ACS8179 Стандардна забелешка: . Овој извештај е производ на вработените во Меѓународната банка за обнова и развој/ Светска банка. Наодите, толкувањата и заклучоците изразени во овој труд и не секогаш ги отсликуваат гледиштата на извршните директори на Светска банка или на владите што ги претставуваат. Светска банка не гарантира за точноста на податоците во овој извештај. Границите, боите, назначувањата и другите информации прикажани на картите во овој труд не иплицираат заклучок во име на Светска банка во однос на правниот статус на било која територија или одобрување или прифаќање на тие граници. . Изјава за авторските права: . Материјалот во оваа публикација е предмет на авторско право. Копирањето и/или пренесувањето на делови или на целокупниот труд без одобрение може да претставува прекршување на закон. Меѓународната банка за обнова и развој/ Светска банка го охрабрува ширењето на овој труд и вообичаено веднаш ќе даде дозвола за репродуцирање делови од овој труд. За дозвола за фотокопирање или препечатување на делови од овој извештај, ве молиме да испратите барање со целосни информации до Copyright Clearance Center, Inc., 222 Rosewood Drive, Danvers, MA 01923, USA, телефон: 978-750-8400, факс: 978-750-4470, http://www.copyright.com/. Сите други барања за права и лиценци, вклучувајќи ги и субсидијарните права треба да се испратат до канцеларијата на издавачот, The World Bank, 1818 H Street NW, Washington, DC 20433, USA, факс: 202 -522- 2422, е-маил: pubrights@worldbank.org. Преглед ....................................................................................................................... 39 3. МЕТОДОЛОГИЈА И ГЛАВНИ НАОДИ ............................................................................ 40 Методологија ............................................................................................................ 40 Главни наоди .............................................................................................................. 42 4. ПРЕПОРАКИ ................................................................................................................. 45 ПОГЛАВЈЕ 4. ДАЛИ НЕДОСТАТОКОТ НА ВОДА ЌЕ ГО ОГРАНИЧИ РАСТОТ? ..............................................................................................47 1. РЕЗИМЕ НА ПОГЛАВЈЕТО ............................................................................................. 47 2. ПРЕДИЗВИЦИ ЗА ПОЗЕЛЕН РАСТ ................................................................................. 49 Преглед ....................................................................................................................... 49 Справување со неефикасноста во секторот во контекстот на зелен раст ....... 52 3. МЕТОДОЛОГИЈА И ГЛАВНИ НАОДИ ............................................................................ 54 Методологија ............................................................................................................ 54 Главни наоди .............................................................................................................. 59 4. ПРЕПОРАКИ ................................................................................................................. 69 ПОГЛАВЈЕ 5. ДАЛИ ЗЕМЈОДЕЛСТВОТО МОЖЕ ДА ЦВЕТА ВО УСЛОВИ НА КЛИМА ШТО СЕ МЕНУВА?...............................................73 1. РЕЗИМЕ НА ПОГЛАВЈЕТО ............................................................................................. 73 2. ПРЕДИЗВИЦИ ЗА ЗЕЛЕНИОТ РАСТ ............................................................................... 74 Преглед ....................................................................................................................... 74 Справување со неефикасноста во секторот во контекстот на зелениот раст 79 3. МЕТОДОЛОГИЈА И ГЛАВНИ НАОДИ ............................................................................ 83 Методологија ............................................................................................................ 83 Главни наоди .............................................................................................................. 87 4. ПРЕПОРАКИ ................................................................................................................. 89 ПОГЛАВЈЕ 6. КАКО МОЖЕ ДА СЕ ТРАНСФОРМИРА ЕНЕРГЕТСКИОТ СЕКТОР И КАКО МОЖЕ ДА ПРИДОНЕСЕ ЕНЕРГЕТСКАТА ЕФИКАСНОСТ? ....................................................................................92 1. РЕЗИМЕ НА ПОГЛАВЈЕТО ............................................................................................. 92 2. ПРЕДИЗВИЦИ ЗА ПОЗЕЛЕН РАСТ ................................................................................. 94 Преглед ....................................................................................................................... 94 3. МЕТОДОЛОГИЈА И ГЛАВНИ НАОДИ ............................................................................ 104 Методологија ............................................................................................................ 104 Главни наоди .............................................................................................................. 112 4. ПРЕПОРАКИ ................................................................................................................. 120 ПОГЛАВЈЕ 7. НА КОЈ НАЧИН ТРАНСПОРТОТ МОЖЕ ДА ГО ПОТТИКНЕ ОДРЖЛИВИОТ РАСТ? ..........................................................................124 1. РЕЗИМЕ НА ПОГЛАВЈЕТО ............................................................................................. 124 2. ПРЕДИЗВИЦИ ЗА ЗЕЛЕНИОТ РАСТ ............................................................................... 125 Преглед ....................................................................................................................... 125 Решавање на проблемот на неефикасноста на секторот во контекст на зелениот раст ........................................................................................................... 130 2. МЕТОДОЛОГИЈА И ГЛАВНИ НАОДИ ............................................................................ 135 Методологија ............................................................................................................ 135 Главни наоди .............................................................................................................. 144 4. ПРЕПОРАКИ ................................................................................................................. 154 ПОГЛАВЈЕ 8. ДАЛИ УРБАНИТЕ СРЕДИНИ МОЖАТ ДА ИМААТ ВОДЕЧКА УЛОГА ВО ЗЕЛЕНИОТ РАСТ? ...............................................157 1. РЕЗИМЕ НА ПОГЛАВЈЕТО ............................................................................................. 157 2. ПРЕДИЗВИЦИ ЗА ПОЗЕЛЕН РАСТ ................................................................................. 158 Преглед ....................................................................................................................... 158 Урбани прашања од суштинска важност во контекст на зелениот раст .......... 162 3. МЕТОДОЛОГИЈА И ГЛАВНИ СОГЛЕДУВАЊА И НАОДИ................................................ 165 Методологија ............................................................................................................ 165 Главни наоди .............................................................................................................. 167 4. ПРЕПОРАКИ ................................................................................................................. 175 ПОГЛАВЈЕ 9. ДАЛИ ТРЕБА ИНФРАСТРУКТУРАТА ДА БИДЕ ИЗГРАДЕНА НА ПОИНАКОВ НАЧИН ЗА ДА БИДЕ ОТПОРНА НА КЛИМАТА ...........................................................................................178 1. РЕЗИМЕ НА ПОГЛАВЈЕТО ............................................................................................. 178 2. ПРЕДИЗВИЦИ ЗА ПОЗЕЛЕН РАСТ ................................................................................. 179 Преглед ....................................................................................................................... 179 3. МЕТОДОЛОГИЈА И ГЛАВНИ НАОДИ ............................................................................ 183 Методологија ............................................................................................................ 183 Главни наоди .............................................................................................................. 188 4. ПРЕПОРАКИ ................................................................................................................. 192 ПОГЛАВЈЕ 10. МОЖАТ ЛИ ПОПАТНИТЕ ПРИДОБИВКИ КАКО ШТО Е ПОЧИСТИОТ ВОЗДУХ ДА ПРОИЗЛЕЗАТ ОД ОЗЕЛЕНУВАЊЕТО? ..........194 1. РЕЗИМЕ НА ПОГЛАВЈЕТО ............................................................................................. 194 2. ПРЕДИЗВИЦИ ЗА ПОЗЕЛЕН РАСТ ................................................................................. 195 Преглед ....................................................................................................................... 195 3. МЕТОДОЛОГИЈА И ГЛАВНИТЕ СОЗНАНИЈА.................................................................. 198 Методологија ............................................................................................................ 198 4. ПРЕПОРАКИ ................................................................................................................. 208 ПОГЛАВЈЕ 11. КАКО ТРЕБА ДА СЕ ТРЕТИРААТ СОЦИЈАЛНИТЕ ДИМЕНЗИИ? .......................................................................................211 1. РЕЗИМЕ НА ПОГЛАВЈЕТО ............................................................................................. 211 2. ПРЕДИЗВИЦИ ЗА ПОЗЕЛЕН РАСТ ................................................................................. 212 Преглед ....................................................................................................................... 212 Предизвици на социјалната инклузија во контекстот на зеленот раст ............. 214 3. МЕТОДОЛОГИЈА И ГЛАВНИ НАОДИ ............................................................................ 217 Методологија ............................................................................................................ 217 Главни наоди .............................................................................................................. 220 4. ПРЕПОРАКИ ................................................................................................................. 223 ПОГЛАВЈЕ 12. КАКО ИЗБОРОТ НА ЈАВНО ИНВЕСТИРАЊЕ МОЖЕ ДА ГО ПОДДРЖИ ПОЗЕЛЕНИОТ РАСТ ......................................................224 1. РЕЗИМЕ НА ПОГЛАВЈЕТО ............................................................................................. 224 2. ПРЕДИЗВИЦИ ЗА ПОЗЕЛЕН РАСТ ................................................................................. 226 3. МЕТОДОЛОГИЈА И ГЛАВНИ НАОДИ ............................................................................ 227 Методологија ............................................................................................................ 227 Главни наоди .............................................................................................................. 231 4. ПРЕПОРАКИ ................................................................................................................. 239 Слики, табели, полиња во извршното резиме СЛИКА А ОД РЕЗИМЕТО. РАМКА ЗА УТВРДУВАЊЕ НА ОДРЕДНИЦИ ЗА ЗЕЛЕН РАСТ...... VII СЛИКА Б ОД РЕЗИМЕТО. РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Е РАНЛИВА НА КЛИМАТСКИТЕ ПРОМЕНИ ........................................................................................................................ IX СЛИКА В ОД РЕЗИМЕТО. МАКЕДОНСКАТА ЕКОНОМИЈА ИМА ВИСОК ИНТЕНЗИТЕТ НА ЕМИСИИ ИАКО ПРОИЗВЕДУВА ОГРАНИЧЕНИ ЕМИСИИ ПОРАДИ НЕЈЗИНАТА ГОЛЕМИНА ...................................................................................................................... X СЛИКА Г ОД РЕЗИМЕТО. ЕНЕРГЕТСКИОТ СЕКТОР Е НАЈГОЛЕМИОТ ЕМИТЕР ВО МАКЕДОНИЈА .................................................................................................................. XIV СЛИКА Д ОД РЕЗИМЕТО. ЗЕЛЕНИТЕ АКТИВНОСТИ МОЖАТ ДА ПРИДОНЕСАТ ЗА НАМАЛУВАЊЕ НА РАЗЛИКИТЕ ПОМЕЃУ СНАБДУВАЊЕТО И ПОБАРУВАЧКАТА ЗА ВОДА ЗА НАВОДНУВАЊЕ ................................................................................................ XX СЛИКА Ѓ ОД РЕЗИМЕТО. НАПОРИТЕ ЗА ПРИЛАГОДУВАЊЕ ВО РАМКИТЕ НА ЗЕМЕНИТЕ СЦЕНАРИЈА ДОВЕДУВААТ ДО ЗГОЛЕМЕНИ ПРИХОДИ И ПОДОБРЕНА ЕФИКАСНОСТ НА НАВОДНУВАЊЕТО ............................................................................... XXI СЛИКА Е ОД РЕЗИМЕТО. ЕНЕРГИЈА: РАЗВОЈОТ НА СНАБДУВАЊЕТО СО ГАС ЌЕ ПРИДОНЕСЕ ЗА ЗАМЕНУВАЊЕ НА ЛИГНИТОТ И НАФТАТА СО ГАС ................................. XXII СЛИКА Ж ОД РЕЗИМЕТО. ЕНЕРГЕТИКА. НОВИТЕ МЕРКИ ЗА ГАС И ЕНЕРГЕТСКА ЕФИКАСНОСТ ПРИДОНЕСУВААТ ЗА НАЈЕКОНОМИЧНО НАМАЛУВАЊЕ .......................... XXIII СЛИКА З ОД РЕЗИМЕТО. ТРАНСПОРТ: ЗЕЛЕНИТЕ ПОЛИТИКИ ДО ОГРАНИЧУВААТ РАСТОТ НА ЕМИСИИТЕ, МЕЃУТОА НЕ ПОСТИГНУВААТ АПСОЛУТНО НАМАЛУВАЊЕ НА ЕМИСИИТЕ ....................................................................................................................... XXV СЛИКА Ѕ ОД РЕЗИМЕТО. ЗАГАДУВАЊЕ НА ВОЗДУХОТ: СКОПЈЕ, БИТОЛА, КУМАНОВО, ТЕТОВО И ВЕЛЕС ГИ ТРПАТ НАЈЛОШИТЕ ЗДРАВСТВЕНИ ВЛИЈАНИЈА .............................. XXVII СЛИКА И ОД РЕЗИМЕТО. СПРОВЕДУВАЊЕТО НА МЕРКИТЕ ОД ЗЕЛЕНИТЕ ПАКЕТИ ЌЕ ДОВЕДЕ ДО КРАТКОРОЧНО НАМАЛУВАЊЕ НА БДП, ПРОСЛЕДЕНО СО ЗГОЛЕМУВАЊЕ XXVIII ТАБЕЛА А ОД РЕЗИМЕТО. МЕТОДОЛОГИИ ЗА ПРОЦЕНКАТА НА ЗЕЛЕНИОТ РАСТ НА ЗЕМЈАТА .......................................................................................................................... XXXV ТАБЕЛА Б ОД РЕЗИМЕТО. ЗЕЛЕНИ СЦЕНАРИЈА РАЗВИЕНИ ЗА МОДЕЛИРАЊЕ ............... XLI ТАБЕЛА В ОД РЕЗИМЕТО. ПРЕПОРАЧАНИ АКТИВНОСТИ ПО СЕКТОРИ........................... XLIII ПОЛЕ А ОД РЕЗИМЕТО. ЗЕЛЕНИ СЦЕНАРИЈА: ОСНОВНО ОБЈАСНУВАЊЕ ....................... XVIII Полиња за добри практики ПОЛЕ ЗА ДОБРИ ПРАКТИКИ 1. ПОСТИГНУВАЊЕ НА ЦЕЛИТЕ ЗА ЗЕЛЕН РАСТ ВО НОРВЕШКА ПРЕКУ ПОЛИТИКИ ЗА ИНОВАЦИИ И ИР ....................................................... 24 ПОЛЕ ЗА ДОБРИ ПРАКТИКИ 2. ГРАДЕЊЕ ИНСТИТУЦИОНАЛНИ КАПАЦИТЕТИ ЗА ЗГОЛЕМУВАЊЕ НА ЕФИКАСНОСТА НА РЕФОРМАТА НА ТАРИФИТЕ ВО СЕКТОРОТ НА ВОДОСНАБДУВАЊЕ И ОТПАДНИ ВОДИ ВО СЛИВОТ НА ДУНАВ ..................................... 70 ПОЛЕ ЗА ДОБРИ ПРАКТИКИ 3. КЛИМАТСКО УМНИ ИНВЕСТИЦИИ ВО ЗЕМЈОДЕЛСТВОТО ВО КАЗАХСТАН .................................................................................. 82 ПОЛЕ ЗА ДОБРИ ПРАКТИКИ 4. ЕКО ЗЕМЈОДЕЛСТВОТО ОДИ ЗАЕДНО СО ПОДОБРЕНИОТ ЖИВОТЕН СТАНДАРД ВО КИНА ............................................................. 89 ПОЛЕ ЗА ДОБРИ ПРАКТИКИ 5. ЗЕЛЕН РАСТ ВО ПРОИЗВОДСТВОТО ПРЕКУ СПОДЕЛУВАЊЕ НА ЗЕЛЕНИТЕ ЗНАЕЊА ВО ВИЕТНАМ..................................................... 121 ПОЛЕ ЗА ДОБРИ ПРАКТИКИ 6. ФИНАНСИРАЊЕ НА ПРОГРАМИ ЗА ЕНЕРГЕТСКА ЕФИКАСНОСТ ВО МЕКСИКО И ВО БРАЗИЛ ...................................................................... 122 ПОЛЕ ЗА ДОБРИ ПРАКТИКИ 7. НАМАЛУВАЊЕ НА ЕМИСИИТЕ СО ИСТОВРЕМЕНО НАМАЛУВАЊЕ НА ТРОШОЦИТЕ ЗА ГОРИВО ПРЕКУ ЗАМЕНА НА ГОРИВОТО ВО ЛОС АНЏЕЛЕС, САД ................................................................................................................. 131 ПОЛЕ ЗА ДОБРИ ПРАКТИКИ 8. НАМАЛУВАЊЕ НА ЕМИСИИТЕ ОД ТРАНСПОРТОТ ВО ФРАНЦИЈА ПРЕКУ ЦЕНОВЕН МЕХАНИЗАМ ...................................................................... 148 ПОЛЕ ЗА ДОБРИ ПРАКТИКИ 9. ЕКО ГРАДОВИТЕ ОВОЗМОЖУВААТ ЕКОЛОШКИОТ И ЕКОНОМСКИОТ НАПРЕДОК ДА ОДАТ РАКА ПОД РАКА ПРЕКУ ИНТЕГРИРАНО УРБАНИСТИЧКО ПЛАНИРАЊЕ И УПРАВУВАЊЕ ВО СИНГАПУР ....................................... 161 ПОЛЕ ЗА ДОБРИ ПРАКТИКИ 10. УПРАВУВАЊЕТО СО ОТПАДОТ ВО ЈАПОНИЈА И ТУРЦИЈА .......................................................................................................................... 177 ПОЛЕ ЗА ДОБРИ ПРАКТИКИ 11. БРИТАНСКИОТ ПРОЕКТ ЗА УСТИЕТО НА ТЕМЗА 2100 ... 182 ПОЛЕ ЗА ДОБРИ ПРАКТИКИ 12. ПОДОБРУВАЊЕ НА КВАЛИТЕТОТ НА ВОЗДУХОТ ВО ВИЕНА И МЕКСИКО СИТИ ................................................................................................ 207 ПОЛЕ ЗА ДОБРИ ПРАКТИКИ 13. ПАРТИЦИПАТИВНИОТ ПРИСТАП ПОМАГА ГЛОБАЛНИТЕ ЕКОЛОШКИ РЕШЕНИЈА ДА СЕ ПОВРЗАТ СО ЛОКАЛНИОТ РАЗВОЈ ВО ИНДИЈА............................................................................................................................ 213 Скратеници и акроними АкваКроп модел на продуктивност на културите и водата ПКД Сценарио кое предвидува да се продолжи како и досега, вклучувајќи го влијанието на климатските промени ПКД0 Сценарио кое предвидува да се продолжи како и досега, без влијанието на климатските промени мкм Милијарда кубни метри природен гас ТЕТО Когенеративна постројка за производство на електрична енергија и топлина CO2 Јаглерод диоксид CO2e Еквивалент на јаглерод диоксид ДСОР Динамична стохастична општа рамнотежа ЕК Европска комисија ЕЦА Земји од регионот Источна Европа и Централна Азија: Албанија, Ерменија, Азербејџан, Белорусија, Босна и Херцеговина, Бугарија, Хрватска, Чешка Република, Естонија, Грузија, Унгарија, Казахстан, Киргиска Република, Летонија, Литванија, Република Македонија, Молдавија, Црна Гора, Полска, Романија, Руска Федерација, Србија, Словачка Република, Словенија, Таџикистан, Турција, Туркменистан, Украина и Узбекистан ИУЖС Индекс за успешност на животната средина на Колумбија – Јеил ЕСМАП Програма за помош на управувањето на енергетскиот сектор, Светска банка ЕУ Европска унија Еуростат статистичката институција на Европската унија СДИ Странски директни инвестиции МГЦ Модели на глобална циркулација БДП Бруто домашен производ ПЗЗР Платформа на знаење за зелен раст СГ Стакленички гасови GW Гигавати (1000 мегавати) GWh Гигават часови ha хектари ИЕА Меѓународна агенција за енергија ЗНЕ Зона на ниски емисии (урбана) МТН Маргинален трошок на намалувањето МОМА Модел на макроекономски можности за ублажување и прилагодување МтCO2e Милиони метрички тони на јаглерод диоксид еквивалент MWh Мегават часови NOx Моно азот оксиди НСВ Нето сегашна вредност РО Работење и одржување ОЕЦД Организација за економска соработка и развој АЧ Атмосферски честички АЧ10 Атмосферски честички помали од 10 микрони АЧ2.5 Атмосферски честички помали од 2,5 микрони РПС Развивање на партиципаторно сценарио ИР Истражување и развој СИДА Шведска агенција за меѓународен развој Сончева ФЕ Сончева фотоволтаична енергија TCO2e Метрички тони на јаглерод диоксид еквивалент TРЕМОВЕ Модел на ЕУ за сообраќај и емисии од моторни возила (приближно) ЗВС Земји со висок среден приход РКОНКП Рамковна конвенција на Обединетите нации за климатски промени УСД Американски долари УТМС систем за управување со градскиот сообраќај ДДВ Данок на додадена вредност ВЕАП Модел за оценка и планирање на водата Потпретседател, ЕЦА: Лора Так Директор на сектор, ПРЕМ: Роумен Ислам Раководител на сектор, ЕЦСП2: Сату Кахконен Водач на тимот: Сату Кахконен Ерика Јоргенсен Признанија Овој извештај претставува синтеза од обемната секторска и тематска анализа спроведена во рамките на Програмата за аналитичка и советодавна поддршка за зелениот раст и климатските промени во Република Македонија. Програмата, дарежливо поддржана од владата на Норвешка и владата на Шведска преку СИДА, е спроведена од страна на тимот на Светска банка предводен од Ерика Јоргенсен (водач на тимот) и Гери Стагинс (помошник водач на тимот). Автори на овој извештај се Ерика Јоргенсен и Марија Шкартан, со техничка помош од Феми Фалеје, а извештајот се однесува на анализата во рамките на Програмата. Секторските и тематските анализи ги спроведоа следниве тимови:  Лешек Касек предводник на тимот за макроекономско моделирање составен од Мациеј Буковски, Јанка Гаска, Агнешка Шпионек (Институт за структурно истражување, Варшава) и Али Бајар (ЕцоМод).  Мајкл Јакобсен предводник на тимот за води составен од Џејмс Нумен, Кенет Штжепек, Врент Болерт, Алиша Меккласки, Чарлс Фант и Миријам Фукс (Индустриал еконимикс) и локалните консултанти Владимир Ставриќ, Антон Чаушевски и Ордан Чукалиев;  Маурицио Гуадањи предводник на тимот за земјоделство, врз основа на техничка анализа од страна на Индастриал Економикс;  Говинда Тимилсина предводник на тимот за снабдување со енергија составен од Наташа Марковска, Александар Дединец и Верица Тасеска-Ѓоргиевска (Македонска академија на науките и уметностите), и Стефани Гил; Виктор Локша предводник на тимот за енергетска ефикасност составен од Феми Фалеје, Џон Роџерс, Дуане Кексел, Ипсос Стратеџик Палс (Република Македонија) и локалниот консултант Рубин Талески;  Каролина Монсалве и Лилјана Шеќеринска, предводнички на тимот за транспорт од Аткинс Интернешенел;  Бјорн Филип, предводник на тимот за урбанизам составен од Марсел Ионеску-Хероју, Ранџан Босе, Беким Имери, и локалниот консултант Розалија Карчицка - Василевска;  Урваши Нараин, предводник на анализата за прилагодување на инфраструктурата со Гордон Хјуз;  Крег Мајзнер, предводник на тимот за воздушно загадување вклучувајќи го и институтот за јавно здравје, Република Македонија;  Николас Перис, предводник на тимот за социјални работи составен од Бен Кампхуис, Рене Вербург, Том Кулман, Флор Броуер, Јоланда ван ден Берг и Лазо Димитров (Институт за истражувања во областа на земјоделската економија, ЛЕИ, дел од универзитетот и истражувачкиот центар Вагениген, Холандија) и Тера Консалтинг, Република Македонија, со поддршка на ЦеПроСАРД (Центар за промоција на одржливи земјоделски практики и рурален развој, Република Македонија) и ФФРМ (Федерација на фармери на Република Македонија). Оваа работа беше спроведена под општ надзор на Сату Кахконен, надзорот на секторската односно тематската анализа го извршија Кулсум Ахмед, Хуан Гавириа, Сумила Гулјани, Елизабет Хијбенс, Ранџит Ламех и Дина Умали-Дејнинџер. Совети и поддршка обезбедија Ивон Тсиката (поранешен) директор на секторот и Лилија Бурунчук (поранешен) директор на канцеларијата на Светска банка; а општи насоки обезбеди Џејн Арматиџ (поранешен) директор за земјата. Рон Хофер, (поранешен) помошник водач на тимот, беше од фундаментално значење за осмислување на целокупната програма. Ивана Хорватова и Денис Бошковски обезбедија одлична комуникациска поддршка за програмата. Лилјана Шеќеринска и Денис Бошковски работеа енергично и ефективно како фокални точки за програмата во канцеларијата во Скопје и ги управуваа односите со Националниот совет за одржлив развој на Република Македонија . Маркус Репник (поранешниот) шеф на канцеларијата на Светска банка во Скопје ја иницираше оваа пограма преку неговиот многу ефективен дијалог со шведските и норвешките соговорници. Кон завршување на работата придонеса и коментарите и укажувањата од колегите прегледувачи:  За целокупниот извештај: Милан Брахмбхат, Кирк Хамилтон и Ксенија Лвовски;  За макроекономското моделирање: Ричард Даманија, Евгениј Најдов и Јевгенијс Стајнбакс;  За вода: Гај Алертс и Денис Бошковски;  За земјоделство: Вилија Јансен и Дорте Вернер;  За енергетика: Мохиндер Гулати, Питер Јохансен и Венди Хјуз;  За транспорт: Андреас Коп и Жи Лиу;  За урбанизам: Елен Хамилтон и Стив Карам;  За прилагодување на инфраструктурата: Милан Брахмбхат, Ричард Даманија и Стефан Халегат;  За воздушно загадување: Ернесто Санчез-Триана и Хокин Халал;  За социјални аспекти: Робин Меарнс. Значителен придонес кон проценката за земјата претставуваше постојаниот интерес, насочување и поддршка од Националниот совет за одржлив развој под претседателство на заменик премиерот Владимир Пешевски, техничките повратни информации и совети од Техничката работна група на НСОР под претседателство на Сандра Андовска и обемната соработка со секторските технички работни групи за секој секторски односно тематски извештај . Им се заблагодаруваме на бројните владини службеници за нивната соработка во целокупниот тек на оваа Програма и со нетрпение го очекуваме акциониот план на НСОР кој ќе го поддржи спроведувањето на препораките за зелен раст и одржлив развој. РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА: Проценка на зелениот раст на земјата ВОДА ЕНЕРГИЈА ВОЗДУШНО ЗАГАДУВАЊЕ ТРАНСПОРТ ЕНЕРГЕТСКА ПОБАРУВАЧКА ЗЕМЈОДЕЛСТВО УРБАНИ АСПЕКТИ СОЦИЈАЛНИ ДИМЕНЗИИ И РЕАКЦИИ ОД ЗАЕДНИЦАТА МАКРОЕКОНОМСКА АНАЛИЗА И МОДЕЛИРАЊЕ ВОВЕД 1. Овој извештај практично пристапува кон утврдувањето на конкретните предизвици и можности со кои се соочува Република Македонија во градењето на својата иднина на зелен раст, презентирајќи ги на начин корисен за субјектите кои ги донесуваат одлуките. Особено, го дефинира зелениот раст во конкретна смисла, како економски раст со поодржливо користење на природните ресурси (минерали, вода и чист воздух и биолошка разновидност), посветувајќи соодветно внимание на намалувањето на емисиите на стакленичките гасови; соодветно внимание на прилагодувањето на прометите на климата; и со поголем фокус на иновациите и зелените работни места за подобрување на придобивките кои произлегуваат од технолошките иновации и новите индустрии поттикнати од преминот кон зелениот раст. Оваа проценка на зелениот раст за Република Македонија има за цел да ги дефинира контурите на патеката на зелениот раст како и почетните чекори вдолж неа. 2. Република Македонија, како многу други земји веќе се движи во насока на озеленување. Македонската економија сѐ уште еволуира, со тековни програми на структурни реформи за 1 ВОДА ЕНЕРГИЈА ВОЗДУШНО ЗАГАДУВАЊЕ ТРАНСПОРТ ЕНЕРГЕТСКА ПОБАРУВАЧКА ЗЕМЈОДЕЛСТВО УРБАНИ АСПЕКТИ СОЦИЈАЛНИ ДИМЕНЗИИ И РЕАКЦИИ ОД ЗАЕДНИЦАТА МАКРОЕКОНОМСКА АНАЛИЗА И МОДЕЛИРАЊЕ ВОВЕД 1. Овој извештај практично пристапува кон утврдувањето на конкретните предизвици и можности со кои се соочува Република Македонија во градењето на својата иднина на зелен раст, презентирајќи ги на начин корисен за субјектите кои ги донесуваат одлуките. Особено, го дефинира зелениот раст во конкретна смисла, како економски раст со поодржливо користење на природните ресурси (минерали, вода и чист воздух и биолошка разновидност), посветувајќи соодветно внимание на намалувањето на емисиите на стакленичките гасови; соодветно внимание на прилагодувањето на прометите на климата; и со поголем фокус на иновациите и зелените работни места за подобрување на придобивките кои произлегуваат од технолошките иновации и новите индустрии поттикнати од преминот кон зелениот раст. Оваа проценка на зелениот раст за Република Македонија има за цел да ги дефинира контурите на патеката на зелениот раст како и почетните чекори вдолж неа. 2. Република Македонија, како многу други земји веќе се движи во насока на озеленување. Македонската економија сѐ уште еволуира, со тековни програми на структурни реформи за 1 подобрување на растот и конкурентноста и со сѐ поголема усогласеност со Европа. Прашањата на животната средина и одржливоста постепено добиваат сè поголема важност во јавната дебата, иако во многу земји повеќе во време на стабилен раст. Импулсот на земјата кон Европа веќе бара од неа сѐ повеќе да се фокусира на прашањата на животната средина, вклучувајќи ги тука и активностите во врска со климата. 3. Овој збирен извештај ја резимира аналитичката работа спроведена конкретно во Програмата за зелен раст и климатски промени во секторите односно во однос на прашањата одбрани како критични за дефинирање и разбирање на патеката на зелениот раст на Република Македонија. Извештајот почнува со преглед на главните предизвици за зелениот раст во земјата, кој ја мапира Република Македонија во однос на ЕУ, регионот на Европа и централна Азија15 и земјите со висок среден приход (ЗВС))16 користејќи одредени избрани показатели од анализата за утврдување на одредници за зелен раст спроведена од страна на тимот на студијата (Поглавје 1). Потоа, во следните две поглавја се поставени основните проекции за да се генерира сценарио со ‘продолжување како и досега’, што е почетна точка за подоцнежната анализа на прашањата поврзани со зелениот раст. Во поглавје 2 е опишана нултата основа која ги дава макроекономските проекции, како и проекциите за емисиите на стакленички гасови (СГ)17 за периодот до 2050 година. Нултата основа ги зема предвид минатите економски трендови, како и тековните политики и развојни планови, меѓутоа не го вклучува влијанието на климата што се менува врз економијата. Во поглавје 3 е даден опис на конечната основа за сценариото (Сценарио кое предвидува да се продолжи како и досега односно ПКД), во кое се инкорпорира проценка на штетите од климатските промени што создава пореалистична можна развојна патека за економијата до 2050 година. 4. Во главниот дел на извештајот понатаму се испитуваат прашањата поврзани со зелениот раст кои конкретно се однесуваат на Република Македонија и почнувајќи од сценариото ПКД се генерираат зелено и супер зелено сценарио. (Види поле 1.1 за повеќе информации за сценаријата.) Секторските исходи во рамките на двете сценарија за зелен раст се проценети така што се споредени со основното сценарио. Ваквата анализа е спроведена во следниве сектори: секторот за води (поглавје 4), земјоделскиот сектор (поглавје 5), енергетскиот сектор (поглавје 6) и транспортниот сектор (поглавје 7). Во наредните поглавја на извештајот се претставени 15 ЕЦА е регионот на Европа и централна Азија и ги вклучува следниве дваесет и осум земји: Албанија, Ерменија, Азербејџан, Белорусија, Босна и Херцеговина, Бугарија, Хрватска, Чешка Република, Естонија, Грузија, Унгарија, Казахстан, Киргиска Република, Летонија, Литванија, Република Македонија, Молдавија, Црна Гора, Полска, Романија, Руска Федерација, Србија, Словачка Република, Словенија, Таџикистан, Турција, Туркменистан, Украина и Узбекистан. 16 Користејќи ја класификацијата на Светска банка на земјите според приходот. 17 Стакленичките гасови апсорбираат и емитуваат зрачење во рамките на термичкиот инфрацрвен опсег. Процесот е основна причина за ефектот на стаклена градина. Примарните стакленички гасови во земјината атмосфера се водената пареа, јаглеродниот диоксид, метанот, азотниот оксид и озонот. За понатамошни објаснувања видете во Википедија или во било кој друг од бројните извори. 2 прашањата поврзани со зелениот раст кои истовремено опфаќаат повеќе сектори кои од нужда користат пристап според конкретното прашање: урбаните предизвици за зелениот раст (поглавје 8), прилагодувањето на инфраструктурата во поглед на штетите (поглавје 9), загадувањето на воздухот како здравствено прашање критично за Република Македонија и вклучувањето на засегнатите страни во реформите на зелениот раст (поглавје 11). 5. Извештајот завршува со макроекономска анализа базирана на моделирање кое генерира исходи на ниво на економија, надоврзувајќи се на секторските анализи на водата, енергијата, транспортот и земјоделството. Собирањето на сите сектори на едно место овозможува разгледување на влијанијата на активностите за зелен раст (инвестиции и политики) во секој сектор поодделно, врз другите сектори, како и врз севкупниот економски раст и вработувањето и на владата ѝ обезбедува алатка за со која може да направи споредба на влијанието на јавните инвестиции помеѓу секторите. Поле 1.1. Зелени сценарија: основно објаснување Анализата на сценариото се користи за да се оцени влијанието на активностите за ублажување и прилагодување во пет сектори што се преклопуваат – енергетика, транспорт, вода, земјоделство и инфраструктура – кои потоа се комбинираат во макроекономска или анализа на ниво на економија. Формулирани се две сценарија за политиките – зелено и супер зелено – користејќи пристап од долу нагоре базиран на специфичностите на секој сектор како дел од секторската анализа. Овие сценарија се споредени со основното сценарио на продолжување како и досега (ПКД), со развојниот пат на економијата до 2050 година, вклучувајќи ги и главните проектирани влијанија на климатските оштетувања. Зеленото и супер зеленото сценарио опфаќаат владини политики и инвестиции за справување со ублажувањето на емисиите на стакленички гасови и за прилагодување на климатските промени. Зелените сценарија во секој сектор претставуваат пакет амбициозни, но практични активности за намалување на емисиите и запирање на климатските промени. Супер зелените сценарија се многу амбициозни и поскапи пакети и генерално бараат поагресивно спроведување на зелени мерски или пошироко покривање со такви мерки. 6. Поглавјата на извештајот имаат стандардна структура. Секое од нив почнува со резиме на поглавјето, проследено со преглед на соодветните предизвици за зелен раст и опис на секторските прашања од критично значење за позелен раст. Потоа е образложена методологијата и резимирани се главните наоди. На крајот дадени се заклучоци и препораки. И покрај тоа што сите поглавја имаат идентична структура, сепак основната аналитичка работа во секое од нив е различна. Достапни се основни технички документи со повеќе детали за секое од поглавјата. 7. Аналитичката работа спроведена за секој сектор односно тема на оваа проценка на земјата се разликува во зависност од секторските специфики, целите на зелениот раст во рамките конкретните сектори во Република Македонија, како и расположливите аналитички алатки. Според тоа, анализата опфаќа различни цели, методолошки рамки, аналитички алатки вклучувајќи и моделирање, како и видови на наоди и препораки. (i) Во водниот, транспортниот и енергетскиот сектор, како и во макроекономската анализа (поглавје 4, поглавје 6, поглавје 7 и поглавје 12), анализата се заснова на 3 моделирање и вклучува меѓусебно поврзана група на модели кои се користат за оценување на влијанието на зелените инвестиции и политики врз секторот односно врз макроекономските исходи. Како резултат, главните наоди во овие сектори ги одразуваат предложените инвестиции и ги објаснуваат нивните причини, додека пак препораките ги опишуваат оптималните стратегии за инвестирање. (ii) Во земјоделството (поглавје 5), анализата ги комбинира исходите од процесот на моделирање18 со соодветните секторски анализи надвор од оваа проценка, а наодите и препораките исто така претставуваат комбинација од квантитативната и квалитативната анализа. (iii) Урбаната анализа (поглавје 8) ги испитува меѓусекторските урбани прашања во неколку општински сектори: водоснабдување и отпадни води, транспорт, собирање и депонирање на отпад. Применета е алатката за брза проценка на енергијата на градовите (АПБЕГ) за собирање на податоци и утврдување на одредници, со што се обезбедува структуриран начин за собирање и анализирање на податоци и идентификување на области со најголеми потенцијални придобивки во однос на зголемена ефикасност. Како резултат, наодите предлагаат области на кои општините треба да се фокусираат при донесувањето на одлуките и препорачуваат области каде приоритетно треба да се интервенира во различни општински сектори. (iv) Изборите за прилагодување на инфраструктурата (поглавје 9) опфаќаат алтернативен пристап кон несигурноста на климата и ги проценуваат можните одлуки во однос на инвестирање во долговечна инфраструктура во контекстот на климатските промени . Дадените препораки се поврзани со распоредот на менување на инфраструктурата и се базираат на трошоците на различните можности кои се на располагање. (v) Анализата за загадување на воздухот (поглавје 10) беше осмислена да ги процени трошоците на влијанијата врз здравјето на воздушното загадување, што претставува вообичаена цел на напорите за озеленување, како и дополнителна придобивка на голем дел од активностите за ублажување. Наодите исто така ги идентификуваат економските активности и географските подрачја со највисок потенцијал за намалување како резултат на активностите. (vi) Анализата за социјално вклучување (поглавје 11) предлага партиципаторен инструмент кој би им помогнал на творците на политиките да го осмислат и спроведат зелениот раст на начин кој ќе овозможи социјално вклучување, а исто така го опишува и неговото успешно спроведување на пилот основа, како дел од оваа проценка. 