  xogta  furan  ee  Baanka  Aduunka . Sawirka 2.23:Helitaanka horumarinta ilaha biyahar.  Sawirka 2.24:Helitaanka horumarinta saxada.  100 20 % of working age population % of working age population 80 15 60 10 40 5 20 0 0 Poor Non Poor Overall Poor Non Poor Overall     Isha xogta: Qoraha tirooyinka.  Isha xogta: Qoraha tirada .  37. Helitaanka  si  loo  hormariyo  ilaha  biyaha  si  hagaasan  qaybaheeda  ee  miyiga  iyo  meelaha  magaalooyinka,  waxay  tilmaamaysaa  xogtu  in  maqnaanshaha  kaabayasha  qaybtaani  yihiin  dhibaatada  ugu  weyn  ee  ragaadisay.  70%  ee  dadka  ku  nool  magaaloyinka  waxay  heli  karaan  ilaha  biyaha,  marka  loo  bar  bar  dhigo  21%  qoysaska  ku  nool  miyiga  iyo  40%  oo  ah  qoysaska  ku  nool  degsiimooyinka  lagu  barakacay.  Waxaana  keenaya  farqigaan  balaraan  ee  ka  dhex  jira  miyiga  iyo  magaalada  helitaanka  ilaha  biyaha  waa  xaaladaha  ku  wareegsan  sama  helka  dhulka  miyiga,  halkaas  ay  aad  u  adagtahay  ilaha  biyaha  laga  helayo.  Heerarka  la  xiriira  waxyaabaha  aan  lacagta  ahayn  ee  tilmamaya  tacliinta  iyo  shaqaalynta  ayaana  ah  mid  ku  yar,  qoysaska  ku  nool  Waqoyi  Bar  waxaa  sahanka  tilmamaya  inay  heerkooda  hooseeya  sinaan  la  ahaan  helista  ilaha  biyaha  ee  ka  dhex  taagan  miyiga  iyo  magaalada.  Xaqiiq  ahaan,  7  ka  mid  ah  10  qof  ee  Soomaalida  ah  ee  ku  nool  magalooyinka  Waqooyi  Bari  waxay  helaan  biyo,  halka  5ka  mid  ah  tobankii  qof  ee  miyiga  goboladaas  ku  nooli  ay  iyaguna  helaan  biyaha,  dhianca  waqooyi  galbeed  52%  guryaha  magaalooyinka  iyo  9%  dadka  ku  nool  miyga  ayaa  la  sheegay inay heli karaan ilaha biyaha (sawirka 2.23)  46  Qoraalka Baanka Aduunka  .   Sawir 2.25: Tayada kore.  100 80 % qoysaska 60 40 20 0 Urban Rural IDPs Urban Rural IDPs Urban Rural IDPs Metal Sheets Plastic Sheet or cloth Harar (Somali traditional) Poor Non‐Poor   Isha xogta: Tirooyinka qoraha  Sawirka 2.26:Tayada sagxadda hoose.  80 60 % Qoysaska 40 20 0 Urban Rural IDPs Urban Rural IDPs Urban Rural IDPs Cement Mud Tiles (ceramic) Poor Non‐Poor     Xogta: Tirooyinka qoraha.  38. Waxaa  la  mid  ah,  kala  duwanaanshuhy  waa  kuwo  ku  qeexan helitaanka  ku  aadan  adeegyada  lagu  hormarinayo  faya  dhowrka,  labada  qaybeed  ee  dadka  saboolka  ah  iyo  kuwa  aan  ahayn,  iyo  farqiga  u  dhexeeya  magaalada  iyo  miyiga.  Qaybaha  balaaran  ee  kala  duwan  ee  helitaanka  lagu  hormarinayo  saxada  dadka  ku  nool  meelaha  miyiga  ah  si  loo  helo  nidaam  la  hormariyey  oo  saxada  ah,  marka  la  bar  bar dhigo 13% oo ah meelaha magaalooyinka. Qaybaha goboladda kala duwan ee Soomaaliya tiro ahaan  waa  kuwo  aan  sugnayn.  Qiyaasta  14,  12  iyo  11%  dadka  ku  nool  Waqooyi  Bari,  Muqdisho  iyo  Waqooyi  gableed  caadi  ahaan  waxay  heli  karaan  nidaamk  faya  dhowr.  Helitaanka  faya  dhworka  nidaamka  lagu  hormarinayona  waxaa  si  xoog  leh  ugu  baahan  dadka  saboolka  ah.  Dhamaan  wax  ka  yar  5%  dadka  qoysaskoodu  saboolka  yahay  ayaa  sidoo  kale  ka  hor  maray  helitaanka  faya  dhworka,  marka  la  bar  bar  dhigo qoysaska aan saboolka ahayn (sawirka 2.24)  39.Tayada  guryaha  ayaa  waxaa  saameyey  saboolnimada.  Inta  badan  guryaha  Soomaalida  ee  qoysaska  soomaalidu  haystaan,  saqafka  guryaha  waxaa  saran  jiingad.  Meelaha  magaalooyinka,  85  iyo  86  %  qoysaska  saboolka  ah  iyo  kuwa  aan  saboolka  ahayn  waxaa  guryaha  u  saaran  jiingad.  Meelaha  miyiga  ah  iyo  barakacayaasha, saqafka jiigadda  wuxuu  tilmaamaya  in  qoyska  uu gurig  au saran  yahay  uusan  ahayn  47  Qoraalka Baanka Aduunka  .   sabool. 71% qoysaska aan saboolka ahayn ee ku nool miyiga waxay guryaha saartaan jiigadda, marka loo  bar  bar  dhigo  qoysaska  saboolka  ah  waxay  ka  yihiin  40%.  Qiyasta  56%  qoysaska  aan  saboolka  ahayn  ee  ku  nool  xeryaha  barakaca  waxay  iyana  guryaha  saartaan  jiigadaha,  marka  loo  bar  bar  dhigo  qoysaska  saboolka  ah  ee  kunool  xeryahaas  waxaa  tiradoodu  noqonaysaa  33%  (Sawirka  2.25).  inta  badan  guryaha  qoysaska  Soomaalida,  sibidka  dhulka  waxaa  la  dhigaa  shamiito,  66  iyo  72%  qoysaska  saboolka  ah  iyo  kuwa  aan  saboolka  ahayn  ee  ku  nool  meelaha  magaalooyinka  ah.  Waxaa  taas  la  mid  ah  jiingadaha,  qoysaska  aan  saboolka  ahayn  ee  kunool  miyiga  iyo  meelaha  lagu  barakacay  guryahoodu  inta  badan  waxay guraha sagxadooda dhigaan shamiito (54 % iyo 25% qoysaska saboolka ah). Qosyaska saboolka ah  waxaa  guryahooda  sagxaddiisa  ay  tahay  meel  banaan  (54  iyo  32%  ayeyna  ka  tahay  qoysaska  aan  saboolka ahayn (Sawirka 2.26)  40.Kharashaadka  agabka  korantada  waa  tilmaamo  xoogan  oo  wanaagga  qoysaas  Soomaalida.  Kharashaadka  ku  baxa  aaladaha  koranta  waxaa  qayb  ahaan  ay  u  isticmalaan  isku  xirka  helitaanka  kaabayaasha  korantada.  Cel  celiska  kharashaadka  aladaha  koranda  ku  baxa  qofkii  31  dollar  weeye  sanadkii,  tanoo  tusinaysa  baaxadda  kala  duwanaanta  u  dhaxaysa  saboolka  iyo  qoysaska  aan  saboolka  ahayn.  Qoysaska  aan  saboolka  ahayn  waxay  ku  kharash  gareeyaan  korantada  celi  celis  ahaan  47  dollar,  marka  loo  bar  bar  dhigo  qoysaska  saboolka  ah  oo  iyagu  kharash  gareeya  9  dollar  keliya.  Kala  duwanaanshaha  qoysaska  saboolka  aa  ahayn  ee  magalooyinka  ku  nool  wax  saa  I  sii  weyn  ma  ahan  marka  loo  fiiriyo  sida  ay  ukala  duwan  yiyiin  qoysaska  saboolka  ah  ee  magaalooyinka  gobollada  kala  duwean  ku  ool.  Kharashka  ay  ku  bixiyaan  korantada  qoysaska  aan  saboolka  ahayn  ee  magaalooyinka  degan cel celis ahaan wuxuu u dhexeeyaa 57dollar sanadkii gobolka Waqooyi bari, Muqdishana 61 dollar  marka  la  bar  bar  dhigo  Waqooyi  Galbeed  13  dollar  iyo  Muqdisho  18  dollar  oo  qoysaska  saboolka  ahi  ku  kharash  gareeyaan  korantada.  Sida  ay  helitaanka  saxada  iyo  biyuhu  ku  yihiin,  isticmaalka  korantada  dhulka miyiga ah waa mid hagaajinaya xaaladaha faya qab, iyadoo dhaqaalaha ay haystaan uu yahay mid  aad u yar. Isticmaalka agabka korantada ee qofkii waa 2 dollar sanadkii qoysaska saboolka ah ee ku nool  miyiga, marka loo bar bar dhigo qoysaska aan saboolka ahayn ee ku nool miyiga (sawirka A.5 ee la socda  lifaaqa.  Helitaanka caafimaadka   41. Helitaanka  caafimaadka  wuxuu  caadi  ahaan  ku  koreeyaa  meelaha  magaalooyinka  ah.  Isbitaaladu  inta  badan  waxay  ku  yaalaan  meelaha  magaalooyinka  ah,  caadi  ahaan  carruurta  ku  dhalata  magaalooyinka  waxay  u  badan  yihiin  kuwo  ku  dhasha  isbitaalada  ama  goobaha  bukaan  socodka  marka  loo bar bar dhigo carruurta ku dhalata dhulka miyiga ah. Waxaa taas la mid ah, helitaanka biyaha, saxada  iyo  korantada,  helitaanta  isbitaalada  ama  goobaha  bukaan  socod  eegaha  caadi  ahaan  uma  kala  duwan  qoysaska  saboolka  ah  iyo  kuwa  aan  saboolka  ahayn  ee  ku  nool  magaalooyinka,  laakiin  kala  duwanaanshaha  waxaa  la  tix  gelin  karaa  markay  noqoto  meelaha  miyiga  iyo  degsiimooyinka  lagu  barakacay  (Sawirka  2.28).  cadaymahaani  waxaa  taageraya  qoraalada  ku  aadan  in  meelaha  dhaqaaluhu  yar yahay keliya aysan qoysasku awoodin inay helaan adeegaan.  42.Qoysaska saboolka ahi wax yar ayey ku bixiyaan adeegyada caafimaadka marka loo eego qoysaska  aan  saboolka  ahayn.    Cel  celis  ahaan  sanadkii  kharashaadka  ay  ku  bixiyaan  caafimaadka  qiyaastii  waa  2  dollar  iyo  8  dollar  qofkii  ka  mid  ah  kuwa  saboolka  ah  ama  kuwa  aan  saboolka  ahayn,  (sawirka  2.7).  qoysaska aan saboolka ahayn ee ku nool Waqooyi bari magaaloyinkooda waxay qiyaastii caafimaadka ku  kharash  gareeyaan  sanadkii  11  dollar  iyo  12  dollar  oo  magaalooyinka  ah,  qiyaasta  60  ilaa  90%  qoysaska  aan  ahayn  saboolka  ee  degan  Waqooyi  galbeed  iyo  Muqdisho.  Kharasha  caafimaadka  ee  ku  baxa  dadka  48  Qoraalka Baanka Aduunka  .   saboolka  ahi  wuxuu  la  mid  yahay  inta  la  soo  gudbiyey.  Qoysaska  saboolka  ah  ee  Waqooyi  bari  qofkii  waxay  kharash  gareeyaan  qiyaastii  3.6  dollar  waa  kuwa  magaalooyinka  degane  iyo  3.3  oo  ah  kuwa  miyiga  degan  sanadkiiba,  halka  qoysaska  Waqoyi  galbeed  iyo  Muqdisho  ay  kharash  gareyaan  2  dollar,  waa  kuwa  magaalooyinka  degane,  miyiga  Waqooyi  galbeed  1.2,  miyiga  Muqdishana  2.6.  Markaad  fiiriso  kala  duwanaanshaha  kuwa  saboolka  ah  iyo  kuwaan  ahayn,  waxaa  jira  xoogaa  kala  duwanaan  ah  oo  ku  aadan  kharashaadka  ay  ku  bixiyaan  caafimaadka  oo  u  dhexeeya  saboolka  iyo  qoysaska  aan  saboolka  ahayn ee ku nool degsiimooyinka lagu barakacay, 1 dollar waa kuwa saboolka ah, 1.2 dollarna waa kuwa  aan  saboolka  ahayn.  Waxaa  intaas  dheer  cadaymaha  la  helay  ee  lagu  soo  xusay  cutubkii  hore  (sawirka  1.9  iyo  shaxda  1.1),  waxaa  jira  kala  duwanaan  yar  oo  kharashaadka  caafimaadka  ku  baxa  una  dhexeeya  qoysaska  saboolka  ah  iyo  kuwa  aan  saboolka  ahayn  ee  ku  wada  nool  degsiimooyinka  lagu  barakacay,  waana  tilmaan  heerkeeda  sareeyo  oo  tilmaamaysa  sida  aysan  kala  duwanaanta  labada  qaybood  u  kala  fogayn  iyo  inay  yihiin  kuwa  uga  nugul  qoysaska  aan  saboolka  ahayn  ee  ku  nool  degsiimooyinka  lagu  barakacay.    Sawir 2.27: Cel celiska kharashka caafimaadka ee sanadkii.  Sawir  2.28:  Carruurta  ku  dhalata  isbitaalka  ama  goobaha  bukaan socodka.  14 100 12 10 80 % of born children 8 US$ per capita 60 6 4 40 2 20 0 0 Poor Non‐Poor Overall   Poor Non‐Poor Overall Source: Authors’ calculation.    Source: Authors’ calculation.      49  Qoraalka Baanka Aduunka  .   3. Qiimaynta lagu wanaajinayo xaaladaha gobolka Waqooyi Galbeed   FARIIMAHA MUHIIMKA AH Dhacdooyinka saboolnimada ee la yareeyey intii u dhaxaysay 2013 iyo 2016 oo ka soo degtay 69 % timidna 64% meelah amiyiga ah iyo 57% ilaa 52% oo ah meelaha magaalooyinka. Hoos u dhaca arrimaha saboolnimadaan waxaa la mid ah meelaha miyiga ah iyo magaalooyinka, laakiin saboolnimadu waxay weli si balaaran uga jirtaa meelaha miyiga ah. Isla wakhtigaan, farqiga saboolnimada ayaa hoos loo dhigay inta u dhaxaysa 29% oo la keenay 24% meelaha miyiga ah, meelaha magaalooyinka qaybo ka mid ahan 20 ilaa 19%. Sidaa darteed, saboolnimada lacagta ah ayaa si weyn hoos loogu dhigay miyiga marka loo eego magaalooyinka. Hoos u dhaca saboolniada miyiga ma ahan mid lala xiriirinayo xawaaladaha, halka meelaha magaalooyinka kororka saboolnimada lala xiriiriyo habka wax looga helo xawaaladaha. Intii u dhaxaysay 2013 iyo 2016 dhacdooyinka saboolnimada ayaa kor u kacay 8% qoysaska magaalooyinka ku nool ee wax ka hela xawaaladaha, iyo 9% hoos u dhac saboolnimada ah oo ku timid qoysaska magaalooyinka ku nool ee aan xawaaladaha wax ka helin. Meelaha miyiga ah, hoos u dhaca saboolnimada waa mid balaaran 23% kuwa wax ku hela xawaaladaha, iyo 4% oo ah kuwa aan ku hwelin wax xawaaladaha. Kororka saboolnimada ee magaalooyinka waxaa lagu sharixi karaa saamayn kala duwan oo la xirirta in magaalooyinka dadka degan ee wax ku hela xawaaladaha ay ka kobcaan xawaaladah oo aysan u sii baahnaan inay ku tiirsanaadaan wax badan iyo qoysaska kale e saboolka ah ee ku nool magaalooyinka oo iyana bilaaba inay wax ku helaan xawaaladaha. Hoos u dhaca saboolnimada miyiga ma ahan mid ay sababtay xawaaladaha iyadoo ay weli tiro isku mid ahi xawaaladaha lacago ka helaan, taasoo cel celis ahaan yarayd. Farqiga waxbarasho ee saboolka miyiga waa mid balaaran intii u dhaxaysay 2013 iyo 2016. Halka dad ku nool meelaha magaalooyinka ay ku sii badanayaan inay noqdan kuwo wax qora 2013 iyo 2016, qoysaska saboolka ah ee miyiga wa kuwa wax qoristoodu yartahay. Kororka heerka wax akhris ee magaalooyinka waxaa caadi ahaan loo aanaynayaa heerka waxbarasho ee sareeya, taasoo keentay in dadka aan wax baran ee magaalooyinka ay hoos u dhacdo mudadii xilligaan lagu jiray. Meelaha miyiga, qoysaska aan saboolka ahayn waxay jooteeyeen heer isla mid ah oo wax qorista ah, laakiin kuwa saboolka ahi waxay hoos ugu sii dhaceen 6%. Waxay balaaran ee ay wadaagaan dadka saboolka ah ee miyga ku nooli waa waxbarasho la'aan sanadkii 2016 marka la bar bar dhigo 2013. Qoysaska saboolka ah ee miyigu waxay u muuqdaan inay noloshooda ka saareen waxbarashada taasoo ku sii haynaysa inay ka baxaan saboolnimada. Si loo yareeyo sinaan la’aanta iyo saboolnimada, helitaanka iyo suur galnimada adeegyada muhiimka ah waa in la hor mariyaa qoysaska saboolka ah, iyadoo barnaamijyadaani aan laga qayb gelin, khaas ahaan markay noqoto waxbarashada. Heerarka waxbarasho ee ku sii xumaanaya meelaha miyiga ah caadi ahaan waxaa sababa aadista iskuulada oo yar, iyadoo hoos ay qaybtaani ugu sii dhacday 8%. Aadista iskuuladu waxay ku korortay magaalooyinka iyo xoogaa yar oo 50  Qoraalka Baanka Aduunka  .     43. Gobolka  waqooyi  galbeed  ee  Soomaliya  waxaa  laga  diwaan  gliyey  heer  tayo  wanaajin  oo  gobolku  helayo intii u dhaxaysay 2013  iyo 2016. Keliya gobolka waqooi galbeed, waxaa jirtay talaabooyin sahan  cabir saboolnimada ah looga qaaday sanadkii 2013. Iyadoo la isticmaalayo tirooyin la isku bar bar dhigay  sahankii 2013 iyo 2016 (Shaxda 3), dhacdooyinka saboolnimada keena ayaa hoos u dhacay qiyaasta 69%  oo  ay  tagtay  64%  meelaha  miyiga  ah,  halka  57%  ilaa  52%  ay  noqotay  meelaha  magaalooyinka  ah.  Waxyaabaha  keenay  hoos  u  dhaca  saboolnimada  waa  wax  isku  mid  ah  oo  ka  dhacay  miyiga  iyo  magaalooyinka (sawirka 3.1), laakiin weli saboolnimadu si balaaran ayey uga jirtaa  miiga.   Wax ka badan  1kii  qof  ee  ka  mid  ah  labada  qof  eek  u  nool  magaalooyinka  weli  waa  sabool,  waxaana  taas  ka  sii  daran  3dii  qof  eek  u  nool  miyiga  laba  ka  mid  ah  ayaa  sabool  ah.  Heerka  celi  celiska  saboolnimada  yaraanysa  waxay ahayd 1.5% meelahamagaalooyinka ah iyo 1.8% oo ah meelaha miyiga ah.   44.Horumarinta  wanaajinta  xaaladaha  intii  u  dhaxaysay  2013  iyo  2016  qoysaska  inta  badan  ka  faa’iidaystay  waa  kuwa  miyiga  marka  loo  eego  magaalada  kuwa  ku  nool.  Sanadii  2013  farqiga  saboolnimada  waxay  ahayd  20%  meelaha  magaalooyinka  ah  iyo  29%  oo  ah  ah  miyiga  ah,  halka  19%  iyo  24% ay kala yihiin magaalooyinka iyo miyigu. Weli miyigu waa mid si balaaran ugu jira saboolnimo marka  loo  eego  magaalada,  maadaama  uu  celceliska  saboolnimo  ka  fog  yahay  heerka  saboolnimada.  Intii  u  dhaxaysay  2013  iyo  2016,  farqiga  saboolnimada  ee  ka  jira  Waqooyi  Galbeed  wuxuu  hoos  u  dhacay  5%  meelaha  miyiga  ah,  keliya  1%  meelaha  magaaloyinka  ah  (sawirka  3.2).  sidaa  darted,  saboolnimada  qoysaska  miyiga  waxay  ka  faa’iidaysteen  wax  ka  badan  kuwa  saboolka  ah  ee  magaalada  xaaladaha  lagu  wanaajinayo  wakhtigaan,  waxayna  taasi  keentay  in  farqigii  saboolnimada  ee  jiray  ay  hoos  u  dhacdo,  iyo  si la mid ah inay hoos u dhacdo dhacdooyinka keena saboolnimada. Celcelis ahaan, qoysaska reer miyiga  ah  oo  saboolka  waa  kuwo  kharasho  badan  leh,  waxayna  markasta  ku  dhow  yihiin  saboolnimada  marka  51  Qoraalka Baanka Aduunka  .   loo  eego  2016,  marka  loo  eego  sannadka  2013.  Qoysaska  maagaalada  ee  saboolka  ah  ee  ka  faa’iidystay  waxay  ka  badan  yihiin  kuwa  magaalada  ee  markay  timaado  horumarinta  wanaajinta  xaaladdaha  inta  wakhtiga  lagu  guda  jiray.  Intaas  kadib  waxaa  si  balaaran  hoos  ugu  dhacay  farqiga  saboolnimada  iyo  si  la  mid  ah  dhacdooyinka  saboolnimo.  Cel  celis  ahaan,  saboolnimada  qoysaska  miyga  waa  mid  ku  aadan  kharashkooda  oo  sareeya  iyo  inay  noqdaan  kuwo  had  iyo  goor  u  dhow  heerka  saboolnimada  sanadka  2016 marka la bar bar dhigo sanadka 2013.   Sawir 3.1: Dhacdooyinka saboolnimada  2013‐2016.  100 90 Poverty incidence (% of population) 80 70 69 64 60 57 50 52 40 30 20 Urban Rural 10 0 2013 2016 Isha xogta: Xisaabinta qoraayaasha  45.Sinaan  la’aanta  ayaa  sidoo  kale  hoos  u  dhacday  iyo  iyadoo  hadda  magaalooyinka  kaga  korayso  marka  loo  eego  miyiga.    Sanadkii  2013,  tirooyinka  GINI,  wuxuu  ku  cabiray  sinaan  la’aanta  wuxuu  ku  qiyaasay  43  inay  tahay  magaalooyinka,  halka  46  ay  tahay  mid  ka  dhex  jirta  qoysaska,  halka  34  iyo  32  goboladaani  ay  yihiin  sanadkii  2016  (Sawirka  3.3).  sinaan  la’aantu  waxay  hoos  u  dhacday  2013  iyo  2016  labada dhinaca ee miyiga iyo magaalada 9% iyo 14%. Sanadkii 2013, sinaan la’aanta ka jirta miyiga waxay  ahayd  mid  aad  uga  balaaran  marka  loo  eego  magalaada,  isbedel  lagu  soo  rogay  2016.  Horumarinta  xaaladaha  faya  qab  ee  intii  u  dhaxaysay  2013  iyo  2016  ee  gobolka  Waqooyi  galbeed  waxay  la  xiriirtaa  yaraynta  dhacdooyinka  saboolnimada,  sidoo  kale  qoysaska  saboolka  ah  cel  celiskooda  kharash  inuu  ku  dhowaado  heerka  saboolnimada,  taasoo  ah  inay  helaan  taageero  si  loo  yareyo  kharashaadkooda  guud.  Sidoo  kale  in  tirade  2013  ee  ahayd  mid  balaaran  caadi  ah  hoos  loo  soo  dhigay  2016  markay  noqoto  kharashka is bar bar dhig ay isticmaalayeen 2013.   52  Qoraalka Baanka Aduunka  .   SHAXDA 3: CREATING COMPARABLE POVERTY ESTIMATES FOR 2013 AND 2016  Cutubkaan  waxaa  loo  adeegsaday  xogta  ka  timid  SLHS  2013  si  loo  fhamo  isbedleada  saboolnimada  iyo  calaamadaha  kale  ee  dhaqan  dhaqaale  ee  saddexdii  sano  ee  ka  horaysay  2016.  Sahankii  SLHS  2013  qalinta  iyo  waqadaha  warayisga  lagu  qaaday  (PAPI)  iyo  tusaalaha  qaab  dhismeed  ee  la  socday  ee  ku  aadan  magaalada  iyo  meelaha  miyiga  ah.  Qiyaasha,  sahanka  SHFS  2016  waxaa  lagu  fuliyey  iyadoo  la  isticmaalayo  gacan  laga  helay  aalada  kaambuterka  oo  waraysiyada  lagu  qaaday  (CAPI),   taasoo  loo  adeegsaadahay  habka  iyo  qaab  dhismeedka  qoysaska  miyiga  ku  nool.  Waxaa  intaas  dheere,  su’aalaha  waxay  ahaayeen  kuwo  tiro  ahaan  kala  duwan,  waxaa  ku  jiray  habka  isticmaalka.  Sidaa  darted,  qiyaasta  saboolnimada  2013  waxay  ugu  horayn  ahayd  mid  la  bar  bar  dhigo  2016  ka  hor intaan la isu keenin wixii la fuliyey.   More  specifically,  the  originally  estimated  poverty  incidence  in  2013  is  not  comparable  with  that  of  2016  for  two  main  reasons.  First,  the  questionnaires  considered  different  food,  non‐food  and  durable  items.  Second,  the  SHFS  2016  considers  a  standard  international  poverty  line  while  SLHS  2013  derived  a  poverty  line  based  on  a  needs‐based  approach  using  an  average  calorie  intake  as  reference point and an allowance for non‐food consumption.  Si la isu bar bar dhigo 2013 iyo 2016, isticmaalka isu eegidda 2013 waxaa lagu sar gooyey marka laga  saaro cuntada iyo agabka aan cuntada ahayn ee aan xogta su’aalaha lagu darin sahankii la qaadayey  2016  (  Shaxda  A.  4  ee  ku  jirta  lifaaqa).  Dhacdooyinka  saboolnimada  waxaa  la  isugu  geeyey  heerka  isticmaalka ee caalamiga ah ee lagu qiimeeyo saboolnimada oo ah US$ 1.90 (2011 PPO) si loo qeexo  2013.  Sanadkii  2011,  waxay  ahayd  qiyaasta  qiimaha  saboolnimada  US$1  (2011  PPP)  waxayna  la  qiimo tahay 10,731 Somali Shillings. Si loo helo qiimaha 2013, sicir bararka waxa lagu sheegay 58.4%  intii  u  dhaxaysay  2011  iyo  2013.  Ugu  danbayn,  cel  celika  heerka  sarifka  shilling  soomaaliga  iyo  kan  Somaliland  ee  Dollarku  wuxuu  ah  waxaa  lagu  qiimeeyey  halkii  dolaar  20,360.53  shillin  Somali,  kan  Soomaliland  halkii  dollar  6,733.69.  intaa  kadib  heerka  saboolnimada  sanadkii  2011  waxaa  lagu  sal  gooyey 1.90 iyadoo loo bedelayo sarifka shillin Soomaaliland ah ee ah 10,680.11 inuu qofkii maalintii  isticmaalo  sanadka  2013  sahanka  ahaa.  Ugu  danbayn  heerka  saboolnimada  ee  la  xisaabiyey  waa  agabka  la  isticmaalayo  oo  lagu  daray  xogta  la  raadiyey  2016  laakiin  aan  ku  jirin  su’aalaha  xogtii  la  qaaday  2013(shaxda  A.  5  ee  lifaaqa).  Heerka  cabir  ee  la  xisaabiyey  waxaa  lagu  qiyaasay  cel  celiska  isticmaal  ee  sanadka  2016,  iyadoo  xogtu  dabooshay    agabkii  ka  maqnaa  xogtii  2013  su’aalaha  ku  jiray.  Waxaa  xoogga  la  saaraya  hab‐socodyadan  caadiga  ah,  iyadoo  lagu  muujiyey  in  la  barbardhigayo  heerka  saboolnimada  ee  sannadka  2016‐ka  oo  la  mid  ah  marka  la  tixgelinayo  isticmaalka  wadarta  guud  iyo  heerka  caalamiga  ah  ee  saboolnimada,  iyadoolaga  shidaal  qaadanayo  is bar bardhigga isticmaala iyo cabirka saboolnimada (Sawirka A.6 ee ku jira lifaaqa).      53  Qoraalka Baanka Aduunka  .   46. Wax isla wadaagga balaaran ee kharashaadka ay isticmaalaan dadku wuxuu ka hooseeyaa maalintii 2  dollar  marka  la  fiiriyo  sahanka  2013  iyo  2016.  Wax  wadaagga  dadka  ee  kharaashaadka  maalintii  ee  ka  hooseeya  2  dollar  wuxuu  aha  amid  tartiid  ah  u  kordhayey  ilaa  sahankaan.  Intii  u  dhaxaysay  2013  iyo  2016  waxay  ahaayeen  tirooyinka  miyiga  iyo  magaaladu  kuwo  isku  m  id  ah  (sawirka  3.4  iyo  sawirka  3.5).  ku  dhowaad  60  iyo  70%  bulshada  magaalada  iyo  miyiga  waxay  caadi  ahaan  quudanayeen  wax  ka  yira   qiimahaan  sanadkii  2016.  