18 Секторите за води и земјоделство се моделирани заеднички. 4 (vii) Макроекономската анализа (поглавје 12) користеше пресметковен модел на генерална рамнотежа конструиран за македонската економија кој на иновативен начин ги бележи комплексните врски помеѓу политиките за ублажување на климата и за прилагодување и макроекономската успешност. 8. Резиме на методологијата користена во секој сектор и на взаемните прашања и на главните политики и инвестиции што ги сочинуваат зеленото и супер зеленото сценарио за проценката е дадено во табелите на крајот од извршното резиме. 5 ПОГЛАВЈЕ 1. ШТО Е ЗЕЛЕН РАСТ И КОЛКУ Е РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ЗЕЛЕНА? АКТИВНОСТ ЗА УТВРДУВАЊЕ НА ОДРЕДНИЦИ 1. РЕЗИМЕ НА ПОГЛАВЈЕТО 1. 2. Користејќи широк сет на показатели за зелен раст, направена е споредба помеѓу Република Македонија и меѓународните и регионалните одредници за да се добие првична слика на состојбата, изгледите и предизвиците на земјата во однос на зелениот раст . Зелениот раст претставува раст на економските резултати со кој се зачувува способноста на природата да ги обезбеди ресурсите и услугите од кои зависи добросостојбата на човекот. 19 Зелениот раст започнува со традиционалната загриженост во однос на одржливото користење на природните ресурси, вклучувајќи ги минералите, водата и чистиот воздух, како и биолошката разновидност, на што се додава разгледувањето на можностите 19 Интернет страница на платформата на знаење за зелениот раст партнерски развиена од Глобалниот институт за зелен раст, ОЕЦД, УНЕП и Светска банка: www.ggkp.org. 6 за намалување на емисиите на стакленичките гасови, посветување внимание на прилагодувањето на климатските промени, како и поголем фокус на иновациите и зелените работни места. За секоја земја, природата на патеката кон позелен раст ќе зависи од способностите и историјата, што ги поставува земјите на многу различни позиции во однос на тековната „раззеленетост“ и потенцијалното раззеленување на нивните патеки на раст. Конструирана е рамка за дефинирање на список на прашања, од клучно значење за разбирањето како Република Македонија, односно било која друга земја, се споредува во однос на меѓународниот контекст, со три аспекти, и тоа – „колку зелена?“, „раззеленува“ и „носена од зелениот бран,“. Оваа рамка служи за насочување на активноста за утврдување на одредници каде Република Македонија е мапирана во наспроти земјите односно групите земји за споредба со користење на збирка на податоци со повеќе од 100 показатели за 69 земји за периодот од 1990 до 2009 година. Оваа вежба има за цел да дефинира „Што е зелен раст и колку е зелена Република Македонија?“ 3. Изборот на клучни показатели претставува првичен увид на зелениот раст за да се илустрира главната порака од активноста за утврдување на одредниците. Прво, богатството на Република Македонија со природни ресурси е блиску до просекот на ЕУ во многу аспекти, меѓутоа квалитетот на воздухот е меѓу најлошите во ЕУ. Користењето на ресурсите е помалку одржливо на долг рок отколку во ЕУ, а природните ресурси се помалку продуктивни, со нешто повисоки нивоа на црпење на минерали, зафаќање на вода што создава умерен воден стрес, и ниска продуктивност на земјоделското земјиште. Емисиите на стакленички гасови се високи, поттикнувани од големата употреба на лигнит и високиот енергетски интензитет на БПД. Земјата има висока изложеност на климатските промени во однос на земјите во Европа и земјите со среден приход на глобално ниво. Нејзината осетливост на климатски промени (веројатноста за економски штети) е умерено висока подари нискиот квалитет на инфраструктурата и зависноста од земјоделството, додека нејзиниот капацитет за прилагодување е ограничен поради институционалните слабости. Второ, економијата на Република Македонија не е доволно флексибилна за да овозможи лесни придобивки од раззеленување. Поддржувачкото деловно опкружување на земјата не може да го надомести лошото функционирање на пазарите на трудот, а глобалните врски сѐ уште не се доволно силни за да овозможат пренесување на технологии. На крајот, врските на Република Македонија со глобалното знаење и спремноста за иновациска револуција не се доволни за да овозможат придобивки од технолошките промени. 4. Оваа активност за утврдување на одредниците не само што ги идентификуваше клучните прашања за понатамошна анализа, туку исто така служи како алатка за следење на напредокот во рамките на програмата на зелениот раст. Додека владата на Македонија ја разгледува можноста за спроведување на програма за зелен раст, творците на политиките треба да размислат кога исцрпувањето на природниот капитал во интерес на економскиот раст е паметна размена, а кога не е. Секако, се чини дека се потребни поголеми инвестиции во одржување и надградување на природните ресурси; потребни се значителни инвестиции, 7 особено во енергетскиот сектор за унапредување на ублажувањето на стакленичките гасови; а владата треба активно да управува со веројатните влијанија на промените на климата врз земјоделството. За справување со свет кој се раззеленува, треба да се поттикнува поголема флексибилност на економијата, зајакнати врски со глобалното знаење, и поефективна поддршка за иновациите, преку политики и инвестиции. Освен овие клучни елементи на стратегијата за зелен раст, владата треба да ја разгледа можноста за развивање на рамка на резултати која ќе се пополни со комбинација на меѓународно споредливи и локално развиени показатели кои ќе го поддржат ефективното спроведување. Со патека на раст која е веќе оформена во согласност со условите за пристапување во ЕУ, овој прв увид во зелениот раст на Република Македонија се чини дека укажува на голема надополнување помеѓу краткиот и долгиот рок, со релативно малку спротивставености помеѓу политиките и структурните реформи што ќе доведе до подинамичен, како и поодржлив раст. 2. ПРЕДИЗВИЦИ ЗА ЗЕЛЕНИОТ РАСТ Преглед 5. Според неодамнешниот водечки извештај на Светска банка, зелениот раст е „раст кој е ефикасен во однос на користењето на природните ресурси, чист во смисла на тоа дека загадувањето и влијанијата врз животната средина ги сведува на најниско можно ниво, и отпорен во смисла на тоа дека ги зема предвид природните опасности и улогата на управувањето со животната средина и природниот капитал при спречувањето на физичките несреќи.“20 Понатаму, во извештајот се објаснува дека, „инклузивниот зелен раст не е нова парадигма. Наместо тоа, негова цел е операционализирање на одржливиот развој преку усогласување на итните потреби на земјите во развој за раст и намалување на сиромаштијата со потребите да се избегне секакво непоправливо и скапо оштетување на животната средина.“ 21 Иако најголем дел од земјите се согласуваат дека таквиот раст претставува вредна цел, сепак утврдувањето што точно значи патеката на зелениот раст за некоја конкретна земја, претставува значителен предизвик. Оваа проценка на зелениот раст за Република Македонија има за цел да ги дефинира контурите на патеката и првичните чекори вдолж истата. 20 World Bank. 2012. Inclusive Green Growth: The Pathway to Sustainable Development. Washington, DC: World Bank, p. 2. 21 Исто. Оваа дефиниција е усогласена со дефинициите на ОЕЦД и ПОНЖС, а пристапите на сите три институции се спојуваат во рамките на Платформата на знаење за зелен раст, заедно со четвртиот партнер, односно Глобалниот институт за зелен раст. Платформата, започната во Мексико Сити во јануари 2011, е глобална мрежа на истражувачи и развојни експерти чија цел е идентификација и надминување на значајните недостатоци во знаењето во однос на теоријата и праксата на зелениот раст. Низ обемни консултации и истражување од светска класа, ПЗЗЗ се надева да им обезбеди на практичарите и творците на политиките подобри алатки за поттикнување на економскиот раст и спроведување на одржлив развиј (www.ggkp.org). 8 6. Зелениот раст започнува со традиционалната загриженост за одржливата употреба на природните ресурси. Ефикасното црпење на необновливите ресурси како што е енергијата и минералните депозити и одржливата употреба на обновливите ресурси како што се шуми и рибници, вода и чист воздух веќе со децении се сметаат за дел од агендата за одржлив раст. Природните ресурси се потребни за економската активност, обезбедувајќи суровини и услуги за животната средина кои се од есенцијално значење за одвивањето на производството. Некои делови од природните ресурси стануваат предмет на сè поголема загриженост. Тука спаѓаат слатководните ресурси погодени од прекумерна експлоатација, загадување, и климатски промени; и биолошката разновидност под закана од менување и загадување на хабитатите. 7. Ублажувањето на емисиите на стакленички гасови претставува критична дополнителна компонента на одржливоста на животната средина, со сè поголема важност и особено тежок предизвик за земјите. Сè поголемата неурамнотеженост на стакленичките гасови (или ’јаглеродот‘) во атмосферата претставува јасен пример за растегнување на планетарните граници и на глобалното јавно добро. Сами по себе, поедините земји можат да стекнат само локални придобивки како што се намалување на суспендираните честички во воздухот ако се намали согорувањето на фосилни горива. Бидејќи најголемиот дел од придобивките не одат кај поедините земји, одлуката да се премине на пониско ниво на јаглерод треба да биде мотивирана од други согледувања, вклучувајќи и пристап до јаглеродни финансии и други видови на надворешно финансирање, како одговор на регионалните стандарди и услови какви што се оние на Европска унија, или да бидат поттикнати од одлука да се предводи во однос на глобалните прашања и да се биде подготвен за постигнување на глобална согласност. 8. Прилагодувањето на менувањето на климата треба исто така да биде дел од патеката на земјата за одржлив раст. Без оглед на идните емисии на стакленички гасови, климата веќе се менува, со сè поекстремни временски појави, зголемување на нивото на морињата, и севкупно затоплување. Некои земји, сектори и населенија ќе бидат многу погодени, иако најголемите влијанија во најголем број места нема да се материјализираат уште неколку децении. За многу земји, би било рационално да согледаат како може потребите за прилагодување на бидат вклопени во одлуките за инфраструктурните елементи со долг животен век како што се на пример хидроелектричните централи. Општо земено, земјите кои ќе се соочат со значителни влијанија треба да ги имаат предвид ваквите промени – во фреквенцијата на сушите, приносите од културите, крајбрежното поплавување – при размислувањето на патеки за одржливи и позелен развој. 9. Најновиот елемент во агендата за зелен раст е силниот акцент на иновации и зелени работни места. Оваа димензија на зелениот раст предлага дека поместувањето кон позелен раст ќе поттикне технолошки иновации, особено во енергетскиот сектор, и ќе промовира појавување на нови индустрии. Иновациите може да помогнат при одвојувањето на растот од исцрпувањето на природните ресурси и емисиите на стакленички гасови преку изместување на можностите за 9 глобално производство и овозможување на поголемо производство со помалку влезни параметри кои се поповолни за животната средина. Еколошките прашања не секогаш го ограничуваат растот, напротив, динамичната техничка промена во насока на технологии кои се со ниско ниво на јаглерод и ниско ниво на загадување е двигател на растот и генерира на работни места за сите нивоа на вештини.22 (Слика 1.1) Слика 1.1. Елементи за одржливост на животната средина кои заеднички го сочинуваат зелениот раст Одржливо користење на Ублажување на емисиите природните ресурси на стакленички гасови Зелен раст Иновации и зелени Прилагодување на работи менувањето на климата Од каде треба да почна земјите? 10. Патеката на зелен раст треба да ги опфати овие четири аспекти и да постигне рамнотежа помеѓу озеленувањето и растот на излезните резултати и приходите, меѓутоа деталите за патеката на земјата ќе зависат од условите и осмислувањето на политиките во секоја земја. Секоја земја почнува со одредени богатства без оглед дали е природна или создадена од човекот. Иако некои аспекти на тековните услови на секоја земја зависат од донесените одлуки за политики, сепак голем дел произлегува од надворешни карактеристики како што се географија или богатства на фосилни горива, хидроенергетски потенцијал, или шуми; и многубројните одлуки за политики кои го довеле националниот развој до онаму каде денес се наоѓа. Овие 22 Ваквото видување е во согласност со главните економски размислувања доколку се постигне висок степен на замена помеѓу чистите и нечистите технологии. Во тој случај, владините субвенции односно другите политики за поддршка можат да ја придвижат економијата во насока на чисто решение, што ќе доведе секторот со чиста технологија да биде доволно голем за да може да биде самостојно одржлив . Во такви услови, преминот кон позелени технологии ќе доведе до раст, а не до ограничување на растот . Видете го “Philippe Aghion, Daron Acemoglu, Leonardo Bursztyn and David He mous, “The Environment and Directed Technical Change,” GRASP Working Paper 21, Growth and Sustainability Policies for Europe project of the European Commission, October 2011“. Исто така видете го краткиот преглед во „in Jamus Lin, “Environmentally- Friendly Growth Without the Pain,” Prospects for Development, May 23, 2010, http://blogs.worldbank.org/prospects/environmentally-friendly-growth-without-the-pain#1“. 10 карактеристики ги поставуваат земјите на прилично различно ниво во однос на сегашната „раззеленетост“ и потенцијалното озеленување на нивните патеки на раст. При разгледувањето на сложената задача на проценување на зелениот раст на ниво на земја, почетната точка претставува основа за трошоците и различните придобивки со кои земјата ќе се соочи при изборот на зелената патека за во иднина. 11. Еден сеопфатен пристап за одржливост е водењето на сметка за националното богатство и мерењето на природниот капитал, што има за цел да опфати добар дел од зелените предизвици во однос на вообичаеното мерење на растот. Еден дел од утврдувањето на оптималната патека на зелен раст за една земја вклучува соодветно вреднување на трошоците и придобивките на животната средина, што претставува пристап кој, веќе повеќе години претставува дел од дневниот ред за одржливост. Неодамнешната меѓународна спогодба за поддршка на водењето на сметка за богатството односно зелени национални сметки го внесува овој напор во главните текови. Точното утврдување на трошоците на амортизацијата на природните ресурси како што се минералните депозити, како и надворешните фактори како што се загадувањето на воздухот или водата ќе придонесат за големо придвижување на земјите кои ќе усвојат ваков пристап, во насока на што е можно поголемо зголемување на нивото на БДП од зелен раст. Меѓутоа, трошоците на некои елементи од раззеленувањето не можат лесно да се утврдат, вклучувајќи ги тука емисиите на стакленички гасови, биолошката разновидност и придобивките кои не се одразени преку парични приходи (односно среќата) кои произлегуваат од живеењето во земја со здрава и добро заштитена природна животна средина. 12. Една поедноставна почетна точка во ваква една проценка претставува споредувањето со земји за споредба – со користење на показатели со кои се мерат различните димензии на зелениот раст. Ова брзо мапирање може да помогне во утврдувањето на областите кои претставуваат предизвик, како и начините за остварување на лесни придобивки. На овој начин може да се креира урамнотежена слика на зелените прашања на земјата и, како што е наведено подолу, целта може да биде анализа наместо следење. 3. МЕТОДОЛОГИЈА И ГЛАВНИ НАОДИ Методологија 13. Шемата подолу (Слика 1.2) помага да се дефинира список на прашања кои се клучни за да се разбере како Република Македонија или било која друга земја се споредува во рамките на меѓународниот контекст. Прво, колку се важни природните ресурси за тековниот раст, и колку продуктивно земјата ги користи? Дали загадувањето е голем проблем? Дали Република Македонија направила некаков напредок во однос на одвојувањето на економскиот раст од емисиите на стакленичките гасови? Дали земјата се подготвува за влијанијата од менувањето на климата? Второ, дали економијата на Република Македонија е доволно флексибилна за да успее во преминот кон зелен раст? Дали економијата на Република Македонија е доволно разновидна и спремна да ги искористи новите можности кои се појавуваат? Кои ќе бидат најголемите 11 предизвици за Република Македонија во однос на раззеленувањето на економијата, и кои ќе бидат најголемите придобивки од ’раззеленувањето‘? Трето, како може Република Македонија да се подготви за наплив на иновации и да биде конкурентна во новите и сѐ позелените индустрии? Овие три аспекти на мерење на ’раззеленетоста‘ ги опфаќаат, статусот, изгледите и предизвиците на земјата во однос на четирите елементи прикажани на Слика 1.1. Слика 1.2. Рамка за утврдување на одредници за зелен раст How зелена? Колку green? Раззеленува Going green Ridingод Носена a green зелениот бран  Natural • Богатство на resource  Структура на • Structure of the економијата wave природни ресурси economy  Врски со endowment  Флексибилност на  Продуктивно Connections to • глобалното • Productive • Labor market пазарот flexibility на трудот и на of користење use global knowledge знаење and human capital човечки капитал natural resources природните ресурси  Подготвување на • Getting ready for  Greenhouse Емисии на gas •Деловно Businessопкружување environment • и and мобилност на енергетска the energy стакленички гасови capital mobility (р)еволуција emissions капиталот • Energy pricing (r)evolution  Одговор на  Зелени и скоро • Responding  Глобални врски: климатскитеto a промени • Global links: carbon јаглеродните емисии • зелени Green and near- индустрии changing climate emissions embodied in green и industries извоз вградени во трговијата trade and exports 14. Република Македонија беше споредена со други земји со помош на посебно изградена база на податоци. Беа собрани информации за повеќе од 100 показатели од 69 земји за периодот од 1990 до 2009 година.23 Република Македонија беше споредена со еден дел од овие земји, избрани врз основа на економски, социјални критериуми и критериуми поврзани со политики и со три групи на земји, и тоа: Европската унија (ЕУ), регионот ЕЦА и сите земји со високи средни приходи (ЗВС). 24 Имајќи предвид дека мерењето на зелениот раст не е нова активност, 23 Беа вклучени целокупната Европска унија, земјите на ОЕЦД, и други земји од источна Европа и централна Азија, како и десет други големи земји за да се овозможи поурамнотежена регионална застапеност . 24 Подеталната анализа и споредбите со земјите за споредба е дадена во техничкиот документ на споредбата. ЕЦА е регионот на Европа и централна Азија и ги вклучува следниве дваесет и осум земји: Албанија, Ерменија, Азербејџан, Белорусија, Босна и Херцеговина, Бугарија, Хрватска, Чешката Република, Естонија, Грузија, Унгарија, Казахстан, Косово, Киргиска Република, Летонија, Литванија, Република 12 осмислувањето на базата на податоци се потпира на лекциите од неодамнешните публикации на ОЕЦД и индексот на успешност на животната средина (ИУЖС).25 Податоците се изведени од разни извори, вклучувајќи ја и Платформата на Светска банка за податоци за развој. Релевантните показатели се избрани врз основа на расположливите и сигурноста на податоците. Дел од показателите претставуваат посредни односно поврзани променливи, како на пример користењето на животниот век за да се опфатат влијанијата на животната средина врз здравјето. За жал, постојат важни области поврзани со успешноста на животната средина каде недостасуваат сигурни, меѓународно споредливи податоци, на пример производство и управување со отпад, концентрација на токсични супстанции и квалитет на води и почви. Главни наоди 15. Иако пописот на природните богатства и природниот капитал, концептуално се привлечни, како што беше наведено претходно, во праска овој пристап не дава доволен увид во зелениот раст во Република Македонија. Пописот на природните богатства има за цел да обезбеди информации за одржливоста на БДП на земјата, особено преку пресметувањето на стапката на прилагодени нето заштеди26 што овозможува да се утврди дали вкупното богатство се зголемува или се намалува. Односот на прилагодените нето заштеди на Република Македонија, во изминатите 15 години флуктуираше од -1,6 проценти од БНП до 10,5 проценти (видете ја слика 1.3). Силно позитивните нето национални заштеди во изминатите неколку години, се донекаде изместени поради повисокото ниво на исцрпување на минерали, кое се зголеми од просечна годишна вредност од -0,3 проценти од БНП во периодот од 1996 до 2005 година на -4,0 проценти во периодот од 2006 до 2010 година. Друг помал фактор кој ги намалува заштедите е исцрпувањето на горивото (лигнитот), кое се зголеми од просечна годишна вредност од -0,4 проценти во периодот 1996-205 година на -0,8 проценти во периодот 2006-2010 година. Што се однесува до најбогатите земји на глобално ниво, во вкупното богатство на Република Македонија доминира нематеријалниот (човечки и социјален) капитал наспроти природниот капитал. Според тоа, потребни се поинакви пристапи за да се добие корисен увид во прашањата и предизвиците поврзани со зелениот раст во Република Македонија. Македонија, Молдавија, Црна Гора, Полска, Романија, Руска Федерација, Србија, Словачка Република, Словенија, Таџикистан, Турција, Туркменистан, Украина и Узбекистан. 25 Еден од најдобрите пристапи за успешност на една земја во однос на животната средина е Индексот на успешност на животната средина развиен од Колумбија - Јеил. За новата област на зелен раст, ОЕЦД, ЕУ и ООН први воведоа показатели, а новата Платформа на знаење за зелениот раст, развиена од страна на Светска банка, заедно со ОЕЦД, ПОНЖС и Глобалниот институт за зелен раст, ќе се фокусира на понатамошниот развој и усогласување на показателите на зелениот раст. 26 Прилагодените нето заштеди се еднакви на бруто заштедите минус потрошувачката на фиксниот капитал, плус расходите за образование, минус исцрпувањето на енергијата, исцрпувањето на минералите, нето исцрпувањето на шумите и емисиите на цврсти честички и штета предизвикана од јаглерод диоксид . Деталната методологија е прикажана во документот World Bank, 2011. The Changing Wealth of Nations: Measuring Sustainable Development in the New Millennium, Washington, DC: World Bank 13 16. Сликите и текстот подолу претставуваат одреден пристап на зелениот раст на прв поглед . Секој од трите блока на рамката за утврдување на одредници е согледан посебно. Претставени се одредени избрани клучни показатели за да се илустрираат главните пораки од целосниот процес на утврдување на одредници. Треба да се забележи дека податоците се нормализирани со помош на формула за нормализирање 27 за да се прилагодат показателите измерени во различни единици мерки за да се овозможи нивна меѓусебна споредба. Секој показател во графиконите е измерен во разликата, во проценти, од аритметичката средна вредност за сите 69 земји, пондериран со стандардната девијација. Треба да се забележи дека нулата во графиконите подолу е аритметичката средна вредност за секој показател. Освен тоа, податоците се прилагодени така што им е доделен позитивен односно негативен предзнак во зависност од толкувањето на показателот: онаму каде повисоките вредности на показателот одразуваат посакуван исход, предзнакот е позитивен (на пример, принос од житарки); онаму каде повисоките вредности значат полош исход (на пример невработеност), знакот е негативен. Оттука, колку е повисока вредноста на одреден показател во графиконите толку е подобар исходот во однос на зелениот раст. 27 Формулата за нормализација е (x-µ)/σ, каде x е вредноста на показателот, μ е средната од сите вредности на показателот во сите 69 земји, а σ е стандардната девијација, и ја мери разликата помеѓу вредноста на секој од показателите и аритметичката средна вредност по единица стандардна девијација . Исходот е негативен кога првичниот резултат е помал од средната вредност, позитивен кога е поголем . 14 Слика 1.3. Исцрпувањето на минералите го намалува вкупното богатство Прилагодени нето заштеди, % од БНП % од бруто националниот приход Нето национални заштеди Расходи за образование Штета од СО2 Исцрпување на енергија Исцрпување на минерали Штета од АЧ Извор: Пресметки на персоналот врз основа на Платформата на податоци за развојот на Светска банка. Дел 1. Колку зелена е Република Македонија? Успешност на животната средина и основа на зелениот капитал 17. Природните ресурси на земјата се од витално значење како продуктивни влезни параметри во економските процеси или како услови за производство, а исто така обезбедуваат и директна корист. Како и другите видови на капитал, и природниот капитал има потреба од инвестиции, одржување и добро управување за да биде продуктивен и да придонесува кон остварување на поголеми резултати и добросостојба. Деградацијата на животната средина, од друга страна, претставува трошок за добросостојбата како и за растот; додека пак ублажувањето на деградацијата може да доведе до зголемување на долгорочната стапка на раст . Земјите почнуваат со различни ниво на изобилие на земјиште (шуми и земјоделско земјиште), вода, чист воздух,28 енергија и минерали и екосистеми, и потоа ги користа овие ресурси со различни степени на одржливост на експлоатацијата и продуктивноста. Тука се земени предвид и емисиите на стакленички гасови (како употребата на природниот ресурс на атмосферата како депонија за 28 Чистиот воздух не е строго богатство туку претставува исход поврзан со тековните и минатите политики (како и со други фактори како што се индустриската структура и географијата ). 15 јаглерод) како и ставот на земјата во однос на прилагодувањето кон климатските промени (важно за одржливоста на растот). Слика 1.4. Загадувањето на воздухот е полошо од просекот во ЕУ Природни ресурси: земјиште, вода, воздух, енергија и минерали, екосистеми Македонија ЕЦА Шуми (% од копнената површина) ЕУ ЗСВ Квалитет на воздух: Водни ресурси АЧ10/м3 м3/глава жител Земјоделско земјиште (% од копнената површина) Извор: Пресметки на персоналот врз основа на Платформата на податоци за развојот на Светска банка. 16 Слика 1.5. Природните ресурси се помалку продуктивни отколку во ЕУ Продуктивното користење на природниот капитал: земјиште, вода, воздух, енергија и минерали, екосистеми Црпење на материјали Македонија (% од БДП) ЕЦА ЕУ ЗСВ ЅО2 по БДП – грами ЅО2 по УСД според Принос на житарки ПКМ (кг/хектар) (% од БДП) Извор: Пресметки на персоналот врз основа на Платформата на податоци за развојот на Светска банка. 18. Богатството со природни ресурси на Република Македонија е блиску до просекот на ЕУ во однос на најголем број аспекти: земјиште (вклучувајќи шуми, земјоделско земјиште, минерални наслаги и копнени екосистеми), вода (водни ресурси по глава на жител, површински и подземни води), и екосистеми. Квалитетот на воздухот е помеѓу најлошите во ЕУ, особено ако се има предвид каде живеат луѓето (види слика 1.4). Понатаму, користењето на ресурсите е помалку одржливо на долг рок во споредба со ЕУ. Нивото на црпење на материјали (минерали) е донекаде високо: како процент од БДП, двојно е поголемо од просекот на ЕУ иако малку помало од регионалниот просек во ЕЦА (види слика 1.5). Освен тоа, Република Македонија има мала ефикасност на користењето на слатководните ресурси (или, кажано поинаку, донекаде високото ниво на зафаќање на водата создава умерени водни стресови), ниска продуктивност на земјоделството вклучувајќи и ниски приноси од житарките, високо ниво на загадување со SO2 во споредба со резултатите (скоро 3 пати над ЕУ и блиску до просечното ниво на регионот ЕЦА) и недоволна заштита на екосистемите. Прашањето на неодржливото користење на ресурсите во Република Македонија е опфатено во следниве поглавја на овој извештај: Енергија, Вода, Земјоделство, Урбанизам и Загадување на воздухот. 17 Слика 1.6. Производството создава високи нивоа на емисии на стакленички гасови Показатели на емисиите на стакленичките гасови и на употребата на енергијата СО2 емисии (по глава Македонија на жител) ЕЦА ЕУ ЗСВ Енергија (кг нафта Емисии (ктСО2 по еквивалент по 1УСД од БДП) 1УСД од БДП) Извор: Пресметки на персоналот врз основа на базата на податоци на ИЕА. 19. Емисиите на стакленичките гасови (СГ) во Република Македонија најмногу поттикнати од големата употреба на лигнит во старите термоелектрани и од обемното користење на огревно дрво (често пати во неефикасни шпорети на дрво). Емисиите на СГ по единица БДП се доста високи (5 пати над просекот на ЕУ), како и нивото на искористеност на енергијата по единица БДП (на ниво 3,5 пати поголемо од ЕУ) (види слики 1.6 и 1.7). Други фактори кои придонесуваат за ова се неефикасната индустрија, која користи застарена опрема со висока енергетска потрошувачка и високо ниво на емисии; и транспортниот сектор со висок удел на патниот транспорт, во кој доминираат стари возила со високо ниво на емисии. Во исто време, Република Македонија има релативно ниско ниво на емисии по глава на жител. Со понатамошниот раст, оваа ситуација ќе се промени, особено ако не се преземат мерки за намалување на сегашниот интензитет на емисии на економијата. Прашањата поврзани со емисиите на стакленичките гасови се опфатени во следниве поглавја на овој извештај: Енергија, Транспорт и Урбанизам. 18 Слика 1.7. Македонската економија има висока емисиона интензивност иако поради нејзината големина произведува ограничено количество вкупни емисии Емисиона интензивност (Стакленички гасови, СГ по единица БДП), по БДП по глава на жител и вкупни емисии, 2005 година БДП по глава на жител, УСД СГ по БДП, тони/1М УСД Забелешка: Вкупните емисии опфаќаат СО2, метан, HFC, NOx, PFC и SF6, вкупно во економијата (од сите сектори). Големината на балонот ги отсликува сите емисии во Mt CO2e/година Извор: Светска банка: Платформа на податоци за развојот. 20. Република Македонија не е спремна за климатски промени. Земјата има високо ниво на изложеност на климатските промени, полошо отколку просеците на било која од трите групи за споредба и во најгорниот квинтил во рамките на земјите од ЕЦА (види слика 1.8). Со оглед на негативните влијанија кои се веќе видливи во земјоделството, секторите за води и хидроенергија и со оглед на проектираните зголемени температури и намалените (и попроменливите) врнежи, штетите ќе се зголемуваат освен ако не се подобри отпорноста. Во исто време, осетливоста на Република Македонија на климатските промени е донекаде висока, поради релативно нискиот квалитет на инфраструктурата, важноста на земјоделството во однос на постигнувања и вработувања (секторот кој се очекува дека ќе биде најмногу погоден), и високите постоечки нивоа на загадување на воздухот (кои веќе укажуваат на оштетено здравје). Нискиот квалитет на инфраструктурата не е само проблем на денешната економија, туку исто така има тенденција да ги засили климатските промени во иднина. На крајот, капацитетот за прилагодување на Република Македонија е релативно низок, предизвикан поради високата нееднаквост (коефициентот Гини), ограничената политичка стабилност, релативно слабото управување и резултати поврзани со отчетност и релативно нискиот БДП по глава на жител. (види поле 1.2 за 19 дефиниции) Ранливоста на Република Македонија во однос на менувањето на климата е опфатена во следниве поглавја: Транспорт, Урбанизам, Земјоделство, Загадување на воздухот и Социјални аспекти. Слика 1.8. Република Македонија е ранлива на менувањето на климата Изложување и осетливост на климатските промени и капацитет за прилагодување (избрани показатели) Македонија Гини ЕЦА ЕУ ЗСВ Севкупно управување Квалитет на Водни ресурси инфраструктура (м3) управување АЧ10 на м3 Извор: Пресметки на персоналот врз основа на базите на податоци на Светска банка: Платформа на податоци за развојот, база на податоци за нееднаквост и база на податоци за управување. Поле 1.2. Мерење на ранливоста на климатските промени * За ранливоста од климатските промени може да се размислува преку три компоненти: изложеност, чувствителност и капацитет за прилагодување и секој од нив може приближно да се мери користејќи показатели. Физичкото влијание на климата која се менува ќе варира од земја до земја. Влијанието на овие физички промени врз луѓето и економијата на земјата ќе варира. И способноста на земјата да реагира ќе варира. Изложеност е силата на идните климатски промени во однос на денешната променливост на климата во една земја. Се мери како индекс базиран на годишните и сезонските температури и врнежи.** Чувствителноста на климатските промени се мери вез основа на показатели што веројатно ќе ги зголемат влијанието на климатските шокови. Тие опфаќаат ниво на водниот стрес (обновливи извори на вода по глава на жител), нивото на загадувањето на воздухот (РМ10); важноста на земјоделството во економијата (удел на вработеноста и на додадената вредност); изложеност на електроенергетскиот сектор на климатските ризици (удел на електричната енергија произведена во хидроелектрични централи); изложеноста на мрежната инфраструктура на климатските промени, вклучувајќи ги и екстремните настани (логистички индекс или индекс на општиот квалитет на транспортната инфраструктура ) и уделот на населението над 5 годишна возраст (мерка за демографската/социјалната флексибилност на општеството ). Капацитетот за прилагодување има за цел да ја регистрира способноста на земјата ефективно да реагира. 20 Овој капацитет е функција од организационите вештини, пристапот и способноста да се користат информациите и пристапот до финансирање. Во оваа анализа се опфатени три вида капацитет за прилагодување мерени со коефициентот Гини (показател за нееднаквост на приходите), економскиот капацитет за прилагодување мерен според БДП по глава на жител и институционалниот капацитет за прилагодување што се отсликува во показателите за управувањето. * Дефинициите и многу од показателите што се користат овде ги реплицираат оние предложени во Marianne Fay, Rachel Block, Tim Carrington, and Jane Ebinger, eds. (2009) Adapting to Climate Change in Eastern Europe and Central Asia. Washington, DC: World Bank. ** Врз основа на податоци користени во Baettig, Michele B., Martin Wild, and Dieter M. Imboden. 2007. "A Climate Change Index: Where Climate Change May Be Most Prominent in the 21st Century." Geophysical Research Letters, Vol. 34, Issue 1. Washington, DC: American Geophysical Union. Дел 2. Раззеленување: флексибилноста на економијата 21. Преминот кон позелена економија може да се согледа како економски шок, каде повисоките придобивки и пониските трошоци за прилагодување се тесно поврзани со флексибилноста и расположливоста на човечкиот капитал и природата на глобалните поврзувања. Што се однесува до трговскиот шок, раззеленувањето на светот ќе ги промени релативните цени.29 Истите основни услови кои го поддржуваат економскиот раст исто така би го поддржале и преминот кон позелен раст: флексибилен пазар на трудот, човечки капитал адекватен за модерната економија и поддржувачко деловно опкружување и доволна мобилност на капиталот за да се олесни влезот и излезот на фирмите. Ефикасната регулација на пазарот на трудот и силниот човечки капитал се од критично значење за преминот кон зелен раст бидејќи ресурсите на трудот би требало да може лесно да се распределуваат во подинамични сектори; а урбаната концентрација ја овозможува таквата мобилност. Бизнис регулацијата го дефинира капацитетот на приватниот сектор за креирање на работни места како одговор на помените на цените и пазарите додека пак другите показатели кои го поддржуваат ова се сегашниот фокус на производството наместо на земјоделството (што обично бавно реагира) и формирање на цени во енергетскиот сектор кои ги покриваат трошоците (како прв чекор во насока на намалување на емисиите од енергетскиот сектор). На крајот, потребни се и силни глобални поврзувања. Отвореноста за трговијата овозможува пренесување на нови технологии и замена постарата опрема и објекти.30 29 Паралелите помеѓу трговските шокови и раззеленувањето на растот се исто така предложени во еден неодамнешен документ, Porto, Guido. 2012. “The Cost of Adjustment to Green Growth Policies: Lessons from Trade Adjustment Costs.” World Bank Policy Research Working Paper 6237. Washington, DC: World Bank. 30 Отвореноста за тргување и природата на трговијата се битни од најразлични причини. Поголема отвореност (како што се пониски тарифни стапки) овозможува полесно пренесување и усвојување на технологијата, често пати вградена во капиталната опрема. Фокусирањето на производството за извоз го прави ваквото пренесување поверојатно. Трговијата овозможува ангажирање на трети лица за потребите на 21 Слика 1.8. Поволното деловно опкружување во Република Македонија не може да го надомести лошото функционирање на пазарите на трудот Флексибилност на пазарот на трудот и човечки капитал Македонија Учество во работната сила (% ЕЦА на население на возраст 15+) ЕУ ЗСВ Урбано население (% Невработеност (% од од вкупниот број) работната сила) Работоспособно население (% од вкупниот број) Извор: Пресметки на персоналот врз основа на Платформата на показатели за развојот на Светска банка. загадувањето – истекувањето односно тргувањето со јаглерод. Поголемата зависност од увезени горива и минерали ја намалува способноста на економијата за брзо прилагодување и за зголемување на цените на горивата без изложување на поголеми трошоци. 22 Слика 1.9. Глобалната поврзаност сѐ уште не е доволно силна Трговија и отвореност Македонија Нето увоз на енергија (% од ЕЦА искористената енергија) ЕУ ЗСВ Извоз на произведена Трговија (% од БДП) стока (% од вкупно извезената стока) Стапки на тарифи, сите производи (%) Извор: Пресметки на персоналот врз основа на Платформата на показатели за развојот на Светска банка. 22. Економијата на Република Македонија не е доволно флексибилна за да може лесно да стекне придобивки од раззеленувањето. Земјата имаше еден од најстрогите прописи за заштита на вработувањето во регионот ЕЦА (од 2008 година), а невработеноста е највисока во Европа со 34 процент од вкупната работна сила. Учеството во работната сила е на ниско ниво, како и запишувањето во високо образование. Деловното регулаторно опкружување е оценето како многу над просекот, а севкупното ниво на инвестиции е едно од највисоките. Каналот на трговијата би требало да биде важен за Република Македонија во однос на стекнувањето на придобивки од спроведувањето на глобалниот план за зелен раст. Сепак, уделот на земјата во извозот на производи е на долниот крај на опсегот за ЕУ и регионот ЕЦА, а тарифните бариери за трговијата се и понатаму високи, односно многу повисоки од регионалниот просек на ЕЦА. На крајот, Република Македонија зависи од увозот на енергија, иако помалку од најголемиот дел на земји во испитуваниот примерок. Флексибилноста на македонската економија во однос на зелениот раст е дискутирана во следниве поглавја: Макроекономија, Вода, Земјоделство, Транспорт, Урбанизам, Загадување на воздухот и Социјални аспекти. Дел 3. Возење на зелениот бран: иновација 23. Дали зелениот раст би можел да биде побрз раст кој создава повеќе работни места? Ако е така, тогаш тоа се должи на најмодерните иновации кои ги зголемуваат глобалните можности за производство. Обемот на можности за секоја земја ќе зависи од колку брзо светот во целина раззеленува и дали таа земја има пристап до глобалното знаење во комбинација со способноста на нејзините фирми да го разберат, прилагодат и употребат тоа знаење. Некои земји нудат примери на најдобри практики за постигнување на целите на зелен раст преку иновации (види 23 (поле за добри практики 1). Енергетскиот сектор најверојатно ќе биде во сржта како на најнапредните така и на преостанатите иновации со кои се прилагодуваат технологиите на локалните услови. Отвореноста за меѓународна трговија и странски директни инвестиции (СДИ) се едни од клучните фактори поврзани со иновациите. Многу зелени технологии се вградени во разни капитални добра, машинерија и друга опрема. Надворешната трговија ги отвора вратите за технолошки напредок бидејќи вградувањето на нови технологии во увезените добра помага во насока на модернизирање на постоечките резерви на капитал, а новите пазари нудат можности за остварување на заштеди од зголемен обем како резултат на проширувањето на извозот. Пристапот до модерни средства за комуникација претставува уште еден значителен фактор на иновација. На крајот, капацитетот на земјата за апсорбирање на знаење, одразен преку карактеристики какви што се расходите за истражување и развој (ИР), процентот на истражувачи во населението и апликациите за патенти, претставуваат критична компонента на потенцијалот на земјата за иновации. Поле за добри практики 1. Постигнување на целите за зелен раст во Норвешка преку политики за иновации и ИР Норвешката стратегија за зелен раст се стреми да ги постигне зелените цели преку иновации и на иновациите гледа како процес на градење креативно општество што во центарот ја става човечката добросостојба и одржливост.* Се дава приоритет на три области на иновации – претприемништвото, растот на бизнисот и градењето иновативно опкружување – а цел се шест сектори: енергетика и животна средина, нафта и гас, здравство, земјоделство, поморство и туризам. Согласно стратегијата, со средства во износ од 80 милиони УСД, беше лансирана нова шема на технологии за животната средина со која се поддржуваат претпријатијата кои спроведуваат пилот истражувања . Поголеми средства за истражување се распоредуваат за развој на еколошки технологии. Основан е Стратешки совет за еколошки технологии и е подготвена национална стратегија за еколошки технологии.** Корисниците на новите технологии се вклучени во развојот на програми за иновација, зголемувајќи го квалитетот на програмите и водејќи кон силна и постојана поддршка од чинителите. Исто така, усвоена е нова стратегија за иновации на Норвешкиот истражувачки совет за 2011 – 2014 година. Во неа се става акцент на иновациите во јавниот сектор и иновациите преку набавки и се фокусира на конкурентните норвешки сектори како што се енергетиката, поморството и рибарството . * Види ја белата книга за иновативна и одржлива Норвешка на норвешкото министерство за трговија и индустрија од 2008 година. ** Towards a New Innovation Policy for Green Growth and Welfare in Nordic Region. 2012. Oslo, Norway: Nordic Innovation. Достапно на: http://www.nordicinnovation.org/Global/_Publications/Reports/2012/2012_02%20Towards%20a%20new%20innovation%20p olicy%20for%20green%20growth%20and%20welfare%20in%20the%20Nordic%20Region.pdf, accessed on 10 July 2013. Извор: Основни информации од Green Growth Best Practice Initiative, Green Growth Best Practice Assessment Report 2013. Seoul: GGBP. 24 Слика 1.10. Република Македонија не е спремна за бран на иновации Глобални врски, спремност за иновации и зелена индустрија Македонија Прилив на СДИ (% од БДП, 2006 -2010) ЕЦА ЕУ ЗСВ Истражувачи во ИР (на Претплатници на милион население) широкопојасен интернет (% од население) Расходи за ИР (% од Извоз на висока технологија БДП) (% од извоз на производи) Извор: Пресметки на персоналот врз основа на Платформата на податоци за развојот на Светска банка. 24. Поврзаноста на Република Македонија со глобалното знаење и спремноста на иновациска револуција се недоволни, според овие показатели. Иако односот помеѓу надворешната трговија и БДП во Република Македонија се зголеми од околу 62 проценти во раните 1990 години до околу 100 проценти во 2010 година, сепак земјата е помалку отворена во споредба со економии како што се Унгарија, Словачка, Чешка Република, Словенија, Литванија и Бугарија. Во изминатите неколку години, Република Македонија привлече СДИ во износ од околу 2 проценти од БДП, што е блиску до просекот во земјите во примерокот, меѓутоа е далеку под нивото потребно за да се постигне забрзан раст предизвикан од инвестиции денес односно силна глобална поврзаност во иднина. Иако потенцијалот на Република Македонија во енергетскиот сектор и во пошироката зелена економија, е значителен, сепак Република Македонија треба да осмисли соодветни политики за да ги искористи овие можности. Во однос на пристапот до модерни комуникации, Република Македонија заостанува зад соседните земји: нивото на претплати на широко појасен интернет (број на претплати на 100 луѓе) е 2,5 пати помало отколку во ЕУ. Република Македонија исто така треба да го зголеми својот капацитет за апсорпција на знаење: во моментов заостанува зад земји како Данска и Швајцарија повеќе од 10 пати во однос на показателот на истражувачи на милион население; има многу ниско ниво на расходи за ИР – најниско ниво на апликации за патенти по број на население во Европа (помеѓу земјите за кои има достапни податоци). Овие прашања, иако се важни, сепак се вон обемот на овој извештај. 4. ПРЕПОРАКИ 25. Оваа активност за утврдување на одредници идентификуваше одредена низа на прашања во рамките на планот за зелен раст, на кои Република Македонија треба да се фокусира додека ги разгледува можните начини како да премине на патека на позелен раст. 25 Мапирањето на Република Македонија во однос на земјите односно групите земји за споредба им овозможува на творците на политиките да ја согледаат релативната положба на земјата во однос на трите аспекти на мерење на ’раззеленетоста‘, и тоа: (i) Колку е зелена? (ii) Раззеленување и (iii) Возење на зелениот бран. Утврдувањето на одредниците е, секако, само почетокот, бидејќи се користат постоечки податоци за, набрзина, да се потенцираат клучните аспекти на одредена земја кои заслужуваат посериозна анализа и разгледување. Понатаму, на земјата која спроведува зелен раст, можеби ќе ѝ биде од полза, од време на време да ги утврди одредниците за да го измери својот релативен напредок. Оваа активност веројатно ќе биде уште покорисна доколку се надополни со локално осмислена рамка на резултати, пополнета со локални детални податоци. Во одредени случаи, можеби е корисно да се развијат и соберат нови и подобри податоци за да се подобри следењето. Со оглед на оваа активност на утврдувањето на одредници, македонската влада може да ја разгледа можноста за користење на овие или слични вакви показатели, како и можноста за развивање на рамка на резултати пополнета со показатели, за да го поддржи спроведувањето на својата Национална стратегија за одржлив развој.31 26. Република Македонија се соочува со бројни предизвици во градењето на својата патека за зелен раст. (i) Една сложена област е неодржливото користење на ресурсите. Македонската економија страна од децении на неодржливо користење на ресурсите вклучувајќи и умерен воден стрес предизвикан од високото ниво на зафаќање на водите, ниското ниво на продуктивност на земјоделството вклучувајќи го тука и нискиот принос од житарките, високото ниво на загадување, недоволната заштита на екосистемите и, од скоро, доста високите стапки на вадење на метали. Творците на политиките треба да согледаат во кои случаи исцрпувањето на природниот капитал во интерес на економскиот раст претставува паметна размена, а во кои случаи тоа не е така. Активноста на утврдување на одредници покажува дека се потребни поголеми инвестиции во одржување и надградување на природните ресурси. (ii) Друга област која претставува загриженост е високиот интензитет на емисиите на македонската економија. За да се излезе од оваа состојба потребни се значителни инвестиции, со тоа што најзначајните капитални расходи најверојатно ќе бидат во транспортот и дистрибуцијата на гас; енергетскиот сектор и 31 Националната стратегија за одржлив развој на Република Македонија (НСОР), усвоена од Владата во 2010 година опфаќа анализа која се протега на 11 сектори и шест теми со цел да се обезбеди интегрирана стратегија насочена кон економскиот раст, грижа за животната средина и социјален напредок, односно комбинација која денес често пати се нарекува ’зелен раст‘. Во стратегијата се наведува дека социјалните, економските цели и целите за животната средина треба да се надополнуваат и да бидат меѓусебно зависни во текот на процесот на развој, концепт кој е сместен во сржта на концептот на одржлив развој . Целта е да се обезбеди ефективна рамка за тоа како да се планира и спроведе одржлив развој, нудејќи севкупна рамка на политики и стратегии во различни сектори. Доставена до ЕУ како дел од условите за кандидатура, НСОР препорача дека владата треба да развие интегриран пристап за изготвување на политики и да се бори против недоволната свест за прашањата поврзани со одржливиот развој. Новата анализа прикажана во овој извештај ќе се употреби за ревидирање на НСОР и изготвување на акционен план со приоритети за спроведување. 26 модернизацијата на големите индустрии; како и градењето на нови објекти за производство на електрична енергија, главно хидро и обновливи видови на енергија. Реформите на политиките се исто така од критично значење за постигнување на намалени емисии во енергетскиот, индустрискиот, транспортниот сектори и кај домаќинствата. (iii) Република Македонија исто така треба да го подобри својот капацитет за прилагодување на климатските промени. Голем дел од потребните подобрувања ќе произлезат природно како дел од зголемувањето на приходите, меѓутоа владата треба активно да управува со веројатните влијанија врз земјоделството, особено поради големиот број на домаќинства кои се сѐ уште зависни од земјоделските приходи. Влијанието на менувањето на климата би требало да биде дополнителен поттик на владата да го модернизира земјоделството, да ја подобри инфраструктурата и да инвестира во вештини. 27. Крутоста на економијата претставува пречка за зелениот раст. Важно за успехот на било какви планови за зелен раст е да се спроведат низа структурни реформи, усогласени со краткорочната агенда за раст на владата, со цел да се надминат преостанатите ригидности на македонската економија – креирање на навистина флексибилен пазар на трудот, подобрување на отвореноста за трговија и продолжување на јакнењето на деловното опкружување и подобрување на инфраструктурата и логистиката. Последниот предизвик, и веројатно најтешкиот, е зголемувањето на поврзаноста со глобалното знаење и поддршката на иновациите, за да се премости јазот до другите европски земји во однос на пристап до модерни комуникации и во однос на поддршката на научното истражувачката работа. Иако списокот на предизвици се чини долг, сепак Република Македонија има и одредени придобивки. Разликите помеѓу високиот економски раст измерен на традиционален начин и пошироката дефиниција на долгорочна добросостојба не се изразени во случајот на Република Македонија; туку има многу надополнување помеѓу краткиот и долгиот рок. Земјата и понатаму спроведува реформи на политиките и структурни реформи кои ќе доведат до подинамичен и поодржлив раст . Нејзината положба во средината на Европа дава значителни економски можности, а нејзините аспирации за членство во ЕУ ги ограничуваат политиките кои можат да се применат и придонесуваат за нивно усогласување со позелените патеки. 27 ПОГЛАВЈЕ 2. КАДЕ ОДИ РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА? ОСНОВНО СЦЕНАРИО ЗА ЕКОНОМСКИ РАЗВОЈ ДО 2050 ГОДИНА 1. РЕЗИМЕ НА ПОГЛАВЈЕТО 28. Сценариото кое предвидува да се продолжи како и досега (ПКД0) без да се земаат предвид климатските промени служи како почетна точка за споредување на економските исходи пред и по преземањето на активности за политики односно пред инвестирањето. Тоа претставува хипотетичка патека која предвидува што би се случило со Република Македонија до 2050 година доколку се продолжи со спроведување на сегашните политики и без да се земе предвид влијанието на менувањето на климата врз економијата. Предложеното сценарио кое предвидува ПКД одразува еден широк консензус дека приходите по глава на жител во Република Македонија постепено ќе ги достигнат нивоата на Европска унија, растејќи, во просек, по годишна стапка од 3,4 проценти во периодот помеѓу 2012 и 2050 година. Овде развиеното основно сценарио до 2050 година иницира одговор на прашањето „Каде оди Република Македонија?“ 29. Придобивките од вкупната продуктивност на факторите се очекува да бидат главниот двигател на растот. Структурните промени во македонската економија ќе се одразат во постепениот премин од примарни сектори, како земјоделство и индустрија, кон 28 услуги, иако Република Македонија ќе задржи поголемо ниво на специјализација во овие сектори во споредба со просечното искуство во ЕУ. Придвижувањето на резултати во насока на помалку интензивни сектори од гледна точка на енергии и емисии, како и зголемувањето на ефикасноста во рамките на секторите ќе го придвижат енергетскиот интензитет и интензитетот на емисија на стакленички гасови на Република Македонија во насока на приближување кон нивоата на ЕУ. Иако сценариото ПКД користи најнови информации и усогласени претпоставки, сепак потребно е ажурирање доколку, во иднина, треба да се спроведе дополнителна анализа. Оваа основа е исто така нецелосна бидејќи не ги согледува штетите на економската активност од менувањето на климата во иднина. 2. ПРЕДИЗВИЦИ ЗА ПОЗЕЛЕН РАСТ Преглед 30. Основното сценарио служи како одредница за споредба на економските исходи пред и по активностите за политиките и инвестициите, меѓутоа тоа претставува чисто хипотетичка патека која предвидува што би се случило доколку не се менуваат политиките или доколку „се продолжи како и досега“ (видете го Поле 2.1 каде е опишано основното сценарио во споредба со зелените сценарија). Во академската литература, проекциите доколку се продолжи како и досега често пати се базираат на екстраполација на историските трендови или пак усвојување на стабилен раст на БДП. Стабилната основна линија, каде сите физички величини растат со претходно определена рамномерна стапка, а релативните цени не се менуваат, го има својството да претставува транспарентна референтна патека за оценување на различните можности на политиките. Сепак, таквата патека е нереална, особено на долг период, со што корисноста за користење на резултатите од овој модел е ограничен на творците на политиките кои имаат потреба од пореални споредби. На пример, кога една земја ќе донесе одлука за остварување на одредена цел за намалување на стакленичките гасови, тогаш таа цел обично се дефинира во однос на одредена основна година, како одреден процент на намалување во однос на таа година . Меѓутоа, таквата дефиниција не укажува многу за тоа колкави предизвици се потребни за да се постигне целта. Она што е битно е големината на намалувањето во споредба со нивото на емисии во целната година, што лежи во иднината. Ова очекувано ниво е работа на проекции, утврдени преку претпоставки за стапката на раст на емисиите доколку не се преземат дополнителни мерки – основната линија на емисиите доколку се продолжи како и досега. Побрз очекуван раст значи побрзо зголемување на емисиите, а колку повисоко е идното ниво на емисии доколку не се спроведуваат климатски политики, толку поригорозни се целите за ефективно намалување на емисиите, а со тоа и трошоците на таквото намалување. Поле 2.1. Основно сценарио како одредница за анализирање на влијанието на „зелените“ интервенции Направена е анализа на сценарија за да се процени влијанието на активностите за ублажување и/или прилагодување во пет меѓусебно вкрстени сектори –вода, земјоделство, енергетика, 29 транспорт и инфраструктура, кои потоа се интегрирани во макроекономската или анализа на ниво на економија. За потребите на анализата се конструирани две почетни сценарија, а потоа две сценарија за политики. Зелени сценарија. Формулирани се две зелени сценарија за политики инвестиции – „зелено“ и „супер зелено“ – по принципот од долу нагоре, базирани на спецификите на секој секот, како дел од секторската анализа. За секој сектор, зеленото и супер зеленото сценарио подразбираат владини политики и инвестиции за решавање на проблемот со ублажувањето на стакленичките гасови и прилагодувањето кон климатските промени. Тие сочинуваат пакет од амбициозни, но практични активности за намалување на емисиите и спротивставување на климатските промени. супер зелените сценарија е многу амбициозни и содржат поскапи пакети на мерки, кои обично бараат поагресивно спроведување на зелените мерки или пак поголем опфат на таквите мерки. Потоа, секторските сценарија се комбинирани во зелени сценарија на ниво на економија. Сценаријата доколку се продолжи како и досега (ПКД) (види поглавја 2 и 3). Сценаријата за политиките (зелените сценарија) се споредуваат со ПКД, односно основното сценарио кое ги екстраполира тековните економски развојни трендови за Република Македонија до 2050 години и ги зема предвид проекциите за климатските промени. Понекогаш наречено сценарио без промена на политиките. Сценариото ПКД се базира на екстраполирање на тековните економски развојни трендови без да ги земе предвид климатските штети (сценарио ПКД0). Меѓутоа, дури си според ПКД, клучната неефикасност во секторите мора да се разреши за да и се овозможи на економијата да постигне целокупна развојна патека. Потоа, сценариото се прилагодува според климатските промени за да се добие крајното сценарио со ПКД. Дали минатото претставува добра патна карта за во иднина? 31. Историските трендови на Република Македонија претставуваа важни влезни параметри во конструкцијата на основното сценарио, а неодамнешните нарушувања на подолгорочните трендови, предизвикани од глобалната криза, ја прават оваа активност уште посложена. Стабилниот раст на Република Македонија за време на периодот пред кризата од 2004 до 2008 година беше проследен од блага рецесија во 2009 година. Потоа, постепеното заздравување до скоро 3 проценти во текот на 2010 и 2011 година беше загрозен од влошувањето на изгледите во Еврозоната. Југоисточна Европа најмногу беше погодена од ова влошување, а растот на БДП на Република Македонија во 2012 година отиде под 0,5 проценти. Без последните две години, просечната стапка на раст на Република Македонија во 2000-тите години би достигнала 3,2 проценти во просек. Сепак, поради напорите за подобрување на деловното опкружување за привлекување инвестиции, изгледите на среднорочниот раст на Република Македонија е релативно позитивен, со тоа што растот се проектира да заздрави во текот на 2013 и 2014 година и да достигне 3,5 проценти во 2015 година. Освен тоа, од една поширока, глобална перспектива и со оглед на искуствата на економиите во источна Азија и одредени земји во Африка, кои остваруваат средно ниво на приходи и кои брз растат, Република Македонија се чини дека 30 поседува значителни резерви кои би можеле да го забрзаат растот на БДП. Слично како и кај другите земји кои, во минатото одеа во насока на членство во ЕУ, Република Македонија може да стекне значителни придобивки од сѐ поблиската економска интеграција со Европа. (видете ја Слика 2.1). Слика 2.1. Неодамнешните турбуленции ги усложнуваат проекциите Неодамнешни и проектирани патеки на раст на БДП и инвестициите, Република Македонија, 2008-2015 година БДП Бруто инвестиции % промена Проекција Извор: Пресметки на персоналот. 32. Економското приближување е реалност за Европската унија. Иако не е постигната согласност дали економското приближување на нациите е воопшто изводливо, сепак Европската унија неоспорно направи силни напори за приближување кон одредени стандарди, на земјите членки, а исто така и на дел од земјите кандидати. Хипотезата на ’фаќање чекор‘ е поттикната од претпоставката дека стапките на раст на продуктивноста се обратно пропорционални на нивоата на продуктивност. Оттука следува дека процесот на меѓусебно приближување произлегува од пониските нивоа на приходи, повисоките нивоа на поврат на капиталот и значителниот потенцијал за подобрување на учеството во работната сила и продуктивноста, додека земјата стекнува придобивки од распространувањето на глобалниот технолошки напредок. Во текот на еден подолг период за проектирање, како што е периодот од 40 години разгледуван во оваа анализа, приближувањето претставува уверлив и практичен пристап до предвидувањето како некоја економија би можела да изгледа во далечната иднина. Што треба да направи Република Македонија за да ја стигне Европската Унија? 31 33. За со тек на време да ги стигне земјите на ЕУ, Република Македонија треба да спроведе повеќе основни реформи, а основното сценарио претпоставува напредок. Низ секторите, најголемото зголемување на продуктивноста имплицитно вклучено во основата ќе дојде од справувањето со трите големи проблеми на македонската економија: (1) застарените и дотраени средства што треба да се ремонтираат или да се заменат; (2) некои цени под нивото што ги покрива трошоците и (3) недоволна правна и институционална рамка. Сите овие реформи ќе бараат поддршка од политиките, а некои ќе бараат и значителни инвестиции. Нивното целосно спроведување е долгорочна задача. 34. Основните средства во секторите се дотраени што води кон намалена продуктивност. Средствата го имаат надживеано својот животен век и со децении не се соодветно одржувани. Во земјоделството ова се однесува на системите за наводнување кои не обезбедуваат соодветно покривање на потребите за наводнување и се дотраени. Истовремено, наводнувањето е основно за проширување на производството на култури со висока вредност што претставува основна цел на реформата на секторот. Во секторот за водоснабдување, системите за снабдување се расипани што предизвикува нередовно снабдување со вода и загуби на вода. Тоа создава економски загуби во економијата, погодувајќи ја продуктивноста на сите сектори што користат вода вклучувајќи ги и домаќинствата. Неквалитетните патишта и железници предизвикуваат проблеми во поврзувањето, негативно влијаат врз безбедноста на транспортот и како резултат на тоа на економијата и наметнуваат дополнителни трошоци. Ова се потенцира и со сè поголемото присуство на стари неекономични патнички возила што го нагласува и проблемот на безбедноста и ги зголемува трошоците за превоз. Кај телекомуникациите, застарените средства негативно влијаат врз постојната и врз идната конкурентност на земјата во сè повеќе технолошки базираната глобална економија. 35. Утврдувањето на цените на клучните инпути под нивото со кое се покриваат трошоците значи високо ниво на субвенционирање, како имплицитно, така и експлицитно, што претставува товар за јавниот сектор и ги обесхрабрува приватните инвестиции. Цените на водата не ги покриваат трошоците за водоснабдувањето што резултира со негативни нето приходи на водоводните претпријатија. Иако со закон е пропишана добра методологија за формирање на цените, таа сè уште не е спроведена. Либерализацијата на гасниот сектор е одложена, а цените на гасот се неефикасни што води кон намалена побарувачка за гас кој може да биде главната компонента во идниот микс од енергенси на Република Македонија, што ќе доведе до намалување на цените на енергијата. Цените на електричната енергија во индустрискиот и во комерцијалниот сектор достигнаа ниво на покривање на трошоците, но процесот на зголемување на цените за домаќинствата запре откако беше направен значителен напредок во периодот 2008 – 2012 година. И цените на централното греење се под нивото кое ги покрива трошоците. 36. Лошата правна и институционална рамка е уште еден проблем што мора да се надмине за да се стигне нивото на продуктивност на ЕУ. Во секторот за снабдување, недостатокот на 32 контрола над подземните води доведе до нивно бесплатно неодржливо искористување од страна на земјоделството, рударството и индустријата. Во земјоделството, расцепканоста на земјоделските стопанства и несоодветниот пазар на земјиште го охрабрија непродуктивното користење на земјиштето. Исто така, нерегулираните и безобѕирни земјоделски практики доведоа до проблеми со плодноста на земјиштето како што се ерозија, штетници во земјата и болести како и загадување на земјата со ѓубрива што сериозно влијае врз земјоделската продуктивност. Во транспортот, скоро и да не постои јавен превоз, вклучувајќи ги и градовите, што го зголемува користењето на приватни возила. 37. Република Македонија е релативно мала и отворена економија; оттука подобрувањето на продуктивноста и проектираните идни намалувања на енергетската и јаглеродната интензивност ќе бидат резултат на трговијата и на прелевањето на технологија од странство. Поради високиот удел на увозот како процент од БДП, капиталните добра во Република Македонија постепено ќе се заменат со поефикасни средства од странство, не секогаш нови, но понови и поефикасни. Под претпоставка дека имаме стапна на амортизација на постојните капитални добра од 5%, вкупните средства во Република Македонија можат да се заменат за 20 години, а оваа генерација да биде во функција следните 20 години. Поради тоа, енергетската и јаглеродната интензивност на економијата треба да се подобри преку трговијата и позитивниот прилив на техонологија од иновациите направени во ЕУ – главниот трговски партнер на земјата – или на други места во светот. 38. Како што ќе биде опишано во одделните поглавја за секој сектор, Република Македонија ќе постигне зголемена вработеност, ќе го забрза долгорочниот економски раст и ќе направи напредок кон условите на ЕУ за прием на земјата во Европа ако се справи со погоре наведените проблеми. Република Македонија веќе се обврза на конкретни планови и распоред на активности во енергетиката, обновливата енергија, конкурентноста и животната средина, преку ратификувањето на Договорот за енергетска заедница на Југоисточна Европа во 2006 година. Активностите во други области ќе бидат додадени на оваа листа на коментари како земјата ќе се приближува до членство во Европската Унија. 3. МЕТОДОЛОГИЈА И ГЛАВНИ НАОДИ Методологија 39. Основното сценарио за Република Македонија 2050 одразува еден широк консензус дека приходите по глава на жител во Република Македонија постепено ќе ги достигнат нивоата на ЕУ, растејќи, во просек, по годишна стапка од 3,4 проценти во периодот помеѓу 2012 и 2050 година. Идните економски трендови во Република Македонија се очекува да ги следат, во поширока смисла, трендовите согледани во земјите кои, во минатото имале слични нивоа на приходи по глава на жител со оние во Република Македонија денес. Овие трендови вклучуваат и придвижување од примарните сектори, како што се земјоделството и индустријата во насока на услугите, брзо зголемување на понудата на работна сила и продуктивноста на работната сила на 33 краток рок, што ќе се смири на долг рок; стабилен раст на вкупната продуктивност на факторите и силни придонеси од капиталот. 40. Придобивките од вкупната продуктивност на факторите се очекува да бидат главниот двигател на растот во Република Македонија до 2050 година. Проектираната траекторија на раст е во согласност со долгорочните стапки на раст на вкупната продуктивност на факторите (ВПФ) од околу 2,3 проценти во Република Македонија и 1,5 проценти во ЕУ. Оваа вторава претпоставка одразува намален потенцијал на раст поради неодамнешната криза. Помали позитивни придонеси треба да произлезат од акумулацијата на капитал во текот на проектираниот период. Позитивен придонес од работната сила се очекува во 2010-тите и 2020-тите години, кога зголемувањата на стапката на вработеност, од сегашното, исклучително ниско ниво (39 проценти во 2010 година) ќе ги надминат негативните ефекти од стареењето на населението. Во наредните две децении, придонесот од работната сила ќе биде негативен, а во истиот тој период стапките на раст на БДП ВПФ ќе станат поумерени. (видете ја Слика 2.2). Слика 2.2. Растот на продуктивноста и капиталните инвестиции ќе бидат најголемите извори на долгорочен раст Расчленување на додадената вредност, годишен раст во % Macedonia: Value Added decomposition, annual growth in 4.0 percent процент 3.0 TFP ВПФ 2.0 Labor сила Работна Capital Капитал 1.0 Value Added Додадена вредност 0.0 1998 - 2010 2011 - 2020 2021 - 2030 2031 - 2040 2041 - 2050 - 1.0 Извор: Макроекономски технички документ. 41. Основното сценарио до 2050 година беше проценето економетриски, врз основа на продолжување на трендовите и процесите на приближување согледани во ЕУ и Република Македонија во изминатиот период. Сценариото доколку се продолжи како порано (пред да се земат предвид климатските промени, односно сценариото ПКД0) претпоставува дека Република Македонија ќе продолжи да се приближува кон економската структура на просечната земја во ЕУ во согласност со патеката која ја изоделе земјите членки на ЕУ во минатото. Со користење на податоците за земјите на ЕУ и Република Македонија за периодот од 1996 до 2006 година и со примена на регресија беше направена проценка на брзината на приближувањето во 11 сектори за 34 параметрите удел на додадена вредност, енергетски интензитет и интензитет на емисии. Долгорочните трендови на раст во земјите на ЕУ 27 се проценети со користење на истите податоци. Потоа беа направени проекции на клучните променливи за ЕУ 27 и Република Македонија до 2050 година, врз основа на трендовите на раст за ЕУ прилагодени врз основа на стапките на приближување за секој сектор. Кога ќе заврши процесот на приближување, т.