Waxay  wax  yar  koru  kacday  cel  celiska,  inta  badan  qoysaska  miyiga  heerka  saboolnimada  ee  hoos  u  dhaca  dhacdooyinka  saboolnimada  iyo  farqiga  saboolnimada.  Weli  kharashka  ay isticmaalaan dadka magalaadu waa mid ka sareeya marka la bar bar dhigo kuwa miyiga. Waxaa intaas  dheere,  waxaa  jirta  farqi  barlaaran  oo  u  dhexeeya  kharashaadka  ay  isticmaalaan  heerkooda  sanadihii  u  dhexeeyey 2013 iyo 2016 waxay dadka bixiyaan ama waxa ugu badan ee ay kharash gareeyaan. Waxaan  tan  lagu  suntay  heerka  kharas  garayn  ee  cel  celis  ahaan  meelaha  magaalooyinka  iyo  qoysaska  miyiga  sanadkii 2013.  Sawirka 3.2: Farqiga saboolnimada.  Figure 3.3: Isku xidhka GINI 35 50 45 46 Poverty gap (% of poverty line) 30 43 GINI coefficient (0‐100) 29 40 25 24 35 34 32 30 20 20 19 25 15 20 10 15 10 Urban Urban Rural 5 Rural 5 0 0 2013 2016 2013 2016     Isha xogta: Xisaabinta qoraayaasha.  Isha xogta: Xisaabinta qoraasyaashaAuthors’ calculation.  47. Qoysaska  saboolka  ah  ee  wadaagaya  waxay  xawaaladah  aka  helaan  waxay  ahaayeen  kuwo  isku  mid  ah  2013  iyo  2016,  halka  kuwa  aan  saboolka  ahayn  ee  miyiga  ku  nooli  kordheen  iyo  kuwa  magaalada  oo  hoos  u  dhacay.  Ku  dhowaad  16%  qoysaska  saboolka  ah  iyo  30%  kuwa  aan  saboolka  ahayn  ayaa  xawaaladaha  wax  ku  hela  sanadkii  2013,  keliya  6  –  7%  meelaha  miyiga  ah.  Sanadkii  2016  19%  dadka  saboolka  ah  ee  magaalooyinka  iyo  23%  kuwa  aan  saboolka  ahayn  ee  magaalooyinka  waxay  helayeen  xawlaad.  Halka  13%  iyo  15%  dadka  saboolka  ah  ee  miyiga  iyo  kuwa  aan  saboolka  ahayni  ay  Iyana  helayeen  (sawirka  3.6).  qoysaska  sabolka  ah  ee  wadaaga  waxaaladaha  waxay  ka  helaan  sida  sahanka  2013  iyo  2016  yahay  meelaha  magaalooyinka  iyo  miyiga  ma  ahayn  kuwo  tiro  ahaan  kala  bedelan.    Dadka aan saboolka ahayn saamiyada ay ka helaan meelaha magaaloyinka waxay hoos ugu dhaceen 7%   taas  oo  ku  laba  laamaysa  meelaha  miyiga  ah.  Dadka  reer  miyiga  ah  wali  waxay  helaan  lacagta  la  soo  xawilo wax ka yar dadka magaaloyinka ku nool, marka loo fiirsho farqiga u dhaxeey lacagta xawaalada ee  reer  miyigu  helaan  waxaa  ku  yimid  hoos  u  dhac  saameeyey  dadka  faqiirka  ah  iyo  kuwa  aan  saboolka  ahayn intii u dhaxaysay 2013‐2016  54  Qoraalka Baanka Aduunka  .   48.Cadadka lacageed ee xawaaladaha laga helay waxay ahaayeen kuwo hoos u dhacay 2013 ilaa 2016, intaan ka ahayn qoysaska magaaloyinka ee aan saboolka ahayn.1 sanadkii 2013 qoysaska aan Tirooyinkaan  waxaa  loo  turjumi  karaa  si  taxadar  leh,  iyagoo  aad  uga  hooseeya  warbixinaha  laga  helayo  ilaha  kale.  Warbixinaha  ku  aadan  xawaaladaha  ee  la  ururiyey  waxay  la  mid  yihiin  kuwo  laga  qaaday  wax  haysiga qoysaska. Sidaa darteed waxaa la rajaynayaa inaan keliya xoogga la saarin astaamaha qoysas gaar  ah  keliya.  saboolka ahayni waxay heleen cel celis ahaan qofkii lacag gaaraysa 632 dollar qoflkii, halka meelaha miyigana ay heleen 367 dollar, waxaa raaca qoysaska saboolka oo helay 329 iyo ugu danbayn miyiga saboolka ah oo helay 242. Saddex sano ka dib, qoysaska magaalooyinka ee aan saboolka ahayn cel celis waxay helaan 445, qoysaska aan saboolka ahayn ee miyiga 277 dollar, halka kuwa saboolka ah ee miyiga ku noolna cel celisa ahaan ay heleen sanadkii 238 dollar iyo kuwa saboolka ah ee magaalooyinka 227 (sawirka 3.7). cadadka lacageed ee xawaaladaha ee qoyska helay waxay hoos u dhacayeen si tar tiib tartiib ah laga soo bilaabo 2013 ilaa 2016 meelah amiyiga ah, qiyaasta 50 iyo 30% oo qoysaska saboolka ah ee magaalooyinka iyo kuwa aan saboolka ahayn ee miyiga, waxaa soo raaca isla wakhtigaan miyiga iyo qoysaska aan saboolka ahayn waxay la kulmayeen koror qiimaha xawaaladaha ay ka helaan, taasoo ka caawin kari lahayd inaan lagu kala saari karin sida sabool ay u yihiin sanadkii 2016. Qoysaska saboolka ah weli way helaa, cel celis ahaan qimaha ugu yar ee lacagaha xawaladaha ay ka helaan marka loo eego qoysaska aan saboolka ahayn. weli farqiga u dhexeeya cadadka lacageed ee la helay qoysaska saboolka ah iyo kuwa aan saboolka ahayn waam id hooseeya meelaha miyiga ah iyo inuu koreeyo magaalooyinka intii u dhaxaysay 2013 iyo 2016.                                                                     Tirooyinkaan  waxaa  loo  turjumi  karaa  si  taxadar  leh,  iyagoo  aad  uga  hooseeya  warbixinaha  laga  helayo  ilaha  kale.  Warbixinaha ku aadan xawaaladaha ee la ururiyey waxay la mid yihiin kuwo laga qaaday wax haysiga qoysaska. Sidaa  darteed waxaa la rajaynayaa inaan keliya xoogga la saarin astaamaha qoysas gaar ah keliya.  55  Qoraalka Baanka Aduunka  .   Figure 3.4: Distribution of consumption in urban areas.  Figure 3.5: Distribution of consumption in rural areas. 100 100 90 90 Boqoleyda tirada dadka 80 80 Boqoleyda tirada dadka 70 70 60 60 50 50 40 40 2016 2016 30 30 20 2013 20 2013 10 10 0 0 0 2 4 6 8 10 12 0 2 4 6 8 10 12 Kharashka maalintii qofka ku baxa  Kharashka maalintii qofka ku baxa   (2011 US$ PPP) (2011 US$ PPP)     Isha xogta: Xisaabta qoraayaasha.  Isha xogta: Xisaabta qoraayaasha.  Sawirka 3.6: Qoysaska hela xawaaladda.  Sawirka 3.7:Qiimaha lacagaha xawaladaha laga helays. % Qoysaska wax ku hela xawaaladaha  35 700 Qiimaha dakhli ee qofka sanadkii (2011 US$  30 632 30 600 25 23 500 455 19 20 400 367 329 PPP) 16 15 15 13 277 300 242 227 238 10 200 7 6 5 100 0 0 Urban: Poor Urban: Non‐ Rural: Poor Rural: Non‐ Urban: Poor Urban: Non‐ Rural: Poor Rural: Non‐ poor poor poor poor 2013 2016 2013 2016     Isha Xogta:Xisaabta qorayaasha.  Isha xogta: Xisaabta qoraayaasha.  48. Meelaha magaalooyinka ah, dhacdooyinka saboolnimada waxay kku sii kordhayaan qoysaska,  kuwa wax ku hela xawaaladaha iyo kuwaan ku helinba. 2013 dhacdooyinka saboonimadu waxay  ahaayeen kuwo aad gu sareeya qoysaska magaalooyinka dhexdooda kuwaasoo aan wa xku helin  xawaaladaha, waxayna ahaayeen 62%  marka loo eego kuwa aan waxba helin (41%). Sanadkii 2016  farqiga u dhexeeya qoysaska kuwa xawalahda wax ku hela iyo kuwaan ku helin ee magaalooyinka waa  hooseeyey, tan intii dhacdooyinka saboolnimada ee qaybtaan lagu suntay 49%, waxay markii danbe  noqdeen 53% (Sawirka 3.8). saddexdii sano ee la soo dhaafay, dhacdooyinka saboolnimada waxay  kordheen 8% qoysaska xawaaladaha wax ku hela, iyo hoos u dhac ah 9% kuwa magaalooyinka ee aan  xawaaladaha wax ku helin. Wax wadaagga qoysaska saboolka ah ee xawaaladaha wax ka hela waxay la  mid ahayd tirade 2013 iyo 2016, laakiin celcelis ahaan cadadka la helay hoos ayuu u dhacayey marka la  eego qoysaska saboolka ah ee magaalooyinka (Sawir 3.7).  kororka saboolnimada ee magaalooyinka  waxaa lagu sharxi karaa saamayno kala duwan oo ay ka mid tahay dadka magaalooyinka xawaladaha  wax ku hela oo qaarkood ka gudba, iyagoona ka kabta saboolnimada aysanna u sii baahanayn inay ku sii  56  Qoraalka Baanka Aduunka  .   tiirsanaadaan xawaaladaha iyo qoysaska kale ee saboolka ah ee magalooyinka oo Iyana bilaaba inay wax  ku helaan xawaaladaha.     49. Meelaha  miyiga  ah,  dhacdooyinka  saboolnimadu  waxay  hoos  ugu  dhaceen  si  balaaran  markay  helaan  xawalaadaha  lacagaha  la  isugu  diro  iyo  kuwa  aan  helin  oo  Iyana  xooga  ay  hoos  uga  dhacdo.  Sanadkii  2013  dhacdooyinka  saboolnimada  waxay  ahaayeen  kuwo  aad  u  sareeya  marka  loo  eego  dadka  wax  ku  helo  xawaaladaha  (79%),  iyagoo  aad  uga  koreeya  kuwaan  wax  ku  helin  oo  ahaa  65%  qoysaska  qarabada  la  aha  kuwa  xawaaladaha  wax  ku  hela  ee  miyiga  waxay  gaaraysaa  (55%,  sawirka  3.8).  dhacdooyinka  saboolnimadu  waa  kuwo  si  balaaran  hoos  ugu  dhacay  (dhibcaha  23%)  kuwa  xawaaladaha  wax  ku  hela  iyo  heer  iska  dhexe  oo  ah  kuwa  aan  ku  helin  ee  ku  nool  miyiga  taasoo  ah  dhibcaha  4%.  Yaraanshaha  saboolnimada  ee  meelaha  miyiga  ah  waxaa  ugu  wacan  iyadoo  qoysaska  xawaaladaha  wax  ku  helaa  ay  isla  wadaagaan  qoysaaska  saboolka  ah  ee  iyagu  aan  waxba  ku  helin,  tirooyinka  ay  yihiinnna  ma  kala  saarin  xogta  sahanka  ee  la  qaaday  sanadaha  2013  iyo  2016,  celi  celiska  qofkii  cadadka  lacag  ah  ee  uu  helo  sanadkii  2016  (sawirka  3.6  iyo  sawirka  3.7).  waxaa  intaas  dheere,  farqiga  u  dhexeeya  miyiga  iyo  maalada  ee  dhianca  wadaagista  dhaqaalaha  lagu  helo  waxaawlahada  waa  mid  yar  marka  ay  noqoto  kuwa saboolka ah iyo kuwa aan saboolka ahayn intii u dhaxaysay 2013 iyo 2016.   Sawir 3.8: Saboolnimada iyo xawaaladaha. 90 Dhacdooyinka saboolnimada (% tirada  80 79 70 69 65 60 62 dadka) 55 50 53 49 40 41 30 2012 2013 2014 2015 2016 2017 Urban: Received remittances Urban: Not received remittances Rural: Received remittances Rural: Not received remittances   Isha xogta:Tirooyinka qoraha.  50.Qoysaska  inta  badan  ay  hogamiyaan  haweenka  ee  magaalooyinka  iyo  qoysaska  saboolka  ah  ee  miyiga.    Sanadkii  2013  qiyaasta  47%  qoysaska  magaaloyinka  ku  nool  ee  haweenka  ay  hormuudka  ka  yihiin,  halka  45%  qoysaska  miyiga  iyo  ugu  dhowaan  56%  kuwa  aan  saboolka  ahayn  ee  miyiga.  Sannadkii  2016,  boqolkiiba  qoysaska  ay  haweenay  hogaaminaysay  haweenaydu  waxay  si  joogto  ah  ugu  tiirsan  tahay  dadka  aan  reer  miyiga  ahayn  (55  boqolkiiba),  halka  kuwa  saboolka  ah  ee  miyiga  iyo  kuwa  magaalooyinka  ay  isku  mid  ka  yihiin  wax  la  wadaagista  kuwa  aan  saboolka  ahayn;  si  balaaran  saboolka  miyiga, oo ay soo raacaan kuwa aan saboolka ahayn ee magaalada iyo kuwa asaboolka ah ee magaalada  59%  iyo  55%  qoysaska  ay  hogaamiyaan  haweenka  waa  u  kala  gooni.  Miyiga  iyo  qoysaska  saboolka  e  ay  hogaamiyaan haweenka sanadkii 2016 marka loo eego 2013 dhibcaha kordhay waa 13%. Wax wadaagga  qoysaska  magaalada  ee  saboolka  ah  iyo  kuwa  aan  saboolka  ahayn  ayaa  Iyana  kordhay  8  iyo  9  dhibcood  %,  waana  kuwa  ay  haweenka  hogaamiyaan  sida  ku  cad  xogta  2016.  Keliya  qoysaska  aan  saboolka  ahayn  ee meelaha miyiga ku nool ayaa la wadaaga qoyasaka haweenka hogaamiyaan 2013 iyo 2016 sida xogtu  57  Qoraalka Baanka Aduunka  .   sheegayso. Kororka qoysaska ay hormoodka ka yihiin haweenka waxaa loo macnayn karaa iyadoo ay aad  u  korayso  maqnaanshaha  ragga,  waxa  ugu  weyn  ee  loo  aanayn  karana  waa  tahriibka  oo  duruufta  keentay  tahay  isku  dhacyada  socda  iyo  abaaraha  (fiiri  cutubka  4.  Xawaaladaha).  Tanina  waa  mid  taageeraysa  xaqiiqda  ku  aadan  xaaladda  dhamaan  dadka  Soomaaliyed,  waxaa  jira  kala  duwanaan  21%  ee  qaybaha  ragga  qaan  gaarka  ah  ee  da’doodu  tahay  inta  u  dhaxaysa  25  ilaa  64  jirka  ah,  qoysaska  haweenka ay hormuudka ka yihiin ee xawaaladaha wax ka hela iyo kuwa aan ka helin sida sahanka 2016  tilmaamayo  waxay  ku  xusan  yihiin  (shaxda  A.  7,  lifaaqa  la  socda).     Sawirka 3.9: Qoysaska ah maamulaan haweenka.  Sawirka 3.10:Tirada qoysaka. 70 8 7.4 7.4 % Qoysaska ay maamulaan haweenka  59 6.7 60 57 56 7 55 55 5.9 5.9 Cel celiska tirada qoyska  47 47 6 50 45 5.1 5 4.7 40 4.3 4 30 3 20 2 10 1 0 0 Urban: Poor Urban: Non‐ Rural: Poor Rural: Non‐ Urban: Poor Urban: Non‐ Rural: Poor Rural: Non‐ poor poor poor poor 2013 2016 2013 2016       Isha xogta: Tirooyinka qoraayaasha.  Isha xogta: Tirooyinka qoraayaasha.  Sawirka 3.11: Heerka wax akhris.  Sawirka 3.12: Aadista iskuulada. 70 70 66 62 62 61 58 60 57 57 60 56 54 % tirada dadka da'doodu tahay 6‐25 52 48 46 47 50 50 44 41 %  wax akhris 40 40 35 30 30 20 20 10 10 0 0 Urban: Poor Urban: Non‐ Rural: Poor Rural: Non‐ Urban: Poor Urban: Non‐ Rural: Poor Rural: Non‐ poor poor poor poor 2013 2016 2013 2016    Isha xogta: Tirooyinka qoraayaasha.  Isha xogta: Tirooyinka qoraayaasha.  51. Qoysasku  wa  kuwo  ka  y  araa  2016  marka  la  bar  bar  dhigo  2013,  marka  laga  reebo  qoysaska  saboolka  ah  ee  magaalada  degan.    Cel  celis  ahaan,  qoysaska  magaalooyinka  waxaa  lagu  tirakoobay  7.4  iyo  5.9  oo  kala  ah  kuwa  saboolka  ah  iyo  kuwa  aan  saboolka  ahayn  sanadkii  2013,  halka  meelaha  miyiga  58  Qoraalka Baanka Aduunka  .   ahna  6.7  ay  ahaayeen  kuwa  saboolka  ah,  halka  kuwa  aan  saboolka  ahina  ahaayeen  5.1  qof.  Sanadkii  2016  tirada  qoysaska  saboolka  ah  ee  ku  nool  magaalooyinka  waxay  ahaayeen  kuwo  balaaran    7.4,  iyadoo kuwa  saboolka  ah  ee miyiguna  ahaayeen 5.9 iyo kuwa aan ahayn saboolka ee magaalooyinka iyo  meelaha  miyiga  ah  oo  kala  ah  4.7  iyo  4.3.  cel  celiska  tirade  qoysasak  miyiga  waxay  hoso  u  dhaceen  hal  qof,  halka  qosyaska  saboolka  ah  ee  magaalooyinku  ay  weli  yihiin  tiradii  ay  horay  u  ahaayeen  (sawirka  3.10). Hoos u dhaca balaran ee ku timid tirade xubnaha qoysaska magaalooyinka iyo kuwa  aan saboolka  ahayn  waxaa  lala  xiriirinayaa  arrimaha  tahriibka  sida  sahanka  2016  sheegayo,  iyadoo  qaybtaani  yihiin  kuwo  shaqooyin  ka  hela  suuqyo  kale.  Tani  waxay  xiriir  la  leedahay  qiimaha  sare  ee  xawaaladaha  laga  helo ee qoysasku helaan sida sahanka 2016 sheegayo (sawirka 3.7 US$455 qofkii 2016, halka US$ 367 ay  ahayd 2013). Qoysaska saboolka ahi weli waa kuwa ka balaaran tiro ahaan kuwa aan saboolka ahayn iyo  sidoo  kale  cel  celiska  ahaan  tirade  qoysaska  miyigu  ee  ku  nool  gobolka  Waqooyi  Galbeed  waa  kuwo  ka  balaaran  qoysaska  magaalooyinka  ku  nool.    52. Heerka wax qoris ayaa hoos u dhacday qosyaska saboolka ah ee miyiga Waqooyi Galbeed ku nool.  In ka badan kala bar dadka aan saboolka ahayn ee magaalooyinka waa kuwo wax qorayey sanadkii 2013  waxayna ahayd tiro ahaan 56%, in ka yar kala bar qoysaska saboolka ah iyo kuwa aan saboolka ahayn ee  miyiga  waxay  kala  ahaayeen  heerkoodu  48  iyo  46%  iyo  qiyaasta  41%  qoysaska  saboolka  ah  ee  miyiga.  Sanadkii  2016  ku  dhowaad  2dii  qof  ee  ka  mid  ah  3dii  qof  ee  ku  nool  Waqooyi  Galbeed  waxay  ahaayeen  kuwo wax akhriya tan oo kala ahayd (58% oo saboolka ah iyo 62% oo ah kuwa aan saboolka ahayn, halka  wax  ka  yar  kala  bar  qoysaska  saboolka  aan  ahayn  ee  meelaha  miyiga  ku  nool  ay  ahayd  heerka  wax  akhriska  taasoo  ahayd  47%,  iyo  keliya  qiyaasta  1kii  qof  ee  ka  mid  ah  3dii  qof  ee  saboolka  ah  kuna  nool  miyiga  oo  ay  tahay  35%  (sawirka  3.11).  tirade  dadka  wax  akhriya  waxay  korotay  10%  dhibcood  dadka  saboolka ah ee magaalooyinka iyo 6% dhibcood oo dadka magaalooyinka ku nool ee aan saboolka ahayn  intii  u  dhaxaysay  2013  ilaa  2016.  Meelaha  miyiga  ah,  qoysaska  aan  saboolka  ahayn  waxay  joogteeyeen  isla  tiro  isku  mid  ah  heerka  wax  akhriska,  iyadoo  weli   qoysaska  saboolka  ahi  ay  yihiin  kuwoo  ay  hoos  u  sii  dhacday  6%  dhibcood.  Kororka  wax  akhriska  heerkeeda  ee  magaalooyinka  waxaa  sabab  u  ah  waxbarashada sare, tan iyo inta dadka wadaaga aysan waxbarasho lahayn  meelaha miyiga ah ayna hoos  u  dhacay  44%  ilaa  41%  wakhtiga  shankaan  lagu  jiray.  Heerka  wadaagista  miyigu  ma  ahan  wax  waxbarasho ku aadan 65% marka la bar bar dhigo 2013 oo ay ahayd 54%. Is bedelka heerka waxbarasho  waa loo  aanaynayaa  kala duwanaanshaha habka  ay  u  maaraynayaan dadka  magaalada  iyo  kuwa miyigu.  Qoysaska  saboolka  ah  ee  miyigu  waa  kuwo  inta  badan  aan  ku  jirin  saaxada  waxbarasha  ayna  ku  adagtahay  inay  helaan,  tanoo  sii  adkaynaysa  inay  ka  baxaan  saboolnimada.     59  Qoraalka Baanka Aduunka  .   Sawir 3.13:Ka qayb galka xoogga shaqada. 35 32 30 25 23 22 % xooga shaqada 20 21 21 20 17 16 15 10 5 0 Urban: Poor Urban: Non‐ Rural: Poor Rural: Non‐ poor poor 2013 2016 Isha xogta: Xisaabinta qoraayasha.  53. Heerarka  waxbarasho  ee  ka  sii  daraya  ee  dhulka  miyiga  ah  waxaa  loo  aanaynayaa  heerka  aadista  iskuulada oo hoosaysa. Sanadkii 2013 ku dhowaad 3dii qof laba ka mid ah dadka da’doodu u dhaxayso 6  jir  ilaa  25  ee  iskuulada  aada  kuna  nool  magaalooyinka  iyo  kuwa  aan  saboolka  ahayn  ee  miyiga  ayaa  iskuulo aaday, halka keliya 2dii qof ee saboolka miyiga ku nool ahi 1 ka mid ahi aaday iskuulada. Sanadkii  2016  aadis  iskuulada  waxay  ahayd  mid  koraysa  meelaha  magaalooyinka  taasoo  tiradu  ahayd  66%  waa  dadka  aan  saboolka  ahayne  iyo  62%  dadka  saboolka  ah,  waxaa  raacda  miyiga  iyo  kuwa  aan  saboolka  ahayn  oo  ahayd  54%,  iyo  kuwa  aboolka  miyiga  ku  nool  oo  ah  44%  (sawirka  3.2).  intii  u  dhaxaysay  2013  iyo  2016  aadista  iskuulada  magaalooyinka  waa  kordheen,  waxaana  raacda  Iyana  dadka  saboolka  aan  ahayn ee miyiga ku nool oo Iyana ay korortay, halka ay 8% hoos u dhacay dadka saboolka ah ee miiga ku  nool.  Helitaanka  iyo  suurta  gal  nimada  adeegyada  muhiimka  ah  waa  in  la  hormariyaa  marka  ay  noqoto  qoysaska  saboolka  ah.  Bixinta  adeegyadaani  waxay  la  mid  tahay  in  ay  ka  faa’iidaysanayaan  waxbarashada,  iyado  aadeegyada  kale  ee  aassaasiga  ah,  kuwaaso  muhiim  u  ah  inay  shaqo  wax  ka  soo  baxaan  la  helo  iyo  in  qoysaska  kor  looga  soo  qaado  saboolnimada.  Waxayna  tani  cadaynaysaa  in  sabool  la  sii  ahaado,  dadkuna  ay  sii  nuglaadan  ay  ku  xiran  tahay  tan  iyo  ina  gaaritaankooda  waxbarasho  uu  hooseeyo,  iyo  heerkaan  hoosayn  oo  ay  u  sii  gudbinayaan  jiilasha  soo  socda  (eeg  cutubka  5.  Saboolnimada  carruurta  iyo  dhalinyarada).     54. Xoogga  looga  qayb  gelayo  shaqada  ayaa  hoos  u  dhaca  magaalooyinka  iyo  inuu  kordhay  miyiga.  Dhamaan  xooga  shaqada  looga  qayb  gelayo  waa  id  hooseeya  gobolka  Waqooi  Galbeed.  Sanadkii  2013  qiyaasta  5tii  qof  ee  ah  dadka  gaaray  da’da  shaqada  1  oo  ka  mid  ah  ayaa  shaqaynayey  meelaha  magaalooyinka  iyo  dadka  saboolka  aan  ahayn  ee  miyiga,  halka  keliya  17%  dadka  saboolka  ah  ee  miyiga  ay  ahayd.  Sanadkii  2016  xoogga  shaqada  looga  qayb  gelayaa  wauxuu  ahaa  32%  meelaha  aan  saboolka  ahayn  ee  miyiga  marka  la  eego  da’da  dadka  shaqayn  karan,  inta  u  dhaxaysa  21  –  22%  oo  ka  mid  ah  qoysaska  saboolka  ah  e  miyiga  iyo  kuwa  magaalooyinka  ee  aan  saboolka  ahayn,  iyo  qiyaastii  16%  dadka  saboolka  ah  ee  magaalooyinka  (Sawirka  3.13).  xoogga  shaqada  looga  qayb  gelayo  wuxuu  hoos  u  dhacay  intii  u  dahxaysay  2013  iyo  2016  qiyaasta  4  iyo  2%  markay  noqoto  dadka  saboolka  ah  ee  magaalooyinka  iyo  kuwa  aan  saboolka  ahayn.  Meelaha  miyiga,  way  korodtay  qiyaastii  5%  dhibcood  qoysaska  saboolka  ah iyo 11% dhibcood  kuwa aan saboolka ahayn. Heerka hooseeya ee xoogga shaqada looga qayb gelayo  60  Qoraalka Baanka Aduunka  .   meelaha  magaalooyinka   waxaa  jaan  gooyo  dadka  la  shaqaaleeyo  oo  yar  12.9%  sanadkii  2013  iyo  3.8%  2016.  Meelaha  miyiga  ah  waxay  kor  u  kacday  xoogga  shaqada  ay  uga  qayb  gelayaan  arrin  ay  ugu  wacan  tahay  dadka  aan  shaqayn  (0.3%  2013  iyo  5%  sanadkii  2016,  waxaa  weli  taas  loo  tix  gelin  karaa  xooga  shaqada.  Xoogga  shaqada  looga  qayb  geliyo  wuxuu  ahaa  mid  koreey  meelaha  magaalooyinka  ah  marka  loo eego meelaha miyiga ah sanadkii 2013, tanise hadda way is bedeshay marka laga hadlayo sahanka la  sameeyey 2016. Sidoo kale ka qayb galka shaqada ayaa koreeya meelaha aan saboolka ahayn marka loo  fiiriyo  kuwa  saboolka  ah  ee  ku  nool  Waqooyi  Galbeed.  Wax  ka  qabashada  kala  duwanaashaha  dhianca  wax  barashada  ee  u  dhexeeya  saboolka  iyo  kuwa  aan  saboolka  ahayn  oo  ay  soo  raacdo  xooga  shaqada  looga  qayb  gelayo  oo  hooseeya,  haddii  ay  sii  socdaan  arrimahaan  waxay  sii  qoto  dheeraynayaa  kala  qaybsanaanta  gobolka  ka  jirta  ee  ka  dhexeeya  miyiga  iyo  magaalada.  Sanadkii  2016,  sababaha  ugu  waa  weyn  ee  shaqo  la’aanta  bulshada  Soomaaliyeed  dhexdeeda  sahankii  la  sameeyey  waxay  noqotay  bugtada  iyo  fayo  qab  la’aanta,  is  diwaan  gelinta  iskuulka,  tahriibka  iyo  shqada  guriga.  Abuurista  fursadaha  shaqaalaynta  iyo  dadka  lagu  soo  daro  xoogga  shaqada  waxay  noqon  kartaa  tiirka  udub  dhexaadka  u  ah  wax  kastoo  ah  istiraatijiyadda  lagu  yaraynayo  saboolnimada  gudaha  Waqooyi  Galbeed.         61  Qoraalka Baanka Aduunka  .                   Qaybta II: Mawduucyo qodo dheer oo la doortay  62  Qoraalka Baanka Aduunka  .   4. XAWAALADAHA   63  Qoraalka Baanka Aduunka  .   