е. кога земјата ќе го достигне нивото на просечна земја на ЕУ, ќе продолжи да расте и понатаму со просечната стапка на трендот. Главни наоди 42. Структурата на резултатите постепено ќе премине од примарните сектори како што се земјоделството и индустријата во насока на услугите до 2050 година. Овој тренд произлегува од генералниот тренд на растот кој, во минатото, можел да се да се забележи во понапредните земји на ЕУ, како и другите земји со високи приходи надвор од Европа во изминатите децении односно додека приходите се зголемувале. Секторските проекции се направени врз основа на историски податоци, земени како почетна точка и прилагодени во согласност со проектираните стапки на приближување за секој сектор, пресметани со користење на техники на регресија, како што беше претходно наведено. Во согласност со препораките на експертите, беа направени неколку модификации на секторскиот тренд – имајќи предвид дека примерокот на регресијата беше од периодот пред кризата, уделот на финансиски и деловни услуги беше одржуван на стабилно ниво, а не беше зголемен до многу високите нивоа согледани во ЕУ во периодот пред кризата (видете ја сликата 2.3). Слика 2.3. Структурното поместување кон услугите ќе продолжи, но уделот на земјоделството во вкупните резултати и понатаму ќе остане на релативно високо ниво Структура на додадената вредност по сектори Macedonia: structure of Value Added by sector 100% services Other услуги Други services Publicуслуги Јавни 80% Fin. and bus.иservices Финансиски деловни услуги 60% Construction Градежништво Trade Трговија 40% Mining and Рударство и Fuels горива 20% Transport Транспорт Energy Енергија 0% Light industry Лесна индустрија 1998 2006 2010 2014 2022 2026 2030 2038 2042 2046 2002 2018 2034 2050 industry Heavy индустрија Тешка Agriculture Земјоделство Извор: Макроекономски технички документ. 35 43. И покрај придвижувањето до економската структура на ЕУ, секторите како што се земјоделството и индустријата и понатаму ќе многу имаат повисок удел во македонската економија отколку што е случајот во ЕУ денес, а ова ќе се одрази на вработувањето . Уделот на земјоделството и прехранбената индустрија се проектира да се намали од 17 проценти во 2010 година на околу 10 проценти во 2050 година, што претставува ниво трипати поголемо ниво од уделот на земјоделството во ЕУ. Во исто време, уделот на лесната и тешката индустрија ќе се зголеми од 13 проценти на 16 проценти во текот на наредните четири децении, што ги одразува споредбените предности на земјата во овие сектори. На крајот, уделите на градежништвото, јавните, финансиските и другите услуги постепено ќе се зголемува. Овие трендови на додадената вредност, заедно со продуктивноста на работната сила, ќе се одразат на уделите на секторите во вработувањето. Уделите во вработувањето на земјоделството, индустриите и енергетиката се проектирани да се намалат, додека поголеми удели во вработувањето ќе се забележат кај услугите и градежништвото. 44. Енергетскиот интензитет и интензитетот на емисии на стакленички гасови во Република Македонија исто така ќе се приближи до нивоата во ЕУ. Секторите се различни во однос на нивниот енергетски односно јаглероден интензитет (дефинирани како однос помеѓу потрошувачката на енергија односно емисиите на стакленички гасови и додадената вредност во одреден сектор). За да се произведе една единица производ од тешката индустрија обично е потребно повеќе енергија (а, оттука, и повеќе емисии) отколку кај услугите . Проекциите на енергетскиот интензитет и интензитетот на емисиите за Република Македонија во 2050 година се релативно конзервативни и претпоставуваат постепено подобрување на нивоата на енергетски односно јаглероден интензитет со тек на времето. Придобивките од зголемување на ефикасноста ќе бидат побавни во претстојните години во споредба со придобивките кои Република Македонија ги оствари во изминатата деценија. Сликата која ја одразува енергетскиот односно јаглеродниот идентитет во иднина, прикажува делумно одвојување на енергијата и емисиите на стакленички гасови од растот на БДП, бидејќи емисиите ќе растат, но побавно отколку резултатите . (видете ја слика 2.4). 36 Слика 2.4. Енергијата и емисиите ќе бидат делумно одвоени од растот на БДП Додадена вредност, потрошувачка Macedonia: на енергија Value Added, и емисија energy наGHG use, and стакленички гасови, 2010 г.=1 emissions, Year 2010=1 3.9 4.0 3.5 3.2 3.0 Value Added Додадена Energy Енергија Emissions Емисии вредност 2.5 2.1 2.0 1.5 1.0 0.5 1998 2002 2006 2014 2018 2026 2030 2038 2042 2046 2050 2010 2022 2034 Извор: Макроекономски технички документ. 45. Проектираните подобрувања на енергетската односно јаглеродната ефикасност во наредните 40 години, во најголем дел, ќе бидат канализирани преку увозот на инвестициски добра (со вградени нови технологии). Со робустен економски раст до 2050 година, додадената вредност во Република Македонија треба да се зголеми за четири пати, користењето на енергијата за трипати и емисиите за двапати, во споредба со 2010 година. Како мала отворена економија, Република Македонија ќе стекне придобивки од новите технологии развиени на друго место, дури и без усвојување на најнапредните технологии, бидејќи секоја нова сорта капитал обично е енергетски поефикасна од претходната. 4. ПРЕПОРАКИ 46. Сценариото доколку се продолжи како и досега претставува темел на било која анализа на алтернативни патеки на политики односно инвестиции. Бидејќи основната линија е толку важна за резултатите од анализата, особено е важно начинот на конструирање да биде транспарентен, често пати да се ажурираат претпоставките, како што се цените на енергијата во светот, како и да се испитаат можностите за алтернативни основни линии. Сценариото треба да се ажурира секогаш кога неговите претпоставки ќе станат застарени или секогаш кога творците на политиките односно аналитичарите ќе ги промена своите гледишта во однос на најверојатната насока на економијата доколку воопшто не се сменат политиките. Она што е важно е дека сценариото ПКД0 не претставува точно предвидување на иднината сѐ додека не се вгради веројатното влијание на климатските промени врз економските средства и активности. (Видете го наредното поглавје). 37 ПОГЛАВЈЕ 3. КАКО МЕНУВАЊЕТО НА КЛИМАТА ЌЕ ВЛИЈАЕ НА ИДНИНАТА НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА? ОСНОВА ОСЕТЛИВА НА КЛИМАТСКИТЕ ПРОМЕНИ 1. РЕЗИМЕ НА ПОГЛАВЈЕТО 47. Едно поцелосно сценарио доколку се продолжи како и досега (ПКД) почнува со сценариото ПКД0, опишано во поглавјето 2 и има за цел да ги опфати главните елементи на влијанието на проектираните климатски промени врз економијата на Република Македонија до 2050 година32. Основата која ги занемарува климатските штети во наредните 40 години би била неточна. Климатски чувствителното сценарио со ПКД соодветно ја утврдува основата според која треба да се проценат мерките за прилагодување потребни за закрепнување од таквите штети и го разрешува важното прашање, „Како климата што се менува ќе влијае врз иднината на Република Македонија?“ 48. Проектираните климатски промени ќе влијаат на економијата на Република Македонија главно како директен шок во земјоделството и придружните влијанија кои ќе произлезат за другите сектори на економијата, а во помал степен поради загубите 32 Видете го поле А и поле 2.1 каде се опишани сценаријата за моделирање во оваа студија. 38 предизвикани од екстремни временски настани. Сѐ поголемите недостатоци на вода ќе ги намалат приносите од културите и приходите од земјоделството. Овие загуби се проектира да се зголемат во апсолутни бројки, но ќе се намалат како дел од БДП поради сѐ помалата улога на земјоделството во наредните четири децении. Како што земјата ќе станува посува и потопла, ризикот од поплави ќе се намали, но ризикот од пожари ќе се зголеми. Поради климатските промени, нивото на БДП во 2050 година се проценува на околу 0,6 проценти под нивото на сценариото ПКД. 49. Сценариото ПКД претставува подобрување во однос на основата со тоа што ја приближува основата до веројатната еволуција на македонската економија доколку нема никакви промени на политиките. Сепак, освен несигурноста на едноставната основа, вградувањето на одредени главни патеки на климатските промени во сценариото ја зголемува сложеноста на предвидувањето и многу го зголемува степенот на несигурност околу ова сценарио. 2. ПРЕДИЗВИЦИ ЗА ПОЗЕЛЕН РАСТ Преглед 50. Промените на климата се очекува да предизвикаат штета на економиите. Овие штети можат да произлезат од екстремните временски настани: ненадејно зголемување на поплави и бури, топлотни бранови и неконтролирани пожари и зголемување на нивото на морето; како и придружни настани како што е раширувањето на болести. Штетата може да се одрази во намалување на продуктивноста поради, на пример, сѐ поголемите недостатоци на вода. Штетите може да ги погодат луѓето директно, нивните куќи и нивниот имот, или пак инфраструктурата и капиталот. Проценките за светските трошоци за светскиот БДП во 2050 година поврзани со климата што се менува генерално не надминуваат 2 проценти. Влијанието на климата што се менува врз Балканскиот полуостров, за кое досега се направени малку анализи, може да се очекува да личи на она во медитеранскиот регион, каде економските загуби до 2080ите години се проектирани да не надминат 1,5 проценти од БДП.33 51. Иако загубите на БДП поради климатските промени за Република Македонија претходно не биле квантифицирани на национално ниво, географската широчина и географијата на земјата би покажале дека со климата во иднина ќе доминираат порастот на температурите и помалите врнежи проследени со поекстремни временски услови. Пооскудните водни ресурси и потоплите лета би можеле да го загрозат земјоделството, голем работодавач и важен економски сектор во денешната Република Македонија и би можеле да имаат директно влијание. Попроменливото време би ги зголемило штетите за инфраструктурата и луѓето од екстремни временски услови како што се поплави, суши и шумски пожари. 33 За преглед на светските проценки, види ги техничките извештаи за макроекономско моделирање. 39 52. Сценариото доколку се продолжи како и досега, изведено во поглавје 2 не е точна основна линија за растот на Република Македонија во иднина бидејќи ги занемарува влијанијата на климатските промени врз успешноста на економијата. Иако вградувањето на климатските промени во сценаријата за раст е тешка задача за која не постои усогласена методологија, доколку тоа не се направи би било многу тешко да се согледаат позитивните влијанија на политиките и инвестициите за прилагодување, што претставува клучен елемент на патеката на зелениот раст. Целта на овие инвестиции е враќање на дел од загубените резултати и вработување предизвикано од климатските промени. 3. МЕТОДОЛОГИЈА И ГЛАВНИ НАОДИ Методологија 53. Беа развиени климатски сценарија за во иднина кои предвидуваат зголемување на температурите и намалување на врнежите. Климатските основи беа развиени со користење на климатски податоци за секој од 16-те речни сливови на Република Македонија, изведени од месечните историски забележани податоци за температури и врнежи од 22-те метеоролошки станици во земјата за периодот од 1961 до 2000 година. На основите беа додадени проекциите на промените на температурите и врнежите добиени од Моделите на глобална циркулација (МГЦ) за да се создадат дневни и месечни временски низи на податоци за климата во иднина од 2011 до 2050 година. Употребени се три климатски сценарија – со мало влијание, средно влијание и големо влијание – врз основа на најпозитивните, средните и најнегативните промени во индексот на влажност на климата (мерка за сувост) од основата до 2050 година за 56-те расположливи комбинации помеѓу МГЦ и сценаријата кои ги користи меѓувладиниот панел за климатски промени (МПКП). (Видете ја сликата 3.1). 40 Слика 3.1. Најверојатно иднината ќе биде потопла и посува Три сценарија за температурите и врнежите во иднина до 2050 година Температура за континенталната АЕЗ Основа Ниско Средно Високо Температура (оС) Врнежи за континенталната АЕЗ Врнежи (мм) Деценија Основа Ниско Средно Високо Деценија Извор: Технички документ за секторот на води; технички документ за земјоделскиот сектор. 54. Беа разгледувани два вида на загуби од менувањето на климата – од екстремни временски настани и од земјоделство. Пристапот со користење на функција за производство се покажа корисен аз проценување на влијанието на климатските промени врз економијата на Република Македонија. Имајќи ја предвид таа рамка, Екстремните временски настани се смета дека ќе причинат најмногу штета на физичкиот капитал – објектите и машинеријата потребни за производство. Од друга страна, постојат загуби во земјоделството кои директно им штета на културите и производството во тој сектор. Како последица, текот на БДП во земјоделскиот сектор треба да се прилагоди во согласност со очекуваните загуби. Земјоделските загуби беа проценети со користење на поврзана низа на модели. Климатските проекции од МГЦ беа употребени за проценка на истекувањата, приносите од културите и побарувачката за наводнување и останатата побарувачка на секторот за вода, вклучувајќи и хидроенергија. Исходите од оваа група на модели – приходи од производството на култури и хидроенергија – потоа беа преведени во влијанија врз БДП. (Видете го поглавје 4). Идните загуби од екстремните временски настани за Република Македонија беа приближно утврдени со користење на податоците за балканските и 41 медитеранските земји, како и глобални податоци од базата на податоци ЕМ-ДАТ.34 За пресметките на загубите од поплави, беше земена предвид нормална логаритамска дистрибуција со очекување на загуби по поплава од околу 0,88 проценти од БДП, додека за неконтролираните пожари беше употребена општата дистрибуција на екстремни вредности, претпоставувајќи просечен трошок на неконтролираните пожари од 0,26 проценти од БДП. Неконтролираните пожари се поврзани со годишниот максимум на последователни суви денови. Врз основа на претпоставката дека вакви неконтролирани пожари настануваат доколку годишниот максимум на последователни суви денови е поголем од 40, веројатноста дека ќе има загуби значително ќе се зголеми во наредните неколку децении. Главни наоди 55. Климатските промени најверојатно најмногу ќе влијаат врз економијата на Република Македонија преку водоснабдувањето, преку промените на количините на врнежи како временската и просторната распределба на врнежите. Промените на температурата се исто така важни за утврдување на расположливата вода во земјата, бидејќи повисоки температури предизвикуваат повисоки нивоа на испарување кај природните езера и вештачките акумулации. Климатските промени исто така влијаат на побарувачката за вода во земјоделскиот и општинскиот сектор, како и за термоелектраните. Потребите за наводнување на културите се погодени како од температурите така и од врнежите, бидејќи побарувачката за вода е директно поврзана со приносот од културите и со евапотранспирацијата. Климата исто влијае и на временската распределба на побарувачката за вода. Неодамнешното затоплување доведе до повисоки температури во пролетта. Како резултат на тоа, културите во Македонија веќе неколку години наназад почнуваат да бараат вода во април наместо во мај, а побарувачката за вода достигнува своја најголема вредност во јуни наместо во јули – а освен тоа, голем дел од побарувачката за вода се одржува дури и до крајот на август. Понатамошното затоплување ќе доведе до влошување на овие промени. Општинската побарувачка за вода се зголемува во текот на топлите месеци, за пиење, капење, чистење и за наводнување на градините и тревниците. Кај термоелектраните, каде водата се користи за ладење, повисоките температури во реките може да доведат до намалување на ефикасноста на водата како медиум за ладење. 56. Загубите во земјоделството ќе настанат главно поради проектираниот воден дефицит. Откога ќе се преведат во протоци на вода, предвидените промени на климата од Слика 3.1 се предвидува да го намалат годишното истекување за 18 проценти во споредба со основата, до 2050 година. Побарувачката за вода за други потреби подразбира зголемено користење на вода од страна општината и индустријата, побарувачка за наводнување, побарувачка за хидроенергија и протоци за гарантиран еколошки минимум. Незадоволената побарувачка создава секторски 34 База на податоци за вонредни настани, одржувана од страна на Центарот за истражување на епидемиологијата на несреќите на СЗО (ЦИЕН). 42 загуби, кои може да се преведат во промени на БДП и вработувањето. Треба да се забележи дека иако апсолутните вредности на земјоделските загуби по вработено лице и понатаму се зголемуваат до 2040 година, сепак тие загуби сочинуваат сѐ помал дел од БДП (бидејќи земјоделството зафаќа сѐ помал дел од вкупните резултати). (слика 3.2).35 Слика 3.2. Иако загубите во земјоделството по вработен растат, уделот на загубите во БДП опаѓа бидејќи земјоделството има сè помал удел во вкупното производство. Земјоделски загуби како процент од БДП (лева оска) и по вработено лице (десна оска) % од вкупниот БДП ЕУР 2010, ПКП, по вработено лице Извир: Резултати од моделот на секторот водоснабдување и пресметки на персоналот. 57. Видовите на екстремни временски настани во однос на кои Република Македонија е изложена на најголем ризик ќе се менуваат од поплави до топлински бранови и неконтролирани пожари. Анализата на дистрибуцијата на годишните температури и врнежи укажува на тоа дека Република Македонија ќе биде посува и потопла (слика 3.3). Врз основа на оваа проекција, поплавите ќе настануваат поретко, а топлинските бранови и неконтролираните пожари ќе настануваат почесто отколку што е тоа сега случај. Климатските модели предвидуваат значително поместување на годишните максимуми на бројот на последователни суви денови, што е тесно поврзано со неконтролираните пожари. Ова поместување е толку важно што укажува на 35 Видете го поглавјето 4 за вода. 43 тоа дека очекуваните загуби од неконтролирани пожари ќе бидат скоро еднакви на загубите од поплавите до 2050 година. Слика 3.3. Се проектира дека Република Македонија ќе стане посува и потопла Поместување на општата дистрибуција на екстремни вредности на максималниот годишен број на последователни суви денови (со врнежи помали од 0,5 мм ) Извор: Макроекономски технички документ. 58. Во сценариото ПКД, нивото на БДП во 2050 година се проценува на околу 0,6 проценти под сценариото ПКД0, додека загубата на физичкиот капитал достигнува околу 0,2 проценти во однос на делумната основа изведена во претходното поглавје. Зголемувањето на трошоците на неконтролираните пожари се надоместува со сè поумерените и поретките поплави во иднина, што доведува до уништување на сè помалку физички капитал и до мало надополнување на БДП. Во исто време, сè почестите и потешките суши доведуваат до значителни загуби во земјоделството (види слика 3.4). 44 Слика 3.4. Проектираните климатски промени, вклучувајќи ги и екстремните временски настани водат кон пад на БДП од 0,6 проценти. Разлика кај БДП и екстремните временски настапни помеѓу ПКД и ПКД0 Екстремни настани Земјоделство Вкупно Забелешки: ПКД е сценариото доколку се продолжи како и досега, земајќи ги предвид влијанијата од климатските промени. ПКД0 е сценариото доколку се продолжи како и досега без влијанието на климатските промени. Извор: Макроекономски технички документ. 4. ПРЕПОРАКИ 59. Овие резултати укажуваат дека во наредните неколку децении, заштитата од сушите и неконтролираните пожари ќе биде од сѐ поголема важност. Поголема е веројатноста дека земјоделците ќе претрпат големи загуби на културите поради сушите. Иако македонската економија ќе расте, и со тоа загубите ќе бидат помалку видливи за просечниот жител, сепак овие загуби сè поинтензивно ќе ги погодуваат земјоделците. Бидејќи земјоделците се најсиромашната група на општеството, треба да се посвети поголемо внимание на осмислување на политики и програми за нивна заштита од значителни загуби на приходите како последица од тешките суши кои ќе настануваат сѐ почесто во иднина. (видете го поглавје 5). Понатаму, во претстојните години, треба да се посвети поголемо внимание на заштитата на луѓето и капиталот од неконтролирани пожари. 60. Сценариото ПКД претставува подобрување во однос на основата со тоа што ја приближува основата до веројатната еволуција на македонската економија доколку нема никакви промени на политиките. Сепак, освен несигурноста на едноставната основа, вградувањето на одредени главни патеки на климатските промени во сценариото ја зголемува сложеноста на предвидувањето и многу го зголемува степенот на несигурност околу ова сценарио. МГЦ содржат високо ниво на несигурност во однос на идните нивоа на емисии и влијанијата на концентрациите на емисиите врз климата, а особено на ниво на одредена земја. Податоците за распределбата на загубите од екстремните настани – особено поплави и неконтролирани пожари на Балканот – се ограничени. Творците на политики треба да имаат доверба во сценариото ПКД, 45 доколку истото се користи за да се спроведе анализа на политики, а корисно би било да се спроведе и анализа на осетливост и ажурирање доколку ова сценарио се користи за подолг период. 46 ПОГЛАВЈЕ 4. ДАЛИ НЕДОСТАТОКОТ НА ВОДА ЌЕ ГО ОГРАНИЧИ РАСТОТ? 1. РЕЗИМЕ НА ПОГЛАВЈЕТО 61. Постоењето на сектор за водоснабдување кој добро функционира во Република Македонија е од основно значење за економијата, особено за земјоделството, но проектираните климатски промени ќе го продлабочат недостигот на вода. Постојното ниво на зафаќање на вода доведува до умерен стрес на ограничените водни ресурси кои ги има земјата, со тоа што климатските промени уште повеќе ја влошуваат состојбата. Средствата во секторот за водоснабдување, вклучувајќи ја и инфраструктурата за наводнување, се стари, несигурни и запуштени; а сезонскиот недостиг во водоснабдувањето ја намалува продуктивноста на сите сектори кои трошат вода. Акумулираниот заостаток на одржувањето и рехабилитацијата на инфраструктурата во секторот за водоснабдување сега изнесува скоро 4 проценти од БДП. Земјоделството, рударството и индустријата во обид да ги избегнат економските загуби поради нередовното снабдување од комуналните претпријатија за водоснабдување се свртеа кон широко распространето и неодржливо користење на подземни води. Овие предизвици го поставуваат важното прашање, „Дали недостигот на вода ќе го ограничи растот?“ 62. Анализата има за цел да ги оцени зелените политики и инвестиции (за прилагодување) врз секторот за водоснабдување и двата главни сектори кои трошат вода 47 – земјоделството и енергетиката36. Во анализата се користат неколку меѓусебно поврзани модели: Модели на глобална циркулација (МГЦ), модел за оценување и планирање на водите (WEAP), модел за истекување на водите (CLIRUN) и модел за земјоделски принос (AquaCrop). Две зелени сценарија (за прилагодување) се споредени со сценариото со продолжување како и досега. Зеленото сценарио претпоставува политики и инвестиции согласно условите за членство во ЕУ, вклучувајќи и повеќе хидро енергија за да се исполнат обврските за ублажување, инвестиции во акумулации, зачувување на водата, надградба на наводнувањето и одводнувањето и подобрени сорти на земјоделски култури. Супер зеленото сценарио опфаќа поамбициозни мерки за прилагодување вклучувајќи и значителна нова инфраструктура за наводнување. Анализата утврди дека ако не се преземат мерки за прилагодување веројатно ќе има недостиг на вода во сите сектори што користат вода. Натпреварот за вода помеѓу земјоделството (особено со сè потоплата и посушна клима), електроенергетскиот сектор (за хидро енергија, критичен елемент за електроенергетски систем со пониски емисии и за ладење на термо централите) и индустријата и општинскиот сектор ќе претставува тешка одлука за македонските креатори на политики до 2020 година освен ако не се засили ефикасноста и кај побарувачката и кај понудата. 63. Во иднина ќе се влоши недостигот на вода; а и покрај активностите за прилагодување ќе опстојат јазовите помеѓу понудата и побарувачката, особено за некои сливови. Генерално, јазот помеѓу побарувачката и понудата во секторот на водите мора да се управува преку зелени активности во сите сектори што користат вода со голем акцент на подобрувањето на ефикасноста и зајакнувањето на зачувувањето на водата. Зелените активности можат само умерено да ја намалат побарувачката за вода за наводнување, но со големи варијации помеѓу сливовите. Во наводнувањето, Зелените инвестиции (за прилагодување) ќе ја намалат побарувачката за вода преку спроведување на подобрувања на наводнувањето на ниво на слив и надградба на инфраструктурата за одводнување, замена и рехабилитација на запуштената опрема на инфраструктурата за наводнување и создавање на нов систем за наводнување, кој би бил соодветен за современиот систем на земјоделство. И покрај мерките за прилагодување, климата што се менува ќе влијае врз достапноста на вода за ладење на некои термоелектрични централи, а експанзијата на хидро енергијата што ќе помогне да се исчисти енергетскиот сектор нема да биде можна без координирани мерки за штедење вода во сите сектори. Со амбициозната супер зелена програма за прилагодување, со 2050 година, може да се преполови незадоволената побарувачка за вода. Спроведувањето мерки за зачувување на општинската и индустриската вода се критични. Најголемите придобивки ќе дојдат од обединувањето на погоре опишаните инвестиции и политики , со тоа зголемувајќи ги нивните поединечни придобивки. Се поголемиот недостиг на вода може да се 36 Истото моделирање беше применето и кај анализата на земјоделскиот сектор, а во поглавје 5 се дадени подетални исходи за земјоделството. 48 реши, прво преку намалување на неефикасноста во цените и регулирање на подземните води и преку рехабилитација и одржување на постојната инфраструктура. Сè поголемиот сезонски недостиг може да се разреши преку инвестиции во поголеми акумулации (за наводнување и хирдо енергија), додека генералниот недостиг во идните децении може да се реши со охрабрување на зачувувањето на водата. 2. ПРЕДИЗВИЦИ ЗА ПОЗЕЛЕН РАСТ Преглед 64. Со топлите и сушни лета и до некаде ограничените водни ресурси, Република Македонија има потреба од сектор на води37 кој може да го одржи земјоделството, но и да ѝ обезбеди ресурси на индустријата и вода за пиење за општините 38. Наводнувањето е од критично значење за земјоделството, особено бидејќи сегментите на голема додадена вредност се главно поврзани со интензивно наводнувани култури39. Во исто време, најголем дел од водата за наводнување се користи за производство на ориз, што е многу интензивно наводнувана култура со мала вредност по површина на земјиште и многу мала вредност по единица на потрошена вода за наводнување. Побарувачката за вода за наводнување е висока и го прави земјоделството сектор кој троши најголеми количини на вода во Република Македонија со 43 проценти од вкупните зафаќања на слатка вода. По него следи општинскиот сектор кој сочинува 29 проценти од зафаќањата на вода, по што следи индустријата која троши 27 проценти од вкупните искористени количини на вода, особено рударството, металургијата хемиската и текстилната индустрија. Преостанатиот 1 процент се однесува на ладењето во термоенергетскиот сектор (Слика 4.1). Освен овие сектори на економијата кои користат вода, планинскиот пејзаж на Република Македонија веќе долги години поддржува производство на хидроенергија, што и понатаму претставува важен извор на електрична енергија и сочинува 20 проценти од вкупното производство на електрична енергија40. Исто така, екологијата на водотеците потребно е да се обезбеди одредени ниво на проток дефинирано со постоечките норми на животната средина за одржување на екосистемот. 37 Секторот за водоснабдување е дефиниран така да ги вклучува влијанијата поврзани со водоснабдувањето врз земјоделството (особено наводнување, но исто така и ефикасноста на користењето на водите и одводнувањето), енергијата (главно хидроенергијата) и општинското односно индустриското водоснабдување. 38 Проблемите со општинското водоснабдување се разгледани во поглавје 8 за урбани аспекти. 39 Повеќе информации за наводнувањето може да се најдат во поглавје 5 за земјоделство . 40 Повеќе информации за хидроенергијата може да се најдат во поглавјето за енергетика . 49 Слика 4.1. Земјоделството е најголемиот сектор кој троши вода Вкупни годишни зафаќања на води во Република Македонија, по сектор Земјоделство Општини Индустрија Електрична енергија Извор: Технички документ за земјоделскиот сектор. 65. Постојното ниво на зафаќање на водите предизвикува умерен стрес на водите, а релативно ниското ниво на национални водни ресурси ја зголемува потребата за преземање на мерки за прилагодување секторот на водите. Годишните зафаќања на слатки води како процент од вкупните внатрешни водни ресурси – 16,1 проценти – за става Република Македонија во категоријата на земји со умерен воден стрес, укажувајќи на тоа дека можеби се потребни подобрувања во водоснабдувањето и управувањето со побарувачката, како и инвестиции во основните средства во овој сектор 41 . Нивото на зафаќања на количини на слатка вода во Република Македонија е исто така високо во регионот, односно 40 проценти над просекот во земјите за споредба (Слика 4.2). Тоа е движено од релативно ниското ниво на вкупни водни ресурси по глава на жител во Република Македонија. 41 Овој показател е под значително влијание од големината на водните ресурси на земјата; според тоа податоците покажуваат многу повеќе во случај кога земјите се наоѓаат на краевите на скалата на вкупни ресурси: недостаток или изобилие, додека пак Република Македонија е во средината на опсегот. 50 Слика 4.2. Нивоата на зафаќање на водите создава умерен стрес на водите Годишни зафаќања на слатки води % од внатрешните ресурси Забелешка: Непондерирани просеци за ЕЦА, ЕУ и ВСЗ Извор: база на податоци за ИУЖС 2012 66. Многу од средствата во секторот на водите се стари, несигурни и дотраени, а системот за наводнување е застарен. За економијата најштетна е состојбата на средствата за наводнување бидејќи наводнувањето е клуч за денешното земјоделско производство како и за проширеното производство на земјоделски култури со висока вредност кои се сметат за компаративна предност на Република Македонија. Од 1980ите години, наводнуваните површини во земјата се намалија и голем дел од инфраструктурата за наводнување е напуштен. Во моментов само една четвртина од земјиштето што може да се наводнува е наводнувано,42 а голем дел од наводнувањето зависи од локалните бунари за дополнителна вода. 43 Голем дел од постојната инфраструктура за наводнување често не е во функција, лоцирана е премногу далеку од полињата и има застарена опрема како што се приклучоци за вода дизајнирани за земјоделството од средината на ХХ век. 67. Заостатокот на севкупното потребно одржување и рехабилитација на инфраструктурата во секторот за водоснабдување изнесува 186 милиони УСД или 3,8 проценти од БДП. Владата нема можности за финансирање на рехабилитацијата на инфраструктурата за водоснабдување од раните деведесетти години. И комуналните претпријатија за водоснабдување немаат ресурси за оваа намена, бидејќи тарифите за води не го покриваат трошоците за водоснабдување и 42 162.500 ha имаат или имале инфраструктура за наводнување, но само 127.000 ha се сметаат погодни за наводнување, а 33.000 ha се наводнуваат. Види Светска банка (2011). 43 Податоците за подземните води се многу оскудни. Проценките укажуваат дека до половина од наводнуваните површини се потпираат на подземни извори (локални бунари). 51 комуналните претпријатија имаат негативни нето приходи. Вкупниот финансиски јаз на комуналните претпријатија за водоснабдување изнесува 18,6 милиони УСД/годишно или 0,4 проценти од БДП. Сепак, комуналните претпријатија се реформираат, а новите водостопанства функционираат подобро отколку нивните претходници односно агенциите за управување со водите (АУВ). Со Законот за водостопанствата се предвидени многу од потребните реформи, вклучувајќи и добра тарифна методологија. Сепак, има уште многу работа. Иако тарифите за вода треба да се преструктурираат за да се обезбеди враќање на трошоците и да се елиминира вкрстеното субвенционирање на долг рок, сепак субвенциите од владата се потребни на краток рок. 68. Нередовното снабдување од водоводните претпријатија го натера корисниците во земјоделството, рударството и индустријата екстензивно да ги користат подземните води . Во последните години низ целата земја се направени непознат број бунари и многу корисници, вклучувајќи и големи земјоделски и индустриски концерни се потпираат на нерегистрирани бунари за сопствени потреби. Не се мери потрошувачката на подземните води, а бунарите не се регулирани. Големината на подземните аквифери не е проценета, но се знае дека на некои локации водните површини опаѓаат, што сигнализира дека ако се продолжи со оваа практика подземните аквифери ќе бидат исцрпени. За надминување на овој проблем, потребно е да се направи проценка на потребите за аквифери, да се воспостави национален регистер на бунари за подземни води, да се воспостави националната мрежа за следење на подземните води и да се создаде систем на дозволи/тарифи за подземни води.44 Справување со неефикасноста во секторот во контекстот на зелен раст45 69. Се проектира дека климатските промени ќе го влошат недостигот на вода, ставајќи ги секторите што трошат вода во срцето на ранливоста од климатските сектори. Идните временски услови се очекува да ја намалат понудата, а да ја зголемат побарувачката за вода. Недостигот на вода веќе претставува проблем во југоисточниот дел на земјата, односно областа каде веќе се случува дезертификација (областа Криволак се карактеризира со полу сува клима), како и во североисточниот дел. Наводнувањето во југоисточниот дел редовно се прекинува. Општинското водоснабдување во градовите Неготино, Кавадарци и Радовиш на југоистокот, како и во Куманово во североисточниот дел, е честопати прекинато поради недостиг на водни ресурси. Во некои региони водните ресурси се богати, но двојните ефекти на климатските промени врз понудата и побарувачката имаат потенцијал да предизвикаат недостиг на вода дури и во регионите што 44 Иако податоците се непотполни, се проценува дека бунарите даваат околу 20 проценти од вкупната индустриска и општинска вода. Во некои области од земјата се преценува дека половина од наводмувањето доаѓа од подземните води. 45 Врз основа на: „Water Security in South-east FYR Macedonia through Strengthening of Water Economies, World Bank, May 2011“ 52 порано имаа вишоци. На пример, веројатно е дека Струмица и Гевгелија, во југоисточниот дел ќе почнат да се соочуваат со сезонски прекини во текот на наредната деценија. (Види поглавје 3 каде е дадена дискусијата за штетите од климата.) 70. Климатските промени ја зголемуваат побарувачката за вода во земјоделството, општинскиот сектор и термоенергетскиот сектор. Потребите за наводнување на културите се погодени како од температурите така и од врнежите, бидејќи побарувачката за вода е директно поврзана со приносот од културите и со евапотранспирацијата. Климата исто влијае и на временската распределба на побарувачката за вода. Неодамнешното затоплување доведе до повисоки температури во пролетта. Како резултат на тоа, културите во Македонија веќе неколку години наназад почнуваат да бараат вода во април наместо во мај, а побарувачката за вода достигнува своја најголема вредност во јуни наместо во јули – а освен тоа, голем дел од побарувачката за вода се одржува дури и до крајот на август. Понатамошното затоплување ќе доведе до влошување на овие промени. Општинската побарувачка за вода се зголемува во текот на топлите месеци, за пиење, капење, чистење и за наводнување на градините и тревниците. Кај термоелектраните, каде водата се користи за ладење, повисоките температури во реките може да доведат до намалување на ефикасноста на водата како медиум за ладење. 