FARIIMAHA MUHIIMKA AH Xawaaladuhu waxay kaalin muhiim ah ka qaataa samafalka, shanti qoys ee soomaaliya mid ka mid ah ayaa xawalaad lacag ka hela, laakiin dadka isu gudbintaas ayey si balaaran ugu tiirsan yihiin. Xawaaladuhu waa il muhiim u ah dakhliga dadka soo gala oo tiradoodu tahay 16% qoysaska Soomaaliyeed. Ku tiirsanaanta saree e xawaaladaha waxay ku reebay dadka saboolka ah khataro ay ku wajayaan inay noqdaan kuwo u nugul iyo inay noqdaan kuwo ku tiirsan wax ka soo gala qurbaha iyadoo aysan cadayna suganaashaha lacagta ay ugu dirayaan gobolkaas. Dadka wax ku hela xawalaaduhu waa yartahay saboolnimadu, waxayse deris la noqdaan gaajo, iyo inay helaan waxbarasho, dadka wax ku hela xawaladuhu inta badan waa kuwa magaalooyinka, hanti leh, haween ayaana madax ka ah qoysaskaas iyo xubnahooda sida wanaagsan wax u bartay. Dhacdooyinka saboolniadu waa 18% dhibcood dadka ugu hooseeya ee wax ku hela xawaaladaha (dadka wax hela 37%, kuwaan helin 55%). Sidoo kale waxay deris la noqdeen gaajo inta badan kala barka dambe ee bisha. Heerka helitaanka waxbarasho waa mid sareegya marka la eego qoysaska wax ku hela xawaaladaha, khaas ahaan kuwa saboolka ah ee wax ku hela, waxaana la soo jeediyey qoysaska wax ku hela inaysan dejisan siday waxbarashada uga faa’iidasan lahaayeen marka la bar bar dhigo qoysaska aan saboolka ahayn. Qoysaska barakayaasha intooda badan waa kuwo lagu daray inay ka faa’iidaystaan xawaaladaha iyo qoysaska barakacayaasha ah ee wax ku hela xawaaladaha ma ahan kuwo sidaas u yara sabool ah marka loo eego kuwa aan waxba helin. Qoysaska barakacyasha ahi ugu yaraan waxbay helaan 7%, waxay helaan lacagta ugu yar oo calaa qof sanadkii lagu qiyaasay 149 dollar, waxaana jira kiisa badan oo muujinaya yaraanso cadadka lacagta ah ee la xiriirta sanadkii hore. Sida qoysaska kale ee xawaaladaha wax ku hela barakacayaashu ma ahan kuwo aan sabool ahayn marka loo fiiriyo kuwa aan waxba helin. Ma jirto farqi u dhexeeya dhinaca saboolnimada, waxay quutaan ee ugu yari waa wax ku siman heerka saboolnimada, inta u dhaxaysa kuwa wax hela iyo kuwaan waxba helin ee barakayaasha ka id ah. Tani xaqiiqdeedu waa mid ku aadan in qoysaska saboolka ah ee degsiimooyinka barakacayashu ay helaan wax aad uga yar waxa badan ee baahidooda ah ee ay quutaan, taasoo hoos ugu ridaysa heerka saboolnimada. Saamaynta xawaaladuhu ku yeeshaan hab dhaqanka shaqada suuqa waa mid guud ahaan dacan. Marka la haysto ilo dhaqaale oo dheeraad ah oo dakhli ka soo galo oo loo marayo xawaaladaha waxay keeni kartaa inay dadka xawaaladaha wax ku ehala ay ka fariistaan shaqadii suuqa kaasoo yaraynaya furadaha dakhli ku abuurmi karo, tan waxaa uga sii daraya ku tiirsanaanta. Guud ahaanse ma jiraan cadaymo lagu soo gebagebaynaya noocyadaan hab dhaqan ee ka jira dadka xawaaladaha wax ku hela, kuwaasoo inta badan caadi ahaan xoogooda aan ku shaqaysan ama wakhti yar oo kooban shaqeeya. Sidaa darteed, xawaaladuhu waxay keenaan inay dadka ka joogsadaan shaqyasiga marka la eeg tirada dadka Soomaaliyeed, inkastoo aysan jirin hab muuqda lagu qaybin karo. Xawaaladaha iyo dirista lacagaha waa kuo inta badan caadi ah, waxay u adeegi karaan farsamada adkaysiga oo ay ku fududayn karaan dhibaatoyinka jira, laakiin helitaankoodu waa kuwoxadidan, u dejinta arrintoodana in lagu dhiso barnaamijka ilaalinta bulshada waa mida muhiim ah. Xawaaladuhu waxay ka hortagaan duruufaha qalafsan, waxayna hoosta ka xariiqaan sida lacagaha la soo diraa ay u dhisi karaan adkaysiga dadka saboolka markay soo wajahdo xaalad xumi. Iyadoo dqd badan oo Soomali ahi aysan wax ku helin xawaaladah, kana faa’iidaysan, khaas ahaan kuwa saboolka ah iyo kuwa aadka u nugul eek u jira degsiimooyinka barakaca, waxaase jiri karta qab kale oo la saadaalin karo taasoo lacaggo naqad ah loogu diri karo oo barnaamijkaan hoos tegaya kaasoo suurta gal ka dhigaya inay si degdeg ah aad ugu y 64  Qoraalka Baanka Aduunka  .   55. Shanti    guri  Soomaaliyeed  guri  ka  mid  ah  wuxuu  wax  ka  helay  xawaalada  12kii  bilood  ee  la  soo  dhaafay,  laakiin  kala  duwanaanshaha  wax  ku  helideedu  waxay  u  qabysan  tahay  7  ilaa  32%  marka  gobollada  la  eego,  dadka  weli  nugu,  khaas  ahaan  degsiimooyinka  lagu  barakacay    kuma  jiraan.  Muqdisho iyo miyiga gobollada Waqooyi Bari ayaana ah meelaha ugu badan ee dadku xawaaladaha wax  ku helaan, labadooduna waxay isku noqonayaan 23%, waxaa raaca qoysasak magaalooyinka ee Waqooyi  Galbeed  oo  Iyana  ah  24%  iyo  kuwa  ku  nool  magaalooyinka  Waqooyi  Bari  23%  iyo  miyiga  Waqooyi  Galbeed  oo  ah  13%.  Qoysaska  degsiimooyinka  barakaca  wa  kuwa  ugu  yar  ee  xawaaladaha  wax  ku  hela  waana  7%  tirade  ku  jirta  ayaa  hela,  kuwanoo  50%  ka  hooseeyaa  cel  celis  ahaan  meelaha  kale  (sawirka  4.1).   Sawirka 4.1: Shaqada xawaaladaha.   Sawir 4.2: Qiimaha qof xawaaladda ka helo.  35 400 qiimaha lacageed ee sanadkii  Overall Overall 30 350 300 wakhtigaan US$ 25 250 % qoysaska 20 200 15 150 10 100 5 50 0 0   Isha xogta: Xisaabta qoraayaasha.  Isha xogta: Xisaabta qoraayaasha.    Sawirka 4.3:Qiimaha xawaladaha qofkiiba helo wadamada la xushay. 140 131 120 107 Current US$ per capita 100 80 54 49 60 48 40 40 28 14 10 20 7 5 3 2 0   Isha xogta: Tirooyinka qoraayaasha iyo xogta furan ee Baanka Aduunka  56. Qiimaha  lacageed  ee  qofku  celi  celis  ahaan  xawaaladaha  ka  helo,  marka  loo  eego  dadka  wax  ku  hela  waxay  noqonaysaa  233,  marka  cel  celis  ahaan  lagu  qiimeeyo  qofka  Soomaaliga  ahi  intuu  wakhtigaan ku helo, iyadoo lagu qiimeeyey tirade dadka dhan mid wax ku hela iyo midaan ku helinba cel  celiska  waxay  noqonaysaa  48  dollar  (Sawirka  4.3).  qoysaska  wax  ku  hela  xawaaladaha  ee  ku  nool  magaaloyinka  Waqooyi  galbeed  cel  celis  ahaan  waxay  helaan  sanadkii  214  dollar,  Waqooyi  barina  276  dollar,  dadka  ku  nool  miyiga  waxay  helaan  inta  u  dhaxaysa  159  iyo  191  dollar  iyo  xeryaha  barakaca  oo  65  Qoraalka Baanka Aduunka  .   Iyana  hela  147  dollar  (Sawirka  4.2). qoysaska miyiga  ku nool  iyo kuwa  degsiimooyinka  barakaca  ku  nooli  waa laga  saaray  caadi  ahaan  kuwa  wax ku  hela  xawaaladaha,  taasoo  ku timid faa’iidooyinka rasmiga  ah.  Qiimaha  sanadkii  ee  qof  ee  dadka  hadda  oo  loo  eegay  tirade  dadka  kuwa  wax  ku  hela  xawaaladda  iyo  kuwaan helinba cel celis ahaan waa 48 dollar, tanoo wax yar ka koraysa tirade 40% oo ah qiimaynta lagu  qiimeeyey  wadamada  ka  hooseeya  Saxaaraha  Afrika  ee  xawaaladaha  wax  ku  hela  iyo  heerka  wadamada  dagaladu hala keeyeen oo cel celis ahaan wax ku hela 49 dollar qofkiiba.   58.Isugaynta  qiimaha  lacagta  xawaaladaha  ay  helaan  dadku  ayaa  si  taxadar  leh  ugu  turjumaya  inuu  jiro  hoos  u  dhac  lagu  sheegay  warbixinta  iyo  ilo  wareedyada  kale.  Iyadoo  lagu  jaangoynayo  khibrada  wadamada  kale,  baaritaan  laga  sameeyey  gudaha  sida  heerka  koowaad  ee  SHFS  ayeey  u badan  tahay  in  ay  ka  hoosayso  warbixinada  sheegayan  qiimaha  lacagta  xawaaladaha  soo  gala  dalka.  Warbixinada  la  helayo  waxay  tilmaamayaan  jiritaan  warbixinta  marin  habaabinta  ah  in  aysan  si  xoogan  ugu  salaysnayn  kooxaha  gudaha  marka  loo  fiirsho  xaqiiqoyinka  la  taaban  karo.  Ilaa  iyo  markaas  waxaa  jiray  isku  xirnaan  u  dhaxaysa  lacagaha  xawaalahada  ku  imanaya  iyo  tilmaamaha  kale.  Inkastoo,  falanqayntu  ay  si  weyn  isugu  taxalujisay  isku  xirkaas  wakhtigaas  oo  natiijada  ku  salaysan  heerarka  qiimaha  lacagta  xawaaladu  ayaa ka dhigan in loo fahmo si taxdar ku dheehan yahay.  Cadaynta dadka qaata xawaaladaha  57. Magaalooyinka iyo qoysaska qaniga ahi intooda badan waxay helaan lacago xawaaladaha lagu soo  diro  iyo  inay  helaan  qiimaha  ugu  badan.  Waxaa  jirta  xiriir  ka  dhexeeya  cel  celiska  qiimaha  ay  nolol  ahaan  helaan  iyo  lacagahay  ku  helaan  xawaaladaha.  Qoysaska  magaalooyinka,  kuwaasoo  aad  uga  qanisan  qoysaska  miyiga  iyo  kuwa  degsiimooyinka  barakacu  waa  kuwa  inta  badan  xawaaladaha  lacagta  ka  hela,  waxayna  helaan  lacag  badan  (Sawirka  4.4).  xiriirka  ka  dhexeeya  qaninimada,  magaalooyinka,  miyiga  iyo  barakacayaasha  aasaaskooda  nololeed  iyo  helitaanka  xawaaladaha  waxay  keenayaan  in  la  ogaado  xaqiiqda  la  isku  dhafi  karo  ee  wax  lagu  qiimanayo.  Marka  ugu  horaysa  xawaaladuhu  waxay  si  toos  ah  wax  ugu  kordhiyaan  dakhliga  qoysaska  soo  gala.  Qoysasku  waxay  u  isticmaalaan  waxa  ka  soo  gala  xawaaladaha   ugu  yaraan  qayb  ka  mid  ah  inay  ku  daboolaan  baahiyaha  aasaasia  ah  iyo  kharashaad  maalin  laha  ah,  kororka  kharasha  guriga,  ayaa  ka  dhiga  qoysaka  xawaaladda  wax  ku  hela  sumad  ahaan  inuu  noqdo  mid  qani  ah,  taasoo  ku  xiran  hadba  inta  lacagta  badan  ee  uu  ka  helo  xawaaladdu  ay  tahay.  Sidaa darted, celi celis ahaan Q5 (ugu sareeya) qoysaska oo ah labadaba kuwa wax ku hela xawaaladaha  iyo kuwa hela lacagaha ugu badan cel celis ahaan marka loo eego kuwa ugu hooseeya qiimaha dakhli ee  soo  gala.  Marka  xigta,  waa  wax  la  aqbali  karo  in  qoysaska  hodanka  ahi  ay  si  wanaagsan  uga  fogeeyaan  xubanaha qoysaskooda shaqada iyo inay meesha ugu horaysa lacag ugu diraan. Tusaale ahaan, qoysaska  hodanka  ah  kuwa  xawaladaha  hela  iyo  kuwaan  helinba,  waxay  leeyihiin  waxbarasho  wanaagsan  marka  loo  eego  qoysaska  saboolka  ah  (cutubka  2,  kala  qiimaynta  wax  la’aanta),  waxayna  xubnaha  qoyskooda  uga faa’iideeyaan suuqyada shaqada ee dibadaha.     66  Qoraalka Baanka Aduunka  .   Sawir  4.4:  Dhacdooyinka  iyo  qiimaha  xawaaladaha  ee  dakhliga  qofka  ku  nool  magaalada,  miyiga iyo barakacayaasha.  350 Wakhtigaan  US$ dakhliga qofka ee sanadkiir 300 [CELLRANGE] [CELLRANGE] 250 [CELLRANGE] 200 [CELLRANGE] [CELLRANGE] [CELLRANGE] 150 [CELLRANGE] 100 [CELLRANGE] 50 0 0 10 20 30 40 % of households that received remittances   Isha xogta: Xisaabta qoraayaasha.  58. Qoysaska  xawaaladaha  wax  ku  helaa  waxay  helaan  waxbarasho  fiican.  Qoysaska  xubnahooda  madaxa  qoyska  ahi  aqoon  sare  leeyihiin  waa  kuwa  inta  badan  lacagaha  xawaaladaha  ku  hela  (sawirka  4.5),  halka  xubnaha  qoysaska  xawaaladaha  wax  ku  helaa  ay  fursadaha  waxbarasho  ee  fiican  helaan.  Sidaa  darted,  qoysaska  ay  hogaamiyaan  xubnaha  aqoonta  fiican   kama  helaan  wax  lacag  ah  oo  badan,  waxaana  kuwaan  gaar  u  sii  ah  dadka  jamacadaha  kasoo  baxay  qoysaska  ay  hogaaminayaan  kuwaasoo  hela  caadi  ahaan  wax  sare  (sawirka  4.6),  cel  celiska  qiimaha  233  dollar  ayuu  qofkiina  noqonayaa  marka  la  qiimeeyo,  qoysaska  ay  hogaamiyaan  dadka  jamacadhaa  ka  soo  baxay  274  dollar  ayey  cel  celis  ahaan  xawaaladaha  ku  helaan.  Waxaa  la  mid  ah  qoysaska  xawaaladaha  wax  ku  helaa  inay  15%  ka  koreeyaan  markay  noqoto  aadista  iskuulada  carruurta  gaartay  da’dii  waxbarashada,  14%  ay  kaga  koreyaan  heerka  wax  akhriska  iyo  26%  inay  ku  kharash  gareeyaan  waxbarashada  (sawirka  4.7)  iyo  shaxda  A.6  lifaaqa  kujira).  Waxaa  la  mid  ah  xogtii  horay  loo  helay  ee  la  xiriirtay  dakhliga  iyo  qaninimada,  kala  duwanaanshaha helista waxbarashada  waxaa  keenay soo  jiidashada  laba  qodob,  dhinaca  waa  lacagahay  xawaaladaha ka helaan oo hormarisa heerka qoysaka, waxayna keenaysa inay wax baraan carruurtooda.  Qodobka  labaad  waxbarashada  fiican  ee  la  helaa  waxay  qoyska  geynaysaa  boos  uu  ku  heli  karo  heer  nololeed iyo inay lacag isu diraan marka ugu horaysaba.     Sawirka  4.5:Lacagta  xawaaladaha  ee  dhedig/laboodka  iyo  Sawirka 4.6: qiimaha lacagta xawaaladaha ee dhedig laboodka  waxbarashada madaxa qoyska  iyo waxbarashada qofka madaxa ka ah qoyska.  67  Qoraalka Baanka Aduunka  .   35 400 Wakhtigaan US$ dakhliga qofka sanadkii Overall Overall 30 350 25 300 % qoysaska 250 20 200 15 150 10 100 5 50 0 0 Isha xogta: Tirooyinka qoraayaasha.  Isha xogta: Tirooyinka qoraayaasha.    Sawirka 4.7:Cadaymaha qoysaska lacagta hela iyo kuwaan helin. 70 60 % qoysaska  50 40 30 20 10 0 Recipients Non‐recipients   Isha xogta: Tirooyinka qoraayaasha.  59. Qoyasksa lacagaha helaa waxay ka faa’iidaystaan helista waxbarashada taasoo aad muhiim ugu ah  qoysaska  saboolka  ah.  Heerka  aadista  waxbarashada  ee  qoysaska  xawaladaha  wax  ka  h  elaa  waxay  ku  xusan  tahay  Q1  (inta  ugu  hoosaysa  waa  20%  kharashka  guud  ee  qoyska)  waxayna  laba  goor  tani  ka  badan  tahay  qoysaska  aan  waxba  helin  ee  la  mid  ah  (sawirka  4.8;  kuwa  hela:  70%  kuwaan  celin;  34%).  Faa’iidadaan  waa  mid  si  tartiib  tartiib  ah  ay  u  helayaan  qoysaska  hodanka  ah  iyo  heerka  kala  duwanaan  ee  heerka  aadista  wabarashada  oo  Meesha  ka  baxda  Q4  iyo  Q5.  Keliya  waa  kuwa  aan  wax  ku  helin  xawaaladaha  waa  xubnaha  ka  soo  jeeda  qoysaska  qaniga  ah  kuwa  ay  korayso  gelistooda  waxbarashada.  Sidoo kale  Q1 waxay ku  kharash  gareyaan qaybaha  dakhligooda ee  waxbarashada  ay  ku  bixiyaan,  marka  loo  eego  Q1  ee  ah  dadka  aan  waxba  ka  helin  (Shaxda  A.6  ee  ku  jirta  lifaaqa;  73%  kala  duwanaanshaha).  Aqoonta  xubnaha  qoysaska  waxay  la  socotaa  isbedelada  yimaadda,  inkastoo  ay  yartahay  in  la  yareeyo  (sawirka  4.9).  su’aasha  Q1,  heerka  wax  akhris  waa  mid  ku  sareeya  xubmaha  qoysaska  xawaaladaha  lacagta  ka  hela  (kuwa lacagta hela 57%,  kuwaan  hellinna  32%)  iyo   faa’iidada  oo  inta  badan  gacanta ugu  jirta  qoysaska  qaniga  ah.  Kororka  wax  akhriska  wuxuu  la  xiriiraa  dakhliga,  oo  ay  ka  mid  tahay  kuwa  lacagaha  hela.  Sidaa  darted,  xawaaladuhu  waxay  siiyaan  fursad  ka  hor  tag  oo  qoysaskasaboolka  ahi  ay  uga  hor  tegi  karaan  ka  faa’iidaysi  la’aanta  dhianca  waxbarashada  marka  la  bar  bar  dhigo  kuwaan  68  Qoraalka Baanka Aduunka  .   saboolka  ahayn.  Aragtidaani  waxay  cadaynaysaa  in  su’aalo  dheeraad  ah  looga  bahan  yahay  sida  loo  xoojin karo isku xirka u dhexeeya xawaaladaha iyo waxbarashada.          Sawirka  4.8:Heerka  diwaan  gelinta  waxbarashada  ee  ay  Sawirka 4.9:Heerka wax akhris ee cadaynaya dadka wax hela iyo  keentay xaaladaha lacag helista iyo heerka dakhli .  cabirka dakhligooda.  100 100 90 90 80 80 70 70 % Iskuulada galay % Wax qora 60 60 50 50 40 30 40 20 30 10 20 0 10 Q1 Q2 Q3 Q4 Q5 0 Recipients Non‐recipients Q1 Q2 Q3 Q4 Q5 Linear (Recipients) Linear (Non‐recipients) Recipients Non‐recipients Linear (Recipients) Linear (Non‐recipients)               Isha xogta: Tirooyinka qorayaasha.          Isha xogta: Tirooyinka qoraayaasha.      Sawirka  4.10:  Xawaaladaha  la  helo  oo  la  bar  bar  dhigay  Sawirka  4.11:  Sababaha  isbede  ee  keena  cadadka  lacagta  sanadkii hore .  xawaaladaha .  Urban recipients Rural recipients 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 Percentage of households IDP recipients Non‐recipients Change in needs for remittances 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 Change in availability of remittances Boqoleyda qoysaska Transferring remittances more difficult Same amount as previous year Less than previous year Transferring remittances easier More than previous year Non‐recipients in previous year Other Recipients in previous year     Isha xogta: Tirooyinka qoraayaasha.  Isha xogta: Tirooyinka qorayaasha.  60. Qoysaska  ay  hogaamiyaan  haweenku  waxay  u  badan  yihiin  inay  helaan  lacagaha  xawaaladaha  lagu  soo  diro  marka  loo  eego  qoysaska  ay  hogaamiyaan  raggu.  26%  qoysaska  ay  haweenku  hogaamiyaan  ayaa  hela  lacagaha  xawaaladaha,  marka  loo  bar  bar  dhigo  17%  qoysaska  ay  raggga  hogaamiyaan (sawirka  4.7), waxaa  taas la mid  ah,  57%  qoysasaka  lacagaha  xawaaladaha  ka  helaa  waxaa  hogaamiya haween, marka la bar bar dhigo cel celiska guud ee dadka xawaaladaha wax ku hela oo dhan  48%,  waa  dadka  hela  iyo  kuwaan  helinba  makr  la  isku  daro.  Waxaa  intaas  dheer  qoysaska  lacagaha  xawaaladaha  ka  hela  inta  badan  haween  ayaa hogaamiya  heerkooda  dakhlina sareeyaa  (Sawir  A.7  ee ku  jira  lifaaqa).  Sharaxaadda  dheeraadka  ah  ee  tan  lagu  cadayn  kar  waa  in  qoysaska  ay  hogaamiyaan  haweenku  ay  inta  badan  yihiin  kuwa  looga  teey  guryaha  raggiina  ay  aadeen  meelo  kale  ama  shaqooyin  iyo  inay  soo  diraan  lacag  ay  xawaalad  soo  dhigaan,    tanina  waxay  kordhisaa  dakhliga.  Dhacdadaani  waxay  taageeraysa  xaqiiqda  ku  aadan  in  qoysaska  ay  haweenka  hogaamiyaan  ay  tiradoodu  ka  yartahay  ragga  qaan  gaarka  ah  (dadoodu  u  dhaxayso  25  ilaa  64)  marka  loo  eego  kuwa  qoysaskoodu  aysan  waxba  helin ee haweenka hogaamiyaan (lifaaqa ku jira shaxda A.7; 21% ayey ka yar yihiin ragga qaan gaarka ah  69  Qoraalka Baanka Aduunka  .   ee  hogaamiyaya  qoysaska  wax  ka  hela  xawaaladaha).  Waxaa  intaas  dheer,  qoysaska  ay  hogaamiyaan  haweenku  waxa  si  cad  ug  yar  ragga  markay  noqoto  xaaladda  wax  helka.  Arimaha  kale  ee  cadaynaya  habka  dhaqan  dhaqaale  sida  da’da  qofka  guriga  masuulka  ka  ahi  jiro,  tirade  dadka  qoyska  ku  tirisan  iyo  sida wiilasha iyo ragga waaweyni qoyska ku kala yihiin, laguma faahfaahin xogta ka hadlaysa arrimahaan.   61.Xawaaladuhu waxay  joogto ku yihiin magaalooyinka iyo meelaha miyiga  ah laa  kiin waa  kuwo isku  bedbedela  degsiimooyinka  lagu  barakacay.    4tii  qof  ee  ka  mid  ah  kuwa  xaawaladaha  wax  ku  hela  ee  degan  magaalooyinka  iyo  miyiga  3  ka  mid  ah  ayaa  isku  qiimo  lacageed  hela  sanadkii  la  soo  dhaafay  iyo  wax  yar  oo  ka  mid  ah  kuwaan  lacagta  heli  jiray  oo  helay  sanadkii  la  soo  dhaafay  (4%).  Taa  bedelkeeda,  kala  badh  dadka  qaata  ee  ku  jira  degsiimoyinka  dadka  gudah  aku  barakacay  waxay  heleen  lacag  ka  yar  ku  wii  sanadkii  hore  ay  heleen  (sawirka  4.10).  26%  dadka  xawaladaha  wax  ku  helay  ee  la  waraystay  waxay  sheegeen  isbedelo  ku  aadan  lacagahay  helayaan  (17%  oo  ka  yar,  9%  ka  badan)  ayey  sheegeen,  waana qiyaasta  kala bar wax  ka  hooseeya  qoysaska  isbedelka lacag helistu ku  timid  tanoo  ay  ugu  wacan  tahay baahiyaha qoyska, lacag isu gudbintaani qayb ahaan waa mid muhiim marka qoysku ay saamaysay  xaalad  daran  oo  markaas  socota   sida  abaaraha  hadda  jira  oo  kale.  Sidaa  darted,  in  ka  badan  kala  bar  dadka  xawaaladaha  wax  ku  helaa,  xadiga  lacagta  loo  diro  waa  mid  isbedbedelaya  sababa  la  xiriira  xaalado  aan  hadda  la  soo  bandhigi  karin,  xadiga  meelaha  laga  soo  dirro.  Khaas  ahaan  17%  qoysaska  lacagaha  hela  ayaa  ka  yar  helay  sanadkii  tegey  maxaa  yeelay  wax  ku  helista  xawaaladaha  ayaa  noqday  kuwo  dhib badan,  waxaana loo  bahan  yahay in  la helo  dadaal  siyaasadeed  oo  lagu  hagaajinayo si  sahlan  oo lagu helayo dhaqaalahaas.   Xawaaladaha, saboolnimada iyo isticmaalka   62. Helitaanka  xawaaladaha      ayaa  si  aad  ah  u  liita,  iyadoo  loo  tix  gelinaya  kala  duwanaanshaha  dhacdooyinka  saboolnimada  ah  ee  gobollada.  Madax  ka  kowga  heerka  saboolnimada  ee  dadka  xawaaladaha  lacagta  ku  helaa waa  37%, 18% waxay ka hooseeyaan dadka  aan  wax  ka elin  xawalaadaha,  iyo  saboolnimada  carruurta  qoysaska  xaaladaha  wax  ku  hela  haysa  waa  40%,  iyadoo  kuwa  aan  wax  ku  helinna  tahay  tiradoodu  62%  (sawirka  5.7).  farqiga  saboolnimadu  12%,  qoysaska  saboolka  ah  ee  xawaladaha  wax  ka  helaa  sidookale  waa  kuwo  si  cad  ugu  dhow  inay  ka  baxaan  saboolnimada  marka  loo  eego  kuwa  saboolka  ah  ee  iyagu  aan  waxba  ka  helin  xawaaladaha  oo  heerkoodu  yahay  24%.  Yaraynta  saboolnimada  ayaa  ugu  badan  magaalooyinka.  Intooda  badanna,  waxay  ku  timid  duruufaha  qoysaska  magaalooyinka  ay  lacaaga  yara  badan  uga  helaan  xawaaladaha  marka  loo  eego  kuwa  ku  nool  miyiga  iyo  degsiimooyinka  barakaca,  lacagahaan  badan  ee  ay  helayaanna  waxay  si  xoog  leh  ula  xiriirina  yaraynta  dhacdooyinka  saboolnmada  (sawirka  4.13).  halka  kala  duwanaanshaha  u  dhexeeya  dadka  wax  hela  iyo  kuwa  saboolka  ah  ee  aan  wax  helin  la  qiyaasi  karo,  farqiga  saboolnimada  ee  u  dhexeeya  heerarka  gobollada waa mid aad u balaaran (Sawirka 4.21).   63.Degsiimooyinka  baraka,  xawaaladuhu  waa  ku  yar  yihiin  iyo  si  aan  fir  fircoonayn  ayeyna  uga  hawl  galaan  yaraynta  saboolnimada.  Keliya  7%  qoysaska  barakacyaaasha  ayaa  wax  ka  hela  xawaaladaha  iyo  iyadoo  dhacdooyinka  saboolnimadu  ay  tahay  mid  isku  mid  ah  oo  aad  u  saraysa  kuwooda  hela  iyo  kuwa  aan  helin  ee  ku  nool  degsiimooyinka  barakaca,  tirade  69%  iyo  70%  ayaana  ah  (sawirka  4.12).  heerka  arintaan, waa saboolnimada gun dheeraatay oo ah 35% dadka hela iyo 37% oo ah dadkaan wax ka helin,  iyadoo  aan  tiro  ahaan  la  kala  cadayn.  Sidaa  darted,  sida  qoysaska  magaalooyinka  iyo  miyiga  ku  nool,  oo  xawaaladuhu ay saamayn ku yeeshaan saboolnimadooda, kuwaan barakacayaasha ee hela xawaaladuhu  ma  ahan  kuwo  ay  saamayn  ku  yeelanayso  saboolnimadooda.  Waxaa  jira  in  yar  oo  ka  mid  ah  qoysaska  barakaayaasha  oo  hela  tiro  yar  iyo  xadidnaan  ay  ku  balarin  karaan  heerkooda  wax  helis.  Laakiin  waxaa  70  Qoraalka Baanka Aduunka  .   qaybahaan  laga  soo  jeedinayaa  faahfaahinno  dheeraad  suurto  gal  ah.  Qiimaha  lacageed  ee  qofka  sanadkii  xawaaladda  ka  soo  gala  waa  mid  si  balaaran  ugu  kala  duwan  qoysaska  barackacayaasha  iyo  sidoo  kale  si  wayn  uga  dweyn  qaybaha  kale.  Sanadkii  qofka  cadadka  dhaqaale  ee  ka  soo  gala  qoysaska  aan  saboolka  ahayn  ee  degsiimooyinka  barakaca  22  goor  ayuu  ka  koreeyaa  qiimo  ahaan  kuwa  saboolka  ah ee wax ku hela xawaaladaha (barakacayaasha aan saboolka ahayni waxay  helaan 438 dollar sanadkii,  barakacayaasha  saboolka  ahina  waxay  helaan  sanadkii  20  dollar).  Is  bar  bar  dhigga,  meelaha  magaalooyinka ee dadka aan saboolka ahayni waxay helaan wax ka badan xaqiiqda kuwa saboolka ah ee  hea 1.5% (kuwa saboolka aan ahayn ee magaalooyinka waxay helaan sanadkii 276 dollar, kuwa saboolka  ah  ee  magaalooyinka  ku  noolna  186  dollar  sanadkii)  xaqiiqduna  waa  1.08  meelaha  miyiga  (  miyiga  aan  saboolka  ahaynna  178  dollar,  miyiga  saboolka  ah  166  dollar).  Sinaan  la’aanti  waay  ku  timid  cadadka  lacageed  ee  xawaaladaha  ay  ka  helaan  barakaayaashu,  waxayna  soo  jeedinaysaa  in  qoysaska  saboolka  ahi  aysan  wax  ku  filan  helin  si  ay  u  yareeyaan  baahidooda  wakhtiga  gaaan  ugu  ridi  karta  heerka  saboolnimada.  Xaqiiqda  jirtaa  waxaa  weeye,  cel  celiska  cadadak  lacageed  ee  xaaaladaha  ay  ka  helaan  barakacayaasha  saboolka  ahi  waxay  dhan  tahay  keliya  13%  cel  celis  ahaan  farqiga  u  dhexeeya  saboolnimada.  Wax  la’aantaana  waxay  sidookale  saamaynaysaa  xaqiiqda  ku  wareegsan  wakhtigaan  oo  ah  1%  in  dhamaan  qoysaska  barakacayaasha  iyo  19%  kuwa  wax  helaa,  ay  tahay  ishooda  ugu  weyn  ee  dakhligu  ka  soo  galo,  marka  loo  bar  bar  dhigo  kala  bar  dadka  wax  ku  hela  xawaaladaha  tiradooda  guud  (sawirka  4.21).  doodadaan  waxay  la  xiriirtaa  inta  badan  khataraha  ay  ku  sugan  yihiin  qoysaska  ku  nool  degsiimooyinka  lagu  barakacay  inay  yihiin  kuwo  si  balaaran  uga  maqan  macnaha  ay  u  leedahay  faa’iidaha  lacagaha  xawaaladha  lagu  helo.     71  Qoraalka Baanka Aduunka  .     4.12:  Xaaladda  lagu  helo  dhacdooyinka  Sawirka  4.13:  Dhacdooyinka  saboolnimada  ee  ku  yimaadda      Sawirka  saboolnimada.  qiimaha xawaaladaha lacagta laga helay.  80 100 DHacdooyinka saboolnimada (% tirada dadka) Dhacdooyinka saboolnimada (%  triada dadka) Percentiles 70 90 Urban 60 80 IDP Non‐recipients 50 70 Linear (Percentiles) 60 40 50 30 Rural 40 Urban 20 30 10 20 0 10 0 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 Percentile of remittances value per capita Recipients Non‐recipients Overall   Isha xogta: Tirooyinka qoraayaasha.  Isha xogta: Tirooyinka qoraayaasha.  Sawir    4.14:  Tirooyinka  laga  qaybiyey  isticmaalka,  Figure 4.15: Cumulative distribution of consumption, rural.   magaalooyinka.   100 100 90 90 80 80 70 Boqoleyda 70 60 Boqoleyda 60 50 50 40 40 30 30 20 20 10 10 0 0 0 1 2 3 4 5 6 0 1 2 3 4 5 6 Total imputed consumption (current US$) Total imputed consumption (current US$) Rural recipients Rural non‐recipients Urban recipients Urban non‐recipients Isha xogta: Tirooyinka qoraayaasha.  Isha xogta: Tirooyinka qoraayaasha  64. Marka  dhamaan  qoysaska  wax  ka  hela  xawaaladaha  ay  isicmaalaan  wax  badan  marka  loo  eego  kuwaan  waxba  helin,  kala  duwanaashana  isticmaalka  wuxuu  noqonayaa  mid  qoyska  faa’iido  u  leh  marka  ay  timaado  kuwa  degan  magaalada,  kuwa  degan  miyiga  iyo  degsiimooyinka  lagu  barakacay,  waana  kuwo  meelo  kala  duwan  ku  kala  gedisan.  Qoysaska  lacagaha  ka  hela  xawaaladaha  ee  degan  magaalooyinka  waa  kuwo  tiradoodu  sarayso  marka  loo  eego  isu  geynta  guud  ee  dadka  aan  lacagaha  ka  helin  (Lifaaqa  ku  jira  shaxda  A.9).  intaas  waxaa  dheer,  qoysaska  magaalooyinka  isicmaalkoodu  inuu  kordhay  dhamaan  saddexda  qaybood  isu  geynta  guud  ee  isticmaalka,  cuntada,  agabka  aan  cuntada  ahayn  iyo  hantida.  Mana  jirto  tiro  cad  oo  kororka  agabka  aan  cuntada  ahayn  lagu  isticmaalay  oo  ay  sameeyeen  qoysaska  degsiimooyinka  barakaca  iyo  kuwa  miyiga  ee  xawalaadaha  wax  ka  hela.  Sidaa  darted,  qoysaska  wax  helaa  waxay  wakhtiyadii  la  soo  dhaafay  arkayeen  kor  u  kaca  dhianca  antida  iyo  isticmaalka  agabyada  aan  cuntada  ahayn.  Waxaa  intaas  dheer,  in  falanqayntaaniheerka  cel  celis  ay  ayaa  cadaynaysa isbedel muhiim ah oo ku aadan cadaymahaan. Qoysaska miyiga ee wax hela wakhtiga dhexe  waxay  ku  kordhisaa  dakhligooda   inta  u  dhaxaysa  40  iyo  70  %tanoo  ah  xaqii  isticmaal  ay  dheer   yihiin  72  Qoraalka Baanka Aduunka  .   kuwaan  waxba  helin  (sawirka  4.14).  waa  kuwo  qani  ah  iyo  qoysaska  ugu  saboolsan  heerkooda  kala  duwanaan  meelahay  kala  taagan  yihiin.  Fasiraadda  la  aqbali  karo  ee  xaqiiqdaani  waxay  tahay  in  dadka  wax  qata  ee  miyiga  ku  nooli  ugu  saboolsan  yihiin,  waayo  waxaan  ku  filnayn  waxay  helayaan,  iyago  iyagoon  waxay  helayaan  aan  si  macquul  ah  waxay  isticmalayaan  maalintii  ugu  bedelan  karin.  Qoysaks  qaniga  ah  ee  miyiga,  si  ka  duwan  waxay  u  isticmaali  karaan  dakhligooda  xawaaladaha  siyaabo  aan  ka  turjumayn  kharashaadkooda  ay  quudanayaan.     65. Kororka  balaaran  ee  isu  geynta  guud  ee  isticmaalka  wuxuu  ku  dhacaa  qoysaska  ugu  saboolsan  ee  wax  hela.  Heerarka  ugu  hooseeya  qoysaska  wax  helaa  isticmaalkoodu  waa  23%  inay  ka  badan  yihiin  kuwa aan waxba helin (shaxda A.9) iyadoo ay dhianca socoto inta badan kala duwananshaha isticmaalak  agabka  aan  cuntada  ahayn  iyo  hantida  (sawirka  4.16).  guud  ahaan  isticmaalka  kale  ee  dheeraaka  ahi  waxay  la  xiriirtaa  dakhliga  kale.  Ti  taas  la  mid  ah,  xawaaladuhu  waxay  si  balaaran  u  abuuraan  wadaagis  guud  oo  dadka  saboolka  ahi  kharashaadokooda  ku  wadaagaan,  xitaa  hadday   helaan  wax  yar,  waxa  ay  maalin  kasta  qimio  ahaan  ka  helaan  xawaaladda  oo  ay  u  adeegsadaan  kharashkooda  maalinle,  taasoo  tiro  ahaan  23%  halka  ugu  saraysa  iyadoo  ay  ka  soo  horjeeda  halka  ugu  hoosaysa  oo  ah  58%  (Sida  ku  oqan lifaaqa shaxda A.8). sidaa darted marka xawaaladuhu waa kuwo si gaar ah macno ugu leh qoysaska  saboolka  ay  si  ay  u  buuxiyaan  baahidooda  aas  aasiga  ah  ee  maalinle.  Waxaana  sida  kale  oo  oran  karaa,  qoysaska  saboolka  ahi  inay  yihiin  kuwa  ugu  badan  eek  u  tiirsan  xawaaladaha,  iyo  kuwa  ugu  badan  ee  sida xun ay u samaynayso haddii wax degdeg ahi ku dhacaan nidaamka u ah isha dakhliga.   66. Heerka  arrintaan,  daraasaddii  hore  waxa  laga  helay  in  qaar  badan  oo  ka  mid  ah  qoysaska  xawaaladaha  wax ku hela  ay  ku  tiirsan  yihiin hal  qof  oo  wax  u  soo  diro  iyo  aysanna  waxba  ka ogayn  sida  uu  ku  helaan  aasaaska  waxaan  ay  isticmaalaan  iyo  adeegayda  ishaan  dhaqale  ee  dakhliga  u  ah    Sawirka  4.16:  Kala  duwanaanshaha  isticmaalak  ee  u  dhexeeya  qoysaska  wax  hela iyo kuwaan wax helin.  100 Imputed food consumption Imputed non‐food consumption 80 Assets Isibedelka boqoleyda 60 40 20 0 ‐20 Q1 Q2 Q3 Q4 Q5   Isha xogta: Tirooyinka qoraayaasha.  67. Qoysasku  helitaanka  xawalaadha  waxay  u  keentay  inay  ka  yarayso  gaajada.  Kuwa  aan  helin  qiyaasta  laba  goor  ayey  ka  gaajo  badan  yihiin  kuwa  wax  hela  bilihii  la  soo  dhaafay.  Natiijandaani  waxay  ka hadlaysaa dahkliga kala duwanaanshihiisa iyo dhamaan gobollada, sidoo kale siday ukala duwan yihiin  magaalooyinka,  miyiga  iyo  xeryaha  lagu  barakacay,  iyadoo  ay  la  socoto  qiimaha  cada  ee  xaawaaladuhu  siday ula xiriiro gaajada (wax  ka badan 10 goor) bishii la soo dhaafay, marka loo bar ar dhigo 0.3% oo ah  kuwa  xawaladaha  ka  hela  (sawirka  4.17),  bidix).  Si  la  mid  ah,  4%qoysaska  lacagaha  helaa  lacag  la’aan  73  Qoraalka Baanka Aduunka  .   ayey  la  noqdaan  cunto  la’aan,  tanoo  ka  noqonaysa  14%  kuwaan  helin  xawaladaha  (sawirka  4.17.  habkaani  sidoo  kale  wuxuu  muujinaya  xogta  qoysaska  tirade  cunno  ee  ay  maalmihii  hore  helayeen.  Carruurta  ka  yar  shanta  sano,  khaas  ahaan  waa  2  %  ayey  uga  dhow  yihiin  inay  cunaan  cunno  ku  fulan  tirade  cuntada  (sawkra  4.18).  intaas  waxaa  dheer  kala  duwanaanshuhu  waa  mid  la  xiriir  yaraan  iyo  tirooyinka  aan  cadayn  ee  dhamaan  qeexaya.  Dhinaca  kalana,  tan  waxaa  ugu  wacan  hoosaynta  awooda  tirade.   On the other hand, there is no information in this statistic about the quality and quantity of the meal.   Sawir 4.17: Gaajada iyo lacag la’anta si loo iibsado cunto.  Sawirka    4.18:  cunada  maalmihii  hore,  caruurta  iyo  dadka  30 waaweyn.  Rarely (1‐2x) Sometimes (3‐10x) Often (>10x) 18 25 16 Boqoleyda qoysaska  20 14 Boqoleyda qoysaska 12 15 10 10 8 6 5 4 0 2 Recipients Non‐ Recipients Non‐ 0 recipients recipients Adults: 1 meal or less Children: 1 meal or less Hunger Lack of money for food Recipients Non‐recipients Isha xogta: Tirooyinka qoraayaasha.  Isha xogta: Tirooyinka qoraayaasha.   Sawirka  4.19:  Dhacdooyinka  saboolnimada  ee  la  xiriirta  Sawirka  4.20:  Dhacdooyinka  saboolnimada  ee  ku  yimaadda  xawalaad la’aanta.  isbedelka  cadadka  lacageed  ee  xaawaladaha  laga  helay  sanadkii hore.  100 Dhacdooyinka saboolnimada (% tirada  60 Poverty incidence (% of population) 80 50 53 55 56 55 60 51 47.2 40 36 dadka) 40 30 20 20 0 10 0 Less than previous Same amount as More than   year previous year previous year Isha xogta: Tirooyinka qoraayaasha.  Isha xogta: Tirooyinka qoraayaasha.  68. Xawaalada  la’aan,  kuwa  hadda  hela  waxay  noqon  lahaayeen  sabool  sida  kuwa  aan  wakhtigaan  helin,  sida  lagu  calaamadiyey  ku  tiirsanaanta.  Laba  tusaale  oo  lagu  asteeyey  saamaynta  xaawaladuhu  ku  leeyihiin  saboolnimada:  tan  koowaad,  waxay  50%  xawaaladdu  waxay  bixisaa  kharashaka  nolosha  qofka qaadanaya, iyo ta labaad, waxay yaraysaa 100% qiimaha xawaladda. Maqnaanshaha warbixinta ku  aada  sida  qoysaska  u  maareeyaan  lacagaha  ka  soo  gala  xawaaladaha  ee  ay  ugu  isticmaalaan  kharashadkooda  iyo  isticmaalka  kale  sida  maal  gelinta.  Labada  kiis  waxay  ujeedadoodu  tahay  in  ay  u  adeegaan  sidii  shuruudo  ku  saabsan  sida  ay  u  saameyn  karto  dhibaatooyinka  kala  gedisan  ee  ay  74  Qoraalka Baanka Aduunka  .   saameyn karaan dadka qaata halkii loo adeegsan lahaa si toos ah. 50% yaraynta waxay hagaysaa kororka  saboolnimada  oo  ah  11%  oo  ah  dadka  ku  hela  qoysaska  hela  (sawirka  4.19;  36%,  47%)  iyo  2%  dadka  wakhtigaan  (sawirka  4.19;  51%,  53%).  Taas  bedelkeed,  100%  yaraynta  ay  samaysay  qoysaska  saboolka  ahi  waxay  ahaan  lahaayeen  sida  kuwa  aan  helin  (sawirka  4.19,  kuwa  hela,  56%  kuwaan  helin)  waxayna  ku  hagtaa  xawalaaddu  kororka  dhamaan  saboolniada  2%  dheraad  ah.  Jawaabahani  waa  kuwo  taageero  dheeraad  ah  ay  siinayso  xaqiiqda  ku  aadan  in  qoysasaka  hela  lacago  yar  oo  ka  hela  xawaaladaha   marka  loo  eego  sanadkii  hore  si  cad  uga  sii  saboolsanaa  (dhacdooyinka  saboolnimada;  49%)  marka  loo  eego  kuwa  hela  isla  qiimo  isku  mid  ah  sanadkii  hore  (34%),  marka  kuwa  hela  inta  badan  waa  ay  yartahay  fakhrigoodu  (27%,  sawirka  4.20).  xiriirka  isku  midka  ah  ee  ka  dhexeeya  waa  gaajada;  hos  u  dhaca  qiimaha  xawaaladah  alaga  helo  waxay  cadaynaysaa  sida  dadka  inta  badan  ay  ula  dersan  gaajada,  iyo  hoos  u  dhaca  ku  yimaadda  waxyaabaha  yaraynaya  gaajada.  Tani  waxay  tilmaamaysa  sida  balaaran  ee  qoysaska  ay  ugu  tiirsan  yihii  dakhliga  dhaqaale  ee  ka  soo  gala  xawaaladaha.    Lacagahaan  la  soo  diro  waxay  si balaaran u yihiin  isu  geynta  guud ee  kharashaadka  la  isticmaalo,  waxaa intaas  dheer waxay kor  u  qaadaan  faya  qabka  qoyska  iyo  ilaalinta  inay  timaado  muuqaal  xun  ee  wax  la’aanta.  Isla  mar  ahaanta,  ku tiirsanaanta xawalaaduhu waxay ku reebtaa inay u dayacan yihiin dakhli ka yimaadda qurbaha oo aan  cago badan ku taagnayn iyo hubaal la’aan ku wareegsan gobolka lacagta loo dirayo.   Sawirka  4.21: Isha keliya ee dakhliga, bur burka gobolka.  Sawirka 4.22: Isha keliya ee dakhliga, qeexidda dakhliga.  IDP Settlements Q5 (top 20) NW Rural Q4 NE Rural Q3 NW Urban Q2 NE Urban Mogadishu (Urban) Q1 (bottom 20) 0% 20% 40% 60% 80% 100% 0% 20% 40% 60% 80% 100% Salaried labor Family business Salaried labor Family business Remittances from abroad Family assistance Remittances from abroad Family assistance Other Other   Isha xogta: Tirooyinka qoraayaasha.  Isha xogta: Tirada qoraayaasha.  Xawaaladaha, ilaaha dakhliga iyo suuqa shaqaalaha   69.Xawaaladuhu  waa  il  dhaqaale  oo  muhiim  u  ah  dakhliga  qoysaska,  marka  laga  reebo  degsiimooyinka  barakaca.   Inta adan isha guud ee dakhliga ee shaqaalaha lagu  bixiyo 36%, iyadoo ay ka  timaado  xawaaladaha  16%,  taageerada  qoyska  waa  12%  iyo  dakhli  abuurka  qoyska  ganacsigiisa  ka  yimaadda  oo  ah  11%.  Laakiin  ishaan  dhaqaaluhu  way  ku  kala  duwan  tahay  gobollada  iyo  meelaha  magaalooyinka,  miyiga  iyo  barkaacayaasha.    Meelaha  magaalooyinka  iyo  qoysaska  ladani  waxay  ku  tiirsan  yihiin  inta  badan  shaqooyin  mushahari  ah  iyo  xawaaladaha  marka  loo  eego  miyiga  iyo  qoysaska  barakacayaasha.  Waxaa  intaas  dheer,  qoysaska  miyiga  waxay  inta  badan  ku  tiirsan  yihiin  taageerada  qoysak  uga  timaada  wadanka  gudihiisa  (sawirka  4.21)  iyo  sawirka  4.22).  wax  yar  oo  barakacayaasha  ay  75  Qoraalka Baanka Aduunka  .   ahaa  ku  tiirsan  xawaaladaha,  ayna  yihiin  ishooda  keliya  ee  dakhligu  ka  soo  galo.  Halka  keliya  7%  qoysaska  barakacayashu  helaan  xawalaado,  keliya  1%  ayaa  sheegay  inay  xawaladaha  yihin  dakhligooda  muhiimka,  tanoo  ka  dhigaysa  in  barakacayaasha  xawaaladaha  wax  ka  helaa  yihiin  kuwa  lacagta  ugu  yar  loogu soo diro.     Shaxda  4.1: Isha dakhli ee ugu muhiimsan qoysaka.    Xawaalad  Mushahar  Taageero  Ganacsi  ka  timid  Wax kale  Shaqo   qoys  qoys  dibadda  Guud ahaan  36%  16%  12%  11%  25%  Hela  22%  56%  6%  9%  8%  Aan helin  40%  N/A  14%  12%  30%  Isha xogta: Tirooyinka qorayaasha.  Sawirka  4.23: Tirooyinka shaqada suuqa ee ay helaan.  70 60 50 40 30 20 10 0 Labor force Hours worked per Unemployment, 7 participation, 7 days week days (%) (%) Recipients Non‐recipients   Isha xogta: Tirooyinka qoraayaasha.  70. Xawaaladuhu  waa  isha  ugu  weyn  ee  dakhligu  ka  soo  galo  qoysak  ka  badan  kala  bar,  laakiin  adkaysigooda  ku  aadan  lacagtaan  la  soo  diro  waxay  ku  reebtay  inay  noqdaan  kuwo  u  nugul  hadii  dhibato  ku  timaado  dakhliga  xawalaadaha.  56%  ayaa ah qoysaska xawaaladuhu yihin isha ugu weyn ee  dakhli ka soo galo, waxaana la  asteeyey sida ay  muhiim u tahay xawaaladu waa inay abuurayso samafal.  Heerkaan,  qoysas  badan  ayaa  ku  dhaca  dhibaato  kadib  marka  ay  xanibaadi  ku  timaado  dakhligoodii  xawaaladaha  ka  imaan  jiray  (shaxda  4.1).  saamaynta  helitaanka  xawaaladuhu  ay  ku  leedahay  hab  dhaqanka suuqa shaqada waa mid aad u macquul ah. Khaas ahaan, haddii aqoontu tahay il dheeraad ah  oo  dakhli  ka  yimaaddo,  ayna  tahay  suuqa  shaqadu  mid  loo  adeegsado  hawsheeda  dakhli  abuuris,  xawaaladaha  waxay  noqon  donaa  kuwa  ka  sii  dara  iyo  inay  abuuraan  muhiimada,  ku  tiirsanaantooduna  noqoto  ta  koowaad.  Tuducaan  waxaan  sidoo  kale  ku  cadanaynaa  xiriirka  ka  dhexeeya  helista  lacagaha  xawaaladaa  iyo  suuqa  shaqada.     71. Dhamaan,  helitaanka  xawaaladuhu ma  ahan  mid  si balaaran  ugu leh  saamayn  xubanaha  qoysaska  habkay  u  dhaqmaan  markay  noqoto  suuqa  shaqada.  Saamaynta  ku  aadan  helitaanka  shaqada  suuqa  waxaa  caawinaya  fahamka  ku  aadan  heerka  aqooneed  iyo  dabeecadda  xawaaladda  loogu  tiirsan  yahay.  Suuqa  shaqada  hab  dhaqankiis  ku  aadan  sida  dadka  xawalahda  wax  ku  helaa  u  adeegsadaan  helista  76  Qoraalka Baanka Aduunka  .   lacagta,  u  hogaansamidda  ama  isku  bedelka    heerarkooda  caadiga  ah  ee  ay  nolosha  ku  helaan.  Fursadaha ka jira shaqada suuqa (Cutubka 2, qaybaha wax la’aanta), xubnaha qoysaska hela xawaladaha  waxay  isku  dyaan  inay  ka  haraan  shaqooyinka  suuqa  iyo  inay  noloshooda  ku  tiiriyaan  xawaaladaha,  taasoo  ku  khasbaysa  inay  ku  hooseeyaan  ka  qayb  qaadaashada  heerka  xooga  shaqada  iyo  raadinteeda,  waxaa  hooseeya  heerkooda  shaqo  la’aan.  Waxaa  taas  la  mid  ah  qoysaska  xawaaladaha  wax  ku  helaa  waxay  go’aansadaan  inay  saacado  yar  shaqeeyaan  iyadoo  ogsoon  inay  helayaan  dhaqaale  dheeraad  ah  oo  uga  imanaya  xawaaladaha.  Xaqiiq  ahaan,  qoysaska  xawaaladaha  wax  ku  helaa  ka  qayb  qaadashada  shaqada  suuqa  waa  ku  yar  yihiin,  saacadaha  shaqada  iyo  shaqaalaynta,  laakiin  keliya  farqiga  shaqo  la’aanta  waa  tiro  ahaan  mid  heerkeedu  yahay  10%  (sawirka  4.23).  sidaa  darted,  tira  koobyada  shaqaalaynta  ee  gobolka  ayaa  loo  tix  gelinaya  mid  aad  u  kala  duwan;  xooga  shaqada  looga  qayb  geliya  waa  qiyaasta  10%  inuu  ku  hooseeyo  xubnaha  qoysaska  hela  xawaaladaha  ee  ku  nool  magaalooyinka  Waqooyi  Bari,  miyiga  Waqooyi  Galbeed  iyo  degsiimooyinka  barakacayaasha,  soo  jeedintuna  waa  in  dadkaan  ay  isticmaalaan  xawaaladaha  si  ay  isugu  bedeli  karaan  dakhli  abuur  kale  oo  wax  ka  soo  galaan  (Lifaqa  ku  jira  sawirka  A.9).    shaqa  la’aantu  waa  mid  hoosaysa  magaalooyinka  Waqooyi  Bari,  laakiin  waxay  ku koraysaa miyiga Waqooyi Galbeed (Lifaaqa sawirka A.(). Waxaa jira sidoo kale wax aan cadayn  oo  loo  tix  gelin  karodakhliga,  tanoo  ah  mid  aan  cadayn  sababta  ay  tahay  laakiin  jiritaankeedu  muuqdo.  Tilmaamaha  xogta  ku  aadan  saacadaha  shaqada  inaysa  ogolaanayn  falan  qayn  rasmiya  oo  ku  salaysan  habka  lagu  eryi  karo.  Guud  ahaan  ma  jirto  cadaymo  xooggan  oo  ku  aadan  heltiaanka  xaawaluhu  inay  xanibayaan suuqa shaqada.   Xawilaadda lacagta, adkaysiga iyo ilaalinta bulshada  72.Saamaynta faa’iido ee ku aadan saboolnimada iyo gaajada, xawaaladaha waxay tusinayaan sida ay  lacagaha  lagu  soo  diraa  ugu  adeegi  karaan  hab  adkaysi.  Helista  qaybtaan  waxay  calamadaynaysaa  dariiyqada  kala  duwan,  taasoo  xawilaaduhu  ay  kaga  hor  tegi  karaan  dhibaatooyinka  adag.  Marka  ugu  horaysa,  xawaaladuhu  waxay  yareeyaan  saboolnimada  iyo  gaajada.  Dhamaan  qiimaha  xawilaadahu  waa  kuwo si toos ah xiriir ula leh wanaajinta  sama falka waxa  ka soo baxa iyo isbedelka qiimaha saamaynaya  heerka saboolnimada iyo haqab beelka cuntada. Marka labaad, xiriirka wanaagsan ee ka dhexeeya sama  falkau  waa  mid  khaas  u  ah  qoysaska  saboolka  ah  oo  ay  isku  gar  gaaran,  kkuwaas  inta  badan  aan  haysan  baahiyaha  aasaasiga  ah.  Warbixinahaani  waxay  tilmaamayaan  sida  wayn  ee  ay  waxtarka  u  leeyihiin  lacagaha  tooska  ah,  ayna  u  xaliyaan  saboolnimada  iyo  dhibaatada  ka  dhalata  iyo  inay  caawiyaan  sidii  ay  Meesha uga saari lahaayeen wax la’aanta fakhirigu keenay.   73. Marka  la  fiiriyo  qoysas  badan  oo  ka  maqan  ka  faa’iidaysiga  xawaaladaha,  khaas  ahaan  kuwa  ugu  sii  saboolsan  buslhada  iyo  kuwa  nugul  ee  degsiimooyinka  barakacayaasha,  waxaa  loo  bahan  yahay  in  laga  mid  dhigo  barnaamijka  ilaalinta  bulshada  oo  la  siiyo  damanaad  qaad  ku  aadan  ilaalinta  saboolnimada.  8  ka  mid  ah  10kii  qoys  ayaa  weli  ku  harsan  inaysan  ka  faa’iidaysan  wax  ku  helista  xawaaladaha,  qoysaska  saboolka  ahi  waa  kuwa  inta  badan  aan  wax  ku  helin  xawaaladaha  14%  iyo  kuwa  hadda ku hela ee laakiin khatarta ugu jira inay saboolnimo ku dhacaa, iyadoo waayaha dakhliga yar ee ka  soo  gala  xawaaladaha.  Waxaa  intaas  dheer,  qoysasak  barakacayaasha  waa  kuto  Iyana  tiro  yar  wax  ku  hela,  qoysaska  miyigu  waa  kuwo  ugu  yaraan  ka  faa’iidaysa  xawaaladaha,  waay  helaan  lacago  yar  iyo  iyagoo marar badan ka cawda inay yaraato waxay helaan. Isla markaasna, meelaha miyiga iyo khaasatan  barakacayaasha  waa  kuwo  khatar  badan  ugu  jira  dhibaataan  taagan.  Gurmad  degdeg  ah  oo  ku  aadan  lacag  kasha  oo  si  toos  ah  loogu  xawilo  ayaana  buuxinaysa  farqiga  ka  taagan  helitaanka  nolosha  iyo  ka  hortegista  saamayn  xun  oo  ay  abaartu  ku  yelato  iyo  dhisidda  adkaysi  ay  u  yeeshaan  dhibaatooyinka  77  Qoraalka Baanka Aduunka  .   noocaan ah mustaqbalka. Wax ka qabad kastoo arrintaan la xiriirta waa kan ugu wax tarka badan, sida la  saadaaliyey  iyo  in  lagu  gaari  karo  kuwa  dayacan  iyo  bulshada  saboolnimada  goonida  u  noqotay  ee  lagu  magacaabo barakacayaasha iyo qoysasak xoolo dhaqatada ah. Sidaa darted, nooc kastoo ah barnaamijka  ilaalinta  bulshadu  wuxuu  u  bahan  yahay  awood  dhaqaale,  awood  farsamo  iyo  kaabayaal  ku  filan  (fiiri  cutubka 6. Faahfaahinta ku saabsan ilaalinta bulshada)      78  Qoraalka Baanka Aduunka  .   5. Saboolnimada2 carruurta iyo dhalinyarada                                                                     2  Cutubaan waxaa qoristiisa gacan ka geystay sanduuqa badbaadada carruurta ee UNICEF xafiiskeeda Soomaaliya.  79  Qoraalka Baanka Aduunka  .   FARIIMAHA MUHIIMKA AH Marka la eego isbedelada caalmiga ah, carruurtu waxay u badan yihiin kuwo sabool ah. 58% carrurta iyo 46% dhalinyarta waxay ku nool yihiin qoysaska saboolka ah guryahooda. Helitaanka guud ee xogta ee lagu wanaajin karo xaaladaha gobolka Waqooyi Bari, heerarka ugu hooseeya ee dhacdooyinka saboolnimada ah ee carruurta iyo dhalinarada ee meelahaas. Saboolnimada carruurta iyo dhalinyarta waa mid ku hoosaysa qoysaska yar, qoysaska ay hogaaminayaan dad wax bartay iyo kuwa lacagaha ka hela xawaaladaha. Mar horeba 4 ka mid ah 5tii carruur ah saboolk aah faya qabka. 