71. Хидроенергијата игра посебна улога во позеленувањето на растот во Република Македонија обезбедувајќи клучен извор на чиста енергија за ублажување на стакленичките гасови иако се соочува со ограничувања од недостигот на вода како резултат на климатските промени. Зголемениот капацитет на хидроенергијата ќе значи намалување на емисиите од централите на лигнит и дизел. Меѓутоа, мора да се одржи доволен проток на водата за хидроелектричните централи да можат да го произведат планираното ниво на енергија. Ова вкрстување на ублажувањето и прилагодувањето и интеракциите помеѓу секторот на водите и клучните сектори што користат вода – земјоделството, енергијата, индустријата и општините и домаќинствата – создава комплексност во проценувањето на патеката на зелен раст. 72. Постигнувањето на поголема ефикасност на користење на водите е еден од клучните фактори на секоја стратегија за зелен раст. Мерките за прилагодување во секторот на водите, почнувајќи од политиките, инвестициите и градењето институции за подобрување на ефикасноста на секторот и конзервирање на водоснабдувањето, ќе бидат ’рбет на зелените сценарија (за прилагодување) во земјата. Проблемите кои треба да се решат се запуштената инфраструктура и ограниченото финансирање на нејзината рехабилитација и модернизација, несигурно водоснабдување, и финансиската и оперативната неефикасност на комуналните претпријатија. Сето тоа е закана за економската продуктивност во земјоделскиот, елекроенергетскиот и индустрискиот сектор и ги погодува домаќинствата во регионите сиромашни со вода. Поефикасното користење на водата ќе резултира со понизок притисок врз веќе напрегнатите водни ресурси. Подобрената инфраструктура за наводнување и за општинска и индустриска вода, 53 во комбинација со поефикасни водоводни претпријатија, ќе значи намалена/контролирана побарувачка за вода и субвенции за секторот на водите. 73. Аранжманите за прекугранични протоци исто така се критичен елемент во утврдувањето на расположливоста на вода во Република Македонија, бидејќи речниот слив на Вардар се протега и во Грција. Иако не постојат формални договори за прекугранични водотеци во Грција, сепак истекувањето на водите во Грција претставува важен аспект на меѓународната соработка помеѓу двете земји. 3. МЕТОДОЛОГИЈА И ГЛАВНИ НАОДИ46 Методологија 74. Целта на анализата беше да се процени влијанието на „зелените“ политики и инвестиции (за прилагодување) врз секторските исходи во секторот за водоснабдување и двата главни сектори кои трошат вода – земјоделството и енергетиката – како и да се обезбеди финансиска проценка на предложените можности за инвестирање во инфраструктурата за водоснабдување и земјоделство. Влијанието на зелените политики и инвестиции беше оценето со споредба на две зелени сценарија (за прилагодување) со исходите од основното сценариото доколку се продолжи како и досега (ПКД)47. Треба да се забележи дека сценариото со ПКД веќе вклучува како климатските промени ќе влијаат врз расположливоста на водата и на побарувачката за вода за наводнување (види поглавје 3). Во табелата 4.1 се дадени детали за политиките и инвестициите вклучени во секое сценарио. Исходите од секторот за води беа измерени со користење на показателите за годишните количини на вода кои се на располагање и разликите помеѓу водоснабдувањето и побарувачката за вода во земјоделството (наводнување) , општинскиот и индустрискиот сектор заедно, и енергетскиот сектор (побарувачка на вода за ладење на термоелектраните). Исходите од земјоделскиот сектор беа измерени преку приносите на културите во наводнуваните површини и приходите поврзани со истите. Исходите од производството на хидроенергија беа проценети со користењето на показателите за годишно производство на хидроенергија и приходите поврзани со истото. 46 Аналитичката работа претставена тука се надоврзува на претходната работа поддржана од страна на Светска банка, односно „Македонскиот одговор на климатските промени во земјоделството“, која беше дел од една регионална студија за климатските промени и прилагодувањето во земјоделството : “World Bank, 2012: Reducing the Vulnerability of FYR Macedonia’s Agricultural Systems to Climate Change: Impact Assessment and Adaptation Options. Washington, DC: World Bank. 47 Сценариото доколку се продолжи како и досега е сценарио кое претпоставува дека постоечките политики на и економските планови на владата нема да се менуваат, вклучувајќи ги тука и сите „зелени“ планови кои веќе се спроведуваат. 54 Табела 4.1. Активности за зелени политики и инвестиции во секторот води, по сценарио Сценарија до 2050 Опис на сценариото Активности за политики/инвестиции година Политиките постепено се - Ангажирање/затворање на сите сегашни и усогласуваат со регионалните планирани термоелектрани и нуклеарни норми и нема нови електрани; инфраструктурни инвестиции - Сите сегашни и идни (финансирани или во освен веќе планираните: фаза на изградба ) хидроелектрани и 1. Сценарио ако се - Влијание на промената на соодветните акумулации; продолжи како и климата врз побарувачката за - Тековна изградба на акумулации; досега (без наводнување и општинските води; - Користење на сегашните капацитети за прилагодување) - Влијание врз снабдувањето со наводнување со сегашните нивоа на вода на секторите кои трошат вода ефикасност. (наводнување, хидроенергија, - Нема зголемување на побарувачката за ладење на термоелектраните вода за наводнување. општините и индустриите) Прилагодување/ублажување во Годишни инвестиции од околу 11 милиони секторот води и секторите кои УСД за следните мерки во сите сливови: трошат вода во согласност со - Целосна изграденост на планираните условите за членство во ЕУ: хидроелектрани; - Инвестициите во хидроенергијата - Нови акумулации на ниво на слив, во наведени во стратегијата за согласност со плановите; 2. Зелено енергетскиот сектор на Република - Намалување на општинската и сценарио Македонија; индустриската потрошувачка на вода; (скромни напори - Планирани инвестиции за - Подобрување на нивото на ефикасност на за акумулациони капацитети; наводнувањето во сите сливови на 75%; прилагодување) - Намалување на потрошувачката - Подобрување на инфраструктурата за на вода на општините и одводнување со сите области кои се индустриите; наводнуваат; - Надградба на наводнувањето и - Подобрување на сортите на пченица (со одводнувањето; наводнување и без наводнување). - Подобрување на сортите на земјоделските култури. Максимално се искористува Годишни инвестиции од околу 148 потенцијалот за милиони УСД за следните мерки во сите „раззеленување“ со проширување сливови: на зеленото сценарио: Сите инвестиции во зеленото сценарио, - Сите инвестиции во зеленото плус: 3. Супер – зелено сценарио плус: - Дополнително намалување на сценарио - Дополнителни инвестиции во потрошувачката на вода во (амбициозни зголемување на ефикасноста на општините/индустријата; напори за користењето на водите; - Подобрување на наводнувањето на ниво прилагодување) - Откажување на плановите за на слив; нуклеарна електрана на - Откажување на плановите за нуклеарна Македонија; електрана; - Дополнителни инвестиции за - Подобрување на инфраструктурата за прилагодување на земјоделскиот и одводнување во сите области кои се 55 Сценарија до 2050 Опис на сценариото Активности за политики/инвестиции година водниот сектор на климатските наводнуваат односно кои не се наводнуваат; промени. - Подобрување на сортите на пченица, пченка и јаболка (наводнувани и ненаводнувани); - Рационализирање на динамиката на наводнување и ѓубрење за сите култури и во сите сливови; - Проширување на наводнувањето за 50% во сите сливови со доволни количини на вода; претворање на производството на култури со мала вредност кои не се наводнуваат, во наводнувана пченка, јаболка и/или домати. Забелешка: Види табела 5.1. за активностите на политиките и инвестициите во земјоделството и поле А и поле 2.1 каде се опишуваат сценаријата за моделирање во оваа студија во целина. 75. Во анализата се употребени следниве модели: Модели на глобална циркулација (МГЦ), модел за оценување и планирање на водите (WEAP), модел за истекување на водите (CLIRUN) и модел за земјоделски принос (AquaCrop). Моделите беа спроведени по следниов редослед (Слика 4.3): (i) Чекор 1. Моделите на глобална циркулација на климата во иднина ги дадоа климатските проекции како функција од првичните услови и проектираните количини на емитирани стакленички гасови. (ii) Чекор 2. Климатските проекции од МГЦ беа употребени како влезни параметри во моделот CLIRUN за да се процени речниот ток48 како и во моделот AquaCrop за да се процени приносот од културите и потребите за наводнување. (iii) Чекор 3. Проценките на побарувачката на вода за истекување и наводнување од CLIRIN и AquaCrop, заедно со другите влезни параметри поврзани со хидролошкиот систем, како и проценките на побарувачката на вода која не е наменета за наводнување, беа вградени во алатката WEAP, каде беа моделирани хидроенергетскиот потенцијал и достапноста на количини на вода. (iv) Чекор 4. За да се рафинираат проценките на AquaCrop за приносот од културите во наводнуваните подрачја (видете (2) погоре), со нивно прилагодување во однос расположливите количини на вода моделирани во WEAP (видете (3) погоре), незадоволената побарувачка на вода за наводнување од WEAP, заедно со 48 Речниот ток е протокот на вода во потоците, реките и другите водотеци. 56 статистичките податоци за осетливоста на наводнуваните култури на количините на води кои се на располагање49, беа повторно ставени во моделот Aquacrop.50 (v) Чекор 5. На крајот, резултатите за производство на хидроенергија од WEAP и за приносите од културите од AquaCrop беа анализирани за да се дојде до проценките на нивните економски импликации.51 Главните исходи на овој чекор беа проектираните приходи од производството на култури и хидроенергија и нето сегашната вредност (НСВ) на инвестициите во овие сектори. 76. Освен моделирањето, анализата вклучуваше и проценка на можностите за инвестиции во инфраструктурата за водоснабдување и земјоделство. Оваа активност беше осмислена да обезбеди рангирање, врз основа на финансиската проценка, на неколку инвестиции во водоснабдувањето и земјоделството земени предвид при моделирањето 52 . Финансиската проценка ги пресмета следниве показатели: односот помеѓу придобивките и трошоците, нето сегашната вредност на готовинскиот тек на придобивките и трошоците; внатрешната стапка на враќање; и периодот на отплата. Трошоците вклучени во пресметките вклучуваат капитални трошоци и годишни трошоци на работењето и одржувањето53. Придобивките се пресметани како директни приливи кои произлегуваат од инвестицијата54. Оценетите инвестициски можности беа поврзани со ефикасноста на користењето на водата во општинскиот и индустрискиот сектор и кај наводнувањето; изградбата и рехабилитацијата на инфраструктурата за наводнувањето и нејзиното оптимално користење; инфраструктурата за одводнување на земјоделските површини; подобрување на сортите на културите; и изградбата на хидроелектрани како и акумулации кои 49 Податоци од Организацијата за храна и земјоделство (ФАО) 50 Детали за овој пристап се дадени во претходната работа (Светска банка 2012). 51 Ibid. 52 Во скоро сите случаи, проценки на придобивките и трошоците се направени за секоја опција поодделно под претпоставка дека другите опции нема да се применуваат. Се претпоставува дека климатските промени ќе се одвиваат како што е предвидено во сценариото со умерени климатски промени . 53 Извори на податоци за трошоците: за инвестициските опции 2, 3-7 и 9, податоците беа собрани за претходниот извештај за земјоделството (Македонскиот одговор на климатските промени во земјоделството, Светска банка, 2012 година); за инвестициската можност 8, податоците – јавно достапен капитал и усогласените оперативни трошоци за идните планирани хидроелектрани – се од компанијата за производство на електрична енергија на Република Македонија, ЕЛЕМ; податоците за инвестициската можност 1 е од јавно достапните проценки на капиталните расходи потребни за рехабилитирање на општинската и индустриската инфраструктура за водоснабдување за да се намалат загубите на вода. 54 Пресметка на придобивките: за инвестициските можности 6-9, придобивките се базираат на проценетите подобрувања на земјоделските приноси; за инвестициската можност 1, тие се еднакви на приходите од производството на хидроенергија, врз основа на анализата на моделот WEAP; за опција 2, придобивките се главно од намалување на побарувачката за вода; за можностите 4 и 5, придобивките се поврзани со заштедените трошоци остварени со намалување на загубите во водоснабдувањето . Пресметките се базирани на тарифите за вода кои ги плаќаат општинските, индустриските (опција 4) потрошувачи, како и потрошувачите кои ја користа водата за наводнување (опција 5). 57 нема да се користат за производство на хидроенергија55. Потоа овие можности за инвестирање беа инкорпорирани во моделирањето на ниво на економија во поглавје 12. 77. Анализата беше осмислена да даде одговор на неколку прашања и даде иновативен пристап за регистрирање на врските помеѓу секторот на водите, земјоделството и електричната енергија. (i) Кои се потенцијалните мерки кои земјоделците ќе ги спроведат за да се прилагодат на климатските промени и колкаво е маргиналното влијание на овие мерки врз земјоделското производство и приходите? (ii) Колкаво е потенцијалното влијание на климатските промени и зелените инвестиции врз производството на електрична енергија? (iii) Кои се предностите и неповолностите на менувањето на редоследот на приоритетите за користење на вода (наводнување, енергија, општини и индустрија)? (iv) Кои се можностите за инвестирање во инфраструктурата за наводнување и хидроенергија и какво е нивното влијание врз земјоделството и производството на електрична енергија? 55 За детали околу пресметката на придобивките и трошоците и изворите на податоци, види ги извештаите за водоснабдувањето и земјоделството во техничките извештаи во делот за референци. . 58 Слика 4.3. Аналитичка рамка за секторот за води МОДЕЛИРАЊЕ Локација Модели на генерална циркулација Историски проток Вид на култура Температура Температура Врнежи Врнежи Ширина Климатски проток Потреби за Проток од наводнување врнежи Незадоволена побарувачка на вода за наводнување Побарувачка на општините и индустријата Принос од култури Спецификација за акумулации Оценување и планирање на од Управување со речни сливови води Производство на хидроенергија Незадоволена побарувачка на вода Социоекономски информации Економска анализа + АНАЛИЗА НА ПРЕРАСПРЕДЕЛБАТА НА ВОДОСНАБДУВАЊЕТО + ИНВЕСТИЦИСКА АНАЛИЗА Извор: Технички документ за секторот води. Главни наоди 78. Климатските промени ќе ја подријат достапноста на водата, истовремено зголемувајќи ја побарувачката, предизвикувајќи веројатен недостиг на вода во сите сектори што користат вода, дури за ладење на термоелектричните централи. Предвидените промени на климата ќе го намали протокот во скоро сите сливови. Во 2020 и 2030 година протокот ќе биде скоро 10 59 проценти под нивото од 2010 година, а до 2050 година скоро 20 проценти. Пелагонискиот и Југоисточниот регион се соочуваат со најголем јаз во снабдувањето со вода за наводнување во 2050 година (види слика 4.4). Само во сливот на долниот дел на Вардар и на Дојран, се забележува зголемување на протоците во споредба со основната линија во некои сценарија. Вчудовидувачки резултат на оваа анализа е предвидувањето дека ќе има недостиг на вода дури и за ладење на термоелектричните централи. Иако, генерално, незадоволената побарувачка за вода за термоцентралите е скромна, во ТЕЦ Битола, јазот според основното сценарио достигнува 22 проценти. Слика 4.4. Зелените инвестиции помагаат во намалувањето на побарувачката за наводнување Недостиг на вода во Пелагонија и југозападниот дел Супер зелено Зелено BAU ПКД Забелешки: МКМ се милиони кубни метри. Светлата боја е незадоволената побарувачка додека темната е задоволената. Извор: Технички документ и презентации за земјоделскиот сектор. 79. Зелените политики и инвестиции помагаат да се намали побарувачката на вода за наводнување56. Инвестициите во акумулации и надградба на одводнувањето ја зголемуваат 56 Тука и во целиот дел кај што се наведени наодите, основната претпоставка е дека секторите се подредени на следниов начин според побарувачката (од најважниот па надолу): (1) општини и индустрија, (2) животна средина, (3) термоелектрани, (4) наводнување во земјоделството и (5) хидроенергија . Исто така беше спроведена и анализа на осетливост за да се процени прераспределбата на водоснабдувањето на корисниците со тоа што според алтернативниот редослед хидроенергијата дојде на четврто место а 60 ефикасноста на наводнувањето, што доведува до намалување на побарувачката, додека пак проширувањето на наводнувањето го има спротивниот ефект и ја зголемува побарувачката. Крајниот резултат е намалување на побарувачката на вода за наводнување во споредба со сценариото ПКД, како во зеленото така и во супер зеленото сценарио за сите три временски точки – 2020, 2030 и 2050 година. Зеленото сценарио ја намалува побарувачката за вода за наводнување за околу девет проценти во следните 40 години. Супер зеленото сценарио ја намалува побарувачката на вода за наводнување за околу шест проценти во 2020 година, скоро три проценти во 2030 година и над три проценти во 2050 година. Во одредени сливови (поширокиот скопски регион, средниот дел на Вардар, средниот и долниот дел на Брегалница, средниот и долниот дел на Црна Река, долниот дел на Вардар и Дебар) побарувачката за вода се зголемува во супер зеленото сценарио, што одразува ново наводнување во тие сливови. (Слика 4.4) 80. Зелените активности можат да го намалат генералниот јаз помеѓу побарувачката и водоснабдувањето. Поголемата побарувачка за вода од сите сектори заедно значително ќе се намали како резултат на зелените инвестиции и политики како што се акумулациите и одводнувањето, штедењето во општинскиот и индустрискиот сектор и мерките за ефикаснот во земјоделствот. Намалувањето на јазот во зеленото сценарио, во споредба со ПКД изнесува 28 проценти во 2020 година и 46 проценти во 2030 година и 2050 година. Во супер зеленото сценарио, јазот помеѓу снабдувањето и побарувачката е намалено од нивото на ПКД за околу една третина во 2020 година и над една половина во 2030 и во 2050 година. Зелените активности различно влијаат врз јазот помеѓу побарувачката и понудата на вода во општинскиот и индустрискиот сектор, земјоделството (наводнување) и термалната енергија (ладење) (слика 4.5). (i) Во општинскиот и индустрискиот сектор, јазот помеѓу снабдувањето и побарувачката е скромен и значително опаѓа како резултат активностите за прилагодување во двете зелени сценарија во сите идни децении. Намалувањето е околу половина во 2020 година во двете зелени сценарија, околу 90 проценти во 2030 и над 80 проценти во 2050 година. Големината на јазот е сепак мала со само три до шест проценти од вкупната побарувачка во општинскиот и индустрискиот сектор иако се разликува за различни сливови. Во Пелагонија/горниот дел на Црна река, јазот е најголем, главно поради узводната акумулација со 38 проценти дури и во супер зеленото сценарио во 2020 година, а потоа до некаде се ублажува како резултат од штедењето на вода, меѓутоа сè уште е висок со 24 проценти во 2050 година. наводнувањето во земјоделството дојде на петто место. Исходите покажаа дека иако достапните количини на вода за општинските и индустриските потреби, како и за термоелектраните не беа погодени со оваа промена на редоследот на секторите, сепак земјоделството се соочи со значително полоши недостатоци на вода и, како резултат на тоа, значително намалување на приносите. 61 (ii) Кај наводнувањето, влијанието на зелените инвестиции врз побарувачката за вода е мало насекаде, меѓутоа е различно за различен слив. Јазот помеѓу снабдувањето и побарувачката се намалува во следните четири децении во супер зеленото сценарио (за околу 10 проценти во 2020 година и во 2030 година и за 16 проценти во 2050 година), а се зголемува во зеленото сценарио (со стабилно ниво до 2020 година и за 12 проценти во 2030 година, а потоа останува непроменет до 2050 година). Големината на јазот помеѓу снабдувањето и побарувачката на вода за наводнување се движи од нула до околу 80 проценти во зависност од сливот. Кај некои сливови, големиот јаз се објаснува со предвидувањето на дополнителни нови хидроелектрани узводно од овие сливови (Охрид – Струга и Преспа). Во сите три сценарија за политики во 2050 година, јазот помеѓу снабдувањето и побарувачката на вода за наводнување е поголем од 40 проценти од вкупната побарувачка на вода за наводнување во сливовите во Пелагонија/горниот дел на Црна река, Дојран, Преспа и Охрид-Струга. (iii) Кај термалната енергија, недостигот на вода опстојува кај некои електрани и покрај мерките за прилагодување. Поради побарувачката за општинска и индустриска вода, може да се задоволи само одреден процент од побарувачката за вода на термоелектричните централи, дури и со стратешко управување со акумулациите. Јазот помеѓу снабдувањето и побарувачката во 2020 година се зголемува за околу 90 проценти во двете зелени сценарија, а потоа значително се намалува во 2030 и 2050 година. Јазот се движи од 0 до 44 проценти кај сите електрани. Високите нивоа на овој јаз се должат на конкретната состојба на енергетските централи: на пример, термоелектраната Битола има најголем јаз со 44 проценти во двете зелени сценарија во 2020 година, бидејќи водата се зафаќа од акумулацијата Стрежево, која пак се карактеризира со многу ниски приливи на вода во летниот период. 62 Слика 4.5. Зелените инвестиции доведуваат до зголемување на ефикасноста на секторот за водоснабдување Намалување на јазот помеѓу снабдувањето и побарувачката во зеленото и супер зеленото сценарио како % од намалувањето на јазот во сценариото ПКД a. севкупно зелено супер зелено супер зелено супер зелено зелено зелено б. по компонента зелено супер зелено супер зелено супер зелено зелено зелено Наводнување Општини и индустрија Термоелектрани Извор: Резултати од моделирањето за секторите за водоснабдување и земјоделство. 63 81. Производството на хидроенергија може да се зголеми за повеќе од три пати до 2050 година, но само со вистинските активности за прилагодување. 57 Спроведувањето на нови активности за хидроенергетски капацитети и на мерки за штедење на водата во другите сектори во зелените сценарија значително придонесуваат за производството на хидроенергија. Како што ќе се градат планираните објекти за да се исполнат обврските на Европската унија за ублажување и обновливи извори на енергија, севкупното производство на хидроенергија ќе се зголеми за повеќе од двапати до 2030 година и за повеќе од трипати до 2050 година во рамките на зеленото и супер зеленото сценарио. Најзначителните зголемувања на производството на хидроенергија се предвидени кај објектите Чебрен, Градец и Велес. Меѓутоа, кај постоечките објекти, производството на хидроенергија се очекува или да се намали или да остане на релативно стабилно ниво, како во рамките на двете зелени сценарија така и со текот на времето. Исклучок е постројката Глобочица каде производството се зголемува во 2020 година и се намалува потоа. Кај сегашните постројки за производство на хидроенергија, стабилниот проток58 најчесто се намалува или пак само малку се зголемува, како со текот на времето така и во рамките на зеленото и супер зеленото сценарио. Св. Петка претставува исклучок од овој тренд со тоа што се превидува да оствари значителен пораст на производството во периодот помеѓу 2020 година и 2030 година. Во 2050 година производството се предвидува да биде помало, но сепак многу поголемо од производството во 2020 година. Овие добивки можат да се постигнат само ако заеднички се спроведуваат мерките во сите сектори поради натпреварот за водните ресурси. Ефектот на зелените активности е најдраматичен во 2050 година бидејќи без овие зелени активности производството на хидроенергија би можело да се намали за повеќе од 25 проценти. Јасно е дека придобивките од инвестициската програма за зелен раст се значителни. 82. Како резултат на зелените инвестиции, се зголемуваат приходите од производство на земјоделски култури и продажба на хидроенергија, додека НСВ на инвестициите е позитивна. Во земјоделството, во сите случаи, зелените инвестиции доведуваат до зголемување на секторските приходи. Од производството на култури се зголемуваат во зеленото сценарио, во сите три временски периоди, за 16 проценти и за скоро 100 проценти во супер зеленото сценарио во секој временски период. Во рамките на супер зеленото сценарио, земјоделските приходи се зголемуваат подрастично поради поширокиот опсег на спроведени инвестиции. Севкупно НСВ за Република Македонија во рамките на зеленото и супер зеленото сценарио се позитивни, односно изнесуваат 449 милиони УСД односно 2,65 милијарди УСД соодветно. Сепак, поради недостатокот на вода за наводнување, неколку сливови имаат негативни нето сегашни вредности и во двете зелени сценарија. Кај хидроенергијата, во двете сценарија, приходите драстично се зголемуваат: 57 Моделирањето на хидроенергијата е прикажано и во поглавје 6 кое се однесува на енергетиката. Во анализата на енергетскиот сектор се применети различни модели од секторот за водоснабдување, меѓутоа, општо земено исходите за хидроенергијата се слични. 58 Стабилен проток претставува количината на водата која протекува барем 95 проценти од времето (во овој случај, барем 95 проценти од времето во текот на разгледуваниот период ). 64 во 2020 година, за 86 проценти; во 2030 година, за 153 проценти и во 2050 година за 290 проценти59. Ова е резултат на изградбата на новите хидроелектрани. Општо земено, НСВ за проектите се позитивни, иако Луково поле, Чебрен и Галиште имаат негативни НСВ. (Слика 4.6) 83. Финансиската проценка на предложените зелени можности за инвестирање утврди сет со највисоки проектирани нето придобивк. 60 Оптимизирањето на агрономските влезни параметри, инсталирање на системи за одводнување, проширување на системите за наводнување, подобрување на ефикасноста на општинскиот и индустрискиот систем и подобрување на ефикасноста на системот за наводнување на ниво на слив се дел од овој сет. Овие можности имаат позитивни проектирани НСВ, односите помеѓу придобивките и трошоците се поголеми од 1 (придобивките се поголеми од расходите), позитивни (а во многу случаи и високи) внатрешни стапки на враќање (ВСВ) и просечни периоди на отплата помали од осум години на национално ниво и на ниво на сите сливови (Табела 4.2). Некои други инвестициски можности се очекува да имаат негативни нето придобивки на ниво на земјата (негативна НСВ и однос помеѓу придобивки и трошоци помал од 1) и, во исто време, променливи финансиски исходи на ниво на објект/слив, со тоа што некои објекти/сливови имаат високо ниво на нето придобивки. Овие можности вклучуваат градење на хидроенергетски објекти и подобрување на сортите на јаболка. Други можности како наводнувањето капка по капка имаат негативни нето придобивки воопшто. Деталите на ниво на слив за овие можности се дадени во Табела 4.3. 59 Нема разлика помеѓу зеленото и супер зеленото сценарио бидејќи и двете сценарија предвидуваат иста динамика на градење на 16-те планирани објекти. 60 Како што беше спомнато погоре, скоро во сите случаи, придобивките и трошоците се проценети за секоја опција поодделно, со претпоставка дека другите опции не се применуваат . 65 Слика 4.6. Зелените инвестиции доведуваат до зголемување на ефикасноста во земјоделството % зголемување во зеленото и супер зеленото сценарио во споредба со ПКД a. Зголемени приноси на наводнувани култури зелено супер зелено супер зелено супер зелено зелено зелено б. Зголемени единечни приходи од продажбата на култури ПКД Зелено Супер зелено Извор: Резултати од моделирањето на секторите за водоснабдување и земјоделство. 66 Табела 4.2. Резиме на финансиската проценка за предложените инвестициски можности УДЕЛ НА ПРОСЕЧЕН ПЕРИОД ВКУПНА НСВ ПРОСЕЧЕН ИНВЕСТИЦИЈА ОДНОСИТЕ НА ОТПЛАТА (МИЛИОН) ОДНОС ПТ ПТ > 1 (ГОДИНИ) Оптимизирање на агрономските 848,70 УСД 3,86 14 / 16 влезни параметри Наводнувани 380,68 УСД 21.24 14 / 16 0,4 Системи за површини одводнување Сите 704,66 УСД 11.25 14 / 16 0,9 површини Проширување на системите за 153,48 УСД 3,26 14 / 16 8.0 наводнување Ефикасност на општинскиот и 34,80 УСД 2,26 15 / 16 4,3 индустрискиот систем Ефикасност на наводнување на ниво 26,83 УСД 2,62 16 / 16 3,6 на слив Хидроенергетски објекти (73,79 УСД) 1,12 13 / 16 11,2 Акумулации кои не се користат за Не е оценето производство на хидроенергија Подобрување на Пченица (13,96 УСД) 0,64 1 / 16 6,0 сортите на Пченка 40,98 УСД 2,41 14 / 16 0,9 културите Јаболка (0,34 УСД) 0,94 6 / 16 4,6 Системи за наводнување капка по капка за да се оптимизира (178,40 УСД) 0,54 0 / 16 14,0 наводнувањето Забелешки: УСД се американски долари. Однос ПТ е однос придобивки – трошоци. 84. Најголем потенцијал за зелени инвестиции постои кај оптимизирањето на агрономските инпути вклучувајќи го влезот на ѓубрива што се исплатува преку значително зголемени приноси на земјоделските култури. Финансиската проценка ја рангираше оваа опција меѓу најдобрите. (табела 4.2). Инвестициите би се фокусирале на проширувањето на висококвалитетните советодавни услуги како и на осигурувањето дека на земјоделците им се на располагање доволни количества ѓубрива, вклучувајќи субвенционирање на ѓубривата. Најголемите придобивки од оваа инвестиција би биле кај земјоделските култури со висока додадена вредност како овошјето и зеленчукот. Во моментов, сливовите што се фокусираа на високо вредни земјоделски култури и со тоа ќе имаат најголема корист од овие инвестиции се средниот и долниот тек на Брегалница, Пчиња, Струмица, поширокиот скопски регион и Пелагонија/горен тек на Црна како и во делови во главниот вардарски слив. Табела 4.3. Инвестициски можности со променливи исходи на финансиската проценка на ниво на објект/слив Хидроенергетски Предности: Најголем дел од планираните објекти (13 од 16) даваат позитивни објекти проектирани исходи:  Позитивни нето придобивки,  Периоди на отплата помеѓу 8 и 14 години,  Внатрешни стапки на враќање 6-13 проценти, 67  Најголем дел од објектите може да се покажат како многу исплатливи. Неповолности: Три од објектите имаат негативни проектирани финансиски исходи и, како резултат од тоа, севкупната НСВ на оваа инвестициска можност е негативна :  Значително негативна проектирана НСВ (се движи помеѓу -29,7 милиони УСД и -196 милиони УСД), односот помеѓу придобивките и трошоците е помал од 1 и внатрешната стапка на враќање е или негативна или многу ниска (0,1%) за трите планирани објекти: Луково поле, Галиште и Чебрен.  Негативните финансиски проекции се должат на водениот стрес: Луково поле се соочува со дополнителна побарувачка од Скопје, а Чебрен и Галиште веќе се 61 соочуваат со недостаток на вода. Системи за Предности: Претходните студии покажуваат дека оваа опција е корисна за некои наводнување 62 култури вклучувајќи и наводнуваната пченка. капка по капка Неповолности: за да се  НСВ се негативни за сите сливови, и се движат од -350.000 УСД до -35 оптимизира милиони УСД; наводнувањето  Односот помеѓу придобивките и трошоците е помал од 1, и се движи од 0,1 до 0,9;  Овие негативни исходи се должат на високите капитални трошоци и трошоци на работењето и одржувањето на системите за наводнување капка по капка. 85. Инвестициите во инфраструктурата за одводнување исто така имаат висок потенцијал, и доведуваат во повисоки приноси од културите. Оваа инвестиција има најголем однос помеѓу придобивките и трошоците и втора највисока НСВ и втор најкраток период на отплата од сите предложени инвестициски можности. Нејзината НСВ е помала од вредноста на инвестицијата за оптимизирање на агрономските влезни параметри поради повисокиот почетен капитал и годишните трошоци за одржување во споредба со услугите за поддршка и развој63. Сливовите со најголем однос помеѓу придобивките и трошоците од оваа инвестиција се средниот и долниот дел на Брегалница, Полог/горниот дел на Вардар и Струмица. 61 Анализата на проектот Луково поле можеби ги потценува придобивките поради нецелосното засметување на дополнителните придобивки од производството на хидроенергија од другите електирани. Трошоците за изградба на овој проект предвидуваат нова акумулација и мала хидроелектрана . Дополнителното производство само од оваа хидроелектрична централа е мало. Меѓутоа, иако придобивките од овој проект вклучуваат подобрувања на капацитетот и ефикасноста на постоечките ХЕЦ во системот, сепак овие придобивки не се вклучени во анализата. 62 Ова не беше дел од оваа анализа. Сепак, ова е еден од исходите од: „World Bank 2012. Reducing the Vulnerability of FYR Macedonia’s Agricultural Systems to Climate Change: Impact Assessment and Adaptation Options. April 30“. Достапно на: www.worldbank.org/eca/climateandagriculture. 63 Финансиската проценка на инвестициската можност поврзана со инфраструктурата за одводнување се базира на релативно грубата проценка на тековните видови на почва и капацитети за одводнување – за вакви инвестиции со високи капитални трошоци потребно е да се спроведе повнимателно испитување на ниво на проект пред да се продолжи понатаму. 68 4. ПРЕПОРАКИ 86. Проширувањето на наводнувањето ќе придонесе за големи придобивки, меѓутоа овие придобивки, во голема мера, зависат од истовремени инвестиции за подобрување на ефикасноста на користењето на водите во повеќе сектори како и од претходното односно истовременото разрешување на институционалните проблеми во земјоделскиот сектор. Сите сектори што користат вода, вклучувајќи го земјоделството, индустријата и општините и хидро и термо енергијата имаат потреба од инвестирање во технологии за заштеда на вода и подобрување на управувањето со побарувачката. Рехабилитацијата на системите за наводнување и проширувањето во оние сливови каде недостигот на вода не е алармантен, заедно со инвестициите во одводнување, ќе бидат клучни, но најмногу ќе се постигне преку подобрување на функционирањето (вклучувајќи и повратот на трошоците) на водостопанствата како и преку демонстрираниот капацитет на властите во сливовите и на другите институции што ја регулираат водата, почнувајќи со определување цени и надзор над подземните води. Комплементарните политики во земјоделството вклучуваат подобро управување со почвите, комасација на земјиштето и подобрена релевнатност и ефективност на поддршката за развој на земјоделството за подобрување и модернизирање на практиките на земјоделските стопанства. (види поглавје 5). Пример за регулативна реформа во секторот на водите кој опфаќа силна компонента за градење капацитети е презентиран во полето за добри практики 2. 