79% caruurta iyo 85% dhalinyarta waa sabool sida tan ugu danbaysa lagu xusay. Saboonimadu waxay gaar u sii tahay miyiga waqooyiga Galbeed iyo xeryaha lagu barakacay. Carruurta saboolka ahi waa kuo magaalooyinka iyo xeryaha lagu barakacay caadi ahaan ka muuqda, iyagoo aan haysan biyo nadiif ah, gaar ahaan kuw aku nool miyiga. Waxbarashadu waa qodob muhiim ah oo dhabarka ka jebinaya si socoshada saboolnimada, ku dhowaad kala bar carruurta iyo dhalinyarta Soomaaliyeed ma aadan iskuul. 47% carruurta iyo 45% dhalinyartama aadan iskuulo. Carruurta iyo dhalinyarta ku nool qoysaska xawaaladaha wax ka hela waa kuwa inta badan hela fursadah aay ku aadan iskuulada, qiyaastana 13% iyo 17% ayaa helay. carruurta saboolka ah waa kuo aan iyagu tiro ahaan aadin iskuulada 46% marka la bar bar dhigo kuwa qoysaskoodu aysan saboolka ahayn 63%, carruurta iyo dhalinyarta ku nool guryaha qofka hogaaminayaa uusan waxbarasho lahayn tirade aan ka aadin iskuulada waa 30%. Sababta ugu weyn ee aysan iskuuladana u aadain waa bugtanimo, macalin la’aan, dhaqaale la’aan iyo guriga oo aysan ka helin taageero. Carruur iyo dhalinyaro badan oo abool ah ayaa ku koray caqabado ka haysta biyo iyo faya dhowr la’aan taasoo suurto gal ah inay saamayn ku yeelatay caafimaadkooda iyo wax soo saarkooda, khaas ahaan kuwa ku jira degsiimooyinka lagu barakacay. In ka yar kala bar carruurta iyo dhalinyarta waxay ka cabaan biyaha ilaha tuubooyinka. Carruurta iyo dhalinyarta ku nool miyiga ayaa aad uga yar inay helaan biyo, kuway helaanna waa kuwo aan nadiif ahayn. Inta badan carruurta iyo dhalinyarta ku nool xeryaha barakaca iyo miyiga waqooyi galbeed waxaa ku adag helitaanka biyaha. Kala duwanaanshaha goboleed iyo xaaladaha daran ee ka ira xeryaha barkacayaasha iyo miyiga Waqooi Galbeed waxay adkeeyeen sidii qoysaska looga saari lahaa saboolnimada. Qiimaynta saboolnimada waxay sahamin doontaa faahfaahi dheeraad ah oo ku aadan sida adhaxda looga jebin karo hab wareegga saboonimada ee jiilasha la isugu gudbinayo. Xaaladda wakhtigaan lagu jiro carruurta iyo dhalinayradakhaas ahaan ee ka tirsan qoysasaka saboolka ah waa kuwa aan haba yaraatee ka faaii’daysan hababka tilmaamaha. Faa’iido daradaanna waxay keeni kartaa saboolnimao ay ku sii daahan noloshooda qaan gaarka. Marka la eego dadka dhalinayrada ee Soomaaliyeed tani waxaynoqonaysaa caqabad aad u dhibadan, waxayna noqonaysa wax aan caadi ahayn caqabadaha ka haysta horumarinta. Sidaa darted sinaan la’aanta iyo farqiga jira waa in la xaliyaa hadhabkaan la soo jeediyey iyo barnaamijyada la 80  Qoraalka Baanka Aduunka    .     75. Iyadoo la eegayo isbedelada caalamiga ah, carruurta ka tirsan bulsahda Soomaaliyeed ee saboolka  ah,    iyadoo  dhalinyartu  wax  yar  ka  hoosayso.  Carruurrta  da’doodu  u  dhaxayso  0  ‐14  sano  jir  waxay  tirade  dadka  Soomaaliyeed  ka  yihiin  ku  dhowaad  kala  bar,  49%  iyo  wax  ka  badan  55%  waa  sabool  (sawirka  5.1  iyo  sawirka  5.2).  gabdhuhu  waa  25%,  wiilashuna  waa  23%  cel  celiska  bulshada,  halka  28%  iyo  26%  ay  yihiin  sabool,  waxaa  intaas  dheer  dhalinayrta  da’doodu  tahay  15  ilaa  24  waxay  ka  yihiin  tirade  bulshada  17%,  waana  kuwa  saboolniamdoodu  xooga  yar  tahay  15%.  Waxaala  mid  ah  qaybaha  caruurta  iyo  dhalinyarta  ku  nool  barakacayaasha,  miyiga  iyo  meelaha  magaalooyinka  ah,  hase  yeeshee  intaa ka badan ayaa lagu tilmaamaa magaalooyinka iyo meelaha xeryaha lagu barakacay ah.     Sawirka 5.1: Tirada guud ee carruurta iyo dhalinyarta.  Sawirka  5.2:  Carrurta  iyo  dhalinayrta  ka  midka  ah  bulshada  20 saboolka ah.  18 20 Female Male 18 % tirada guud ee dadka 16 Female Male 14 16 12 14 % of the poor 10 12 8 10 6 8 4 6 2 4 0 2 0 Isha xogta: Tirooyinak qoraayaasha.  Isha xogta: Tirooyinka qoraayaasha.  Sawirka 5.3: Saboolnimiada carruurta ee gobollada.  Sawir 5.4:Saboolnimada dhalinyarta gobol ahaan.  100 100 Dhacdooyinka saboolnimada (% dhalinyarta) Overall average Dhacdooyinka saboolnimada (%  carruurta ) 90 90 Overall average 80 80 70 70 60 60 50 50 40 40 30 30 20 20 10 10 0 0     Isha xogta: Tirooyinka qorayaasha.  Isha xogta: Tirooyinka qoraayaasha.  76. In  ka  badan  kala  bar  carruurta  iyo  ku  dhowaad  kala  bar  dhalinyarta  ah  ee  ku  nool  qosyaska  saboolka  ah.    58%  waa  carruur  iyo  46%  oo  dhalinyaro  ah  aaya  ku  nool  qoysas  ka  hooseeya  heerka  81  Qoraalka Baanka Aduunka  .   saboolnimada.    Saboolnimada  carruurtu  waxay  aad  ugu  saraysa  xeryaha  dadka  barakacayaasha  ah,  Muqdisho  iyo  miyiga  Waqooyi  Galbeed  (Sawirka  5.3).  dhalinyarta  saboolka  ahi  sidoo  kale  waxay  ku  saraysaa  tiro  ahaan  degsiimooyinka  barakaca  iyo  miyiga  gobollada  Waqooyi  Galbeed  (Sawirka  5.4).  sida  la  xaqiijiyey  waxaa  saboolnimada  dhacdooyinkoodu  ugu  hoosaysaa  gobolka  Waqooyi  Bari.  Saboolnimada  carruurta  iyo  dhalinyarta  tiro  ahaan  Meesha  ugu  hoosaysa  waxaa  sahanku  ka  helay  goboladaan  waqooyi  bar.  Dhacdooyinka  saboolnimada  ee  carruurta  iyo  dhalinyarada  waxaa  heerkooda  kor u qaadaya tirade qoysaska saboolka ah dad ahaan ku tiirsan oo aad u badan.   77.In ka badan 1 mid mid ah 3dii carruur ah iyo ku dhowaad 3dii dhalinyara ah mid ka mid ah ayaa ku  nool  qoysaas  xaaladooda  saboolnimo  ay  aad  u  liidato.  35%  carruurta  iyo  27%  dhalinyara  ayaana  ah  tirade  ku  nool  qosyas  xaladooda  saboolnimo  aad  u  liidato.  Muuqaalka  saboolnimo  iyo  saboolnimada  daran labadaba carruurta iyo dhalinyartu waa ka siman yihiin. Saboolnimada iyo fakhriga darani waa mid  ku  koreeye  barakacayaasha  iyadoo  ay  soo  raacaan  Waqooyi  Galbeed,  Muqdisho  iyo  Miyiga  Waqooyi  Galbeed,  iyo  meelaha  miyiga  ah  ee  Waqooyi  bari  (Sawirka  5.5  iyo  sawirka  5.6).  waxaa  intaas  dheera  faqiga  u  dhexeeya  carruurtaiyo  dhalinyara  waa  mid  aad  u  yar  markay  noqoto  saboolniamda  daran  ee  heerka saboolniamda lagu cabiro ee ah 1.9 dollar maalintii inuu qofkii cuno.   82  Qoraalka Baanka Aduunka  .   Sawirka 5.5: Saboolnimada daran ee carruurta gobol ahaan.  Sawirka 5.6:Saboolnimada daran ee dhalinyarta gobol ahaan.  70 70 Dhacdooyinka saboolniamada ah ee daran e  Overall average Dhacdooyinka saboolniamda daran (%  Overall average 60 60 50 50 (% dhalinyarta) carruurta) 40 40 30 30 20 20 10 10 0 0     Isha xogta: Tirooyinka qoraasyaasha .  Isha xogta: Tirooyinka qoraayaasha.  Sawirka:    5.7:Saboolnimada  carruurta  ee  dhedig  laboodka  Sawirka    5.8:  Saboolnimada  dhalinyarta  eek  u  aadan  dhedig  hogaanka qoysaska iyo xaaladaha xaawalad ee ay helaan.  laboodka madaxa qoyska iyo xawaaladaha.  80 80 Overall average Povety incidence (% of children) 70 70 Overall average Poverty incidence (% of youth) 60 60 50 50 40 40 30 30 20 20 10 10 0 0   Isha xogta: Tirooyinka qoraayaasha.  Isha xogta: Tirooyinka qoraayaasha.  78.Saboolnimada  carruurtaiyo  dhalinyartu  waa  mid  caadi  ahaan  hoosaysa  guryaha  ay  hogaamiyaan  dad wax bartay iyo kuwa lacagaha ka hela xawaaladaha. Dhacdooyinka saboolnimada carruurta  waxay  ku  koraysaa  qoysaska  ay  hogamiyaan  raggu  iyo  kuwa  waan  xawaaladaha  lacag  ka  helin  (Sawirka  5.7).  halka  dhacdooyinka  saboolnimada  dhalinyartu  ay  isla  mid  ka  tahay  qoysaska  haweenka  iyo  raguba  hogaamiyaan,  waxayse  xoogaa  aad  ugu  sii  koraysaa  qoysaska  aan  xawaaladaha  waxba  ka  helin  (sawirka  5.8). waxaa intaas dheer, carruurta iyo dhalinayra saboolka ah waa kuwo caadi ahaan ku badan qoysaska  ay  hogamiyaan  dadka  da’aan  ka  weyn  40ka  sano,  markastoona  qoyska  uu  hogaamiya  qof  aan  waxbar  baran (sawirka 5.9 iyo sawirka 5.10). tirade iyo xaaladaha tarhiibka ee dhlainyarta gurayaha lama xiriirta  saboolnimada carruurta iyo dhalinyarada.    79.Carruurta  iyo  dhalinyarada,  saboolnimada  lacagta  iyo  ta  aan  lacagta  ahayn  waa  kuwo  isku  dhow.  Wax  la’aanta    carruurta  waa  kan  ugu  horeea  ama  labaad  ee  nooca  ugu  badan  ee  wax  la’aanta  ka  jirta  meelaha  magaalooyinka  iyo  xeryah  alagu  barakacay,  halka  la’aanta  ilaha  biyaha  ay  aad  ugu  sarayso  83  Qoraalka Baanka Aduunka  .   meelaha miyiga ah (sawirka 5.11). waxaa intaas raaca la’aanta warbixinaha,  saboolnimada ku timid wax  la’aanta  waxay  ku  badan  tahay  dhalinyarta  Muqdisho  iyo  Waqooyi  Galbeed  ku  nool,  halka  helitaanka  ilaha biyaha ay tahay wax la’aanta ugu badan ee miyiga Waqooyi galbeed iyo Waqooyi bari iyo qoysaska  barakacayaasha (Sawirka 5.12).     Sawirka  5.9:Saboolnimada caruurta ee sifooyinka guriga.  Sawirka  5.10: Saboolnimada dhalinyara ee sifooyinka guriga.  80 80 Overall average Dhacdooyinka saboolnimada  (%  Dhacdooyinka saboolnimada  (% carruurta) Overall average 70 70 60 60 dhalinyarta) 50 50 40 40 30 30 20 20 10 10 0 0   Isha xogta: Tirooyinka qoraayaasha .  Isha xogta: Tirooyinka qoraayaasha.  Sawirka  5.11:Cabirka wax haysi la’aanta carruurta.  Sawirka  5.12: Cabirka wax la’aanta dhalinyarta.  100 100 90 90 80 80 70 70 % Dhalinyarta % Carruurta 60 60 50 50 40 40 30 30 20 20 10 10 0 0 Consumption Sanitation Water Education Information Consumption Sanitation Water   Isha xogta: tirooyinak qorayaasha.  Isha xogta: tirooyinka qorayaasha.  80. Cadaymaha  badan  ee  cabirka  sabooniada  tilmamaya  oo  ah  79%  oo  carruurta  ah  iyo  85%  oo  dhalinyarta  ah  waa  kuwo  aan  haysan  ugu  yaraan  hal  cabir,  halka  47  iyo  54%  ay  yihiin  labadii  cabir  ee  ugu  danbeeyey.  Wax  la’aantu  waxay  ku  xoogan  tahay  miyiga  Waqooyi  Galbeed  iyo  xeryaha  lagu  barakacay.  Tirade  carruurta  iyo  dhalinayrada  wax  la’aanta  kala  duwani  hayso  waxa  la  siin  karaa  tilmaamaha  wanaagsai  siday  sheegayaan  hadii  tix  gelin  la  siiyo  wax  barashada,  biyaha,  saxada  iyo  helitaanka  warbixinaha.  Waxaa  intaas  dheer  isticmalka  dhaqaalaha.  Saboolnimada  carruurtu  way  ku  hoosaysaa  gobolka  Waqooyi  Bari,  halka  saboolnimada  dhalinyartu   ay  ka  jirto  meelaha  magaalooyinka  ah (Sawirka A. 14 iyo Sawirka A .15 lifaaqa ku jira).    84  Qoraalka Baanka Aduunka  .   Sawirka    5.13:Dhacdooyinka  saboolnimada,  aadis  iskuulada  iyo  tahriibka  tiro  ahaan  carruurta.  70 Dhadooyinka saboolnimada  (%  60 50 tirada dadka) 40 30 20 10 0 0 children in the HH 1‐3 children in the HH 4+ children in the hh   Isha xogta: Tirooyinka qoraayaasha..  81. Dhacdooyinka  saboolnimadu  waa  kuwo  sareeyo  qoysaska  tirade  carruurta  badani  joogto.  Qoysaska  aysan  caruuri  joogin  heerkooda  saboolnimo  waa  24%;  qoysaska  ay  joogaan  carruurta  tiradoodu  tahay  1  ilaa  3  iyo  4  ama  wax  ka  badan  oo  carruur  ah  inta  badani  kuwaani  waa  ka  sabool  san  yihiin  kuwa  tiro  ahaan  carruurta  joogtaa  yar  tahay,  laakiin  markastoo  qoyska  helo  carruur  badan  waxaa  kordhaya  kharasha  uu  uga  bahan  yahay  nolosha.  Qoysak  tiradiisu  waa  wax  la  xiriira  talaabooyinka  horumarinta  carruurta,  qoysaska  carruurta  tiradoodu  yartahay    waxay  gelin  karaan  wakhti  badan  iyo  dhaqaale  badan  carruurta,  waxayna  uga  faa’iidaynayaan  inay  geeyaan  iskuulada,  helista  waxbarashada,  wax soo saarka iyo isticmaalka3, ka qayb galka iskuulada iyo tahriibka dhalinyarada  qoysaska  kuma kala  duwan tirada carruurta uu qoyska haysto.         Sawirka 5.14 Aadis iskuulada ee carruurta gobol ahaan.  Sawirka:   5.15:  Ka  qayb  galka  iskuulada  dhalinyarada  ee  gobol  80 ahaan.  Overall average ka qyab galka iskuulada  (%   70 80 Overall average Ka qayba galka iskuulada  (%  60 70 60 carruurta) 50 50 dhalinyarta) 40 30 40 20 30 10 20 0 10 0   Isha xogta: Tirooyinka qoraha.    Isha xogta: Tirooyinka qoraha.                                                                    3  UNICEF (2012), Steelman, et al. (2002), HM Government (2014) and Bird, K. (2007).  85  Qoraalka Baanka Aduunka  .   82.Ku  dhowaad  kala  bar  carruurta  iyo  dhalinyarta  Soomaalidu  ma  aadan  wakhtigaan  iskuul,  waxaana  inta  badan  ugu  wacan  bugto,  macalin  la’aan,  dhaqaale  la’aan  iyo  arrimaha  qaybaha  dhalinayrada,  helista  cid  guriga  ka  caawisa.  47  %  carruurta  iyo  45%  dhalinyarta  ma  aadan  iskuulada  (Sawirka  5.14  iyo  sawirka  5.15).  arrimaha  caafimaadku  waa  kuwa  ugu  horeeya  ee  ka  maqan  carruurta  32%  iyo  35%  (Sawirka  5.16).  waxaa  xiga,  carruura,  inaysan  haysan  macalmiin  wax  bara  (25  %)  iyo  lacag  la’aan  oo  ah  23%,halka dhalinyartu, ay inta badan ku hawlan yihiin gacan ka geysashada shaqada guriga 17%, macalin  la’aanta 16% iyo dhaqaale la’aan 16%. Caqabadhaani waa kuwo isku mid ku ah wiilasha iyo gabdhaha. Ka  qayb  galka  iskuulku  wuxuu  isaga  mid  ka  yhay  carruurta  iyo  dhalinyarta,  ,  waxaana  tiro  ahaan  ku  sii  yar  carruurta  barakacayaasha  iyo  kuwa  Muqdisho,  iyo    dhalinyarta  miyiga.  Waxbarashadu  waa  qalab  muhiiim  u  ah  in  lagu  hormariyo  wanaaga  Mustaqbal  ee  da#yarta,  sidaa  darted  dadaal  kastoo  ujeedkiisa  lagu  kordhinayo  ka  qayb  galka  iskuulada  waa  in  xooga  la  saaraa  carruurta  iyo  dhalinyarta  caafimaadkoodu  liito,  aan  haysan  dhaqaalaha  iyo  kuwa  ku  nool  meelaha   aysan  macalimiin  wax  bartaa  joogin.  Isla  tusalahaan  barnaamijkaan  lagu  daro  quudinta  iskuulada,  duruufa  lacag  lagu  siin  akro  (fiiri  cutubka  6.  Ilaalinta  bulshada),  si  shuruud  la’aan  ah  ay  ku  helaan  saliidaha  cuntada  lagu  karsado  iyo  hawlaaha  loogu  adeegaya  bulshada  oo  ay  ka  mid  tahay  naadiyo  carruurta  iyo  gudiyao  wax  barasho  oo  bulshadu leedahay.   Sawirka:  5.16: Reasons for not attending school.  40 35 Child Youth 30 % of children/youth 25 20 15 10 5 0   Source: Authors’ calculation.  83.Aadista  iskuulada  waxaa  inta  badan  ay  ku  badan  tahay  carruurta  iyo  dhalinyarta  xwaaaladaha  ka  hela  lacagaha,  laakiin  kuma  kala  duwan  aadistooda  dhedig  iyo  lab  kan  hogaamiya  qoyska.  Carruurta  iyo  dhalinyarta  ku  nool  qoysaska  xawaaladaha  lacagta  ka  helaa  waa  ay  koraysaa  iskuul  aadistoodu  tiro  ahaan  13  iyo  17%  (Sawirka  5.17  iyo  sawirka  5.18).  tani  waxay  bixinaysaa  cadaymo  in  xawaaladuhu  ay   kaalin  ka  qaataan  in  qoysasku  ay  wiilashooda  iyo  gabdhahooda  u  soo  diraan  lacago  ay  ku  maal  geliyaan  waxbarashadooda,  iyadoo  ay  qoysasak  lacagaha  helaa  yihiin  kuwo  dakhli  wanaagsan  soo  galo,  saboolna  aysan  ahayn iyo  inay aad  ugu yar tahay iskuul la’aantu 46% makr  la bar bar dhigo qoysaska  saboolka  ah  63%.  Sidaa  darted,  carruurta  ka  soo  jeeda  qoysaska  saboolka  ah  waxay  wajahaan  caqabado  waaweyn  si  ay  uga  gudbaan  saboolnimada  marka  ay  gaaraan  heerka  dad  waaweyn.  Carruurtu  waxay  sidoo  kale  u  badan  tahay  inay  ka  qayb  qaataan  iskuulada  3  goor  ama  wax  ka  badaqn  marka  loo  eego  dhalnyarta  iyo  hogaanka  qoyasaska  ee  waaweyn.  Cel  celis  ahaan,  hogaanka  qoyska  ee  la  xiriirta  ragga  ama  haweenka  kama  muuqato  kala  duwananshaha  saamaynta  ay  ku  yeaelatay  aadista  iskuulada  ee  carruurta  iyo  86  Qoraalka Baanka Aduunka  .   dhalinayrta, halka dhalinayrta, xaaladooda saboolnimo iyo tirade dadka qaan  gaarka ah ee guriga  aysan  saamayn waxa ka soo baxa aadista iskuulada.   84. Aadista  iskuulada  ku  dhowaad  30%  ayey  ka  yar  yihiin  carruurta  iyo  dhalinayrta  qoysaskooda  ay  hogaanka  ka  yihiin  waalidka  aan  wax  baran.  Ka  qayb  galka  iskuulka  carruurta  iyo  dhalinyarta  waa  koreeyaa  qoysaska  ay  hogaanka  ka  yihiin  dad  wax  bartay,  qiyaastana  waxay  kala  yihiin  65  ilaa  45  carruurta  ah  iyo  65  ilaa  46  %  dhalinyarta  ah  iyo  kuwa  tiro  balaaran  waxa  ka  qoraan  dadka  qaan  gaarka  ah  ee  guriga  ku  nooli  (Sawirka  5.19  iyo  sawirka  5.20).  waxbaashadu  waa  u  muhiim  in  laga  gudbo  saboolnimada  jiilasha  lagu  kala  dhaxlo  iyadoo  qofka  wax  bartaa  uu  rajaynayo  dakhli  aad  u  sareeya.  Laakiin  weli  carruurta  iyo  dhalinyarta   heerkooda  waxbarasho  hooseeyo  aad  uma  badna  fursada  ay  ku  aadi  karaan  iskuulada.  Xaaladdaha  hadda  lagu  jiro,  carruurta  iyo  dhalinyarta  khaas  ahaan  kuwa  ka  soo  jeeda qoysaska saboolka ahi kama faa’iidaystaan. Faa’iido daradaanka waxay ka turjumi doontaa inay ku  sii  jirayaan  saboolnimo  wakhtiga  nolosha  qaan  gaarka  ay  gaaraan.  Muhimiadda  la  siiyey  barnaamijyadaan  kuwaasoo  ujeedokoodu  tahay  in  dhabarka  looga  jebiyo  hab  wareega  saboolnimada.   Tanoo  si  ba’an  u  samaysay  da’yarta  Soomaaliyeed,  waxayna  tani  noqon  doontaa  caqabad  ku  gudban  horumarka.    87  Qoraalka Baanka Aduunka  .   Sawirka  5.17:  Astaynta  qoysaska  inta  carruuraka  ee  aada  Sawirka  5.18:  Astaynta  qoysaska  inta  dhalinayrada  ah  ee  aada  iskuulada .  iskuulada.  80 80 Overall average Overall average Aadista iskuulada (%  carruurta) 70 70 Aadista iskuulada % dhalinayta 60 60 50 50 40 40 30 30 20 20 10 10 0 0 Isha xogta: Tirooyinka qoraayaasha.  Isha xogta: tirooyinka qoraayaasha        Sawirka  5.19:  Carruurta  aada  iskuulada    ee  ka  asoo  jeeda  Sawirka 5.20: Ka qayb galka dhalinayrta ee iskuulada, kuwaasoo ka  qoysaska  hogaankoodu  wax  bartay  iyo  heeraka  wax  qoris  ee  soo  jeeda  qoysaska  hogaankoodu  wax  bartay  iyo  heeraka  wax  qaangaarka guriga ku nool.  akhris ee qaan gaarka guriga ku nool.  80 Aadista iskuulada % carruurta  80 Overall average Overall average 70 Inta % ka aada iskuulada dhalinyarta) 70 60 60 50 50 40 40 30 30 20 20 10 10 0 0     Isha xogt: Tirooyinka qoraayaasha.  Isha xogta: Tirooyinka qorayaasha.  85. Heerka  dhacdooyinka  saboolnimada  iyo  wax  la’aanta  kale,  biyaha  iyo  saxada  carruurta  iyo  dhalinyarta  waa  mid  aad  uga  sii  daraysa  barakacayaasha  iyo  miyiga  Waqooyi  Galbeed.    Waxa  ka  yar  kala  bar  caruurta  iyo  dhalinyarta  ayaa  hela  biyo  lacabo,  biyahaas  oo  ka  yimaadda  tuubooyin  (Sawirka  5.21  iyo  sawirka  5.22).  carruurta  iyo  dhalinyarta  ku  nool  meelaha  miyiga  ahi  aad  bay  u  adagtahay  inay  helaan biyo la sifeeyey oo ay cabaan, kuwaasoo Meesha ay ka imanayaan ay yihiin meel la ilaaliyey. Inta  badan carruurta iyo dhalinayarta ku jirta xeryaha barakaca iyo miyiga Waqooyi Galbeed waxay ku tiirsan  yihiin  biyo  ka  yimaadda  tuubooyink,  ceel  gacmeedyo  iyo  tuubooyinka  la  ilaaliyey  iyo  kuwa  aan  la  ilaalin,  biyaha  roobka  oo  la  qabtay  iyo  baabuurta  booyadaha  biyo  lagu  keeno  iyo  kuwo  kale.  Xaaladaha  saxada  iyo biyaha waxay sidoo kale saamayn qoto dheer ku yalanayana caafimaadka iyo wax soo saarka,  tanoo  saamayn ku yeelanaysa fursadaha dakhli abuurka iyo xaaladaha saboolnimo ee mustaqbalka.   86.  88  Qoraalka Baanka Aduunka  .   Sawirka 5.21: Biyaha iyo saxada carruurta.  Sawirka 5.22: Biyaha iyo saxada dhalinayrada.  IDP Settlements IDP Settlements NW Rural NW Rural NW Urban NW Urban NE Rural NE Rural NE Urban NE Urban Mogadishu Mogadishu Overall Overall 0% 20% 40% 60% 80% 100% 0% 20% 40% 60% 80% 100% Untreated water Piped drinking water source Untreated water Piped drinking water source Toilet: pit latrine or water closet Toilet: pit latrine or water closet     Isha xogta: Tirooyinka qorayaasha.  Isha xogta: Tirooyinka qoraayaasha.  Sawirka 5.23: Xaaladaha guriyeynta carruurta  Sawirka 5.24:Xaaladaha guriyeynta dhalinyarada  IDP Settlements IDP Settlements NW Rural NW Rural NW Urban NW Urban NE Rural NE Rural NE Urban NE Urban Mogadishu Mogadishu Overall Overall 0% 20% 40% 60% 80% 100% 0% 20% 40% 60% 80% 100% Floor: Cement or tiles Roof: metal sheets, concrete or tiles Floor: Cement or tiles Roof: metal sheets, concrete or tiles     Isha xogta: tirooyinka qoraayaasha.  Isha xogta: Tirooyinka qoraayaasha.  87.Si  la  mid  ah,  xaaladaha  guriyeynta  waa  kuwo  liita  ku  dhowaad  kala  bar  carruurta  dhalinyarta  iyo  kuwa  ugu  sii  daran  oo  ah  qoysasak  barakacayaasha  iyo  miyiga  Waqooi  Galbeed.  Inta  badan  carruurt  aiyo  dhalinayrta  waxay  ku  nool  yihiin  guryo  saqafkoodu  ka  samaysan  yahay  jiingad,  hoosta  iyo  cirifkuba  iyo  sagxadda  ooa  h  sibidh  ama  mar  mar  (sawrika  5.23  iyo  sawirka  5.24).  xeryaha  barakacayaasha  iyo  miyiga  Waqooyi  Galbeed,  wax  ka  badan  kala  bar  carruurta  iyo  dhalinyarta  waxay  ku  nool  yihiin  guryo  hoostoodu  ciid  tahay  ama  alwaax  iyo  mana  lahan  inta  badan  saqaf  alwaax  ah  ama  mid  balastik  ah.  Xaaladaha  ugu  xun  waa  ku  nool   xeryaha  barakacayaasha  iyo  miyiga  Waqooyi  Galbeed   kuwaasoo  ay  ku  adagtay  ahay  inay  ka  gudbaan  heerka  saboolnimada  ee  gobolka  ka  jirta,  haddaba  iyadoo  carruurta  iyo  dhalinayradu  wajahayaan  caqabado  waaweyn  si  loo  soo  afjaro,  loona  helo  caafimaad  wanaagsan,  xirfad  iyo waxb arasho ayna uga faa’iidaysaan fursadaha dakhli abuurka abuuraya.   