69 Поле за добри практики 2. Градење институционални капацитети за зголемување на ефикасноста на реформата на тарифите во секторот на водоснабдување и отпадни води во сливот на Дунав Искуството на дунавскиот регион обезбедува докази за важноста на градењето институционални капацитети за успехот на технички комплицираните и политички предизвикувачките економски реформи. Во овој случај, спроведувањето на цени на водата и одведувањето отпадни води што ги покриваат трошоците и надоместоци за испуштање треба да бидат подджани со подобро разбирање за користењето на економските инструменти од страна на чинителите постигнато преку техничка обука и градење на институциите. Регулирањето на цените утврдени од операторите е критично за успешни политики за покривање на трошоците и за целокупната реформа на секторот за водоснабдување и отпадни води. Меѓутоа, овие реформи се технички комплицирани и политички предизвикувачки и поради тоа бараат сигурна поддршка од страна чинителите. За да се постигне сопственост од страна на реформската програма во дунавскиот регион од страна на чинителите, се спроведува екстензивен проект за градење капацитети: регулаторите и водоводните претпријатија добиваат обука за економиката на реформите на водниот сектор . Овој напор е поддржан од Проектот за градење капацитети на секторот за водоснабдување и отпадни води во дунавскиот регион, финансиран од Светска банка и спроведуван во 11 земји. Целта на проектот е да се подобри институционалниот капацитет со истовремено развивање на регулативните инструменти и на инструментите на политиките. Во минатото, големите капитални инвестиции во секторските средства не беа доследно усогласени со потребната институционална поддршка. Новиот пристап ги прифаќа правните, регулативните, институционалните, финансиските, организационите и менаџерските димензии на реформата. Реформирањето на управувањето со комуналните претпријатија, подоброто насочување на субвенциите за групите со ниски приходи, преструктуирањето на тарифите, професионализацијата на вработените и подобрувањето на покривањето на трошоците се состојките на одржливото давање услуги на водоснабдување и одведување отпадни води. Исто така, обуката опфаќа теми како што е воспоставување на системи за управување со кои се мотивира подобрувањето на квалитетот на услугите, користењето на поефикасни технологии и зголемување на оперативната ефикасност. Извори: Основни информации од Green Growth Best Practice Initiative, Green Growth Best Practice Assessment Report 2013. Seoul: GGBP. World Bank, Danube Region Water Supply and Wastewater Sector Capacity Building Project. 87. Инвестициите во хидроенергијата се критичен елемент за патеката за позелен раст на Република Македонија, но тие мора да бидат проследени со вистинските активности за прилагодување. Нето придобивките од хидроенергетските објекти се помали отколку придобивките од другите инвестициски можности со само маргинално привлечен поврат. Меѓутоа, производството на хидроенергија е сепак добро за зелениот раст бидејќи обезбедува обновлива енергија која може да се искористи да го замени лигнитот кој засега доминира во енергетиката, што доведува до висок интензитет на емисии на енергетскиот сектор. Анализата на енергетскиот сектор (поглавје 6) препорачува развој на нови хидроенергетски објекти, а сценариото кое предвидува снабдување со зелена енергија, и кое се препорачува да се спроведе, предвидува зголемување на обемот на хидроенергија за 130 проценти во периодот од 2010 година до 2050 година, со тоа што вкупниот удел на хидроенергијата ќе остане на исто ниво односно 20 проценти. Сепак, во поглавјето 6 се наведува дека хидроенергетските локации во Македонија имаат мал 70 капацитет, и, според тоа, трошоците се повисоки од просечните трошоци за производство на хидроенергија на глобално ниво. Хидроенергијата може да донесе важни придобивки, но мора да се разреши конкуренцијата за водните ресурси. 88. Најголемите придобивки ќе произлезат од пакувањето на инвестициите во пакети и особено, пакетот за наводнување ќе обезбеди големи инвестициски придобивки. Пакетот би бил составен од сите четири предложени инвестиции во секторот за наводнување: изградба на нови и рехабилитација на постојните капацитети за наводнување, подобрување на ефикасноста на наводнувањето на ниво на слив, подобрување на инфраструктурата за одводнување на земјоделските површини и системи за наводнување капка по капка за оптимизирање на наводнувањето. Освен тоа, подобрувањето на ефикасноста на користењето на водата во општинскиот и индустрискиот сектор е исто така важно за поддршка на овој пакет . Овој пакет главно ви се применил на шест слива (поширокиот скопски регион, средниот дел на Вардар, средниот и долниот дел на Брегалница, средниот и долниот дел на Црна река, долниот дел на Вардар и Дебар) кои би можеле да поддржат дополнително наводнување во иднина, бидејќи тука се проектираат доволни протоци (Слика 4.7). 89. Недостигот на вода ќе се влоши во иднина, а и покрај активностите за прилагодување, јазовите помеѓу понудата и побарувачката ќе опстојат, особено во некои сливови. Меките за штедење и за ефикасност треба да бидат во центарот на зелената стратегија на секторот на водите. Овие предизвици значително ќе се разликуваат низ земјата. Реалноста на отстапките помеѓу секторите во обезбедувањето пристап до ограничени водни ресурси треба подиректно да се реорганизира од страна на креаторите на политиките. На пример, анализата овде покажува дека во иднина ќе има недостиг на вода за ладење на термоелектричните централи Битола и Битола 4, како и скромен недостиг за Мариово и Неготино II (ако се изгради). Расположливоста на водата треба внимателно да се разгледа при одлучувањето каде да се лоцираат термоелектричните централи. Недостигот на вода и како да се одговори на потребите треба да се разрешат како дел од урбанистичкото планирање во посушните делови од земјата како што е Струмица. (види поглавје 8). Зонирањето за новите индустриски објекти со производство што интензивно користи вода треба да ја земе предвид соодветноста на локалните водни ресурси. 71 Слика 4.7. Области кои се проектирани да имаат доволни количини на вода за спроведување на проширено наводнување Предложени локации за инвестициите во наводнувањето Реки Предвидените достапни количини на вода подржуваат проширено наводнување Извор: Технички документ за водоснабдување 90. Општиот јаз помеѓу понудата и побарувачката во секторот на водите мора да се управува преку зелени активности во сите сектори што користат вода со голем акцент на подобрувањето на ефикасноста и зајакнувањето на штедењето. Јасните позитивни инвестиции во сите сливови вклучуваат проширување на системите за наводнување, поставување системи за одводнување, оптимизирање на агрономските инпути и подобрување на ефикасноста општинските и индустриските и системите за наводнување на ниво на слив. Погоре оценетото зелено сценарио опфаќа сет од основни мерки усогласени со условите за членство во ЕУ со кои се справува со предизвиците во секторот на водите: инвестиции во хидроенергија, некои нови водни акумулации, мерки за штедење на општинската и индустриската вода и надградба на инфраструктурата за наводнување и одводнување како и подобрување на сортите во земјоделството. Заедно, овие мерки се проценува дека ја намалуваат побарувачката за вода за наводнување за помалку од 10 проценти, но вкупниот јаз на побарувачката и понудата на водата се намалува скоро за половина. Супер зеленото сценарио содржи поамбициозни мерки за прилагодување, а новото наводнување предизвикува побарувачка за вода, но во следните четири децении, вкупниот јаз се намалува за повеќе од половина. 72 ПОГЛАВЈЕ 5. ДАЛИ ЗЕМЈОДЕЛСТВОТО МОЖЕ ДА ЦВЕТА ВО УСЛОВИ НА КЛИМА ШТО СЕ МЕНУВА? 1. РЕЗИМЕ НА ПОГЛАВЈЕТО 91. Земјоделството е клучен сектор што треба да се трансформираат за да се постигне позелен раст во Република Македонија. Зависноста на земјата од земјоделството е главна компонента на нејзината ранливост од климатските промени, што ќе се надоврзе на постојната неефикасност во секторот. Ако се вклучат и проценките за неформалниот сектор, земјоделството и преработувачката индустрија можат да вработат скоро една третина од работната сила. Земјата веќе доживува умерен воден стрес, а климатските промени ја зголемуваат побарувачката за вода во земјоделството, влошувајќи го ’адаптациониот дефицит’. Наводнувањето веќе не е доволно и е лошо дизајнирано за денешните мали земјоделски стопанства. Земјоделството, како и рударството и индустријата, се обидуваат да избегнат економски загуби поради нередовното снабдување од водоводните претпријатија и се свртеа кон неодржливото користење на подземните води. Проблемите со плодноста на почвата ќе се влошат, особено ерозијата. Малите и расцепкани земјоделски стопанства и несоодветниот пазар на земјиште ја ограничуваат продуктивноста во земјоделството, додека владините програми за субвенции се лошо дизајнирани за постигнување на нивните цели. Дали може да цвета земјоделството во услови на клима што се менува. 73 92. Целта на анализата беше да се процени влијанието на зелените политики и инвестиции (за прилагодување) врз исходите во земјоделството преку заедничко моделирање на водниот, земјоделскиот и електроенергетскиот сектор и да се обезбеди финансиска оценка на предложените можности за инвестиции во инфраструктура за вода и земјоделство. Во анализата се користат повеќе меѓусебно поврзани модели:64Моделите на глобална циркулација (МГЦ), Модел за оценка и планирање на водата (WEAP), моделот за истек на водите (CLIRUN) и моделот за земјоделски приноси (AquaCrop). Моделирањето утврди дека расходите за прилагодување се добри инвестиции. Значителните напори за прилагодување, со годишни инвестиции од околу 148 милиони УСД во наводнување, одводнување, подобрени сорти и подобри агрономски практики носат придобивки до 2050 година кои ги надминуваат трошоците повеќе од четирикратно, затворајќи го јазот помеѓу понудата и побарувачката за вода за скоро една четвртина. 93. Поконкурентен, извозно ориентиран земјоделски сектор, во идните децении ќе биде можен само ако се спроведат соодветни политики и инвестиции и ако се преземат мерки за прилагодување. Кај наводнувањето, инвестициите за прилагодување во инфраструктура за одводнување за наводнуваните области ќе ги подобрат приносите на земјоделските култури. Подобрените сорти пченица се друга клучна скромна мерка за прилагодување. Со посилните напори за прилагодување (супер зеленото сценарио за прилагодување), пакет од проширување на наводнувањето во некои сливови плус подобрената инфраструктура за наводнување би обезбедиле големи инвестициски приноси. Освен инвестициите во наводнување, други мерки би донеле важни придобивки, вклучувајќи: подобрени практики на ниво на земјоделско стопанство, стакленичко производство, подобрено управување со почвата, подобрено управување со пасиштата, комасација на земјиштето и подобрувања на пазарот и органско земјоделство. Зголемениот капацитет на истражувањата и на советодавните системи, поттици за усвојување практики поволни за животната средина, програми за следење на земјиштето, водата, подземните води и биодиверзитетот, подобрен капацитет на хидро- метеоролошките институции и осигурување на посевите би ги дополниле клучните инвестиции во прилагодувањето. 2. ПРЕДИЗВИЦИ ЗА ЗЕЛЕНИОТ РАСТ Преглед 94. Земјоделството е еден од секторите што треба да се трансформираат за да се постигне зелен раст во Република Македонија. Иако земјоделството не е главен извор на емисиите на СГ во Република Македонија, зависноста на земјата од земјоделството е главна компонента на 64 Истото моделирање се користеше и за анализа на секторот на водите (Поглавје 4). Ова поглавје презентира подетални исходи за земјоделството отколку оние опишани во Поглавјето 4. 74 нејзината ранливост од климатските промени што ќе ја влоши постојната неефикасност на секторот. Официјалната статистика65 покажува дека земјоделството во моментов дава голем придонес во националниот производ на Република Македонија. Вредноста што ја додава земјоделството изнесува 11,1 проценти од вкупната додадена вредност, ставајќи ја Република Македонија многу над просекот на регионот ЕЦА кој е 8,9 проценти. Кога ќе се вклучи и преработката на земјоделските производи, придонесот во БДП се зголемува на 16 проценти .66 Извозот на земјоделски производи сочинува 15 проценти од извозот на стоки на земјата. Уделот на вработеноста во земјоделството е 19,7 проценти, нешто под просекот на регионот ЕЦА со 22 проценти (Слика 5.1). 65 Извор на податоците: Светска банка, Платформа на податоци за развојот. Податоци за 2011 година или, кога е споменато, најновата достапна година пред 2011. 66 Sutton, William R., Peter Whitford, Emanuela Montanari Stephens, Suzette Pedroso Galinato, Bonnie Nevel, Beata Plonka, and Ebru Karamete. 2008. Integrating Environment into Agriculture and Forestry: Progress and Prospects in Eastern Europe and Central Asia. Washington, DC: World Bank 75 Слика 5.1. Земјоделството е важно за економскиот производ и вработеноста во Република Македонија и е основно за ранливоста на земјата од климатски промени Додадена вредност на земјоделството и вработеност во земјоделството, 2011 или најнова достапна година Процент од Процент од БДП вкупната вработеност Процент Неформална вработеност Чешка Киргистан Украина Македонија Полска Романија Турција Русија Летонија Унгарија Естонија Таџикистан Казахстан Средна вредност Грузија Албанија Бугарија Ерменија Хрватска Словенија Словачка Азербејџан Извор: Пресметки на вработените користејќи го ДДП на Светска банка. 95. Значењето на земјоделството за Република Македонија е потценето од официјалната статистика, која не го бележи целиот сектор бидејќи значителен дел од него е неформален, како во поглед на вработеноста така и на трансакциите. Скоро половина од сите вработени во земјоделството не се евидентирани како вработени во секторот бидејќи тие се членови на земјоделските домаќинства67. Користејќи ја официјалната статистика, ревидираната проценка на руралната вработеност, формална и неформална вкупно е 34 проценти68. Оваа бројка е стабилна во последните две децении што не е случај во соседните земји (види Слика 5.1)69. 67 Светска банка, Република Македонија, Проценка на сиромаштијата, за 2002-2003. Washington, DC: World Bank 68 Руралната вработеност се проценува со користење на уделот на селското население и возрасната дистрибуција на населението. Руралното население според официјалната статистика е 41 процент од вкупното население. Населението на возраст над 15 години сочинува 83 проценти од вкупното население во земјата и овој процент е повисок во руралните подрачја. Имајќи ја предвид неформалноста на 76 96. Важноста на земјоделството за Република Македонија се рефлектира и во структурата на природниот капитал на земјата во кој доминираат земјоделските површини и пасиштата. Иако целокупната структура на богатството во Република Македонија е слична како во повеќето европски земји – најголем дел од вкупното богатство (во случајот на Република Македонија, 83 проценти) е нематеријален капитал (човечки и општествен), а остатокот е произведен и природен капитал – структурата на природниот капитал се разликува многу од поголемиот дел на Европа. Во Република Македонија земјоделското земјиште и пасиштата сочинуваат 88 проценти од вкупниот природен капитал, а шумите и заштитените области ги сочинуваат останатите 12 проценти. Оваа структура на националното богатство значително се разликува од онаа на економиите во кои земјоделството повеќе не е економски важно, каде уделот на земјоделското земјиште и пасиштата е ограничен или од енергетски богатите земји како што е Русија каде во природниот капитал доминира енергијата. 97. Земјоделската продуктивност се зголемуваше во последните 15 години. Годишниот раст на земјоделската додадена вредност во последната деценија беше 2,6 проценти – нешто повисок од регионот ЕЦА. Додадената вредност по работник постојано се зголемуваше во периодот 1995 - 2000 година со годишен просечен раст од 6,0 проценти. Тоа се случуваше главно бидејќи земјоделството се движи кон земјоделски култури со висока додадена вредност како што се овошјето, зеленчукот и сточарството. Вкупната површина под земјоделски култури се намалила за околу 13 проценти во периодот од 2000 до 2008 година. Истовремено, површините под овошки се зголемиле за 8 проценти. 98. Споредбата покажува дека успешноста на Република Македонија во однос на земјоделската продуктивност е повисока отколку во повеќето земји на ЕЦА: Република Македонија е значително над регионалната медијана и блиску до регионалната средна вредност во додадената вредност по работник во земјоделството. Република Македонија беше успешна и според растот на овој показател кој ја надминува регионалната медијана и скоро е еднаков со регионалната средна вредност на растот во периодот 1995 – 2000 година (Слика 5.2). Меѓутоа, имајќи го предвид неформалниот карактер на македонското земјоделство, официјалните податоци може да ја преценуваат продуктивноста во земјоделството, а позицијата на земјата во регионалното рангирање би можела да биде пониска кога ќе се земе предвид и неформалноста. македонското земјоделство, се претпоставува дека (а) работната возраст во руралните области е 15 години повеќе и (б) стапката на вработеност е 100%. Добиената проценка за стапката на рурална вработеност е 34% (=41%*83%). Ова е конзервативна проценка – реалната бројка може да биде повисока бидејќи руралното население е постаро од градското, додека во пресметките е применета возрасната дистрибуција на национално ниво. 69 Бидејќи оваа бројка е изведена од уделот на работоспособното рурално население, веројатно останала стабилна во последните две децении бидејќи уделот на руралното население во периодот 1990 – 2011 многу малку варира, од 40 до 42 проценти. 77 Слика 5.2. Продуктивноста на земјоделството се зголемуваше Додадена вредност на земјоделството по работник, 2010 и нејзиниот раст 1995 - 2010 Додадена вредност по работник, УСД % раст на додадената вредност по работник Додадена вредност по работник во земјоделството % раст на додадената вредност по работник во земјоделството, 1995-2010 Извор: Пресметки на вработените користејќи го ДДП на Светска банка. 99. Малите и расцепкани земјоделски стопанства и несоодветниот пазар на земјиште ја ограничуваат продуктивноста на земјоделството. Просечната големина на земјоделското стопанство (вклучувајќи ги сите видови земјоделско земјиште) е 5,3 хектари и во просек секое земјоделско стопанство е поделено на 6 раздвоени парчиња земја, секое помало од еден хектар. Според пописот на земјоделството од 2007 година, просечната површина на земјоделско земјиште е дури и уште помала со просечни 1,7 хектари по земјоделско стопанство. Во реалноста овој проблем може да е помалку акутен отколку што покажуваат овие бројки, бидејќи нетранспарентното користење на земјиштето (како што е нерегистрираниот закуп) може да го ублажи овој проблем. Иако малите земјоделци можат да бидат конкурентни зависно од видот на производството, погоре опишаните услови им отежнуваат на земјоделците да остварат заштеди од обем и да го добијат квалитетот потребен да стигнат до одредени пазари . Владините расходи во земјоделството имаат за цел зголемување на продуктивноста на земјоделството за да стане конкурентно на европските и на блискоисточните пазари каде побарувачката за земјоделски производи се очекува да биде силна70, а во периодот 2006 до 2012 година, владините расходи за земјоделството пораснаа за 44 пати и се планира дополнително да се зголемуваат за 14 проценти во периодот 2012 – 2015 година (слика 5.3). Меѓутоа, структурата на македонската програма за 70 Побарувачката од блискоисточните земји се очекува да се зголеми во претстојните децении бидејќи тешките влијанија на климатските промени остро ќе го намалат локалното производство. 78 земјоделски субвенции ги охрабрува земјоделците да останат мали бидејќи земјоделците добиваат директни исплати дури и кога имаат мали земјоделски стопанства од 0,5 хектари и со тоа се создава мотивација за малите сопственици да ги задржат своите поседи дури и кога не ги користат. Слика 5.3. Владините расходи за земјоделството во периодот 2006 – 2012 година пораснаа за 44 пати Поранешна и планирана владина поддршка за земјоделството, милиони евра Извор: Технички лист за земјоделскиот сектор Справување со неефикасноста во секторот во контекстот на зелениот раст 100. Земјоделското производство и приходи би можеле да бидат многу повисоки во идните децении ако се преземат мерки за прилагодување на климатските промени. Имајќи ја предвид близината на профитабилните пазари на ЕУ и потенцијалното отворање на нови пазари во Северна Африка, побарувачката за земјоделското производство на Република Македонија може да биде висока. Меѓутоа, растот на земјоделството е ограничен од секторската неефикасност, која ако не се преземат мерки за прилагодување, во иднина може да се засили како резултат на климатските промени. Според неодамнешниот голем извештај на Светска банка71, земјоделските системи на Република Македонија се слабо адаптирани на постојната клима, отсликувајќи „адаптивен дефицит“. Клучниот наод на овој извештај е дека многу од високо приоритетните мерки за адаптирање на идните климатски услови може да обезбедат придобивки и на кус рок и да ја зголемат ефикасноста на секторот. 71 The World Bank. “Looking Beyond the Horizon – Adapting Agriculture to Climate Change in Four Europe and Central Asia Countries,” (2012). 79 101. Ранливоста на Република Македонија од климатските промени е висока, делумно поради високиот удел на земјоделството во економијата (види погоре), но и поради ограничената достапност на водата, секторската структура и неефикасноста на секторот. Уделите на земјоделството во БДП и на вработеноста во земјоделството во вкупната вработеност се високи и претставуваат важни компоненти на индексот на ранливоста на климатските промени72. Се проектира дека климатските промени во Македонија ќе значат пораст на температурите, пораст на променливоста на врнежите и на интензитетот на врнежите. Последното ќе значи зголемено истекување и ерозија на земјата и намалена достапност на водата. Ризикот за македонското земјоделство се нагласува од фактот дека обработливото земјиште е ограничено, со 0.2 хектари по лице, половина од просекот на ЕЦА. 102. Наспроти тоа, земјоделството многу малку придонесува за вкупните емисии во Република Македонија и не е емисионо интензивно. Овој сектор не произведува високо ниво на емисии главно поради неговата структура (видови земјоделски структури кои не бараат азотни ѓубрива, видот на почвата, релативно нискиот удел на сточарството). Неговиот придонес во националните емисии на СГ е многу низок со 0,4 проценти од вкупните. Емисиониот интензитет на земјоделството (MtCO2e по УСД додадена вредност во земјоделството) исто така е многу низок и во целина и според главните компоненти – метан (CH4), азотен оксид (N2O), 73 и јаглероден диоксид (CO2). Споредбата ја става Република Македонија на самиот крај на рангирањето во регионот ЕЦА и покажува дека интензитетот на сите три главни компоненти на земјоделските емисии е најнизок во регионот. Расчленувајќи ги вкупните емисии на земјоделството по компоненти, Република Македонија си го задржува местото во рангирањето (најнизок интензитет помеѓу споедбените земји) кај емисиите на N2O и CO2, додека кај емисиите на метат се наоѓа на петтото место оддолу (Слика 5.4) 103. Достапноста на водата е критично прашање за земјоделството бидејќи несоодветното наводнување веќе ја ограничува продуктивноста и климатските промени се очекува да го влошат проблемот.74 Земјата веќе има умерен воден стрес и климатските промени ја зголемуваат побарувачката за вода во земјоделството.75 Поголемата зачестеност на недостигот на вода ја подрива сигурноста на наводнувањето и следователно ги намалува приносите на земјоделските култури. И покрај недоволното наводнување, земјоделството, според формалната статистика, сега е најголем корисник на вода во Република Македонија со 43% од вкупната повлечена вода . 72 Освен од уделот на земјоделството, ранливоста на Република Македонија на климатски промени е движена од релативно високата (споредено со ЕЦА) изложеност (видете ја дефиницијата во претходната фуснота), релативно малиот БДП по глава на жител, високата нееднаквост, високата политичка нестабилност, слабото владеење и нискиот квалитет на инфраструктурата. 73 Азотниот оксид (N2O), кој се емитува од земјоделското земјиште, е различен од NOx, општ термин за моно азотните оксиди, особено NO2 (азотен оксид). 74 Видете повеќе информации за достапноста на водата во поглавјето за водите во овој документ . 75 Поглавјето 4 за водите содржи детална дискусија за водениот стрес во Република Македонија . 80 Меѓутоа, македонскиот систем за наводнување е многу неефикасен: средствата се стари и не се функционални, локацијата на цевките и каналите е несоодветна имајќи ја предвид постојаната поставеност на земјоделските стопанства и системот е дизајниран да опслужува големи земјоделски стопанства додека денешното земјоделство се базира на мали земјоделски стопанства. Како резултат на тоа, само 20 проценти од расположливата инфраструктура за наводнување вистински се користи и земјоделците инвестираат во сопствени независни системи за наводнување кои обично се базираат на бунари. Овие поединечни шеми ретко се регистрирани, водата често се користи без да се плаќа за неа што води кон прекумерно користење на водата. Одржливоста на овој систем е под знак прашање76. Слика 5.3. Македонското земјоделство не е емисионо интензивно Емисиите на земјоделството како % од додадената вредност на земјоделството Забелешки: CH4 е метан. N2O е азотен оксид. CO2 е јаглероден диоксид. TCO2e per US$1000 е метрички тони на јаглероден диоксид на илјади американски долари додадена вредност од земјоделството . Извор: Пресметки на вработените користејќи го ДДП на Светска банка. 76 Најновото законодавство бара ископувањето вода да биде формално пријавено. Исто така се спроведуваат и мерки за поттик за формализирање на неформалното користење на земјиштето. Со растечката побарувачка за наводнување на ниво на земјоделско стопанство и со формализирањето на дозволите за црпење, инвестициите во избрани активности за рехабилитација на наводнувањето можат да станат економски поостварливи. 81 104. Проблемите со плодноста на земјата сериозно влијаат врз продуктивноста на земјоделството и оваа состојба ќе се влоши како резултат на климатските промени. Овие прашања ја опфаќаат ерозијата, штетниците што се раѓаат во земјата и болестите, загадувањето на земјата од ѓубрива и пестициди, а во помала мерка и од канализација и загадување на водите. Според ФАО, околу 52 проценти од земјата е подложна на ерозија на почвата77, многу поголем удел отколку просекот во ЕЦА. Во моментов, како резултат на ерозија се проценува дека се губат 1,7 милиони кубни метри почва.78. Ерозијата примарно влијае врз површинскиот слој, каде се концентрирани најголем дел од органските и од хранливите материи. Освен што предизвикува намалување на приносите, таа произведува и големо количество наноси, кои ги загадуваат водотеците и негативно влијаат врз функционирањето на акумулациите и на инфраструктурата за наводнување и одводнување. Со климатските промени ќе се влоши и ерозијата на почвата како резултат на проектираните поинтензивни врнежи комбинирани со повисоки температури, освен ако не се преземат мерки за прилагодување. Мерките за прилагодување би опфатиле регулирање на користењето на земјиштето, комасација, подобрени земјоделски практики, користење на стакленици и органско земјоделство и подобрено управување со почвата и со пасиштата. (види Поле за добри практики 3 за искуствата на Казахстан со мерките за прилагодување на земјоделството со кои се подобрија приносите). Поле за добри практики 3. Климатско умни инвестиции во земјоделството во Казахстан Казахстанското искуство демонстрира како зелените инвестиции во земјоделството можат да водат кон подобрена продуктивност заедно со еколошките придобивки. Земјата усвои иновативна технологија без орање со која се зголемуваат приносите, се намалува ерозијата на почвата, се подобрува плодноста на почвата, се штеди гориво и се зафаќа јаглеродот. Силните ветришта во степите на северот на Казахстан имаат тенденција да го дуваат снегот во зима, правејќи ја влажноста на почвата во пролетта непријатно прашање за земјоделците. Овој проблем е нагласен со неодамнешното зголемување на зачестеноста и тежината на екстремните временски настани. Со поддршка од владата и од меѓународни организации успешно беше применета иновативна земјоделска технологија без орање како дел од прилагодувањето на климатските промени. Во 2012 година оваа технологија се користеше на 1,85 милиони хектари или 10 проценти од целокупното земјоделско земјиште во Казахстан. Со новата технологија се оставаат стебленцата од претходната жетва за да го задржат снегот. Со оваа техника се овозможува поголема влажност на почвата кога ќе се затопли времето. Земјоделците ги сечкаат и ги расфрлаат остатоците од претходната жетва низ полето во текот на пролетта. 77 Food and Agriculture Organization (FAO). Land and Water Development Division. 2005. National Soil Degradation Maps, FYR Macedonia. ftp://ftp.fao.org/agl/agll/docs/wsr.pdf 78 Годишната загуба на почва претставува просечна годишна загуба на обработливиот слој на земјиштето со дебелина од 20 mm на површина од 8.500 ha. Од „Агроземјоделската програма за спроведување на мерката на ИПАРД 201: Подготовка за спроведување активности поврзани со животната средина и селските подрачја“. 82 Во 2012 година, прилагодувањето со оваа технологија без орање во Казахстан резултираше со 0,7 милиони тони дополнителна ожнеана пченица, доволна да нахрани 5 милиони луѓе во текот на една година. Со новата метода се зголемуваат приносите за 30 до 40 проценти, се намалуваат трошоците за обработка и се намалува ерозијата на почвата. Оваа технологија бара инвестиции во машини и хербициди во износ од 250 – 300 УСД по хектар, но инвестицијата се исплаќа само за неколку години. Со оваа технологија во почвата се зафаќа и јаглеродот како здрава органска материја што придонесува за ублажување на последиците од климатските промени. Во Казахстан, промената на методата зафати дополнителни 1,3 милиони тони јаглерод диоксид годишно што е еквивалент на тргање на 270.000 автомобили од патиштата. Извор: World Bank. 2013. “No-Till: A Climate Smart Agriculture Solution for Kazakhstan.” Agricultural Competitiveness Project. Projects and Operations. World Bank website: http://www.worldbank.org/en/results/2013/08/08/no-till-climate-smart- agriculture-solution-for-kazakhstan 3. МЕТОДОЛОГИЈА И ГЛАВНИ НАОДИ Методологија 105. Целта на анализата беше да се измери влијанието на зелените политики и инвестиции (за прилагодување) врз секторските исходи во земјоделството преку заедничко моделирање на водниот, земјоделскиот и електроенергетскиот сектор и да се обезбеди финансиска оценка на предложените можности за инвестирање во водоснабдувањето и земјоделството. 79 Се користеа следните методи: Глобални циркулациони модели (ГЦМ), моделот за оценка и планирање на водата (ВЕАП) и климатскиот модел на истек (КЛИРУН) и моделот за земјоделски приноси (АкваКроп). Со моделите се прогнозираа приносите и цените на земјоделските култури кои сочинуваат повеќе од 50 проценти од македонското земјоделско производство: пченка, ориз, индустриски култури (тутун), градинарски култури (домати), јаболка, грозје, пасишта, пченица и луцерка. АкваКроп (слика 5.5) се користеше за да се моделираат приносите на земјоделските култури и побарувачката за наводнување. Последно, моделот на системот за планирање на оценката за вода (ВЕАП) се применува користејќи ги влезните податоци од КЛИРУН за да се анализираат потенцијалниот недостиг на вода достапна за земјоделството на ниво на слив. Секој проценет недостиг на вода од моделот ВЕАП се става во биофизичкиот чекор за да се оцени нето ефектот на недостигот врз приносите на наводнуваните земјоделски култури.80 (За повеќе детали види поглавје 4). 79 Како што беше погоре споменато, моделирањето се направи заедно за секторот на водите и земјоделскиот сектор. Подетален опис на моделирањето е презентиран во Поглавјето 4 за водите . 80 Како што беше опишано во поглавјето за водите, во Република има два слива во кои се предвидува недостиг на вода за земјоделството, а во другите басени се предвидува дека ќе има доволно вода за наводнување во услови на климатски промени. 83 Слика 5.5. Моделот АКВАКРОП Зрачење Radiation Фаќање Light светлина interception Површина Leaf area на листот Potential Потенцијална Воден или photosynthesis фотосинтеза Water and/or солен стрес salt stress Реална Actual фотосинтеза photosynthesis Maintenance Респирација respiration за Зголемување на Респирација Growth Dry matter respiration одржување сувата материја на растот increase Partitioning Преградување Корени Roots Death (живи) Смрт (alive) Storage Stems Органи Death Стебла organs Leaves за складирање Лисја Death Смрт (живи) Смрт (alive) (живи) (alive) (alive) (живи) Извор: Техничкиот извештај за земјоделството. 106. Моделирањето81 почна со сценариото за земјоделството ако се продолжи како и досега (ПКД) до 2050 година. Со ова сценарио се претпоставува дека денешната економија би еволуирала без промени на политиките во следните 40 години според моделот на западноевропските земји. (поглавја 2 и 3). Иако политиките постепено би се усогласувале со регионалните норми, во земјоделскиот сектор не би се правеле нови инфраструктурни инвестиции освен оние што се веќе финансирани и/или во изградба. Сценариото ПКД го инкорпорира очекуваното влијание на климатските промени врз побарувачката за вода за наводнување со влијанието на климата врз понудата на вода за сите сектори што ја бараат (наводнување, хидроенергија, ладење на термоелектричните централи и општинската и индустриската потрошувачка).82 Земјоделството се проектира да расте со годишна стапка од два до три проценти до средината на 2040ите години, а потоа со 1 процент до крајот на 2040ите години. Бидејќи се проектира остатокот од економијата да расте побрзо од земјоделството, релативната тежина на секторот ќе се намали од сегашните 16 на 9 проценти во 2050 година83. Како последица од апсорбирањето на вработените од земјоделството во другите сектори, 81 Моделирањето беше заедничко за водениот и земјоделскиот сектор. Додека генералниот пристап е опишан во поглавјето 4 за водите, конкретните прашања за земјоделскиот сектор овде се подетално презентирани. 82 Со постојниот стратешки план за земјоделство и рурален развој иако се признава важноста на наводнувањето за подобрување на продуктивноста на земјоделството, се поддржуваат само генерални мерки за зголемување на пристапот до вода за наводнување и рехабилитација или реконструкција на инфраструктурата. 83 Вклучувајќи го земјоделството и преработувачката индустрија. 84 вработеноста во земјоделството ќе се намали од постојните 20 проценти на 13 проценти во 2050 година (ниво слично на денешното во Грција). Ова е нормална патека за повеќето земји и не се очекува Република Македонија значително да отстапи од овој модел, но постигнувањето на оваа патека ќе бара подобрувања на технологијата што се користи во секторот, клучни структурни реформи и спроведување на планираните инвестиции. Откако ќе се разрешат денешните пречки, нивото на технологијата ќе се зголеми, заедно со големината на земјишните поседи, земјоделството постепено ќе стане помалку трудоинтензивно, а вредноста на неговите производи ќе се подобри. 107. Бидејќи водата и земјоделството беа заеднички моделирани, двете зелени сценарија за земјоделството се еднакви со оние за водата. (види поглавје 4 и табела 4.1 за заедничките сценарија за моделирање). Со зеленото сценарио се претпоставува дека во земјоделскиот сектор и во секторите што користат вода се преземаат мерки за прилагодување и ублажување со годишни трошоци од околу 11 милиони УСД. Ова сценарио се базира на активностите на политиките кои се услов за членство во ЕУ (видете поле 5.1 со условите за вкрстено усогласување со ЕУ). Тоа ги имплицира следните мерки со висок однос придобивки - трошоци: подобрена инфраструктура за одводнување во сите сега наводнувани области и користење подобрени сорти пченица за целокупната наводнувана и ненаводнувана пченица84. Со супер зеленото сценарио се претпоставува дека се усвојуваат нови мерки што опфаќаат инвестиции со годишни трошоци од 148 милиони УСД. Овие инвестиции би опфатиле: подобрување на одводната инфраструктура во сите сега наводнувани и ненаводнувани области што ќе резултира со зголемување на приносите кај сите земјоделски култури; користење подобрени сорти пченица, пченка и јаболка (наводнувани и ненаводнувани); оптимизирање на земјоделските практики (вклучувајќи го тајмингот на примена на вода и ѓубрива) за сите земјоделски култури во сите делови на земјата и проширување на наводнувањето за 50 проценти во секој басен во земјата во кој има доволно вода во супер зеленото сценарио. Поле 5.1. Услови за усогласување со ЕУ за земјоделството Добри земјоделски и еколошки услови: 1. Заштита на почвите преку соодветни мерки (минимално покривање на почвата и управување со земјиштето) 2. Одржување на нивото на органски материи во почвата преку соодветни практики (стандарди за ротација почвата онаму каде што е применливо и управување со стрништата) 3. Одржување на почвената структура преку соодветни мерки (соодветно користење на машинеријата) 4. Обезбедување минимално ниво на одржување и избегнување на пропаѓање на живеалиштата (стапка на сместување на добитокот и/или соодветни режими, заштита на постојаните пасишта, задржување на 84 Главните земјоделски чинители се согласија дека овие мерки имаат највисок приоритет за преземање . 85 карактеристиките на живописот, избегнување навлегување на несакана вегетација) Задолжителни услови за управувањето: 1. Конзервација на дивите птици 2. Заштита на подземните води од загадување 3. Заштита на животната средина и почвата кога отпадните води од канализацијата се користат во земјоделството 4. Заштита на водите од загадување предизвикано од нитрати 5. Заштита на природните живеалишта на дивата флора и фауна 6/7/8. Идентификување и регистрација на животни 9. Одобрување, пласирање на пазарот, користење и контрола на производи за заштита на растенијата 10. Забрана на употребата на одредени супстанции за одгледување добиток 11. Услови и процедури за законот за храна во прашања за безбедноста на храната 12/13/14/15. Правила за превенција, контрола и искоренување на одредени болести на животните 16/17/18. Правила за заштита на животните што се чуваат во фарми Табела 5.1. Зелени политики и инвестициски активности во земјоделството, по сценарија Сценарио Политика/инвестициска активност Сценарио со  Одржување на постојните инвестиции во прилагодување како продолжување константа како и досега (без прилагодување) Годишни инвестиции од околу 11 милиони УСД вклучувајќи ги следните мерки во сите басени: Зелено сценарио  Подобрувањето на одводната инфраструктура во сите сега (скромни напори за наводнувани области резултира со зголемување на приносите на сите прилагодување) наводнувани земјоделски култури  Подобрување на сортите на пченицата (наводнувани и ненаводнувани) Годишни инвестиции од околу 148 милиони УСД вклучувајќи ги следните мерки:  проширување на наводнувањето за 50 проценти во секој басен во земјата во кој има доволно вода во зеленото сценарио Супер зелено  Подобрувањето на одводната инфраструктура во сите сценарио ненаводнувани области резултира со зголемување на приносите на (амбициозни сите земјоделски култури напори за  Користење подобрени сорти пченица, пченка и јаболка прилагодување) (наводнувани и ненаводнувани)  Оптимизирање на земјоделските практики (вклучувајќи го тајмингот на примена на вода и ѓубрива) за сите земјоделски култури во сите басени Забелешка: Види табела 4.1 за активностите на политиките и инвестиции во водоснабдувањето и поле А и поле 2.1 каде се опишуваат сценаријата за моделирање во оваа студија. 86 Главни наоди85 108. Резултатите од моделирањето покажуваат дека значителен напор за прилагодување во супер зеленото сценарио би ги покрил трошоците дури и повеќе отколку скромен напор за прилагодување во зеленото сценарио. Особено во периодот од 2011 до 2050 година, умерените расходи за прилагодување од 199 милиони УСД (зелено сценарио, вкупни дисконтирани дополнителни инвестиции и РиО) би донеле дополнителни приходи во износ од 674 УСД над оние на ПКД, додека значителните расходи за прилагодување во износ од 1.287 милиони УСД (супер зелено сценарио) би резултирале со многу повисоки дополнителни приход од 3.984 УСД над нивото со ПКД86. Во двата случаи, придобивките ги надминуваат трошоците за повеќе од 4 пати: 4,1 пати со скромните напори од зеленото сценарио и 4,5 пати со значителните напори од супер зеленото сценарио. Исто така, зелените мерки за прилагодување, особено оние насочени кон намалување на побарувачката за вода, помагаат да се затвори јазот во побарувачката на вода: јазот се намалува за 12 проценти во зеленото сценарио и за 23 проценти во супер зеленото. (слика 5.6). 85 Пресметките на сегашната вредност на идните приходи и трошоци се направени со користење на дисконтна стапка од 5 проценти, усогласена со неодамнешните анализи на Светска банка за економијата на прилагодувањето на климатските промени. Идните цени не беа прилагодени според глобалната прогноза за промените на цените на Меѓународниот институт за истражување на цените на храната (МИИЦХ) со која се предвидува зголемување на релативните цени на прехранбените производи. Овие прилагодувања значително би ги зголемиле придобивките од инвестициите во активности за производство на храна како што е земјоделството. 86 Сегашна вредност на зголемените (дополнително ниво на ПКД) приходи и вкупно зголемување на (капиталните и ИиР) трошоци во периодот 2011 – 2050 година, дисконтирани со стапка од 5 проценти. 87 Слика 5.6. Напорите за прилагодување во зелените сценарија водат кон зголемени приходи и подобрена ефикасност на наводнувањето. Влијание на сценаријата за прилагодување врз земјоделството, 2011 – 2050 година Супер зелено Дополнителни приходи во земјоделството, мил. УСД Зелено ПКД Големината на меурчето и бројките во него го претставуваат јазот на побарувачката – понудата на вода како процент од побарувачката Трошоци за прилагодување, мил. УСД Забелешки: Трошоците се сегашната вредност на протокот на потребните дополнителни расходи (инвестиции и РиО) во периодот 2011 до 2050 година споредено со ПКД . Приходите се сегашната вредност на протокот на зголемените приходи во секторот во периодот 2011 до 2050 година . Јазот во побарувачката – понудата на вода е разликата помеѓу побарувачката и понудата на вода (дефицит), презентиран како процент од побарувачката. Извор: Пресметки на вработените врз основа на резултатите на моделирањето на водениот и на земјоделскиот сектор 109. Со моделите се проценува и дека ако не се преземат напори за прилагодување, вкупните приходи на земјоделството ќе се намалат за 17 проценти до 2050 година како комбиниран ефект на позитивните и негативните фактори. Негативните фактори се влијанието на повисоките температури врз ненаводнуваните култури, евапотранспирацијата и намалената расположливост на вода за наводнување. Позитивните фактори се поврзани со потенцијалот за зголемување на приносите за некои ненаводнувани земјоделски култури87 и за сите култури во некои делови на земјата88 поради повисоките температури во текот на клучните фази на растот на културите и подолгата сезона на раст. Меѓутоа, тоа претпоставува подобрено наводнување и инвестиции за да се зголеми ефикасноста на водата и да се оптимизира нејзиното користење. 110. Меѓусекторски напомени. Земјоделството критично зависи од другите сектори. Важноста на водата за наводнување за земјоделскиот сектор во главно сушната Македонија не може премногу да се нагласи: климатските промени претставуваат ризик од поголема сушност и 87 Наводнувани култури: пченица, луцерка, јаболка, пченка и зеленчук . 88 Алпска АЕЗ. 88 недостиг на вода, особено во текот на сезоната на раст во земјоделството, во повеќето делови од земјата. Промените во понудата и побарувачката за вода, ефикасноста на користењето на водата и обемот на повратниот проток во неземјоделските сектори што користат вода влијаат врз волуменот на водата достапна за земјоделството. Исто така е важен и тајмингот на неземјоделската побарувачка на вода – општинскиот и индустрискиот сектор, производството на хидро и термо енергија89.90 Исто така, врските помеѓу земјоделството и енергетиката даваат можности за проекти за зелена енергија со кои ќе се подобри животниот стандард и квалитетот на животот во руралните области (види поле за добри практики 4 за искуството на Кина со проекти за еко земјоделство). Поле за добри практики 4. Еко земјоделството оди заедно со подобрениот животен стандард во Кина Иновативниот проект за биогас и еко земјоделство во Хубеи, Кина ги комбинира придобивките од намалените емисии на СГ, подобрениот квалитет на внатрешниот воздух и зголемениот животен стандард. Во провинцијата Хубеи, во Кина, 33.000 домаќинства во осум области учествуваа во програмата за извлекувачи на природен гас во рамките на механизмот за чист развој. Со овој проект се намалуваат емисиите на јаглерод преку поставување и работа на извлекувачи на биогас кои го зафаќаат метанот од арското ѓубре. Потоа, биогасот се користи во домаќинствата за греење и готвење, заменувајќи го јагленот кој има големи емисии. Проектот им помага на домаќинствата да направат и други подобрувања како што е надградба на тоалетите, кочината, кујната и поставување на горилник на гас. Користењето на извлекувачи на биогас во домаќинствата донесе годишно намалување на емисиите од 59.000 TCO2e. Тоа се пресликува во приходи за земјоделците од 8,3 милиони УСД од продажба на сертифицирани кредити за намалени емисии (ЦЕР). Исто така се подобри квалитетот на внатрешниот воздух, намалувајќи ја појавата на респираторни и очни болести предизвикани од горењето јаглен и дрва . Извор: Baeumler, Alex, Ede Ijjasz-Vasquez, Shomik Mehndiratta, editors. 2012. Sustainable Low-Carbon City Development in China, Directions in Development, Countries and Regions. Washington, DC: World Bank. 4. ПРЕПОРАКИ 111. Поконкурентен, извозно ориентиран земјоделски сектор во идните децении ќе биде можен само ако се спроведат соодветни политики и инвестиции и ако се преземат мерки за прилагодување. За справување со предизвиците од климатските промени со истовремено отстранување на постојната неефикасност во секторот, критични се неколку области на интервенциите. Тие опфаќаат подобрување на наводнувањето, подобрено управување со обработливото земјиште, подобрено управување со пасиштата, комасација на земјиштето и подобрување на пазарот на земјиште и развој на органското земјоделство. Бидејќи општата побарувачка за вода се очекува да порасне иако водата станува пооскудна, сите сектори што 89 Производството на електрична енергија во термо централи користи вода за ладење. 90 Видете поглавје 4 (Вода), поглавје 6 (енергија) и поглавје 8 (Урбано) . 89 користат вода – земјоделството, индустријата и општините, хидро и термо централите – треба да инвестираат во технологии за штедење на водата и да го подобрат управувањето со побарувачката. Дури и со оваа претпазливост, не сите сливови ќе имаат доволно вода за сите сектори и ќе биде потребно одредено приоритетизирање. (i) Подобрување на наводнувањето. Треба да се рехабилитираат и да се прошират системите за наводнување во оние сливови каде недостигот на вода не го ограничува тоа. Како што е забележано во поглавје 4, пакетот за наводнување, вклучувајќи го и одводнувањето би донел значителни придобивки. Инвестициите во наводнувањето треба да се насочени кон ефикасноста на наводнувањето, а не само кон зголемување на површините што се наводнуваат. За да се оптимизира користењето на водата, рехабилитацијата треба да се насочи кон области со највисоки придобивки од наводнувањето, особено оние со високо вредни земјоделски култури (хортикултура, овоштарници и лозја). Исто така треба да се разгледа и можноста за работа со микро зафати и полокални системи за наводнување наместо целосна рехабилитација на големите системи. Други пристапи за зголемување на ефикасноста на водата опфаќаат оптимизирање на водните надоместоци, услови за кофинансирање од страна на корисниците и приватни можности за микро зафати. Подоброто функционирање (вклучувајќи го и покривањето на трошоците) на водостопанствата ќе биде неопходно како и демонстрираните капацитети на властите во сливовите и на другите институции што ја регулираат водата. (ii) Подобрено управување со обработливото земјиште. Светските искуства покажуваат дека земјоделците на добри почви се помалку погодени од климатските промени. Намаленото нарушување на почвата, соодветното управување со остатоците од културите, ротацијата на културите ја намалуваат ерозијата на почвата и трошоците за култивирање, ја подобруваат ефикасноста на водата, избегнувајќи горење на стрништата, чадни завеси за справување со раните пролетни и доцните есенски мразови и мрежи за заштита од град за овоштарниците или лозјата. (iii) Подобрено управување со пасиштата. Подобреното управување со пасиштата би можело да ја намали ерозијата на почвата, истовремено подобрувајќи ја продуктивноста. (iv) Комасација на земјиштето и подобрување на пазарот на земјиште. Модерната комасација на земјиштето може да ги направи земјоделството и руралните економии попродуктивни, конкурентни, толерантни на ризик и еколошки одржливи. Малите и расцепкани земјишни поседи често немаат пристап до патишта и/или канали за наводнување. Со процесот за комасација на земјиштето земјишните поседи се организираат околу пристапните патишта и каналите за наводнување. (v) Подобрените практики на ниво на земјоделско стопанство, особено прецизното земјоделство базирано на набљудување и одговарање на промените на полето, 90 вклучувајќи и лоцирање на местата на полето со користење на глобалниот систем за позиционирање (ГПС) може значително да го намалат количеството нутриенти и други влезни елементи со истовремено зголемување на приносите. Погенерално, потребна е подобра релевантност и ефективност на поддршката за земјоделството. (vi) Стаклениците помагаат да се намали влијанието на климата врз земјоделството со истовремено додавање вредност. Негативност е што земјоделското производство во стаклениците често бара значително ниво на влезни елементи вклучувајќи и пестициди, кои треба внимателно да се управуваат. (vii) Конечно, органското земјоделство може да помогне да се намали еколошкото влијание на земјоделството придонесувајќи за растот и создавањето нови работни места иако тоа не е практика за прилагодување. 112. Зајакнување на политиките и на институциите е критично за поддршката на препорачаните интервенции. Капацитетот на истражувачкиот и на советодавниот систем треба да се надгради за да можат да се справат со адаптивните предизвици, конкретно капацитетот за тестирање на изводливоста на адаптивните технологии. Систематските агроеколошки програми за следење на почвата, површинските и подземните води и биодиверзитетот се критични за одржливото земјоделство. Подобрениот хидрометеоролошки капацитет би бил потребен за за подобро следење на климатските промени во иднина. Со сè поголемите климатски ризици за земјоделските култури, осигурувањето на културите, особено од суша, треба да биде достапно и пристапно за земјоделците. За да се мотивираат земјоделците да ги прифатат добрите земјоделски практики треба да се создаде систем на поттици и да се поддржи со информативни кампањи за да се водат земјоделците кон промена на земјоделските практики и сите програми за земјоделски субвенции треба да ги поддржат изборите на култури кои не трошат многу вода. 113. Има многу долгорочни предизвици и можности. Последниот, долгорочен предизвик за земјоделскиот сектор ќе биде да остане конкурентен кога ќе се намали понудата на евтина работна сила и кога ќе се заострат условите за безбедност и квалитет на храната . Од друга страна, климатските промени се очекува да обезбедат можности како што е можното зголемување на побарувачката за земјоделски производи особено во блискоисточните земји чиј сопствен производствен потенцијал се очекува да биде погоден од климатските промени. 91 ПОГЛАВЈЕ 6. КАКО МОЖЕ ДА СЕ ТРАНСФОРМИРА ЕНЕРГЕТСКИОТ СЕКТОР И КАКО МОЖЕ ДА ПРИДОНЕСЕ ЕНЕРГЕТСКАТА ЕФИКАСНОСТ? 1. РЕЗИМЕ НА ПОГЛАВЈЕТО 114. Главните цели на стратегијата за зелен раст во енергетскиот сектор се постигнување рамнотежа помеѓу побарувачката и понудата и сигурност на снабдувањето, намалување на интензитетот на емисиите и зголемување на ефикасноста на секторот. Во секторот на електрична енергија во Република Македонија, во последната деценија побарувачката ја надминуваше домашната понуда, понекогаш значително. Цените на електричната енергија како и оперативната неефикасност (наплатата и загубите во преносот и дистрибуцијата) , исто така беа критични прашања. Со реформата на тарифите се направи значителен напредок, но тарифите за електрична енергија на домаќинствата и тарифите за централно греење сè уште треба да се зголемуваат за да се постигне нивото со кое се покриваат трошоците. Либерализацијата на секторот за гас беше одложена, но владата планира да дојде до ефикасен систем на цени на гасот, водејќи кон зголемена побарувачка за гас и делумна замена на лигнитот и нафтата со гас во миксот на примарна енергија. Особено предизвикувачко прашање е многу високата емисиона интензивност на македонската економија: односот на емисиите на стакленички гасови (СГ) и БДП е 5 пати поголем од просекот на ЕУ, главно поради доминацијата на лигнитот во енергетскиот микс и 92 занемарливото учество на гасот, но и поради застарената опрема. Како може да се трансформира енергетскиот сектор и како може да придонесе енергетската ефикасност? 115. Главните цели на анализата се да се најдат најдобрите решенија за македонскиот микс на снабдување со електрична енергија со кој ќе може да се покрие побарувачката со најмали трошоци, истовремено намалувајќи ги емисиите и емисионата интензивност на секторот на електрична енергија и индустријата како и да се најдат решенија за заштеда на енергија на страната на побарувачката. Со моделирањето на страната на побарувачката се проценува потенцијално намалување на побарувачката на енергија како резултат на спроведувањето на мерки за енергетска ефикасност во двете зелени сценарија (за прилагодување)91. Резултатите на моделирањето на страната на понудата даваат решение со минимални трошоци за миксот на производство на електрична енергија исполнувајќи ги очекуваните услови за ублажување на ЕУ (намалување од 21 проценти до 2020 година, споредено со 2005) земајќи ги предвид технолошките ограничувања и ограничувањата на другите ресурси. Со анализата на кривата на маргиналниот трошок за намалување (МТН) се оценува ефективноста на секоја од предложените мерки за енергетска ефикасност и на технологиите за снабдување преку мерење на маргиналниот нето трошок по единица (сегашна вредност на нето трошокот по единица намалување на СО2) и поврзаниот потенцијал за намалување на секоја мерка. За анализата се користени три меѓусебно поврзани модели: макроекономскиот модел, моделот за енергетска побарувачка ЕФЕКТ и моделот за понуда на енергија МАРКАЛ. 116. Резултатите на моделирањето покажуваат дека комбинацијата на мерките на страната на побарувачката на супер зеленото сценарио и мерките на страната на понудата на зеленото сценарио е најдобра за заедничко исполнување на стратешката цел за сигурност на снабдувањето и на финансиската цел за намалување на трошоците за намалување и поради тоа се препорачува. Иако активностите на страната на побарувачката се критично краткорочно решение имајќи ги предвид нивните пониски трошоци и покус период за спроведување, подолгорочните и инвестиционо интензивни мерки на страната на понудата обезбедуваат најголеми добивки во премостувањњето на јазот помеѓу снабдувањето и побарувачката и намалувањето на емисиите. Овие мерки треба да опфатат агресивен развој на понудата на гас, така што гасот ќе ги замени лигнитот и нафтата. Преминот подразбира изградба на нови централи на гас, нов прекуграничен гасовод и нова инфраструктура за дистрибуција на гасот. Исто така, треба да се изградат и нови хидро и ветерни централи. На страната на побарувачката што е можно побрзо и пошироко треба да се спроведуваат стандардните мерки за енергетска ефикасност што се покажале исплатливи во другите земји за да се поддржи максималното достижно намалување на 91 Види поле А и поле 2.1 каде се опишуваат сценаријата за моделирање во оваа студија 93 побарувачката. Зајакнувањето на институционалната способност за дизајнирање и спроведување на програми за енергетска ефикасност е клучен елемент на една успешна стратегија за енергетска ефикасност на Република Македонија. Наоѓањето евтин расположлив капитал за инвестиции во енергетска ефикасност на страната на побарувачката е основно за капитално интензивните мерки за заштеда на енергија со долг рок на поврат како што е обновувањето на зградите. 2. ПРЕДИЗВИЦИ ЗА ПОЗЕЛЕН РАСТ Преглед 117. Трансформацијата на енергетскиот сектор е критична за зелениот раст во Република Македонија. Главните цели се постигнување на рамнотежа на побарувачката и понудата и сигурност на снабдувањето, намалување на интензитетот на емисиите кои го прават енергетскиот сектор главен придонесувач за вкупните емисии на СГ во земјата и зголемување на ефикасноста на секторот вклучувајќи ефикасни трошоци на услугите и зголемен квалитет на извршувањето на услугите. Важноста на овие цели го става енергетскиот сектор на самиот врв на агендата на зелениот раст. Главните тековни задачи вклучуваат интеграција на пазарот на енергија на Западен Балкан, инвестиции во енергетската инфраструктура и во подобрување на енергетската ефикасност, поддржани со институционални и реформи на политиките. Овие задачи кореспондираат со целите на Договорот за енергетска заедница од 2005 година кој има за цел усогласување на енергетските политики на земјите од Западен Балкан (Албанија, Босна и Херцеговина, Хрватска, Македонија, Молдавија, Црна Гора, Србија и Косово) со оние на ЕУ. Главните обврски на земјите потписнички на договорот се целосна поделба на енергетските компании, воспоставување на регулативна рамка, либерализација на пазарите на енергија вклучувајќи и овозможување на потрошувачите да избираат снабдувачи и цени на енергетските производи за крајните потрошувачи со кои се покриваат трошоците. Сите тие се основни услови за учество на приватниот сектор во производството на електрична енергија и за добивање финансиски средства за инвестиции во прекуграничен пренос на електрична енергија и гасоводи како и за изградба и обновување на постројките за производство и на мрежите. 118. Република Македонија веќе направи напредок кон исполнувањето на овие обврски. Новата регулативна рамка е утврдена за постигнување целосна либерализација на пазарот на енергија до 1 јануари 2015 година. Независниот регулатор, Регулаторната комисија за енергетика е основан во 2002 година со овластување да издава енергетски лиценци и да ги регулира цените на енергијата, вклучувајќи ги и тарифите за електрична енергија. Агенцијата за енергетика е основана во 2005 година заради спроведување на енергетски политики, додека дизајнирањето на енергетските политики и управувањето со енергетскиот сектор се во рацете на Секторот за енергетика во Министерството за економија. Најважните прашања што треба да се разрешат, како 94 што се наведува во Стратегијата за енергетика на Република Македонија92, се во сегментите на електричната енергија и гасот. 119. Реформата на електроенергетскиот сектор е најнапредната. Преструктуирањето на електроенергетскиот сектор почна во 2004 година со вертикалното раздвојување на Електростопанство на Македонија (ЕСМ) на три правно одвоени субјекти – производство, пренос и дистрибуција и снабдување. Во моментов се регулирани тарифите за пренос како и за дистрибуција и за снабдување за мало, додека производството и снабдувањето на големо на квалификуваните потрошувачи (големите индустриски корисници) не се регулирани и се определени од пазарот93. Производството е целосно во државна сопственост и Електрани на Македонија (ЕЛЕМ) е сопственик на две големи термоелектрични централи, Битола и Осломеј, кои зафаќаат околу 55 проценти од вкупниот инсталиран капацитет и седум хидроелектрични централи со 35 проценти од вкупниот инсталиран капацитет. Владата планира да продаде 49 проценти од средствата на ЕЛЕМ на приватен инвеститор, почнувајќи го процесот во 2013 година94. Преносот, исто така е целосно во државна сопственост и со него стопанисува Македонскиот електропреносен систем оператор (МЕПСО). Дистрибуцијата и снабдувањето се приватизирани и со нив стопанисува приватно акционерско друштво ЕВН Македонија (90 проценти во сопственост на ЕВН Австрија и 10 проценти на МЕПСО). 120. Најголемите прашања во електроенергетскиот сектор се рамнотежата на понудата и побарувачката, зависноста од увозот и оперативната ефикасност на секторот, која опфаќа ефикасен систем на цени. Во последната деценија, побарувачката ја надмина домашната понуда и јазот се пополнуваше со увезена електрична енергија. Во периодот од 2000 до 2009 година побарувачката за енергија порасна за 18 проценти,95 додека домашната понуда се намали за 3 проценти и увозот на електрична енергија во просек беше дури 20 проценти од побарувачката, со најголема вредност од дури 32 проценти во 2008 година (слика 6.1). Просечните годишни трошоци за увоз на електрична енергија во периодот 2003-2009 година беше 95 милиони евра, со највисоки 235 милиони евра или 3,6 проценти од БДП во 2008 година, значително придонесувајќи во дефицитот на тековната сметка на земјата96. Зависноста од увозот на енеегија97 е 45 проценти, 92 Министерство за економија на Република Македонија. Стратегија за развој на енергетиката во Република Македонија до 2030 година, Скопје. 93 На крајот пазарни цени ќе се применуваат на поширок круг потрошувачи. Во следниот чекор од овој процес, од 1 јули 2013 година, средните компании ќе се квалификуваат да плаќаат пазарни цени. 94 Претходните напори за привлекување приватни инвестиции во производството на хидроенергија во двете големи централи Чебрен и Галиште, не беа успешни. Меѓутоа, неодамна е објавен нов тендер за овој проект . 95 Годишен просек од 1,9 проценти во периодот 2000 – 2009 година; 12 процентниот пад од 2008 до 2009 година се објаснува со колапсот на електрично интензивниот извоз од тешката индустрија . 96 Alexander F. Tieman, The Electricity Sector in FYR Macedonia , IMF Working Paper WP/11/30, IMF, Washington DC, 2011 97 Нето увоз како процент од вкупното снабдување со примарна енергија 95 што е блиску до просекот на ОЕЦД од 44 проценти. Целокупната сурова нафта и нафтени деривати и се увезуваат и претставуваат 12 проценти од вкупниот увоз, со што се најголема увозна ставка на земјата.98 Исто така се увезува целосното количество природен гас, а од 2000 година, Република Македонија увезува и електрична енергија. Слика 6.1. Побарувачката ја надминува понудата и јазот се пополнува со увезена енергија Побарувачка, понуда и увоз на електрична енергија 2000-2010 година Електрична енергија, GWh Побарувачка Домашна понуда Увоз Извор: Alexander F. Tieman, The Electricity Sector in FYR Macedonia , IMF Working Paper WP/11/30, IMF, Washington DC, 2011 121. Цените на електричната енергија како и оперативната неефикасност (наплатата и загубите во преносот и дистрибуцијата) исто така беа критични прашања. Значителен напредок се постигна со реформата на тарифите и со неа тарифите за индустријата дојдоа до ниво со кое се покриваат трошоците. Меѓутоа, тарифите за домаќинствата и покрај зголемувањата во последните години, сè уште се под нивото со кое се покриваат трошоците. Откако се приватизираше дистрибуцијата значително се намали оперативната неефикасност. Со последната достапна анализа на субвенцијата на тарифата, таа се процени дека е 0,7 проценти од БДП во 2010 година99. Исто така се процени дека загубите во преносот и во дистрибуцијата и загубите од 98 International Energy Administration (IEA). 2008. Energy in the Western Balkans. The Path to Reform and Reconstruction. Prepared in Cooperation with United Nations Development Program. Paris: Organization of Economic Cooperation and Development / IEA. 99 Tieman, Alexander F. 2011. "The Electricity Sector in FYR Macedonia." IMF Working Paper WP/11/30. Washington, DC: IMF. 96 наплатата100 се дополнителни 0,8 проценти од БДП за 2009 година. Субвенцијата на тарифата значително е намалена од 2008-2009 година кога изнесуваше 3,8 проценти и 2,3 проценти од БДП, соодветно. Исто така, откако беше приватизирана дистрибуцијата во 2006 година, се намали неефикасноста во снабдувањето – загубите во преносот и дистрибуцијата и недоволната наплата. Меѓутоа, проблемот со субвенционирањето се заостри по кризата во 2008 година со намалувањето на уделот на големите индустриски корисници, единствените потрошувачи што плаќаат несубвенционирана цена. Нивниот удел во потрошувачката се намали од 25 проценти во 2005 – 2008 на 17 проценти во 2009 година, резултирајќи со повисок просечен јаз помеѓу трошоците и цената. Исто така, по двете зголемувања на цените за домаќинствата во 2012 година (7,8 проценти во јануари и 9,8 проценти во август), следните зголемувањата на цените се одложија и тие сè уште се под нивото со кое се покриваат трошоците101. 122. Следно критично прашање е колкава е рентабилноста на електроенергетскиот сектор, која може да се зголеми преку продолжување со либерализацијата на електроенергетскиот и гасниот сектор и преку зголемување на уделот на гасот во производствениот микс. Се одложуваше либерализацијата на гасниот сектор, но владата планира да се справи со тоа и да постигне ефикасен систем на цени на гасот, зголемена побарувачка на гас и делумна замена на лигнитот и нафтата со гас во македонскиот микс на примарна енергија со што би се поддржале целите за трансформација на енергетскиот сектор вклучувајќи ја и енергетската сигурност, намалувањето на интензитетот на емисиите и ефикасните трошоци на услугите. Во постојната пазарна состојба ограничени се и понудата и побарувачката на гасот. Прво, постои спор околу сопственоста на постојниот гасовод со кој се испорачува руски гас преку границата со Бугарија. Спорот се однесува на акционерското друштво формирано од Владата на Република Македонија и Макпетрол102. Како резултат на спорот, гасоводот до Скопје работи со 12 проценти од капацитетот. Второ, побарувачката за гас е ограничена од високите цени на увезениот гас103, кои се базираат на долгорочни договори индексирани со нафтата и ги надминуваат цените на гасот во ЕУ, правејќи ја електричната енергија поатрактивен извор на енергија за сите потрошувачи, вклучувајќи ги 100 Не е евидентирано во статистиката на ЕЛЕМ. 101 Извор на анализата на субвенциите на тарифите: Tieman, Alexander F., 2011. The Electricity Sector in FYR Macedonia, IMF Working Paper WP/11/30, IMF, Washington DC, IMF. Треба да се забележи дека оваа субвенција е имплицитна: таа се бележи во сметките на државната ЕЛЕМ како загуба и се субвенционира од добивката од другите дејности. Проценката на целокупната имплицитна субвенција се базира на пазарната цена од 65 евра за MWh (просечната пондерирана увозна цена на ЕЛЕМ во 2009 година), додека цената по која ЕЛЕМ ги снабдува тарифните потрошувачи е еднаква на 30 евра за MWh. Исто така, пресметувањето на имплицитната субвенција ја зема предвид просечната цена на преносот од 4 евра за MWh, која е вклучена во увозната цена од 63 евра за MWh, но која не треба да се вклучува кога се пресметуваат опортунитетните трошоци бидејќи тоа не е приход на производителот. 102 Макпетрол има лиценца за продажба на гас на индустриските потрошувачи, додека заедничка компанија работи со гасоводот. 103 Република Македонија нема свои извори на гас; целокупниот гас мора да се увезе. 97 извозната индустрија и домаќинствата, неефикасен исход во поглед на пазарните трошоци и интензитетот на емисиите. Разрешувањето на спорот и постигнувањето пазарно формирани цени на гасот ќе ја зголеми побарувачката за гас. Истовремено, доволна инфраструктура за снабдување со гас ќе биде потребна за да се поддржи овој исход. 123. Ќе бидат потребни прекуграничен систем за транспорт на гас проектиран да обезбеди сигурност во снабдувањето и дистрибутивна мрежа во земјата. Постојниот прекуграничен гасовод транспортира руски гас до Македонија преку границата со Бугарија и има капацитет од 0,8 ммк годишно со можност да се надгради со 12 ммк годишно, доволно да обезбеди гас за повеќе од 800 MW базичен капацитет за производство на електрична енергија, околу половина од вкупниот денешен производствен капацитет. Се разгледува изградбата на дополнителни гасоводи за испорака на руски или алжирски гас по нови траси. Неодамна изградената когенеративна централа ТЕ-ТО Скопје тогаш веројатно ќе стане најевтин извор на топлина за Скопје во текот на зимата и ќе обезбедува електрична енергија по конкурентни цени во текот на летото. За да се испорача гас за греење до потрошувачите, потребна е гасна дистрибутивна мрежа. Сè уште не е јасно дали најевтино решение би било да се направи мрежа со која ќе се испорачува гас до когенеративните постројки за централно греење или директно до потрошувачите. Само што не почнала изработката на владина студија со која ќе се оценат трошоците на овие алтернативи во пет македонски града. Најефикасното искористување на ресурсите и зголемената енергетска сигурност би биле обезбедени преку регионална интеграција на снабдувањето со гас и Енергетската заедница ја истражува можноста за да ја развие104. 104 Меѓутоа, најновите идеи за создавање западнобалкански прстен за природен гас, гасовод со кои ќе се поврзат Албанија, Босна и Херцеговина, Хрватска, Косово, Македонија, Црна Гора и Србија, првично предложен од турскиот Боташ и грчката ДЕПА во 2003 година, сè уште не се спроведени поради грчкото и турското учество во проектите Набуко и/или ИТГИ (види http://www.transconflict.com/2010/09/re-linking-the- western-balkans-the-energy-dimension-309). 