88. Dadaalada  lagu  guualystay  si  loo  xaliyo  saboolnimada  lacagta  iyo  mid  aan  dhaqaalaha  ahayn  ee  gobollada  Soomaaliya  waxay  u  bahan  tahay  in  loo  khaas  yeelo  iyo  in  la  siiyo  taxadar  dheeraad  ah  saamaynta saboolnimadu ku keentay caruurta iyo dhalinayrada. Ka gudbista heerka saboolnimo waxay  89  Qoraalka Baanka Aduunka  .   u  bahan  tahay  in  la  hor  mariyo  xaaladaha  carruurta  iyo  dhalinyarada  iyo  caqabadaha  lagu  hormarinyo  sama  falka  tirade  da’yarta  Soomaaliyeed,  kuwaasoo  keliya  ku  kori  doona    wadan  qaab  dhismeedkiisu  sidaan  yahay.  Talaabada  koowaad  ee  jihayntaani  waa  helitaanka  xog  la  ururiyey  oo  ku  filan  iyo  falan  qayn  si  loola  socdo  xaaladaha  carruurta  iyo  da’yarta  ee  ku  nool  saboonimada.  Waxaa  intaas  dheer,  yaraynta  saboolnimada  waxay  u  bahan  tahay  higsi  looga  jawaabo  si  loo  gaaro  carruurta  iyo  dhalinayrada,  khaas  ahaan  meelaha  u  bahan  ilaalinta  buslhada  iyo  bixinta  adeegyada  (arag  cutubka  6.  Ilaalinta  bulshada),  iyadoo  la  xalinayo  heerka  waxbarasho  ee  hooseeya,  caafimaadka  liita  iyo  xaaladaha  guriyeynta ee carruurta iyo dhalinayrada.       90  Qoraalka Baanka Aduunka  .   6. Ilaalinta bulshada  91  Qoraalka Baanka Aduunka  .   FARIIMAH AMUHIIMKA AH Tirade balaaran ee Soomaalida ah waxaa saameyey abaarta 2017. Haqab beelka cuntada iyo saboolniamdu waa mid xaalkeedu daran yahay. Qoysask badan ayaa ku nool xaaladu aad u dayacan iyo inay ku jiraan jaah wareer, hadii aan laga hortegin, si degdeg ah ayey u noqonayaan xaladahaani masiibo bani’aadanimo, ayna ugu ridayaan malaayiin Soomaali ah macaluul. Shabakadda bed qabka bulshada waa qalab lagu yaraynayo saboolnimada, lagu taageerayo qoysaska nugul iyo dhismaha u adkaysiga masiibooyinka. Geeska afriaka waxaa si soo noq noqotay u saameyey arrimaha cimilada ee Elnino. Mustaqbalka abaaraha iyo daadadka waa kuwo la rajaynayo inay soo noq noqdaan. Tani waxay u bahan tahay in la dhiso u adkaysi oo qayb ka ah habka lagu joogtaynayo istiraatijiyadda yaraynta saboolnimada, iyadoo la cadaynayo in xooga la saaro arrimaha ku aadan qoysaska aadka u dacayan. Intaas waxaa dheer xaaladda hadda lagu jiro ee walaaca leh, in loo dejiyo hab wanaagsan oo lagu higsanayo iyo hab wax tar leh oo ah barnaamijyo lagu ilaalinyo bulshada kuwaasoo noqon doona mid kamid ah ujeedooyinka ugu muhiimsan ee looga hor tegayo macaluusha soo noq noqoto iyo guud ahaan inay furan hab joogtaynaya in lagu yareynayo saboolnimada iyo wadaagista badhaadhaha. Higsiga banramijka ilaalinta bulshada wuxuu yarayn karaa saboolnimada qiyaaasta tiro ah 51 oo uu keeno 32% iyadoo ay ku baxayso qiimo dhan 1.7 bilyan oo dollar. Waxaa intaas dheer in lagu xaliyo saboolnimada baahsan ee qotada dheer, barnaamijka ilaalinta bulshada wuxuu xoogga saaraya saamaynta saboolnimada ee loo bahan yahay in loo helo dhaqaale rasmiya. Iyadoo la adeegsanayo tilmaamaha guryaha si loo gaaro qoysaska saboolka ah, iyadoo la siinayo dhaqaale isku mid cah oo calaa qof oo la gaarsiiyo dhamaan qoysaska u qalma, tanoo yaraynsa saboolnimada 19%. Qoysaska ugu badan ee dayacan waa kuwa ku nool meelaha miyiga iyo degsiimooyinka lagu barakacay, waxayna kfaa’iidaysan doonaa yaraynta saboolnimada 26 iyo 22%. Sidaa darteed, barnaamijkaani wuxuu caawin kari lahaa haddii si gaar ah loogu daro qoysaska aan ku jirin. Si si barnaamijku cid kasta u gaaro, waxaa jiri karta baylaha dhan 27% oo qoysaska saboolka ah ku aadan inaan lagu darin iyo 31% kuwa aan saboolka ahayn lagu daro. Waxaa intaas dheer qiimaha 1.7 bilyan ee dollar guud ahaan, waxay u taagan tahay 22% dakhliga wax soo saar ee guud ee wadanka GDP ama 130% taakkulada rasmiga ah ee horumarinta iyo gargaarka la qoondeeyey sanadkii 2015 Ilaalinta saboolnimada wakhtiga ay tahay argagaxa sida abaarta oo kale waa mid wax ka qabashadeedu ay aad qaali u tahay, marka la bar bar dhigo heerka caadiga ah ee dadka kor looga soo qaadayo saboolnimada. Dhismaha u adkaysi waa muhiim si loo ilaaliyo dhaqaalaha la haysto inuusan noqon mid la iibiyo wakhtiga dhibaatadu jirto. 10% isticmaalka wakhtiga xaaladda xuni jirto ee dhamaan qoysaska waa mid kordha qiimah, marka barnaamika ilaalinta bulshadu si uu u yareeo saboolnimada heer isku mid ah oo ah 32% oo ka imanaysa 1.7 bilyan taasoo bulshada uu ilaalin sinayo 17%. Habkaan balaarani ujeedkiisu waxaa weeye in tiro balaaran oo qoysas ahi oo horayba u ahaa sabool sanadkii 2016, laakiin ay hadda noqonayaan kuwo sabool ah ay u keentay xaaladda daran ee abaarta ah ee hadda jirtaa. 92  Qoraalka Baanka Aduunka      .   89. Heerka  saboolnimada  ee  ku  sii  balaaraya  sanadkii  2016,  muuqaalka  saboolnimada  2017  oo  halis  ah.  Haqab  beelka  cuntada  iyo  gobollada  Soomaaiyeed  oo  ku  jira  saboolnimo  daran,  waxay  ka  dhigtay  in  kala  bar  dadka  Soomaaliyeed  ku  nool  yihiin  saboolnimo  iyo  24%  qoysaska  ay  la  derseen  nooc  ka  mid  ah  gaajo  sanadkii  2016.  Xaaladaha  sama  fal  oo  khatar  iyo  aadna  u  nuglaa,  kuwaasoo  keenay  in  horay  looga  socdo  saboolnimada.  Waxaa  intaas  dheer  xogta  la  ururiyey  2016  waxay  tusinaysaa  tiro  balaaran  oo  qoysaaska nugul ahi inaysan haysan si wax tar leh uga qayb ahayn barnaamijyada ilaalinta bulshada.    90. Qoysas  badani  waxay  ku  nool  yihiin  xaalado  dayacan  iyo  inay  wheel  la  noqdeen  walaac.  Tirada  dadka  soomaaliyeed  wa  kuwo  si  guud  ugu  gtiirsan  beeraha,  xoolaha  iyo  dakhliga  ay  ka  helaan  xawaaladaha.4 Xaladahaan  muruda  leh  wxay  ku  riixi  karaan  qoysaska  inay  ku  sii  hoobtaan  saboolnimo  iyo  inay  ku  sii  raadidaan  kuwa  aan  saboolka  ahayn  saboonimo. Isbedelka  cimilada ee  ka  dhashay  Elnino,  taasoo  ka  dhalatay  heerka  kulaylka  oogada  bad  weynta  Baasifigga,  waxay  saamayn  xun  ku  yeelatay  xaaladaha gobolada Soomaaliya. Iyadoo horaan, sababtay daadad xad dhaaf ah gobollada qaarkood sida  sanadihii  1997  ilaa  1998  iyo  2006  ilaa  2007,  laakiin  keliya  daad  ma  ahan  saamaynteeda,  waxay  kale  oo  keentay in cel celiska roobabkii wadanku heli jiray ay yaraadaan iyo abaaro. Xaaladaha hadda lagu jiro ee  cimilada  waxay  keenayaan  khatar  saraysa  iyo  inay  dhibaato  ku  ridaan  ilaha  nolsha  dhaqaalaha  Soomaalida sanado badan.   91.Dadka  Soomaaliyeed  waa  kuwo  khatar  ugu  jira  dhibaatada  daran  ee  socota  ee  abaartu  keentay.  Muuqaalka  haqab  beelka  cuntada  ee  gobolada  Soomaaliya  waa  mid  ka  sii  daraya,  gaar  ahaan  meelaha  miyiga ah oo ay ugu wacan tahay roob yaraan dhacday bilihii Oktoobar ilaa Diiseembar ee xili roobaadkii  2016,  waxaa  raacday  saadaalin  laga  bixiyey  roob  yaraan  bilihii  gu’ga  ee  April  ilaa  Juun  2017.  Bishii  Janaayo  2017,  qiyaasta  3  milyan  oo  dad  ah  ayaan  helayn  cunaday  u  bahan  yihiin,  halka  3.3  milyan  oo  dheeraad  ahina  ay  u  baahnaayeen  in  laga  caawiyo  macaluusha.5 Abaarta  daran  iyo  qiimaha  cuntada  ee  koreeya  wuxuu  ku  riixay  wadanka  macaluul  xilligii  2011.6 Sanadkaas,  dad  badan  260  kun  oo  qof  ayaa  dhintay  intii  u  dhaxaysay  bilihii  Oktoobar  2010  ilaa  bishii  Abriil  2012.7 Sidaas  darteed,  waxaa  loo  baahan  yahay hanaan wanaagsan oo adkaysi.   92. Abaar  aad  u  xun  waa  tan  hadda  sanadkaan  2017  dhacaysa,  wejiga  kala  qaybinta  haqab  beelka  cuntada  (IPC)  waxay  qeexaysay  sida  ay  tahay  xaalada  daran  ee  jirtaa,  tasoo  ku  salysan  heerka  shanaad  ee cunto la’aanta, heerarkaas oo kala  ah 1 cuno yaraan, 2 walaac leh, 3 dhibaato ka taagan tahay 4, deg  deg  u  bahan  in  loogu  gurmado  5.  Macaluul.  Khatarta  macaluusha  waa  haddii  heerka  roobka  uu  k  ahoos  maro  caadi  ahaan  inta  la  ehlo  xilliga  gu’ga  oo  ah  bilaha  Abriil  iyo  Juune  2017,  sida  la  saadaaliyey.  Qoysasku  waxay  lumin  karayaan  dhamaan  dallagooda  iyo  xoolaha  nool.  Wax  soo  saarkuna  hoos  ayuu  u  dhici  doonaa,  qiimaha  cuntaduna  waxay  noqonaysa  mid  qiimaheedu  kor  u  kaco  iyo  qiimaha  xoolaha  oo  hoos  u  dhaca,  iyo  inay  imaan  doonto  yaraansho  ku  tiimaada  fursadaha  shaqo  helista  miyiga.  Duruufaha  ka  dhashaana,  waxay  noqonayaan  in  dadku  barakaco  iyo  in  qoysasku  lumiyaan  aasaaskooda  nololeed.  Halka  gargaar  balaaran  oo  bani’aadanimo  loo  baahan  yahay,  waxaa  intaas  dheer  in  keenista  cunto  gargaar  oo  loo  maray  hab  lagu  soo  dejiyo  aysan  ahayn  xalka  ugu  wanaagsan.  Qiimaha  hoos  u  dhac  ayaa  ku  imanaya,  waxaase  uu  ku  khasbayaa  beeralayda  gudaha  inay  ka  baxaan  suuqa.  Si  looga  hor  tago   ku  tiirsanaanta  heerka  gargar,  barnaamijka  taakulaynta  cuntada  waa  inuu  noqdaa  mid  si  adag  looga  taxa                                                                    4  FAO Somalia (2010).  5  http://www1.wfp.org/countries/somalia.  6  Maxwell & Fitzpatrick, M. (2012). 7  http://www.un.org/apps/news/story.asp?NewsID=44811#.WNz‐SRsrLb1.  93  Qoraalka Baanka Aduunka  .   daray  iyo  inay  sii  socota  qiimaynta  lagu  samaynayo  xaaladaha  suuqa  iyo  haddii  wax  soo  saarka  la  soo  dejinayo  ama  laga  helayo  suuqyada  gudaha,  tusaale  ahaan  in  la  bixiyo  warqado  cunto  lagu  qaato.  Tan  iyo  inta  kormeerka  lagu  samayno  suuqa  iyo  xaaladiisa  qiimaha  waxay  lagama  maarmaan  u  tahay  sar  goynta  iyo  fulinta  hab  lagu  fulinayo  bad  baadinta  nolosha.  Sahanka  suuqa  ee  SHFS  ay  bixinayso  ay  noqoto warbixinteedu mid wakhti leh iyo inay diyaar u tahay in la isticmaalo (Shaxda 4).  94  Qoraalka Baanka Aduunka  .   4  REAL‐TIME TRACKING BOX 4: T PRICES   G OF MARKET h   dariiq  lo Si  loo  helo oo  maro  hor n  la  soo  far  ageliyo rumarinta,  in a tahay  suuqa  iyo  sida    waxay  ku  tiirsan  t f   celinayo  isbedelada  ku  yimaadda looga  fac a  suuqa.  Ta  iyo  2016,  sa ahanka  suuq qa  Soomaaliy ye  eek  u  astaysa rka  SHFS  wa an  xogta  hir inayey  todob axaa  loo  fuli baadle  lagula  socday  is  bedelada  iy yo  xogta  qiimah ha  suuqa  oo  laga  fulinay yey  14  magaaalo.  Waxaana  loo  dejiy x yey  qaabka  xogta   suuqa  hab  ku  salaysa s an  wax  soo  saarka   iyo  addeegyada.  Ascaarta A   wax xaa  ka  id  ah  xoolaha,  cun iraleyda,  ntada  sida  fi caanah ha, agabka aa an cuntada a ahayna waxaa ka mid ah dharka, wax la isku qurxi iyo, agabyada kalena  sida kuuwa korantad da loo isticmaalo, adeegy yada kale sida matoorada a gawaarida lagu dayac ti iro kuwa  ganacs siga iyo aan g ganacsiga aha aynb.   Xogtaaani  waxay  biixinaysaa  ist aagsan  oo  k ticmaal  wana ku  aadan  xaaladaha  lagu u  wajahayo  abaarta  daran  taasoo  saam maysa  dadka  SOomaaliye eed  2017.  Qiimaha  wuxu uu  ahaa  mid d  degan,  inkaastoo  ay  jireen  dhibaatooyin,  ma  jirin  wax  cunto  yaraan  aah  oo  suuqyad da  ah.  Sidaa a  darteed  su uuqyada  magaalooyinku    waa w   kuwo  shaqaynayey  iy yo  in  laga  h helayey  wax  soo  saarka  gudaha  halk ka  cunta  yaraan an  ay  ka  taag ntu  inta  bada gnayd  meela aha  miyiga  a ntas  la  soo  f ah.  Tan  iyo  in i   hawl  fara  geliyey  iyo gelinta W a suuqyada. Warbixinta yo wakhtiga a  iy ay ahayd wax xaa laga heli karaa lifaaqa aan hoose.   ww.thesomal http://ww lipulse.com     95  Qoraalka Baanka Aduunka  .   93. Inkastoo  xawaaladuhu  ay  gacan  ka  geysan  karaan  yaraynta  dhibaatada  iyo  hormarinta  xaaladaha  samal fal,  waxaa  laga  dhigi  karaa  hab  dhexe  iyo inaysan  keliya higsigooda laga dhigin  qoysaska  nugul.   Qoysaska  saboolka  ahi  waxay  wajahayaan  caqabado  badan  marka  loo  eego  kuwa  aan  saboolka  ahayn  si  ay  ugu  guulaystaan  dirista  qof  wax  soo  saar  leh  iyo  inay  ku  helaan  xawaaladaha  tageero  aasaaska  nolosha  ah.  Qaar  ka  mid  ah  caqabadaan  waxay  la  xiriiraan  la’aanta  hanti  bulsho,  ilo  maal  gelin  iyo  xirfado  looga  bahan  yahay  in  lagu  helo  shaqo.  Xaaladaha  ka  dhashay,  qoysaska  saboolka  ahi  waa  kuwo  aan  caadi  ahaan  xawaaladaha  wax  ku  helin.  Inkastoo  aysan  badanaa  wax  ku  helan  taasi  waxay  noqotay  inay  sabool  sii  ahaataan  iyo  inay  noqdaan  qoysaska  ugu  nugul.  Keliya  15%  qoysaska  saboolka  ah  ee  SOomaaliyeed  ee  ku  kala  nool  gobolaada  ayaa  wax  ka  hela  xawaaladaha.  Xawaaladuhu    kale  waxay  u  nugul yihiin dhibaatada, waxaa intaas dheer inay yihiin kuwo hubaal la’aan iyo  deganaan laa’ani ka jirto.  Tusaale  ahaan  marka  sharciyada  bangiyada  calamiga  ahi  is  bedelaan  waxay  samaynaysa  lacag  dirista  Soomaaliya  taasoo  ku  keenaysa  xawaaladaha  hubaal  la’aan  wakhtiyada  arrimaha  degdegga  ah  sida  abaaruhu jiraan.   94. Ilaha  kale ee  taageeraya  waa kuwa  ka  imanaya deeq  bixiyaaasha,  isku  dubaridkooduna  waa mid  aad  u  tamar  daran  markay  timaaddo  awoodooda  ay  gudaha  kaga  shaqaynayaan.  Bulshada  calamka  waa  xubin  muhiim  ah,  laakiin  kala  duwanaashaha  barnaamijyadooda  ayaa  xadidaya  saamaynta  ay  yeelanayaan.  Waxaa  jira  talaabooyin  kala  duwan  oo  qaab  ahaan  socda  sida  lacago  kaash  ah  iyo  nooc  lacag  diris  oo  ay  fuliyaan  hay’addo  aan  dawli  ahayn  iyo  kuwo  caalami  ahi  sida  Save  the  Children,  BRCis,  CONCERN,  World  Visio,  ADESO,  ACtED  iyo  kuwo  kale.8 Farsamada  isku  dubaridka    waxaa  lagu  abuuray  nidaam loo  maray habka  qaramada  midoobay  ay  ugu  yeertay  kooxda  lacagaha  ku shaqeeya  si  looga  hor  tago  in  dadaalada  la  isaga  daydo.  Sidaa  darteed,  talaabooyinkaan    waxay  noqdeen  kuwo  aan  lagala  socon  karin  awoodooda  gudaha  si  ku  filan  in  adeegyada  loogu  diray  dadka  aadka  u  nugul.  Waxaa  intaas  dheer,  caqabadaha  ka  imanaya  dhaqaalaha  siyaasadaysan  kaasoo  dhaawici  kara  wax  tarka  barnaamijka  ama  dib  u  ridi  kara  fulintiisa.  Sidaa  darteed  barnaamijyada  shabakadda  bed  qabka  bulshada  waxay  noqon  karaan  talaabo  kale  oo  wanaagsan  oo  si  hagaagsan  loogu  fahmi  kara  aasaaska  loo  marayo  si  loo  hagaajiyo talaabooyinka barnaamijka.   Shabakadda badbaadinta bulshada   95.Barnaamijyada  iyo  siyaasadaha  looga  gudbayo  saboolnimada  iyo  kordhita  adkaysa  waa  u  muhiim  xogahaani.    Shabakadda  badbaadinta  bulshada  (SSN  waxay  u  adeegi  kartaa  hab  kale  oo  talaabooyin  loogu  qaadayo  wakhti  gaaban  gargaarka  bani’aadanimo  iyo  faham  ku  aadan  horumarinta  wakhtiga  dheer  iyo  istiraatijiyadda  aasaaska  nolosha,  halka  ay  ciyaarasyo  doro  wax  ku  ool  ah  oo  ku  bixinayso  horumarinta  u  adkaysiga  abaaraha  iyo  kordhita  samafalka.  Cadaymaha  degdegga  ah  ee  sheekooyinkooda  lagu  guulaystay  waxay  ka  imanayaan  sida  la  isugu  dhafay  wadamada  dakhligoodu  hooseeyo  iyo  kuwa  meel  dhexaadka  ah  ee  la  isugu  keenay  SSNs  inay  ka  duulaan  ubucda  qorshaha  horumarinta..9 faahfaahinta barnaamijyadan ee wadan laga keenayo mid kalena loogu gudbinayo waxay  ku  xiran  tahay  baahiyahooda,  joogtaynta  iyo  awoodahooda.  Qaar  waxay  xoogga  ku  saaraan  shaqo  abuurka,  sida  shaqada  dawladda (sida Latvia  iyo  barnaamijka  de Apoyo  Temporal  al Ingreso  in  Salvador)  iyo  barnaamijyada  heerarka  shaqada  (trabajar  ee  Arjantiina  ka  socda),  kaasoo  keliya  xooga  saaraya  shaqaalah  xirfadoodu  hoosayso  iyadoo  loo  marayo  mashaarii  kaabayaasha  dhaqaalaha  ah  (Barnaamijka                                                                    8 World Bank (2017). 9  Hill, Olinto, Pape, Sherpa, & Sohnesen (2015).  96  Qoraalka Baanka Aduunka  .   shabakadda bed qabka wax soo saarka ee Itiiboya). Kuwa kalena waxaa ujeedadoodu tahay horumarinta  carruurnimada,  sida  barnaamijyada  quudint  iskuulada  ee  Kenya  ka  socda  oo  kale,  cuntada  iskuulada  (Bolsa  Familia  ee  Baraasiil),   cuntada  xarumaha  carruurta  lagu  dhalo  ee  Honduras  iyo  cunto  qaybinta  ka  jirta  marinka  Gaza  ee  Falastiin,  iyo  kuwo  kale.  Waxaa  jira  barnaamijyo  kale  oo  lagu  taageero  qoysaska  iyadoo  la  siinayo  lacago  sharci  ku  xiran  iyo  kuwo  aan  shardi  ku  xirnay,  guno  bulsho  ama  nooc  la  siinayo  sida  cunto  ama  barnaamijyo  kale  oo  bulshadalagu  caawinaya  sida  guriyeyn  ,  waxbarasho  iyo  in  laga  dhaafo lacagta waxbarashda.10   96. Qorshaha  horumarinta  dawladdu  ee  taageeray  fulinta  barnaamijka  SSN  kaasoo  tayo  gelinaya  muwaadiniinta  iyo  horumarinta  dawladnimada.  Soomaaliya  qorsha  horumarinta  ee  2017  ilaa  2019  wuxuu  xoogga  saarayaa  arrimaha  ku  aadan  xal  u  helida  saboolnimada  iyo dhismaha  in  bulshadu  adkaysi  yeelato,  wuxuuna  cadaynayaa  arimaha  ku  aadan  dhedig  laboodka  iyo  sinaan  la’aanta  kale,  mid  ka  mid  siyaasadaha  ugu  muhiimsan  ee  uu  higsanayo  inuu  fuliyo  waa  habka  ilaalinta  buslhada,  si  loo  yareeyo  dyacnaanta  iyo  in  laga  taageero  bulshada  dhibaatooyinka  gudaha  iyo  dibadda  uga  imanaya.  Horudhaca  ku  aadan  SSN  sidoo  kale  wuxuu  metlaaya  in  si  toos  ah  iyo  si  cad  loo  meeleeyo  khayraadka  dhaqaalaha  iyo sidaa darteed in muwaadiniintu ay awood u yeeshaan iyo taageero xoogan maamulka.    97.Habka wanaagsan ee loo dejiyey SSN wuxuu kor u qaadi karaa wax soo saarak meelaha miyiga ah iyo  kor  u  qaadista  xirfadaha  meelaha  magaalooyinka.  Itoobiyaha  gudaheeda,  barnaamijka  bed  qabka  wax  soo  saaraka  wuxuu  tusiyey  in  la  arki  karo  waxa  laga  gaaray  labada  dhianca  ee  haqab  beelka  cuntada  iyo  wax soo saarka dhulka. Meelaha miyiga ah, oo ay saboolnimadu aad u saraysay, si hagaagsan ayaa loogu  qaabeeyey wax soo saarka, kaasoo loo adeegsaday SSN si loo kordhiyo wax soo saarka dhulka iyadoo loo  marayo  maal  gelin  dhulka  lagu  sameeyo,  iyo  horumarinta  helitaanka  suuqa  iyo  jidadka  gudaha  wanaajintooda.  Magaaloyinkana  waxaa  laga  abuuray  fursado  badan  iyo  dejinta  helitaanka  xirfado  kala  duwan  oo ay heleen dadka ka yimid miyigu. Barnaamijka SSN oo ku dhisa hab isu gudbin lacageed  oo ay  dhianca  socota  tababar  xirfadeed  iyo  tababaro  ganacsi  waxaa  ujeedkeedu  yahay  in  lagu  abuuro  iyo  in  kor  loogu  qaado  xirfadaha.  Tani  waxay  caawinaysaa  inay  yarayso  farqiga  u  dhexeeya  waxbarashada  iyo  xirfadaha suuqa heli kara.11   98.Falanqaynta  ilaalinta  bulshada  waxaa  u  taagan  cutubkaan  kaasoo  la  xiriira  arrimaah  ku  aadan  saboolnimada  iyo  lacagaha  la  isu  diro.  Habka  xooga  lagu  saarayo  ee  ku  aadan  habka  loogu  gudbinayo  waxa  aan  lacagta  ahayn  dadka  saboolka  ah.  Noocyadaan  wax  gudbin  waxay  noqon  karaan  hab  wanaagsan,  sida  meelaha  miyiga  ah  ee  aan  lahayn  kaabayaasha  dhaqaalaha.  Sidaa  darteed,  habkaan  gudbintu  wuxuu  la  mid  yahay  xawaaladda  lacagta  oo  kale,  wuxuu  ka  imanaya  meel  la  yaqaan,  iyadoo  la  ogyahay  saamaynta  uu  ku  yeelanayo  saboolka,  waxaana  la  siinaya  qoondayn  dhaqaale  si  la  mid  ah  tan  qoyska.  Habkaan  wuxuu  metlaayaa  cadaymaha  ku  aadan  keliya  saamaynta  tooska  ah  ee  uu  yeelanayo.  Halka  falanqyanta  xaladan  ku  aadan  saboolnimada  lacagta  iyo  tilamaaha  kale  ay  isaga  mid  ka  yihiin  arrimaha  la  xiriira  waxbarashada    iyo  arrimaha  caafimaadka.  Waxaa  intaas  dheer  lacag  dirista  waxay  keliya  leedahay  hal  ujeedo  iyo  falan  qayn  badan  oo  loga  bahan  yahay  sida  loo  bixiyey,  iyo  habka  loo  dejiyey  iyo  fulinteed  ku  aadan  barnaamijka  ilaalinta  bulshada.  Sidoo  kale  wax  kastoo  SSN  waa  wakhti  gaaban  mawduuciisu  oo  lagu  gaarayo  iyo  in  lagu  taageerayo  bulshada  nugul  iyo  wakhtiga  dheer  qaybta  ah  oo  ku  aadan  in  la  dhiso  nidaam  iyo  gaaritaanka  xuduudka  loo  dejiyey  ujeedooyinka.  Ugu  danbayn                                                                    10  World Bank (2012).  11  Hill, Olinto, Pape, Sherpa, & Sohnesen (2015). 97  Qoraalka Baanka Aduunka  .   jawaabaha  qayb  ahaan  waa  kuwa  wajahan  guud  ahaan  dadka  Soomaaliyeed.  Kuwaasoo  u  turjumi  kara  taxdarka la siinayo xanibadaha ay u taagan tahay waxa ku qoran xogtaaqni.   99.Saamaynta  SSN  waxaa  lagu  qiimayn  karaa  shuruudaha  lagu  yaraynayo  saboolnimada,  halka  qiimaha  qalabka iyo maaliyadda la tix gelinayaa ay qeexi donaan waxa la arko. Barnaamijak SSN waxaa lagu cabiri  karaa  habk  caadi  ahaan  loo  dejiyey  sanado  badan,  sida  dirista  lacagta  oo  laga  dhigo  mid  xasiloon  iyo  saadaalinta  faa’iidada.  Barnaamijkaan  waxaa  looga  bahan  yahay  inuu  helo  dhaqaale  ku  filan  oo  lagu  fuliyo ujeedooyika iyo  inay noqdaan qayb ka  mid  ah qorshaha maaliyadeed ee wakhtiga soo socda.  Wax  kastoo  maaliyad  ah  oo  barnaamijka  SSN  lagu  bixiyoiyo  waxa  ssida  joogtaha  uu  ugu  bahan  yahay  ugu  yaraan tayada lacagta. Waxaa intaas dheer, fulintaas waxaa looga bahan yahay in lagu hormariyo awood  farsamo,  tayo  maamul  oo  heer  dhexe  iyo  heer  gudo  ah,  sidoo  kale  kaabayaal  ku  filan.  Falanqayntani  waxay   xooga  saari  doontaa saamaynta  iyo muuqaalka uu  bixinayao  ee  aas  aaska  ay  u  tahay  cadaymaha  doodaha  ku  aadan  barnaamijyada  ilaalinta  bulshada  Soomaaliyeed.  Faahfaahinta  intaas  dheer  waxa  looga bahan doonaa in la dejiyo barnaamij cad oo ilaalinta bulshada ah.   100. Wax  qabadka  iyo  qiimaha  ku  filan  qalabka  SSN  waxaa  lagu  qabtay  hab  daboolaya  iyo  xog  baxday.  Caqabadda  ugu  weyn    marka  la  dooranayo  ka  faa’iidaystayaasha  barnaamijka  SSN  ee  lagu  saxayo  higsaga  wakhtiga  ee  loo  so  jeediyo  koox  ka  faa’iidaysanaysa.  Kaasoo  ay  ku  jiraan  mutadawiciinta  iyo  qoysaska  saboolka  ahi  keliya  iyo  in  laga  saaro  kuwa  aan  qaybahaan  loo  kala  saarin.  Ku  darista  khaladka  ah  waxay  la  xiriirtaa   in  si  aan  caday  loogu  daro  barnaamijka  kuwo  aan  sabool  ahayn,  halka  si  khalad  ah  looga  saaro  kuwo  sabool  ah.  Wuxuu  ka  waramayaa  waxay  la  xiriirtaa  qaybaha  u  qalma  inay  ka  fa’iidaystaan ee loo doortay iyadoo loo marayo farsamo lagu gaarayo. Falanqayntu waxay qeexaysa daah  ka  rogga  la  xiriirta  labada  dhinaca  tirada  guud  ee  dadka  iyo  sidoo  kale  arinta  la  xiriirta  dadka  saboolka  ah.  Xogta  waxaa  lagu  qeexay  saamiga  u  dhexeeya  tirada  guud  ee  dadka  aan  saboolka  ahayn,  kuwaasoo  si  dadban  loo  gaarayo  iyo  tirada  guud  ee  dadka  banraamijka  SSN  uu  gaarayo.  Iyadoo  jawaabtu  saamayntaa tahay gaarista barhaanimkja inuu noqdo mid wax lumistiisu yartahay.   U dejinta SSN gobollada Soomaaliya  101. Dejinta  qiimaynta  labada  farsamo  ee  la  higsanayo  iyo  labada  qiime  ee  la  dirayo;  Higsiga  wanaagsan  (PT)  iyo  habka  tijaabada  isku  xirka  (PMT),  midkastaa  waxaa  lagu  dirayaa  cadad  isku  mid  ah  oo  la  gaarsiinayo  cel  celiska  farqiga  saboolnimada  iyo  laba  goor  qiime  ah.  Fulinta  sida  hagaagsan  loo  gaaray banraamijka SSN wuxuu u bahan yahay doorashada kooxda ku haboon ee ka faa’iidaysanaysa iyo  nooca,  sidoo  kale  lacagta  la  dirayo.  Qiimaynta  SSN  ee  cutubkaan  ku  qoran  waxay  ka  kooban  tahay  waxa  aan  la  gudbinayn  iyo  lacagaha  isku  midka  ah  ee  la  dirayo  ee  loo  dirayo  dadka  u  qalma  ee  helaya  isla  qiimo  isku  mid  ah.  Noocaan  SSN  waxaa  loo  isticmaalay  dejinta,  iyagoo  ahaa  kuwa  qalab  ee  ugu  tayada  yar iyo iiyagoo inta badan loo adeegsaday wadamada saboolka ah, inkastoo aysan meteli karn habka ugu  wanaagsan  mawduuca  Soomaaliya.  Haddana  waxaa  intaas  dheer,  labada  qiime  ee  la  is  bar  bar  dhigay,  lacag  diristu  ay  la  mid  tahay  cel  celiska  farqiga  saboolnimada  oo  ah  0.22  inuu  qofku  sanadkii  isticmaalo  ama  80 dollar sanadkii.  Iyo  laba  goor  cel  celiska  farqiga saboolnimada  0.43  qofkii  uu maalintii istimcaalo  ama sanadkii 157 dointa ay llar.   102. Habka  haboon  ee  higsiga  wuxuu  daboolayaa  saboolka  iyo  adeegyada  kala  duwan  ee  qoraalka  ah.  Isagoo  isticmaalaya  habka  haboon  ee  higsiga,  keliya  qoysaska  saboolka  ah  ayaa  ku  jira  halka  ku  wa  saboolka  ah  laga  saarayo  barnaaijka  SSN.  Habka  haboon  ee  higsigu  ma  ahan  mid  la  arki  karo  hawl  galkiisa,  waxaana  adag  inay  cadeeyaan  qoysaska  saboolka  ahi,  intay  raadinayaan  dakhiloogda  ama  98  Qoraalka Baanka Aduunka  .   isticmaalak  si  ay  u  noqdaan  kuwa  u  qalma  iyo  inay  helaan  lacag  loo  soo  diray  ama  ka  faa’iidayste.  Sidaa  darteed  isda  kale  ii  wax  tarka  leh  waa  qaybaha  qoraalka  ee  hababka  kale  ah,  tan  iyo  inta  la  bixinayo  suurta galnimada saamaynta uu qiimaha ugu hooseeya ku yeelanayo barnaamijak SSN.   103. Habka  PMT  wuxuu  la  xiriira  in  si  fudud  loo  cadeeyo  hab  raaca  lagu  xushay  ka  faa’iidaystayaasha,  iyadoo  aan  weli  cid  lagu  darin  iyo  si  khalad  ah  cid  looga  saaro.  Dejinta  hab  raaca  qoysak,  si  fudud  ayaa  loo  cadayn  kara  aiyo  in  ay  adagtahay  in  si  khaldan  xog  loo  bixiyo,  waxaa  laga  helayaa  qoyska 12.  Astaamahaani  waa  kuwo  isku  xiraya  samalka  qoyska  iyo  waxa  la  xiriira  dhacdooyinka  saboolnimada.   Qaarkood  waxay  waxay  la  xiriiraan  juquraafiga  meeshaasi  ku  taal,  tirada  qoyska,  lahaanshaha  Ilaahay  siiyey,  agabka  guryaah,  adeegyada  saxada,  helista  biyo  nadiif  ah  oo  la  cabo,  iyo  kuwo  kale.  Iyadoo  la  isticmaalayo  liis  cadaymo  ah.  Qaar  ka  mid  ah  qoysaska  ayaa  loo  dooran  karaa  ka  faa’iidaysayaal  xitaa  haddii  ay  asan  ahayn  sabool,  halka  kuwa  kalena  aysan  u  qalmin,  xitaa  haddii  isticmaalkooda  kharash  oo  ka hooseeyo heerka saboolnimada. Caqabadaha ugu waaweyn ee la cadayn karo kuwaasoo ah tilmaahaa  ugu  wanaaggsan  ee  isku  xira  samafalka  (shaxda5).  Sidaa  darteed   PMT  waxaa  looga  cawdaa  ka  saarista  qoysaska  aan  saboolka  ahayn    oo  laga  saaro  barnaamijka.  Iyadoo  ay  ugu  wacan  tahay  caqabadaha  la  cadeeyey  ee  saxda  ah  ee  ka  faa’iidaystaha    laga  helay  iyadoo  loo  marayo  habka  calamadaha  ah  ee  u  degsan  qoyskad.  Faa’iidada  koowaad  waa  in  PMT  uusan  muhiim  u  ahayn  inuu  ka  saaro  qoysaska  nugul,  tusaale  ahaan,  qoysaska  wax  yar  ka  koreeya  heerka  saboolnimada.  Waxaa  intaas  dheer,  wuxuu  soo  saaraa  fikir  sinaan  ah,  inta  qoysaska  u  qalma  la  cadaynayo  iyadoo  loo  marayo  hab  la  heli  karo  xog  soo  gudbintooda.   104. La  yaab  ma  lahan.  Habka  PT  in  lagu  gaaro  hab  sare  oo  ah  yaraynta  saboolnimada  marka  loo  eego  nidaamka  PMT.  Jawaabaha  ka  soo  baxay  waxay  tilmaamayaan  in  habka  ugu  wanaagsan  ee  barnaamijka  SSN  uu  yahay  PT  kaasoo  yarayn  kara  dhacdooyinka  saboolnimada  qiyaasta  11  iyo  26%,  iyadoo  ku  xiran  qiiaha  la  bixiyey,  halka  MPT  ay  tahay  7  iyo  20%,  (Sawirka  6.1).  waxaa  la  mid  ah,  PT  inay  yarayso  farqiga  sabolnimada 10 iyo 17%, waxayna ku xiran tahay cadadka lacagta la diray, iyo MPT oo yaraysa 9 iyo 15%  (sawirka  6.2).  marka  loo  bar  bar  dhigo  magaalada  iyo  meelaha  miyiga  ah,  MPT  waxay  ku  wax  tar  badan  tahay qoysaska ku nool degsiimooyinka lagu barakacay, si loo gaaro yarynta saboolnimada oo loo maray  PMT  waxayna  u  dhowatahay  qayb  ahaan  PT.  tan  waxaa  lagu  sharxi  karaa  tilmaamaha  qoysak  kuwaasoo  inta  badan  ku  dhow  waxyaabaha  la  xiriira  saboolnimada  ka  jirta  degsiimooyinka  barakaca,  magaalooyinka iyo meelaha miyiga ah.  105.                                                                     12 Schnitzer (2016). 99  Qoraalka Baanka Aduunka  .   QIIMAYNTA WAXAY U BAHAN TAHAY (PMT)   SHAXDA 5:   Si loo cadeeyo qimaynta waxay u bahan yihiin ka faa’iidaystayashu, qoyskasta waxaa la kala qaybiyey  siduu  sabool  u  yahay  ama  siduusan  sabool  u  ahayn,  taasoo  ku  qotonta  waxa  uu  quuto  siday  ula  xiriirto  heerka  saboolnimada.  Heerka  saboolnimada  ee  lagu  cabiray  cel  celiska  kharashka  ku  baxay  looma isticmaali karo waayo waxaa lagu dhisay xogo farsamo oo kala duwan (eeg lifaaqa D. habraaca  wakhtigan  ee  isticmaalka)  iyo  calamadaha  qoysak.  Sidaa  darteed  heerka  kharashka  ay  isticmaalaan  dadka  waa  mid  la  adeegsaday.  Heerka  saboolnimada  ee  la  xiriirtana  waxaa  lagu  jaan  gooyey  iyadoo  loo  fiirinayo  cabirka  u  dhexeeya  cel  celiska  aasaaska  waxay  quutaan  iyo  isu  geyn  ta  guud  waxay  quutaa.  Kadibn,  habka  macquulka  ah  ee  lagu  dhisay  sahanka  si  loo  saadaaliyo  ahaanshaha  sabool,  waxaa  la  tix  geliyey  calaamado  ka  muuqda  oo  la  cadeeyey.  Habkaan,  lix  nooc  ayaa  lagu  cadeeyey  calamadaha  oo  ay  ka  mid  yihiin,  goobta  uu  degan  yahay,  gobolka  iyo  inuu  miyi  magaalo  ama  barakace  yahay,  ii.  Qoyska  wuxuu  quuto:  tirada  qoyska  iyo  cabirka  ku  tiirsan  iii.  Cadaynta  madaxa  qoyska,  dhediglab  iyo  waxbarashada  iv,  cadaynta  guriga  uu  degan  yahay,  dhulka  agabka  u  yaal,  lahaanshaha  guriga  iyo  nooca  guriga;  v.  dakhliga;  xubnaha  qoyska  ee  shaqeeya  iyo  haddii  qoysku  wax  ku  helo  xawaalad  iyo  vi. Gaajada; haddii qoysku la soo kulmay bilihii la soo dhaafay gaajo.   Qiyaasta  saxda  ee  la  adeegsaday  si  loo  saadaaliyo  heerka  qoysak  uu  suurta  gal  ku  yahay  inuu  sabool  yahay  (shaxda  A.  11  ee  lifaaqa  ku  jirta).  Waxaa  loo  doortay  ka  faa’iidayste  haddii  lagu  qiimeyey  inuu  yahay  sabool,  ayna  saboolnimada  la  mid  tahay  wax  ka  sareeya  0.42.  tani  waxaa  lagu  qeexay  in  la  yareeyo  khaladaadaka  ka  saarista  iyo  durasita  (xiriirka).  Xaalada  caadiga  ah  ee  saboolnimada  qoyska  waxaa la bar bar dhigay liiska qoysaska loo doortay barnaamijka si loogu adeegsado qiyaasta ay tahay  inuu  ku  yahay  sabool,  calamadaha  qoyskaanina  ku  salaysan  yahay.  Tani  waxay  bixinaysaa  qiimayn  ku  aadan  saamaynta  barnaamijka  SSN,  qiimaha  iyo  wax  qab  adka,  sida  lagu  cabary  xoga  la  soo  uruiyey  iyo waxa la helay.       106.  Ilaalinta  bulshada  ee  yaraynsa  saboolnimada  40  ama  25%  waxay  ugu  yaraan  qiimaha  ku  kacayaa  noqonayaa  745  ama  1.490  milyan  oo  dollar.  .13 Barnaaijka  SSN  ee  bixinaya  qaabka  isu  eg  ee  lagu  siinayo  lacagaha    qoysaska  saboolka  ah  ee  gobolada  soomaaliya  ku  nool  (kuwaasoo  xoga  lagu  sheegay  ama  aan  lagu  sheegin)  waxay  gaari  karaan  heerka  ugu  sareeya  ee  yaraynta  saboonimada  oo  ah                                                                    13  Muhiimadda  SSNs  waxaa  loo  tix  gelinayaa  dhamaan  gobollada  Soomaaliya,  kuwa  xoga  SSFS  2016  ay  ka  hadlayso  iyo  kuwaysan  ka  hadlayn.  Yaraynta  saboolnimada    waxaa  loo  adeegsanayaa  inay  tahay  mid  kawada  hawl  gelaysa  dhamaan  gobollada.  Taasoo  macnaheedu  yahay  SSNs  waxay  noqon  dontaa  saamaynta  yaraynta  saboolnimada  heer  isku  mid  ah  meelaha  aan  sahanka  laga  qaadin.  Cabirka  miyiga,  magaalooyinka  iyo  barakacayaasha  aan  laga  qaadin  xoga  SHFS  2016,  si  loo  xisaaboyo  qiimaha  SSNs  ee  dhamaan  gobollada.  Waxaa  ka  mdadka  xoolo  reer  guuraaga  ah  kuwaasoo loo tix geliyey qiimaha ku baxaya dhulka miyiga ah.     100  Qoraalka Baanka Aduunka  .   26%  dhibcood  oo  ah dhacdooyinka  saboolnimada. Tani waxay  la  mid  noqonaysaa  haddii  qoysaska  si  cad  loo  qeexo  iyo  in  loo  tix  geliyo  si  siman  oo  lacagaha  lagu  gaarsiiyo  laba  goor  cel  celis  ahaan  farqiga  saboolnimada (sawir 6.1). farsamadaan algu gaarayo, yaraynta saboolnimada ee dhulka miyiga ah waxaa  qiimaheedu  ku  kacayaa  369  ama  737  milyan  oo  dollarka  maraykanka  waxay  ku  xiran  qiimaha  loo  diray,  halka  281  ama  562  milyan  oo  dollar  oo  magaaloyinka  ah  iyo  95  ama  191  milyan  oo  dollar  oo  degsiimooyinka lagu barakacay laga rabo (sawirka 6.3)    Figure 6.1: Impact of SSNs on poverty incidence.  Figure 6.2: Impact of SSNs on poverty gap.  80 40 37 71 Poverty incidence (% of population) 70 35 63 61 Poverty gap (% of poverty line) 60 30 51 52 49 47 50 44 45 46 25 43 22 22 22 40 20 40 38 32 33 20 17 30 25 28 26 13 15 11 18 20 11 11 10 10 20 8 9 10 7 6 10 4 5 5 3 2 0 0 Overall Urban Rural IDP Overall Urban Rural IDP Settlements Current PMT: Avg. poverty gap Settlements Current PMT: Avg. poverty gap PT: Avg. poverty gap PMT: twice avg. poverty gap PT: Avg. poverty gap PMT: twice avg. poverty gap Source: Authors’ calculation.  PT: twice avg. poverty gap Source: Authors’ calculation.  107. Yaraynta saboolnimada ee meelaha miyiga ah waa mid qiimo badan ku kacaysa marka loo eego  meelaha  magaalooyinka iyo  degsiimooyinka  lagu barakacay.  Iyadoo  la  tix  gelinayo  lacagaha la bixiyey  oo  maalintii  qofkii  ay  tahay  0.22  dollar.  Hanaanka  PT  waxaa  lagu  gaaraya  si  balaaran  yaraynta  saboolnimada  magaaloyinka  12%  iyadoo  ay  raacdo  barakacayaasha  10%  iyo  ka  dib  meelaha  miyiga  ah  9%.  Keliya  marka  la  tix  gelinayo  marka  laba  goor  la  diro  lacag  cel  celis  ahaan  farqiga  saboolnimada,  yaraynta  saboolnimada  waa  mid  si  balaaran  wax  uga  taraysa  meelaha  miyiga  ah  32%,  27  iyo  24  magaaloyinka iyo barakacayaasha kala ah. Tan waxaa lagu sharaxay habka farqiga saboolnimada ka dhex  jira  xeryaha  barakaca  iyo  meelaha  miyiga  ah  oo  ay  raacdo  magaalooyinka  37,  20  iyo  17%,    taasoo  muujinaysa  in  si  balaaran  loogu  bahan  yahay  in  qayb  kasta  cadad  lacageed  oo  balaaran  oo  diro  ama  la  dhaafsiiyo  heerka  saboolnimada  meelaha  miyiga  iyo  barakacayaasha  (sawirka  6.1  iyo  6.2).  kadibna  la  isku jamciyo qiimaha tirada dadka saboolka ah ee meel kasta joogan (si balaaran loola wadaago meelaha  miyiga  ah),  jawaabaha  ka  soo  baxa  qiimaha  yaraynta  saboolnimada  ee  hoos  imanaya  hanaanka  PT  wuxuu ugu yaraa afar  iyo saddex goor ku sareeyaa  miyiga iyo magaalada  marka  loo eego barkacayaasha  (sawirka 6.3).14  108. Habka  PMT  wuxuu  yarayn  karaa  saboolnimada  51  isagoo  geynaya  44%  ama  32%  isagoo  ku  yaraynaya  qiimaha  871  ama  1.741  milyan  oo  dollar.  Muuqashada  PMT  waxaa  lagu  gaarayaa  in  lagu                                                                    14  Dadka  saboolka  ah  ee  sugan  dhamaan  gobollada  Soomaaliya  waxaa  wax  loogu  qaybiyey  habkaan  soo  socda:  50%  meelaha  miyiga  ah  oo  ay  ku  jiraan  xoolo  raacatadu,  38%  magaaloyinka  iyo  13%  xeryaha  lagu  barakacay.  Qimaha  la  bixiyey wuu laban laabmay  101  Qoraalka Baanka Aduunka  .   yarayn karo saboolnimada 44% guud ahaan gobollada  Soomaaliya iyadoo la  adeegsanayo 871 milyan oo  dollar  haddii  la  siiyo  qof  kasta,  loogan  adhigo  dakhligiisa  soo  gala  qayb  ka  mid  ah,  tanoo  cel  celiska  sinaanta heerka saboolnimada  simaysa. Haddii qiimahaan la laban laabana, PMT wuxuu si qodo dheer u  sii  yaraynayaa  saboolnimada  qiyaasta  19  ilaa  32,  kaasoo  qaadanaya  qime  ay  tahay  1.741  milyan  oo  dollar (sawirka 6.3). tani marka waxay cadaynayaa in 3 qof ee ku nool miyiga ama magaalada mid ka mid  ahi la cadeeyey heerkiisa saboolnimada, halka weli 2 qof ee ka mid ah dadka barakayaasha uu yahay mid  sabool ah.   109. Dhamaan  gobollada  Soomaaliya,  xogta  PMT  waxay  ka  hadlaysaa  37%,  73%  waa  kuwo  sabool  ah,  iyo  27  %  aysan  ahayn  kuwo  sabool  ah,  tani  waxay  ku  timid  sirta  laga  ogaaday  xogta.  Hanaanka  hoos  imanaya  PMT  ee  ah  farsmada  lagu  higsanayo  qiyaasta  5tii  qof  ee  saboolka  ah  ee  soomaalida  ahi  mid  ka  mid  ah  inuusan  ku  jirin  barnaamijka  SSN.  Halka  3dii  qof  ee  soomalida  ah  ee  loo  doortay  inay  ka  faaiidaystaan  barnaaijka  1  ka  mid  ahi  uusan  nqoon  doonin  saboolka,  marka  laga  hadlayo  goboladaan  (Sawirka  6.4),  xitaa  haddii  ay  yihiin  kuwo  dayacan.  Xogta  weyn  ee  la  helay  waa  sida  ay  u  balaaran  tahay  xaaladah  miyiga,  gaar  ahaan  calamadaha  lagu  arkay  qoysaska  siday  u  kala  duwan  yihiin  kuwa  miyiga  iyo  maagaladu.  Adeegsiga  heerarka  kala  duwan  ee  lagu  kala  cadaynayo  ka  faa’iidaystayaasha  waxay  ogolaanayaan  in  la  yareeyo  khaladaadka  looga  saarayo  dad  u  qalma  barnaamijka,  laakiin  waxay  markasta  la  imanaysaa  qiimo  sareeyo  marka  lagu  darayo  wax  kastoo  khalad  ah  iyo  sidoo  kale  qiimaha  barnaamijka  la  sii  balaariyo.     110. Qiimaha  lagu  yaraynayo  saboolnimada  1%  dhibcood  ugu  yaraan  wuxuu  u  bahan  yahay  62  milyan  oo  dollar,  laakiin  wuxuu  hadii  la  sii  kordhiyo  wuxuu  u  bahanayaa  106  milyan  oo  dollar.  Qayb  kastoo  ka  mid  ah  barnaamijka  SSN  wuxuu  qiimahiisa  noqonayaa  62  milyan  oo  dollar  oo  ah  1%  heerka  yaraynta  saboolnimada,  laakiin  wuxuu  noqon  karaa  qiyasta  106  hadii  lagu  sar  gooyo  hanaanka  PMT.  Qimaha  la  rabo  in  lagu  higsado  PT  waa  1.7  goor  inuu  ka  badan  yahay  kan  PT,  maxaa  yeelay  wuxuu  hagayaa  in  lagu  daro  iyo  in  la  saxo  khaladaadka  lagaga  tegey  dad,  halka  warqaduhu  aysan  yeelkanayn  wax  khalad  ah,  weli  barnamaijka  PT  ma  ahan  mid  cad  oo  la  dooran  karo  iyo  isagoo  kaleiya  loogu  hawl  galo qayb ahaan. Sidaa darteed, 27% dadka saboolka ahi kuma jiri doonaan barnaamijka SSN iyo 31% oo  ah  kuwa lagu  daray  ma  noqon donaan  kuwa saboolka  ah (sawir  6.4).  khaladaadka  looga  saaray  dad  waa  la  yarayn  karaa  laakiin  wuxuu  kordhin  karaa  qiimaha  barnaamijka.     102  Qoraalka Baanka Aduunka  .   Sawir 6.3: Qiimaha SSNs dhamaan gobollada Soomaaliya.  2.0 1.8 1.7 Balayiinta wakhtigaan  US$ sanadkiiba 1.6 1.5 1.4 1.2 1.0 1.0 0.9 0.7 0.7 0.8 0.5 0.6 0.6 0.5 0.4 0.3 0.3 0.4 0.2 0.2 0.2 0.1 0.1 0.0 Overall Urban Rural IDP Settlements PMT: twice avg. poverty gap PT: twice avg. poverty gap PMT: Avg. poverty gap PT: Avg. poverty gap   Isha xogta: Tirooyinka qorayaasha.  111. Marka  la  eego  siday  u  qoto  dheertahay  saboolnimada  ka  jirta  gobollada  SOomaaliya,  qiimaha  qaybtaan  lagu  yaraynayo  saboolnimada  waxay  qeexaysa  cadadka  lacagta  la  dirayo  ee  la  kordhinayo,  waxayna  hoos  imanaysaa  labada  qaybood  ee  kala  ah  PT  iyo  PMT.  Qiimaha  qaybtaani  wuxuu  xiriir  la  leeyahay  qiimaha  halka  milyan  ee  dollar  ee  noqonaya  1%  heerka  yaraynta  saboolnimada.  Qimahaaani  waa 17% ayuu ka yar yahay PT iyo 25% oo uu yahay PMT marka lacagaha la dirayo yihiin kuwo is le’eg si  laba goor loo yareeyo farqiga saboolnimada, marka la bar bar dhigo in la diro 0.22 dollar qofkii maalintii  (Sawirka  6.3).  habka  lagu  gaarayo  PT,  qimahiisu  waa  1%  heerka  yaraynta  saboolnimada  kaasoo  ay  ku  baxayso  aduun  gaaraya  67  milyan  oo  dollar  oo  loo  diray  si  isku  mid  ah  cel  celis  ahaan  farqiga  saboolnimada,  halka  56  milyan  lagu  diray    0.43  dollar  qofkii  maalintii.  Waxaa  intaa  s  dheer,  qaybta  qiimaha  PMT  ee  lagu  higsanayo  habkaan  waa  121  milyan  oo  dollar  haddii  si  isku  mid  ah  lacagta  loogu  dirayo farqiga saboolnimada iyo 91 milyan oo lagu dirayo si isku mid ah laba goor farqiga saboolnimada.  Qiimaha  badan  ee  la  diray  157  dollar  qofkii  sanadkii  waxay  caawin  kartaa  kuwa  aadka  saboolka  u  ah,  laakiin  waxay  dhaafi  kartaa  baahida  kharash  si  ay  uga  baxaan  saboolnimada  qoysaska  saboolka  ahi.  Sidaa  darteed,  dirista  lacagta  80  dollar  sanadkii  keliya  waxay  yarayn  kartaa  saboolnimada  51  ayna  geynaysaa  44%  iyo  in  ay  joogtayso  12%  dadka  laga  kor  looga  soo  qaaday  heerka  saboolimada  ee  qiimo  isku mid ah loo diray kaasoo ah 157 dollar qofkii in sanadkii la siiyo.     103  Qoraalka Baanka Aduunka  .   Sawirka6.4: Caymiska, baxsiga iyo hoos u dhigista PMT.  Sawirka    6.5:  Qiimaha  iyo  saamaynta  dadalada  yaraynta  saboolnimada iyooo loo marayo barnaamijyada SSN.  100 60 86 Dhacdooyinka saboolnimada % tirada  90 dadka) kadib marka la soo saaray SSN 78 PMT ‐ avg  80 73 50 poverty gap 70 63 61 PMT ‐ twice  Boqoleyda [CELLRANGE [CELLRANGE 60 40 [CELLRANGE [CELLRANGE ] [CELLRANGE the avg  ]] 50 ]] [CELLRANGE poverty gap 40 [CELLRANGE 37 37 35 30 ] [CELLRANGE [CELLRANGE ] [CELLRANGE 40 31 ] [CELLRANGE 28 ]] [CELLRANGE 27 26 25 [CELLRANGE ] 30 22 [CELLRANGE ]] [CELLRANGE 14 20 [CELLRANGE ]] [CELLRANGE 20 [CELLRANGE ] ] [CELLRANGE [CELLRANGE 10 PMT ] 10 [CELLRANGE ]] 0 PT ] Overall Urban Rural IDP Settlements 0 Coverage (% poor) Coverage (% population) 0 500 1,000 1,500 2,000 2,500 Under‐coverage Leakage Total cost (million US$) Isha xogta: Tirooyinka qoraayaasha.  Isha xogta: Tirooyinka qoraayaasha.  112. Iyadoo  la  raacayo  habka  PMT,  qiimaha  balaaran  ee  lacagta  ah  ee  la  dirayo  iyo  qimaha,  waxaa  adkanaysa  inay  noqoto  si  balaaran  inay  u  yarayso  saboolnimada.  Dadaalada  yaraynta  saboolnimada  waxay  ku  xiran  tahay  awooda  dhaqaale  (Sawirka  6.5).  kala  duwanaanshaha  arrimaha  la  xiriira  yaraynta  saboolnimada  ee  lagu  gaaray  barnaamijka  SSN  ee  u  dhexeeya  kala  duwanaanshaha  iyo  balaarinta  PMT  oo  ah  sida  qiimaha  la  dirayo  loo  kordhiyey.  Barnaaijka  SSN  wuxuu  taageeri  doonaa  dadalada  lagu  yaraynayo saboolnimada iyo kordhinta adkaysiga uu siinayo qoysaska ku jira xaaladaha nugul. Ilaa hadda  wuxuu  noqoday  mid  adag  inuu  si  baahsan  u  yareeyo  saboolnimada  isagoo  lagu  diray  qiimao  ka  danbeeya  laba  goor  cel  celiska  farqiga  saboolnimada  qoysaska  qaar  waxay  u  bahan  karaa  wax  badan  oo  loo  diro  si  ay  u  gaaraan  heerka  saboolnimada  iyo  kuwa  kale  ee  qoysaska  saboolka  ah  oo  aan  lagu  daran  habka  lagu  gaarayo  ee  ah  PMT.  Qiimaha  badan  wuxuu  kor  dhin  karaa  kharashka  iyo  inuu  ka  dhigo  barnaamijka mid aan wax tar lahayn inuu si hagaagsan u yareeyo saboolnimada. Barnaamijka aan lacago  isku  mid  ah  lagu  dirayn  waxay  noqon  karaan  talaabo  kale  laakiin   inta  badan  waa  kuwo  fulintoodu  ay  adagtahay.   113. Ilaalinta  saboolnimada  wakhtigeeda  ay  tagan  tahay  heerka  xun  sida  xilligaan  abaarta  waa  mid  inta  badan  qiime  badan  ku  kacaysa  marka  loo  eego  xilliga  caadiga  ah  ee  kor  looga  soo  qaadayo  qoysaska  saboolnimada.  Dhisidda  adkaysiga  wuxuu  muhiim  u  yahay  in  la  ilaaliyo  hantida  inaysa  noqon  mid la iibiyo xilliga dhibaatu jirto. Qiyaasta s10% ayey korortaa isticmaalka qoyska ee hantiada uu hasyto  marka dhibaatada lagu jiro, taasoo ku kordhinaysa qiimaha banramaijka ilaalinta bulshada si loo yareeyo  saboolnimada  heer isku mid ah 32% iyadoo la adeegsanayo aduunka dhan 1.7 bilyan oo dollar, wuxuuna  gaaraya  2  bilyan  oo  dollar.  Waxaa  muhiimi  ah  in  la  ogsoonaado  xilliga  adaga  kororka  kharahska  iuu  ka  noqon  karo  barnaamijka  ilaalinta  bulshada  dhaqaalaha  loogu  tala  galay  17%.  Qiimaha  sidaan  u  badan  wuxuu  ku  yimid  tirada  balaaran  ee  qoysaska  ee  horayba  sanadkii  2016  u  ahaa  sabool,  laakiin  ay  suurto  gal  tahay  in  dhibaatada  jirtaa  ay  ku  sii  riixdo  saboolnimo  kale,  dhibaatadaas  oo  ay  keentay  abaarta  hadda taagani.     104  Qoraalka Baanka Aduunka  .   7. Gebagebo  114. Hirka  1  ee  sahanka  sare  ee  Soomaaliya,  la  fuliyey  bilihii  Febaraayo  iyo  Maarso  ee  2016,  wuxuu  bixinayaa  xog  xaasaasi  ah  oo  ku  aadan  saboolnimada  iyo  qodobada  kale  ee  muhiimka  ah  ee  tilmaamaya  dhaqan  dhaqaalaha  bulshada.  Maqnaanshaha  sahan  metelaya  wax  haysiga  qoyska  ma  ahan  mid  si  guud  looga  og  yahay  wax  ku  saabsan  bulshada  soomaaliyeed.  Warbixin  la’aanta  waxay  ka  hor  tagtay  sar  goynta  iyo  fulinta  siyaasadaha  iyo  barnaamijyada  loogu  baahan  yahay  in  lagu  taageero  adkaysiga  dhaqaalaha  iyo  horumarinta,  sidoo  kale  taageerista  dhacdooyinka  argagaxa  leh.  Hirka  koowaad  ee  SHFS  wuxuu  buuxiyey  farqi  daran  oo  ka  jiray  xogta,  taaso  ka  imanaysa  qiyaasta  saboolnimada  lagu  qaybin  karo  heerka  wax  soo  saarka  dalka  ee  GDP.  Xogtu  waxay  daaha  ka  rogtay  duruufaha    ay  ku  sugan  yihiin  nolosha  wax  haysi  ee  qoyska  Soomaaliyeed  wakhtigaan  ku  nool  yahay  iyadoo ay goboladu dhexda ugu jiraan abaar daran iyo macaluul ku habsatay.   115. Qayb  badan  oo  ka  mid  ah  bulshada  Soomaaliyeed  waxay  ku  nool  yihiin  saboolnimo,  iyaga  iyo  caruurtoodu  iyo  iyadoo  dadka  barakacay  ay  si  gaar  ah  u  sii  saamaysay.  Saboolnimadu  waxay  ku  sii  fidaysaa daqiiqad kasta nolosha dadka  Soomaaliyeed sanadka 2016 iyo ka hor dhibaatadaan. 51% tirada  dadka  waxay  ka  hooseeyaan  heerka  caalamiga  ah  ee  saboolnimada  loo  dejiyey  iyadoo  31%  ay  wajahayaan xaalad saboolnimo oo aad u daran. 58% carruurta SOomaaliyeed waxay ku nool yihiin guryo  sabool  ah,  iyo  1kii  qof  ee  ka  mid  ah  saddexdii  qofba  uu  yahay  mid  aad  u  sabool  ah,  sidoo  kale  saboolnimadu  way  ku  kala  duwan  tahay  bulshada  Soomaaliyeed  dhexdeeda,  heerka  cabir  ee  26  ilaa  70%.  Wax  haysiga  qoyska  ee  dadka  ku  jira  xeryaha  barakaca  waa  kuwa  ugu  daran  ee  saboolnimadu  si  xun  u  saamaysay.  Sida  farqiga  saboolnimadu  ugu  kala  dhexeeyo  gobollada  waa  Waqooyi  Bari  27%,  Waqooyi  galbeed  50%  oo  isaga  aad  saboolnimadu ay  ugu  balaaran  tahay  miyiga  iyo  magalada  ayna  kala  tahay  45  iyo  52%.  Meelaha  magaalooyinka,  heerka  saboolnimada  waqooyi  bari  26%,  Muqdishana  waa  52%.  Dhulka  miyiga  ah  heerka  saboolnimadu   Waqooyi  bar  34%,  Waqoyi  galbeedkan  waa  91%.  Hadii  la  rabo  in  adhaxda  laga  jebiyo  saboolnimada  wareegeeda  waxaa  loo  bahan  yahay  in  la  hor  mariyo  xaaladaha  ay  ku  sugan  yihiin  carruurta  iyo  dhalinyaradu.  Caqabadahaan  waxay  noqon  doonaan  kuwo  si  tartiib  tartiib  ah  ula  kora  qaab  dhismeedka  gobolada  SOomaaliya.  Muhiimadda  waa  in  la  siiyaa  barnaamijka,  ay  ujeedadiisu  tahay  si  la  isugu  duwo  hanaan  adhaxda  looga  jebinayo  saboolnimada,  iyadoo  la  xalinayo  heerka  tacliin  yaraan,  caafimaad  darada  iyo  duruufaha  nololeed  ee  qoyska  ee  haysta  carruurta iyo dhalinyarada.  116. Inta  badan  saboolmada  dhinaca  dhaqalaha,  waxay  keentay  dad  badan  oo  Soomaaliyeed  aysan  helin  adeegyada  aasaasiga  ah  ee  nolosha,  sida  wax  barashada,  biyo  nadiif  ah  iyo  warbixinah  ay  uga  baahan  yihiin  warbaahinta.  Guryaha  aan  saboolka  ahayni  waxay  haystaan  heer  sare  oo  wax  barasho  ah,  heerkooda  wax  akhris/qoraalna  waa  sareeyaa,  waxay  aadaan  waxbarashada  iyo  iyagoo  helo  tayo  wanaagsan  oo  duruufaha  nolosha  ah  sida  biyo  nadiif  ah  iyo  faya  dhawr  wanaagsan.  9  ka  mid  ah  10  qof  ee waxaysiga qoysaska Soomaalida waa sabool, iyadoo saboolnimadu tahay mid daran. 40% wax haysiga  qoysaska  soomalida  ma  haystaan  ilo  biyo  nadiif  ah  ay  ka  helaan  iyo  abaarta  oo  si  daran  ugu  yeelatay  saamayn  helitaanka  biyaha.  Sidaa  darteed  helitaanka  biyo  nadiif  ah  oo  la  cabo  waxay  noqonaysaa  siyaasadda  koowaad  ee  la  siinayo  mudnaanta,  taasoo  lagu  wajahayo  dhibaatada  hadda  taagan.  Maal  gelinta  kaabayaasha  dhaqaalaha  ee  aasaasiga  ah  sida  nidaamka  faya  dhawr,  laymanka  korantada  iyo  jidadka  ayaa  si  daran  loogu  bahan  yahay  guud  ahaan  gobollada  Soomaaliya,  khaas  ahaan  dhulka  miyiga  ah.  Guud  ahaan,  dadka  Soomaaliya  waa  kuwo  ugu  hooseeya  dhinaca  saboolnimada  wadamada  Afrika  markay noqoto dakhliga qofka soo gala dhinaca taakulada aan dhaqaalaha ahayn ee qofka soo gala.   105  Qoraalka Baanka Aduunka  .   117. Si  loo  yareeyo  sinaan  la’aanta  dhaqaalaha  iyo  saboolnimada,  helitaanka  iyo  suurta  galnimada  adeegyada  muhiimka  u  ah  qoysaska  saboolka  waa  in  la  hor  mariyaa,  inta  barnaamijyadaani  ay  iyaga  cidla  uga  tegayaan,  khaas  ahaan  heerarka  waxbarashada.  Farqiga  waxbarashada  waa  mid  si  balaaran  uga  jira  dadka  saboolka  ah  ee  miyiga  ku  nool  ee  gobolka  Waqooyi  Galbeed,  sida  sahanka  2013  iyo  2016  tusinayo. Boqoleyda dadka ah ee wax akhrin kartaa waa mid meel uun taagan marka loo eego cid kastoo  ka  mid  ah  dadkaan,  laakiin  dadka  xoolo  dhaqatada  ah.  Isbede  lagu  sameeyo  wakhtis  kooda  ayaa  keeni  kara in heerkooda waxbarasho lagu bedelo guud ahaan dadka Soomaaliya. Dadka miyiga ku nooli waxay  si  baahsan  u  wadaagan  waxbarasho  la’aan  marka  la  isu  bar  bar  dhigo  sahankii  2016  iyo  kii  2013.  Waxaana  keenay  inay  xumaada  heerarka  waxbarasho  ee  reer  guuraaga  saboolka  ah  waa  iyagoo  aan  aadin  iskuulada.  Intii  u  dhaxaysay  2013  iyo  2016  ka  qayb  galkooda  iskuulada  dadka  xoolo  dhaqatada  ah  ee  kunool  gobolka  Waqooyi  Galbeed  waa  kuwo  kordhay,  waxaana  tan  ay  gaar  u  sii  tahay  qoysasaka  miyiga ku nool ee aan saboolka ahayn, halka ay saboolnimada miyiga ay hoos u dhacay. Dadkan waxaa si  badan  looga  saaray  waxabarashada  gobolka  Waqooyi  Galbeed  ka  jirta  taasoo  sii  adkaysay  habkay  uga  bixi  lahaayeen  saboolnimada.  Kala  duwanaanshaah  joogtada  ah  ee  arrimaha  waxbarashada  ee  u  dhaxaysa  dadka  saboolka  ah  iyo  kuwa  aan  saboolka  ahayn  ee  ah  qoysaska,  oo  ay  weheliso  shaqo  la’aanta  ka  taagan  miyiga,  waxay  sii  joogtayn  kartaa  inay  sii  adkayso  farqiga  jira.  In  la  bixiyo  helitaanka  iyo  hab  looga  faa’iidayso  wax  arashada  iyo  adeegyada  kale  ee  aasaasiga  ah  waxay  muhii  u  tahay  in  la  gaaro wax wanaagsan oo ka soo baxa shaqada iyo in qoysaska saboolka ah kor looga soo qaado fakhriga  ragaadiyey.  Sanadkii  2016,  ku  dhowaad  kala  bar  dadka  gaaray  da’dii  waxbarashada  maysan  aadin  wax  iskuulo  ah  taasoo  ay  ugu  wacan  tahay  xanuunno,  macalin  la’aan  iyo  dhaqaale  la’aan  iyo  sidoo  kale  wax  gacan ku siiya taas oo guriga aysan joogin. Cadaymahaani waa kuwa muujinaya dacyanaanta saboolnimo  ee  qoysaska,  inta  helitaanka  waxbarashadu  ay  hoosayso,  waxayna  saboolnimadaas  u  sii  gudbinayaan  jilashooda  ku  xiga.     118. Gaaritaanka suuqa shaqada, khaas ahaan dhalinyarta iyo haweenka, waxay si daran ugu baahan  yihiin inay  ku  hor  miryaan  faya qabka xaaladahooda.  Saboolnimadu waxay si xoogan xiriir ula leedahay  waxa  ka  soo  baxa  suuqa  shaqada  ee  aan  la  rabin.qoysaska  saboolka  ahi  waa  kuwa  ugu  yar  ee  ka  qayb  qata suuqa shaqada iyo heerka ugu hooseeya ee shaqaalaynta. Kor u qaadista inay si fir fircoon uga qayb  qaataan  Soomaalidu  suuqa  shaqada  waa  qodobka  ugu  muhiimsan  ee  lagu  hormarin  karo  faya  qabka  iyo  waxa  keliya  ee  hoos  u  dhigi  kara  sinaan  la’aanta  dhaqaalaha.  Sababaha  kala  duwanaanshaha  shaqa  la’aanta  waxaa loo bahan yahay in lagu xaliyo hab faham leh oo lagu gaari karo.dhibatoyinka inta badan  khatarta  ah  ee  ku  wajahan  ka  qayb  galka  xoogga  shaqada  waa  habka  kala  duwanaansho  ee  ku  salaysan  dhedig laboodka, arrimaah la xiriira amaan darada ay keenen isku dhacyada iyo naafanimada, qayb kasta  oo  ka  mid  ah  xaladahan  waxay  u  bahan  tahay  in  la  siiyo  wax  cad  oo  wax  looga  qabto.     119. Qoysas  badan  ayaa  aad  ugu  nugul  saamaynta  ay  ku  yeelatay  abaaraha  daran  ee  jira  wakhtigaan.  Qoysas  badan  oo  aan  ahayn  wakhtigaan  sabool  ayaa  ku  nool  wax  ka  yara  koreeya  heerka  saboolnimada  kuwaasoo  ku  jira  xaalada  wel  wel  leh,  taasoo  ay  u  keentay  abaarta  taagani,  heerka  saboolnimada waxaa laga  rajaynayaa inay si cad kor  ugu kacdo.  Khaas  ahaan 10% kuwa wel welika qaba  6%  ay  kor  u  kacdo  saboolnimadu.  Qiyaastaani  waxay  la  xiriirtaa  heerka  lagu  qiyaasay  saamaynta  ay  yeelatay abaarta hadda taagani,  taasoo la filayo in wax laga qabto si loo yareeyo 10.6% marka loo fiiriyo  qiimaynta  gudaha  uu  ka  sameeyey  Baanka  Aduunku.  Xaaladdu  waa  mid  si  gaar  ah  ugu  sii  xun  qoysaska  degmsiimooyinka  barakacayaasha  iyo  carruurta,  kuwaasoo  ay  abaartu  si  daran  u  wax  yeelaysay.  106  Qoraalka Baanka Aduunka  .   Macaluusha  aan  laga  hor  tegiinna  waxay  dib  dhaca  balaaran  ku  keentay  heerarka  nolosha  sanadihii  la  soo  dhaafay.     120. Qaabka ay leedahay dhibaatada hadda taagani, sahaminta suuqu waxay muhiim u tahay dejinta  iyo  fulinta  talaabooyinka  lagu  badbaadinayo  nafaha.  Si  loogu  gudbo  hab  joogto  ah  oo  loo  qaadayo  hormarinta,  wax  ka  qabashadu  waa  inay  ku  tiirsanaaytaa  arrimaha  ku  saabsan  suuqa  iyo  ka  fal  celinta  is  bedel  dhab  ah  oo  lagu  sameeyo  degenaanta  suuqa.  Tan  iyo  sanadkii  2016,  sahanka  suuqa  ee  SHFS  ee  lagu  samaynayey  heerka  sarifka  suuqa  iyo  xogta  qiimaha  suuqa   waxaa  si  joogto  ah  looga  qaadayey  16  goobood  oo  ka  mid  ah  magaalooyinka.  Sahanka  suuqa  ee  SHFS  wuxuu  bixiyey  warbixino  wakhtiyeysan  iyo  xog  diyaar  u  ah  in  lagu  isticmaalo  waxa  ka  jira.  Xogahaani  waxay  wax  tar  u  lahaayeen  aragtida  wax  looga  qaban  ayo  abaarta  daran  taasoo  si  daran  u  saamaysay  dadka  Soomaaliyeed  sanadka  2017.  Qiimaha  wuxuu  ahaa  mid  degan,  inkastoo  ay  ku  xeeraayeen  dhibaatooyin,  ma  jirin  wax  kala  go’  ah  oo  wax  soo  saarka  suuqa  imanaya  ku  yimid.  Sidaa  darteed,  suuqyada  magaaloyinku  waa  shaqaynayeen,  wax  soo  saarkuna  wuxuu  ahaa  mid  la  heli  karo,  halka  cunta  la’aanta  ugu  badani  ay  ka  taagnayd  dhulka  miyiga  ah.  Barnaamijyada  taakulaynta  cuntada  waa  in  laga  taxadaraa,  waana  in  si  joogto  ah  loo  qiimeeyaa  isbedelada  suuqa,  iyo  haddii  wax  soo  saarku  yahay  mid  dibadda  laga  soo  dejiyey  ama  uu  yahay  cuntada  gudaha  ka  soo  baxday,  tusaale  ahaan  marka  la  bixinayo  warqadaha  raashinka  lagu  bixinayo.     121. Xawaaladaha  iyo  dirista  lacagaha  waa  kuwo  guud  –  waxayna  u  yihiin  adeeg  si  fudud  u  keenaya  u  adkaysi  dadku  u  yeeshaan  dhibaatada  taagan,  laakiin  inta  badan  meelaha  dayacnaantu  ka  jirto  ma  ahan  kuwo  hela  xawaalado  iyo  lacago  loo  diro.    Saboolnimada  iyo  gaajadu  waa  kuwo  caadi  ahaan  ku  hooseeya  dadka  xawaaladaha  wax  ku  hela  marka  la  bar  bar  dhigo  kuwaan  wax  ku  helin,  sidoo  kale  dadkaasi  waxay  haystaan  waxbarashada.  Sidaa  darteed  wakhtigaan  wax  ka  badan  20%  qoysaska  wax  ku  hela  xawaladaha dhamaan,  inta badan  dadku dib  uguma soo  laaban  karaan  arinta  ku  aadan  xawaladaha  ee  dhibaatada  jirta  ay  kula  tacalayaan.  Waxaa  intaas  dheer,  dadka  nugul  intooda  badan,  khaas  ahaan  degsiimooyinka  lagu  barakacay  waa  kuwo  ay  yartahay  waxay  ka  helaan  xawaaladaha,  waxa  ayna  helaan  lacago  yar  iyo  waxaana  si  badan  ay  dhibaato  ugu  qabaan  hoos  u  dhaca  qiimaha  xawaaladaha  ay  ka  helaan.  Isla  ar  ahaantaa  waxaa  la mid ah  meelaha  miyiga iyo  khaas  ahaan  barakacayaashu  waa  kuwo  ku  jira  khataro  ka  soo  wajahaya  dhibaatooyinka  hadda  taagan,  iyadoo  abaarta  mar  horeba  ay  ku  barakaceen dad ka badan 257 kun oo qof. Deeq bixiyayaashu waxay taageerada ku bixiyaan lacag naqad  ah oo toos ay ugu gudbiyaan, iyagoo gaaraya dadka aadka u bahan, tani soo kale waa mid aad muhiim u  ah.     122. Maqnaanshaha  dhismaha  barnaamijyo  wax  tar  leh  oo  adkaysiga  ah  waxay  keeneen  dabeecad  ah  argagax  leh  sida  abaaraha  oo  noqday  kuwa  ku  rida  maalaayin  qof  oo  Soomaali  ah  khatar,  una  baahda  in  wax  laga  qabto.  Xogta  la  ururiyey  sanadkii  2016  waxay  tusinaysaa  in  tiro  balaaran  oo  qoysaska  nugul  ahi  aysan  heli  karin  barnaamijyo  wax  tar  leh  oo  ku  aadan  ilaalinta  iyo  wanaajinta  bulshada.  Dhibaatadaha  argagaxa  leh  ee  hadda  taagan  ee  ay  keentay  abaarta  sababteeda  ay  leedahay  cimilada Elnino waa mid sii socon doonta, sii tijaabin doontana heerka adkaysi ee dadka Soomaaliyeed u  yeelan  doonaan  mustaqbalka.  Wax  ka  qabashada  dhibaatada  argagaxa  leh  ee  hadda  taagan,  qaabaynteeda  ku  aadan  sida  ugu  wanaagsan  ee  loo  wajahi  karo  iyo  barnaaijyada  ilaalinta  bulshada  ee  waxtarka  leh  waxay  ku  shaqayn  karaan  hab  loo  diyaariyey  oo  gudaha  ah  kaasoo  noqon  kara  sida  ugu  107  Qoraalka Baanka Aduunka  .   wanaagsan ee keeni karta ujeedo  looga hor tegi karo macaluusha soo noq noqotay iyo guud ahaan inay  furto  hab  joogto  ah  oo  lagu  abaaro  yaraynta  saboolnimada  iyo  wadaagista  qaninimada.     123. Shabakadda  badbaadinta  bulshada  waa  qalab  yaraynaya  saboolnimada  iyo  inuu  taageero  qoysaska  nugul.  Barnaamijyada  ilaalinta  bulshada  ee  la  gaaray  waxay  yarayn  karaan  saboolnimada,  iyagoo  ka  soo  qaadaya  51%,  keenayana  32%,  kaasoo  qimahiisu  noqonayo  1.7  bilyan  dollarka  Maraykanka  ah.  Saboolnimada  baahsan  ee  qotada  dheer,  barnaamija  ilaalinta  bulshadu  wuxuu  si  tix  gelin  leh  saamayn  ugu  yeelanaya  saboolnimada,  kaasoo  looga  bahan  doono  in  dhaqaalo  lagu  bixiyo.  Adeegsiga  calmadaha  muujinaya  wax  haysiga  qoysaska  si  loo  gaaro  qoysaska  saboolka  ah,  loona  mideeyo  dakhliga  sanadka  loo  dirayo  oo  ah  157  qofkii,  kaasoo  ah  waxa  la  siinayo  dhamaan  qoysaska  u  qalba  si  loo  yareeyo  saboolnimada  19%.  Inta  badan  qoysaska  saboolka  ah  ee  meelaha  miyiga  iyo  degsiimooyinkalagu  barakacay  waxay  ka  faa’iidaysan  karaan  yaraynta  saboolnimada   26  iyo  22  %.  Sidaa  darteed,  barnaamijyada  waxaana  tan  caawinaysa  in  lagu  daro  qoysaska  dibadda  ka  ahaa  barnaamijka.  Haddii  ay  jirto  barnaamij  lagu  gaarayo,  waxaa  jiri  donta  lumid  gaaraysa  27%  oo  ku  imanaysa  qoysaska  saboolka  ah  ee  aan  ku  jirin  iyo  21%  qoysaska  aan  saboolka  ahayn  ee  ka  midka  ah  barnaamija.  Waxaa  intaas  dheere,  qiimaha  hanti  ee  1.7  bilyan  waa  mid  balaaran,  waxayna  ka  noqonaysaa  dakhliga  guud  ee  wadanka  22%  GDP  ama  130%  waxa  rasmi  ahaan  loo  helo  sanadkii  ee  taakulaynta  horumarinta  iyo  gargaarka  la  helay  sanadkii  215.    124. Ka  hortegista  saboolnimada  wakhtiga  ay  wel  welka  leedahay  sida  marka  abaaraha  jiraan  waa  mid  qiimaheedu  koreeyo  marka  loo  eego  xilliga  caadiga  ah  ee  qoysaska  saboolnimadu  hayso  kor  loo  soo  qaadayo.    Dhisidda  hanaanka  adkaysiga  waa  mid  muhiim  u  ah  in  la  hor  tago  hantida  la  rabi  karo  in  laga  ilaaliyo  in  la  iibiyo  wakhtiga  dhibaatadu  jirto.  10%  ayaa  wakhtiga  dhibaatadu  jiro  isticmaalka  qoysasku  kordhaa  kharashaadkoodu,  tanoo  keenaysa  in  barnamaijka  ilaainta  bulshada  si  loo  yareeyo  sabolnimad uu isaguna heerkiisu noqdo mid la kordhiyo 32% lacagta ah 1.7 bilyan, lagana dhigo 2 bilyan  oo  dollar.  Waxayna  kordhinaysaa  10%  xilliga  adag  in  qoysaska  ay  ka  helaan  barnaamijyada  ilaalinta  bulshada  17%.  Waxaana  arintaan  keenaya  heerka  qoysaska  saboolka  ahaa  sanadkii  216,  ee  ay  haddana  saboolnimadu  ku  sii  riixday  dhibaatada  taagan  ee  ay  ka  midka  tahay  abaaraha  hadda  jiraa.     125. Hirka  2  ee  sahanka  SHFS  wuxuu  bixin  doonaa  joogtayn  wakhti  oo  ku  aadan  nuxurka  qoraal  ee  ku  aadan  dhibaatada  taagan.  Marka  la  wajahayo  xaalado  degdeg  ah,  warbixinta  la  helayaa  waa  mid  muhiim  ah  si  loo  qaabeeyo  siyaasadaha  iyo  barnaamijyad  si  loo  helo  taageero  rasmiyo  oo  la  siinayo  bulshada  ku  jirta  xaaladaha  dayacan.  Siyaasadaha  ku  salaysan  cadaymaha  iyo  isbedelo  rasmiyo  oo  lagu  bedelo  xaaladaha  dadka  Soomaaliyeed  waxay  u  bahan  tahay  in  la  wajaho  isbedel  lagu  sameeyo  muuqaalka  dadka saboolka  ah, si  loo  helo  hab  wanaagsan oo  loo  adeegsado  khayraadka  gudaha iyo  kan  ka yimaada bulshada caalamka. Sahanka heerkiisu sareeyo wuxuu maamulay inuu soo xiro farqiga xogta  laakiin  abaarta  taagan  xaaladuhu  waa  kuwo  is  bedbedela,  khatarna  ku  ah  in  ay  sii  xumeeyaan  saboolnimada.  Sahanka  waxaa  maal  geliyey  sanduuqa  wada  jirka  ah  ee  Soomaaliya,  waxaana  laga  rajaynayaa  in  la  maamul  xagaaga  20147.  Waxaana  lagu  fidinayaa  juquraafi  ahaan  meelaha  uu  dabooli  karo  oo  ay  ka  mid  tahay  bulshada  baadiyaha  ku  nool  iyo  inuu  bixiyo  habka  ugu  wanaagsan  ee  lagu  joogtaynaya  fahamka  dhibaatada  ka  taagan  gobollada  Soomaaliya.     108  Qoraalka Baanka Aduunka  .   126. Muqaal  hordhaca,  oo  ah  qayb  ka  mid  ah  nuxurka  sahanka  hirka  2,  wuxuu  siin  doonaa  cod  Soomalida  aan  ku  jirin  tirada.  Qayb  ahaan  ururinta  xogta  ku  jirta  hirka  2,  sahanka  jawaabtiisu  waxay  noqon  doontaa  inuu  bixiyo  muqaal  hor  dhac  ah  oo  ka  turjumaya  habka  maalinle  ee  nololeed.  Halka  xogtu  ay  sheegaysa  warbixino  muhiim  ah  oo  ku  aadan  siyaasadaha  horay  loogu  soconayo,  awoodda  muuqaalka  horudhaca  ahi  waxa  laga  qabtay  sida  nolosha  bani’aadamku  u  adagtahay  iyo  duruufaha  ku  wareegsan.     127. Sahanka  hirka  2  wuxuu  bixin  doona,  markii  ugu  horaysay  aragti  ka  hadlaysa  xaaladaha  sida  balaaran dadku  u  wajahayaan iyo  dayaca  ka  jira  bulshada  soomaaliyeed  ee xoolo dhaqatada  ah  oo ay  ka mid tahay guur guurkooda. Reer guuraagu waa saddex meelood oo meel tirada dadka Soomaaliyeed,  waxyar ayaana lag ogyahay saboolnimadooda, faya qaobkood aiyo baahiyaha ka dhex jira. Sahanka hirka  2 waxaa ku jiro doona waraysi wareegaya oo la isku dayayo in lagu buuxiyo farqiga ka jira qaab nololeed.  Iyadoo  loo  marayo  istidmaalka  hab  qalab  farsamo  dayax  gacmeed  ah  lagu  sawiray,  kooxda  hawshaan  qabanaysaa  waxay  qeexay  habka  aasaaska  joogtada  ah  ee  dadka  reer  guuraha  ah  noloshoodu  tahay,  iyagoo  bixinaya  warbixin  qiimo  leh,  tusaale  ahaan  gargaarka  degdegga  ah  iyo  adeegyada  loo  dirayo  dadkaan,  dadkaan  oo  ah  kuwa  ugu  daran  ee  abaartu  sida  daran  u  saamaysay.     128. Qiimaynta heerka saboolnimada Soomaaliya waxaa lagu qeexi doonaa sahanka hirka 1 iyo hirka  2  ee  sida  qotoada  dheer  loogu  doortay  mawduucyada  iyo  dejinta  barnaamijyo  cad  iyo  siyasada  ku  aadan  tala  bixinaha.  Qiimaynta saboolnimada  waxaa  lagu  tix  gelinta doonaa  tusaale loo  soo  qaadanayo  dadka  waaweyn  oo  lagu  qimaynayo  talaabooyinka  saboolnimada  dhinaca  maliyadda  ah  ee  haysata,  taasoo  la  xiriirta  tix  gelinta  heerka  dhaqaalaha  qoyska,  sida  ay  inta  badan  muuqaal  ahaan  ugu  nugul  yihiin  dadku  iyo  qiimaynt  asaamaynta  abaartu  ku  yeelatay  aasaaska  nolosha.  Sidoo  kale  kala  duwanaanshaha dhedig labood ee saboolnimada waxaa lagu faahfaahin donaa xog faahfaahsan oo ay ku  jirto  cadaynta  waxbarashada,  caafimaadka.  Doorka  hawenka  ee  dhinaca  dhaqaalaha  waa  mid  lagu  sharaxi  doona  inta  haweenku  ka  qayb  qaataan  qaybaha  caadiga  ah  iyo  heerkooda  joogtaynta  beerista,  taasoo  aan  si  toos  ah  ula  fal  gelin  tirooyinka  lagu  daray  shaqada  suuqa.  Falan  qaynta  waxbarashadu  waxay qiimayn doontaa joogtaynta waxbarashada sidoo kale qiimaynta habka wanaagsan ee fahamanka  waxbarashada  ee  muhiimka  ay  u  tahay  in  lagu  hor  mariyo  waxa  ka  soo  baxa  waxbarashada  iyadoo  xoogga  la  saarayo  xiriirka  ka  dhexeeya  waxbarashada  iyo  caafimaadka.  Doorka  ay  bixinayaan  xawalaaduhu waxaa lagu qiimayn doonaa iyadoo la tix gelinayo isbedeladeeda iyo saamaynta. Qiimaynta  saboolnimada  waxa  lagu  sharxi  doonaa  faafaahino  dheeraad  ah  oo  ku  aadan  barnaamijyadaani  siday  u  yarayn  karaan  heerka  gudbinta  calamiga  ah  ee  saboolnimada.  Doodaha  ku  aadan  barnaaijyada  ilaalinta  bulshadu  waxaa  lagu  fudin  doonaa  iyadoo  la  tix  gelinayo  muhiimadaha  kala  duwan  ee  ku  aaadan  dadaalada  lagu  ilaalinayo  bulshada,  dejintooda  iyo  siday  xiriirka  ula  leeyihiin  saboolnimada.  Meelaha  xoogga  la  saari  doono  waxaa  kamid  noqon  doona  barakacayaasha  iyo  sida  xalka  waara  ee  loo  heli  karo  uu u muuqan karo.     109  Qoraalka Baanka Aduunka