98 124. Најпредизвикувачко прашање е многу високиот интензитет на емисиите на македонската економија: односот на емисиите на СГ и БДП е за 5 пати повисок од просекот на ЕУ и за 1,5 пати повисок од регионалниот просек на ЕЦА. (Слика 6.2).105 Главната причина за тоа е структурата на македонската потрошувачка на енергија со која доминираат лигнитот и нафтата со три четвртини од вкупната. Како резултат на тоа, енергетскиот сектор сочинува 71 проценти од вкупните емисии на СГ во земјата (Слика 6.3) и е високо емисионо интензивен главно поради големата зависност од фосилни горива. Дополнителни фактори на високата емисиона интензивност на македонската економија се енергетски интензивната индустрија; застарените средства со ниска енергетска ефикасност во економските сектори, вклучувајќи го и електроенергетскиот сектор; секторот на централно греење базиран на високо емисиониот мазут; неодамнешниот тренд воден зголемените цени на електричната енергија и нискиот квалитет на снабдувањето, секторот на домаќинства сè повеќе да користи дрва и неефикасни106 печки за затоплување и неефикасни топлински пумпи за ладење и лошата градежна изолација во резиденцијалниот, општинскиот, комерцијалниот и индустрискиот сектор. 105 Многу слични резултати се презентирани во ИЕА: Energy in the Western Balkans, the Path to Reform and Reconstruction, IEA, Paris, 2008. Според овој извор, енергетската интензивност на Република Македонија е 0,71 тони еквивалент на нафта по единица БДП (1000 од 2000 $), повеќе од тројно од просекот на ОЕЦД Европа (податоци од 2005 година). Во 2005 година, Македонија произведувача 0,64 kg CO2e по единица БДП (1000 од 2000 GDP), скоро три пати повеќе од светскиот просек и повеќе од пет пати повеќе од просекот на ОЕЦД Европа. 106 Вообичаено со 22 процентна ефикасност. Види: International Energy Administration (IEA). 2008. Energy in the Western Balkans. The Path to Reform and Reconstruction. Prepared in cooperation with United Nations Development Program. Paris: Organization of Economic Cooperation and Development / IEA. 99 Слика 6.2. Македонската економија има висок интензитет на емисии споредено со другите европски земји Интензитет на емисиите од БДП во 2008 година и нивниот раст, 1992-2008 година Интензитет на емисиите од БДП, 2008 Раст на интензитетот на емисиите од БДП, (1992-2008) Извор: Пресметки на вработените врз основа на податоци од базата на ИЕА. Слика 6.3. Македонскиот енергетски сектор е главен емитер Емисии на CO2e во Република Македонија и споредбени земји, удели во %, 2009 Електрична енергија и Производство Градежништво Транспорт греење Земјоделство Резиденцијален сектор Друго ЕУ ОЕЦД Македонија 100 Забелешки: Енергетскиот сектор се однесува на производството на електрична енергија топлина и на сопствената потрошувачка на енергетскиот сектор; транспортниот сектор ги опфаќа сите транспортни активности без разлика на економскиот сектор; резиденцијалниот сектор се однесува на емисии од согорување горива во домаќинствата; „друго“ опфаќа комерцијални/институционални активности, рибарство и емисии што не се наведени на друго место. Извор: Пресметки на вработените со податоци од базата на ИЕА. 125. Структурата на македонската потрошувачка на енергија се разликува од повеќето земји членки на ЕУ и неевропски земји на ОЕЦД во две работи: македонската потрошувачка се карактеризира со доминација на лигнитот и занемарлив удел на гасот. Во земјите како Данска, Германија, Британија, Италија, Канада и САД, уделот на природниот гас во вкупната потрошувачка на примарна енергија е во опсег од 20 до 40 проценти, а уделот на лигнитот од 8 до 22 проценти. Во Република Македонија, економијата најмногу се потпира на домашниот лигнит кој е доминантен извор на енергија со удел од половина од вкупната потрошувачка на примарна енергија и 60 проценти во производството на електрична енергија. Хидроенергијата и другите обновливи извори имаат околу еден процент учество во потрошувачката на примарна енергија и 19 проценти во производството на електрична енергија107. Сега се градат првите ветерни централи, а во функција е ограничен соларен фотоволтаичен капацитет. Биомасата (дрво за огрев, земјоделски и општински остатоци и отпад) има удел од седум проценти во потрошувачката на примарна енергија, но таа скоро целосно е дрва за огрев кои широко се користат од домаќинствата за готвење и за затоплување. Структурата на македонската потрошувачка на примарна енергија остана горе долу иста во последната деценија (Слика 6.4). Поле 6.1. Користењето на огревното дрво во Македонија Изненадувачки високата и растечката зависност од дрвата за огрев, ја подига емисионата интензивност на Македонија и генерира големо локално загадување на воздухот. Според официјалната статистика, горењето дрва во домаќинствата создава околу осум проценти од емисиите на СГ во земјата и приближно ист удел од вкупното загадување со ситни честички. Околу 70 проценти од енергијата што се користи за греење доаѓа од биомаса или од огревно дрво. Најважно е дека користењето на неефикасни печки на дрва* е широко распространето што го подрива она што би можело да биде користење на обновливи извори поволно за климата. Наместо тоа, сè поголемото користење на биомасата би можело да биде индикација за енергетска сиромаштија, отсликувајќи ја неспособноста на домаќинствата да си дозволат модерни извори на затоплување како што е гасот, централното греење или струјата; како и немањето пристап до гас. Користењето на биомасата во Македонија е поголемо отколку во поголемиот дел од Европа (слика во полето 6.1) и расте во последните години. Три четвртини од населението секојдневно користи дрва за греење. Особено изненадувачки е дека дури и во урбаните подрачја, скоро 60 проценти од домаќинствата за затоплување користат биомаса (споредено со 95 проценти од руралните домаќинства). Во Европа, само Црна Гора, Босна и Херцеговина и Косово се блиску до нивото на користење на биомаса во Македонија. Нагорниот тренд на затоплување и готвење со биомаса во Македонија се забрза во последните години, растејќи со просечно 6 проценти годишно во периодот 107 Извор: База на податоци на ИЕА 101 2005-2010, по доста понискиот годишен раст од 3 проценти во периодот 1991-2005 година. Слика во полето 6.1. Дрвото е доминантен енергенс за затоплување во Македонија Потрошувачка на финална топлина по извор на енергија, 2007 година биомаса ел. енергија централно греење наф.деривати природен гас јаглен лигнит Извор: United States Agency for International Development (USAID). 2007. Alliance to save energy. Municipal network for energy efficiency. Regional urban heating policy assessment, Part 1. Со погорните бројки се потценува проблемот за 25 до 30 проценти поради широко распространетата нелегална сеча. Користењето на нелегално дрво за огрев (над регулираното ниво или без соодветна дозвола) преовладува низ земјата.** Иако целокупната пошумена површина во Македонија остана релативно стабилна, со околу 37 проценти од територијата, незаконската сеча е значителна и сè поголема закана за шумската маса. 85 проценти од законски исечените дрва се за огрев, а се претпоставува дека целото незаконски исечено дрво е за огрев. И шумските пожари имаа штетно влијание врз македонските шуми, погодувајќи скоро 100.000 хектари во последните 10 години (од вкупно околу 950.000 хектари шуми), додека климатските промени ја заострија заканата од штетите од инсекти и болести. Двигателите на сè поголемото користење на биомасата во Македонија се с è повисоките цени и лошиот квалитет на снабдувањето со централно греење, повисоките цени на електричната енергија и недоволно развиената мрежа за снабдување со гас. Лошата изолација на зградите го влошува проблемот: потрошувачката на енергија за затоплување кај домаќинствата е за два до три пати повисока отколку во Западна Европа. Многу ниската ефикасност на повеќето (50 – 85 проценти) печки на дрва, со околу 22 проценти, го прави изборот на дрвата високо загадувачка опција. Современите ѕидани или печки со долно горење или котли на пелети би можеле да постигнат ефикасност од 60 до 80 проценти. Исто така, бидејќи дрвата најмногу се користат во осамени куќи, урбаното ширење, доминантна карактеристика на урбаниот развој на Македонија во последните две децении е друго прашање.  Само 10 проценти од домаќинствата се приклучени на централно греење. Фактори за тоа се сè повисоките цени (делумно поради растечките цени на нафтата, но и поради неефикасноста на системот), мерењето на ниво на зграда и лошиот квалитет на снабдувањето. Широко 102 распространетото исклучување во последните години следеше по спроведувањето на мерењето на потрошувачката на ниво на зграда. Тогаш, многу домаќинства во лошо изолирани згради, како и во згради со ниска стапка на приклучоци, избраа да се исклучат и се префрлија на електрично или греење на биомаса.  Комбинираното греење на електрична енергија и биомаса е вообичаен модел во Македонија. Македонците користат многу повеќе електрична енергија за затоплување отколку што се троши во типична европска земја. Во просек, домаќинствата 57 проценти од електрична енергија трошат за затоплување, 25 проценти за апарати за домаќинство, 11 проценти за загревање на вода, а само 7 проценти за осветлување. Сепак, поради неодамнешното зголемување на цената на струјата и сè поголемата несигурност на снабдувањето, потрошувачките комбинираат користење на електрична енергија и биомаса со сè поголем удел на второто. Во зима, кога се зголемува цената на дрвата и кога ги нема доволно, потрошувачите се свртуваат кон електричните печки со што придонесуваат за преоптоварување на електричната мрежа. Намалувањето на потрошувачката на биомасата може значително да ги намали емисиите на СГ и загадувањето на воздухот. Моделирањето направено за оваа студија покажа дека поголем дел од потенцијалните заштеди на енергија во домаќинствата, а со тоа и намалувањето на емисиите за 68 – 69 проценти лежат во биомасата.*** Комбинација на проширување на мрежата за снабдување со гас, подобреното снабдување со централно греење и програми насочени кон замена на печките би била потребна за намалување на емисиите од согорувањето на биомасата. Замената на печките би била прво решение бидејќи може побрзо да се спроведе и со понизок буџет отколку перманентните опции за централизирано греење. Неефикасните печки треба да се заменат со современи кои работат на гориво како пелети од концентрирано дрво и можат да достигнат ефикасност од 80 – 90 проценти и се поврзани со пониски емисии на јаглероден моноксид, штетни органски соединенија, ситни честички и други опасни загадувачи на воздухот. *61% од домаќинствата кои согоруваат биомаса изјавиле дека користат биомаса за готвење. Многу малку, околу 6 проценти од домаќинствата користат биомаса за загревање на вода. ** Министерство за економија на Република Македонија. 2010. Стратегија за енергетски развој на Република Македонија до 2030 година. Скопје. *** Другите извори на енергија вклучени во пресметките беа централното греење, ТНГ, гас/дизел и лигнит. Користени извори: Министерство за економија на Република Македонија. 2010. Стратегија за развој на енергетиката на Република Македонија до 2030 година, Скопје. Ministry of Environment and Physical Planning, FYR Macedonia. 2012. Macedonia's Informative Inventory Report (IIR) 2010. Submission under the United Nations Economic Commission for Europe (UNECE) Convention on Long-range Transboundary Air Pollution. Skopje: UNECE. International Energy Administration (IEA). 2008. Energy in the Western Balkans. The Path to Reform and Reconstruction. Prepared in Cooperation with United Nations Development Program. Paris: Organization of Economic Cooperation and Development / IEA. European Commission (EC). 2011. Biomass Consumption Survey for Energy Purposes in the Energy Community, FYR Macedonia. Centre for Renewable Energy Sources and Savings. EC. Stojilovska, Ana and Sonja Zuber. 2013. Energy poverty in Macedonia. European Union (EU) Policy Brief. October 2013. Produced by Konrad Adenauer Stiftung and Analytica Think Tank, Macedonia. EU. US Forest Service, International Programs, Macedonia. http://www.fs.fed.us/global/globe/europe/macedonia.htm. 103 Слика 6.4. Македонската економија најмногу се потпира на лигнитот и скоро и да нема гас во примарната енергија Примарна енергија по горива, Република Македонија и споредбени земи, 2009 година Јаглен Coal Oil Нафта Natural ПрироденGas гас Biofuels and Биогорива и wastes отпад Nuclear Нуклеарна Hydro Хидро Renewables Обновливи извори Imported Увезена electricity струја 100% 2% 1% 2% 1% 4% 11% 4% 14% 7% 5% 2% 80% 7% 24% 25% 34% 60% 40% 37% 35% 48% 20% 16% 20% 0% ЕУ EU ОЕЦД OECD Македонија Macedonia Извор: Пресметки на вработените со податоци од Државниот завод за статистика. 3. МЕТОДОЛОГИЈА И ГЛАВНИ НАОДИ Методологија 126. Главната цел на анализата беше да се најдат најдобри решенија за македонскиот микс на снабдување со електрична енергија со кој би се задоволила побарувачката со најмали трошоци, истовремено намалувајќи ги вкупните емисии и емисионата интензивност на електроенергетскиот сектор и на индустријата. Следна цел беше да се процени потенцијалното намалување на побарувачката за електрична енергија како резултат на спроведувањето на мерки за енергетска ефикасност во домаќинствата, индустријата и нерезиденцијалните сектори. Се оценија трошоците на предложените зелени инвестиции во електроенергетскиот сектор по единица намалени емисии. Анализата беше направена во три чекори: моделирање на страна на побарувачката, моделирање на страна на понудата и анализа на маргиналниот трошок за намалување (МТН). Мерките на зелените политики беа оценети со користење на моделирање со три сценарија (видете го описот на сценаријата вклучувајќи ги и мерките на политиките во 104 табелата 6.1); исходите на зеленото и на супер зеленото сценарио беа споредени со исходите на сценариото со продолжување како и досега. 127. Моделирањето на страната на побарувачката се користеше за да се процени намалувањето на побарувачката за енергија како резултат на спроведувањето на мерките за енергетска ефикасност во двете зелени сценарија. Се оценуваше и нивото на инвестиции потребно за спроведување на предложените зелени мерки. Моделирањето се направи за три сектори – резиденцијалниот, нерезиденцијалниот (јавен и комерцијален) и индустрискион – а резултатите беа собрани за да се пресмета вкупниот електроенергетски сектор. Моделирањето на страната на понудата обезбеди најдобро решение за миксот на снабдување на електрична енергија со минимални можни трошоци и имајќи предвид дека обемот на испорачаната електрична енергија треба да биде доволен да се задоволи нивото на побарувачката проектирано во анализата на страната на побарувачката и да се исполни целта за намалување на емисиите на СГ. Со анализата на кривата на МТН се оценуваше ефективноста на секоја од предложените мерки за намалување преку мерење на нејзините маргинални нето трошоци (сегашна вредност на нето трошоците по единица намалување на CO2e) и поврзаниот потенцијал за намалување. Поле 6.1. Параметри за моделирање, ограничувања и претпоставки за сценаријата со ПКД * Клучните параметри за моделирање, проектирани со користење на макроекономско моделирање и податоци од ООН, Еуростат и од Светска банка, вклучуваат: 4,5 проценти просечен годишен раст на БДП, 2,8 проценти просечен годишен раст на енергетскиот сектор и 4,2 проценти годишен просечен раст на приходите на домаќинствата (2010 – 2035 година); цените на горивата; постојните производствени капацитети плус можности за нови производствени капацитети; проширена меѓународна трговија и зголемен туризам. Клучните ограничувања и претпоставки на моделот за оптимизирање на енергијата на страната на понудата опфаќаат: - Капацитетот на новите ветерни електрани е ограничен на централите што веќе се градат и нема да надмине 150 MW во 2050 година; - Капацитетот на новите соларни фотоволтаични капацитети е ограничен на 40 MW; - Цената на увезената струја е 4,5-11 евро центи /kWh; - Капацитетот на новите големи хидроелектрични централи е ограничен на оние што веќе се во изградба; - Централите на лигнит што се пензионираат се заменуваат со нови централи на лигнит и на гас; - Ќе се изградат гасните когенеративни централи за кои е преземена обврска. Клучните претпоставки за моделирање на страната на побарувачката вклучуваат зголемена ефикасност на апаратите за домаќинство; подобрена ефикасност на затоплувањето, ладењето и осветлувањето во нерезиденцијалниот сектор и замена на опремата во индустријата. * Забелешка: Зелените сценарија имаат еднакви параметри за моделирање како во сценариото ако се продолжи како досега (ПКД) или основното сценарио; промените во ограничувањата и претпоставките од ПКД се поврзани со промената на миксот на горива од цврсти и базирани на петролеум кон природен гас, хидроенергија, ветерна енергија и соларни фотоволтаици; тие имаат и поагресивна стратегија за енергетска 105 ефикасност отколку во ПКД. 128. Моделирањето е извршено со користење три сценарија за политиките: сценарио со продолжување како и досега (ПКД), зелено сценарио и супер зелено сценарио108. Сценариото со ПКД е базирано на карактеристиките на македонскиот национален енергетски систем – како и на плановите за развој на електроенергетскиот сектор отсликани во Енергетската стратегија на Република Македонија (2010).109 110 Меѓутоа ПКД се разликува од Стратегијата за енергетика на Република Македонија во два аспекти. Прво, Стратегијата за енергетика го зема предвид увозот на лигнит за производство на електрична енергија, додека со ПКД не се зема предвид бидејќи веќе не е оправдан бидејќи се очекува зголемување на цената на ископот на лигнит (види дел 1) и бидејќи инвестиционите трошоци за термоелектричните централи на лигнит се повисоки од претходно предвидените и пресметаните во Стратегијата за енергетика. Второ, со сценариото со ПКД не се земаат предвид хидро и ветерните електрични централи, освен оние што веќе се во изградба. Причините за ограничувањето на новите хидро капацитети во ПКД ги опфаќаат повисоките трошоци за хидроенергијата отколку претходно проектираните поради нискиот капацитетен фактор на македонските хидроелектрични централи кој уште повеќе се намалува со климатските промени 111 , кој кога ќе се комбинира со високите почетни инвестиции и долгорочната природа на изградбата на хидроелектраните станува некомпатибилен поради итноста на потребата на Македонија за рамнотежа на понудата и побарувачката, како и поради ограничените финансиски ресурси на ПКД.112 (поле 6.1) 129. И подобрувањата на енергетската ефикасност предвидени со сценариото со ПКД се усогласени со Стратегијата за енергетика на Република Македонија и се движени од постојните цели за економски развој на земјата. Со ПКД се претпоставува дека домаќинствата ќе се преселат во нови згради и куќи, ќе ги реновираат старите и ќе ги заменат електричните апарати со стапка која кореспондира со стапката на економскиот раст и согласно постојните регулативи. Со ПКД се претпоставува и дека индустријата ќе ја замени опремата и ќе спроведе мерки за енергетска ефикасност по стапка усогласена со проектираната стапка на раст на индустриската додадена вредност. Со ПКД се претпоставува дека нема планови за проширување на компаниите за централно затоплување без нови дистрибутивни водови за природен гас, а со тоа и нема 108 Види поле А и поле 2.1 каде се опишуваат сценаријата за моделирање од оваа студија . 109 Министерство за економија на Република Македонија. Стратегија за развој на енергетиката на Република Македонија до 2030 година, Скопје. 110 Фактички, во анализата се користи истиот модел на страната на понудата како и во македонската стратегија за енергетика (моделот МАРКАЛ, опис е даден подолу во овој дел). Меѓутоа, во ова моделирање се користат податоци од понова базна година (2009) отколку во стратегијата (2006). 111 Климатските промени имаат негативно влијание врз протокот на реките. 112 И развојот на хидроенергијата е моделиран во поглавјето 4 за водите. Иако рамката за моделирање во водениот сектор се разликува, резултатите се слични. 106 зголемување на користењето на природниот гас и на централното затоплување во домаќинствата, бизнисите и малите и средни индустриски корисници. 130. Зеленото и супер зеленото сценарио опфаќаат мерки на политиките и инвестиции насочени кон намалување на побарувачката за енергија споредено со нивото при ПКД со најниски можни трошоци, истовремено намалувајќи ги емисиите на СГ согласно условите на политиките на ЕУ. Тоа се постигнува преку премин од цврсти горива и горива базирани на петролеум кон природен гас и обновливи извори на енергија. Конкретно, термоцентралите на лигнит што се пензионираат се заменуваат со централи на гас и се додаваат нови хидроелектрични централи и ветерни електрани над нивото на ПКД. Со супер зеленото сценарио се зема предвид и додавањето фотоволтаични и нуклеарни капацитети113. Како резултат на тоа, во двете зелени сценарија, до 2020 година, 20 проценти од испорачаната електрична енергија би доаѓала од обновливи извори што е во согласност со условите на ЕУ. Со зеленото и супер зеленото сценарио се претпоставува и дека мерките на енергетска ефикасност се преземаат поагресивно отколку со ПКД. Со овие мерки се комбинира реновирањето на зградите, инвестициите во нова технологија и политики за поттик на ограничувањето на побарувачката за енергија (видете детали во табелата 6.1). 113 Нуклеарната енергија е вклучена во супер зеленото сценарио бидејќи Стратегијата за развој на енергетиката на македонската влада предвидува изградба на нуклеарна централа од 1000 MW во иднина, некаде по 2020 година. Нуклеарната енергија е технички достапна опција и затоа заслужи разгледување во анализата. 107 Табела 6.1. Зелени политики/инвестициони активности во енергетиката, по сценарија Дизајн на сценариото (во полето 6.1 се Сценарио Политики/инвестиции дадени параметрите на моделирањето) Страна на понудата: Инвестиции/политики на страната на понудата: Зголемен удел на гасот - Инвестиции во нови гасни ТЕ-ТО и во хидроцентрали; во енергетскиот микс, - Инвестиција во нов гасовод и во зајакнување на постојниот; нешто намален удел на Енергетска ефикасност: зголемена ефикасност на апаратите за лигнитот и низок домаќинство; подобрена ефикасност на затоплувањето, ладењето профил на развојот на и осветлувањето во нерезиденцијалниот сектор; замена на производството на опремата во индустријата. хидро енергија. Се - Резиденцијален сектор: осветлувањето, ладилниците, разликува од затоплувањето на водата/просторот сочинуваат 83% од 1. Стратегијата за користењето електрична енергија во домаќинствата и тие ќе Продолжува енергетика на бидат цел. Тоа ќе вклучи замена на обичните светилки со ње како и Република Македонија штедливи/ЛЕД светилки; нови ладилници; подобрени бојлери; досега во два аспекти: нема изолација на згради. (ПКД): нема увоз на лигнит ниту - Нерезиденцијален сектор: изолација на зградите, ефикасно промени на агресивен развој на осветлување; планираните хидро енергијата. - Индустриски сектор: замена на опремата; политики Страна на - Воспоставување минимални стандарди за ефикасност на новите побарувачката: единици. Подобрување на затоплувањето на просторот преку Целосно спроведување изолација. Климатизација: избор на поефикасни опции; на сите интервенции за - Справување со загубите во преносот и дистрибуцијата. во енергетска ефикасност: во резиденцијалниот, комерцијалниот, јавниот и индустрискиот сектор. Страна на понудата: Инвестиции/политики на страната на понудата: - Поагресивен развој на - Поагресивни инвестиции во нови централи на природен гас гасот, хидро и ветерната (замена на централите на лигнит) отколку во ПКД; енергија отколку во - Повеќе инвестиции во хидроелектрани отколку во ПКД, ставени ПКД; миксот на во погон во 2012-22 година; енергенси се - Повеќе ветерни централи отколку во ПКД, 2,5 пати поголем оддалечува од цврстите капацитет; 2. Зелено: и горивата базирани на - Инвестиции во гасовод, скоро двојно од нивото во ПКД. зелени петролеум (лигнит и политики/ин Енергетска ефикасност: нафта) кон природниот вестиционен - Резиденцијален сектор: поефикасно осветлување отколку во гас; план ПКД, воведување повисоки стандарди за енергетска ефикасност - Поагресивна стратегија за ладилници и за бојлери отколку во ПКД, реновирање на 50% од за енергетска домаќинствата со изолација на ѕидовите и на покривите, нови ефикасност отколку во градежни стандарди за намалување на побарувачката за ПКД. затоплување; - Нерезиденцијален сектор: поефикасно осветлување, реновирање на 50% од зградите со изолација на ѕидовите и на покривите, воспоставување комерцијални градежни стандарди за 108 новите градби; - Индустрија: воведување на енергетски поефикасни технологии вклучувајќи оптимизирање на постојните системи за снабдување со енергија и замена на технологијата кога ќе се додава нов производствен капацитет. Супер зеленото Инвестиции/политики на страната на понудата: 3. Супер сценарио е поагресивна - Повеќе гасни електрани отколку во зеленото сценарио; зелено: верзија на зеленото - Повеќе хидроелектрани отколку во зеленото сценарио, ставени проширени сценарио, како на во погон по 2025 година; зелени страната на понудата - Повеќе ветерни електрани отколку во зеленото сценарио; политики/ин така и на страната на - Повеќе соларни фотоволатаични централи отколку во отколку во вестиционен побарувачката. Освен зеленото сценарио: соларните фотоволтаични централи план обновливите извори на сочинуваат 0,06% од вкупното производство на електрична енергија, со супер енергија во 2012 година на 0,3% во 2050 година; зеленото сценарио се - Нуклеарна централа од 1000MW, отворена по 2030; предвидуваат и соларни - Дополнителни инвестиции во нов гасовод споредено со отколку фотоволтаични во зеленото сценарио; централи. Исто така се - Позначајни мерки за енергетска ефикасност отколку во зеленото предвидува и изградба сценарио. на нуклеарна централа. 131. Во анализата се користеа три меѓусебно поврзани модели: макроекономскиот модел, моделот за побарувачка на енергија ЕФЕКТ и моделот за понуда на енергија МАРКАЛ. Моделите се спроведени по следниот редослед (слика 6.5): (i) Чекор 1. Макроекономскиот модел даде проекции за основните макро показатели кои се сметаат за клучни фактори на побарувачката на енергија: БДП, додадена вредност на енергетскиот сектор и цените на енергијата. Овие проекции се користени како влезни во микро моделот ЕФЕКТ со кој се проектира побарувачката за енергија. 109 Слика 6.5. Методолошка рамка за анализа на енергетскиот сектор Макроекономски Влијание врз БДП, модел вработувањето, фискалните Макроекономски променливи кои ја водат побарувачката за енергија (БДП, додадената вредност во секторите, цените на енергијата) Моделирање на МАЦ крива за побарувачката на побарувачката за енергија енергија Побарувачка на енергија за крајна потрошувачка (резиденцијален/комерцијален, индустриски и транспорт) МАЦ крива за Моделирање на понудата на понудата на енергија енергија Извор: Техничкиот лист за понуда на енергија. (ii) Чекор 2. Моделот на Светска банка ЕФЕКТ (Рамка за прогнозирање на енергијата и алатка за консензус на емисиите) (види поле 6.2) ги користи макроекономските проекции од чекорот 1 заедно со други влезни податоци, за да ја проектира побарувачката за енергија во четири сектори – домаќинствата, нерезиденцијалниот, индустрискиот и транспортниот – во периодот од 2010 до 2035 година. Потоа, резултатите беа екстраполирани до 2050 година. Побарувачката за секој сектор беше проектирана по подсектор и вид на користење. Проекциите беа одделно направени за електричната и за другата енергија. Проекциите за транспортниот сектор се презентирани во поглавјето за транспортот на овој извештај. Некои од податоците потребни како инпут во ЕФЕКТ не беа присутни во достапните извори и беше спроведена анкета на домаќинства за да се проберат податоците за сопственоста и за потрошувачката на енергија на апаратите за домаќинство како и потрошувачката на горива за готвење како што се биомасата, ТНГ и газието. Анкетата ја спроведоа стручњаци од Универзитетот Свети Кирил и Методиј во Скопје. Примерокот, репрезентативен според економските региони на земјата и социоекономските групи на населението опфати 754 домаќинства. (iii) Чекор 3. За да ја задоволи побарувачката за електрична енергија од чекорот 2, со МАРКАЛ, модел за побарувачка на енергија на ИЕА (види поле 6.3) се утврди најдобриот микс на разните извори на електрична енергија – вклучувајќи го лигнитот, нафтата, гасот, хидроенергијата, соларната, ветерната и нуклеарната енергија – земајќи предвид повеќе ограничувања како што се ресурсите, технологијата, 110 корисничките ограничувања и „плафонот“ на емисиите на СГ. Оптимизирањето имаше за цел да најде решение за електроенергетскиот микс со најмали трошоци. Со моделот се продуцираат проекции за електроенергетскиот микс и за соодветните емисии за периодот од 2010 до 2050 година. Анализата во овој чекор беше ограничена на електричната енергија и не ги опфати другите видови енергија. Поле 6.2. ЕФЕКТ (Рамка за прогнозирање на енергијата и алатка за консензус на емисиите) ЕФЕКТ е развиен од Светска банка и претставува алатка за моделирање базирана на ексел која се користи за прогнозирање на меѓусекторските емисии на стакленички гасови (СГ) за една земја, според повеќе развојни сценарија. Со него се опфатени секторите што имаат значителен придонес за емисиите вклучувајќи го патниот сообраќај, електричната енергија, индустријата, домаќинствата и нерезиденцијалниот сектор. Тој е „отворена“ алатка каде сите влезни единици и формули се видливи (или „отворени“) за корисниците. Тој, исто така е „отворен“ за јавноста бидејќи неговото користење не бара специјализирано знаење и секој кој знае да работи во Ексел може да го користи. ЕФЕКТ е инженерска алатка оддолу нагоре и содржи многу податоци: се базира на многу детални инженерски податоци, како што е потрошувачката на енергија по апарат за домаќинство и по единица индустриска опрема или структура на сопственоста на автомобили по модел на возило и старост. Податоците се прибираат со користење на достапната статистика, податоци од индустријата (на пример продажба на нови автомобили по модели), експертски мислења (на пример кога се дизајнираат нови претпоставки за проекции) и анкети на потрошувачите. Анкетите на потрошувачите се користат кога на друг начин не можат да се најдат податоци, на пример за прибирање податоци за моделот и производителите на возниот парк за возилата што се купени како половни. Моделот е достапен на http://esmap.org/esmap/EFFECT. Поле 6.3. Моделот МАРКАЛ (Пазарна алокација)* МАРКАЛ е семејство на модели што се користат за анализа на енергетските/еколошките политики и планирање вклучувајќи го и дизајнирањето на стратегии за ограничување на јаглеродните емисии. Вообичаени прашања на кои одговара МАРКАЛ опфаќаат: - Како да се постигне намалување на јаглеродниот моноксид ? - Коков е ефектот на пазарните инструменти? - Како да се моделира динамиката на технологијата и влијанието на ИР ? МАРКАЛ е модел за оптимизирање на енергетскиот систем воден од подстоците со кој се комбинираат инженерскиот пристап „оддолу нагоре“ и макроекономскиот пристап „одгоре надолу“. Корисникот ја внесува структурата на енергетскиот систем што треба да се моделира, вклучувајќи ги и понудата на ресурси, технологиите за заштеда на енергија и побарувачката како и технологиите што се користат да се задоволи таа побарувачка. Корисникот мора да обезбеди и податоци за ги карактеризира сите користени технологии и ресурси, вклучувајќи ги и фиксните и варијабилните трошоци, достапноста и карактеристиките на технологијата и емисиите на загадувачки материи. Потоа МАРКАЛ, користејќи техники за линеарно програмирање. Резултатите од моделот опфаќаат определување на технолошкиот микс во интервали во иднината, проценки на вкупните системски трошоци, побарувачка на енергија (по вид и количество), проценки на критериумите за емисии на СГ и проценки на цените на енергијата . Првиот модел МАРКАЛ е развиен во доцните 1970и години во Националната лабораторија Брукхевен како одговор на нафтената криза. Во 1978 година, Меѓународната агенција за енергија го усвои МАРКАЛ и создаде Програма за анализа на енергетската технологија и системи (ЕТСАП) за да врши надзор над неговиот развој. Со тек на време, под надзор на ИЕА/ЕТСАП, моделот еволуираше од едноставна рамка за оптмизирање оддолу нагоре, кон семејство од софистицирани модели со многу примени. Моделите МАРКАЛ се користат во околу 40 земји. *Извори: АЗЖС на САД: http://www.epa.gov/nrmrl/appcd/climate_change/markal.htm 111 ИСА-ЕТСАП: http://www.iea-etsap.org/web/Markal.asp Ad J. Seebregts et al., Energy/Environmental Modeling with the MARKAL Family of Models: http://www.gerad.ca/fichierspdf/rx01039.pdf Главни наоди 132. Комбинацијата на мерките на страната на побарувачката од супер зеленото сценарио и мерките на страната на понудата од зеленото сценарио е оптимална за исполнување на стратешката цел за сигурност на снабдувањето и финансиската цел за минимизирање на трошоците за намалување на емисиите. Овие размислувања за трошоците опфаќаат ограничување на инвестиционите трошоци за намалување на емисиите на СГ согласно условите на ЕУ за земјите членки (намалување за 21 проценти до 2020 година споредено со 2005), како и ограничување на трошоците по единица намалување. Иако активностите на страната на побарувачката се критично краткорочно решение имајќи ги предвид нивните пониски трошоци и пократок период на спроведување, подолгиот рок и инвестициски интензивните мерки на страната на понудата обезбедуваат најголема добивка во премостувањето на јазот помеѓу понудата и побарувачката и намалувањето на емисиите. 133. Зелени мерки на страната на побарувачката Генералниот заклучок на моделирањето на страната на побарувачката е дека супер зеленото сценарио на страната на побарувачката кое содржи целокупни мерки за енергетска ефикасност е претпочитано и за зеленото сценарио со поскромни активности за енергетска ефикасност бидејќи супер зеленото сценарио подобро ја поддржува сигурноста на снабдувањето и бидејќи трошоците по единица намалување на емисиите се негативни.114 Имајќи ги предвид постојните политики, јазот на понудата и побарувачката во електроенергетскиот сектор во следните години ќе се зголемува. Половина од капацитетите за производство на електрична енергија треба да се затворат во следните 15 години, додека побарувачката за електрична енергија е проектирано да се зголеми за 30 проценти. Исто така и други земји од Западен Балкан ги доживуваат истите проблеми и Република Македонија нема да може да продолжи да го покрива јазот со увоз од регионот. Со мерките за енергетска ефикасност може да се намали побарувачката за електрична енергија како и за другите видови енергија. Моделирањето на страната на побарувачката даде проценки за намалувањето на побарувачката за електрична енергија и за другите видови енергија како резултат на мерките за енергетска ефикасност ви зеленото и супер зеленото сценарио во периодот 2010 – 2035 година 115 . Сетот супер зелени мерки на страната на побарувачката 114 Енергетската ефикасност е де ли од дискусијата во поглавјето 8 за урбаните прашања . 115 Мерките за енергетска ефикасност во анализата се детално опишани во табелата 6.1. Да сумираме, тие вклучуваат замена на опремата во индустријата, реновирање на зградите и воведување нови градежни стандарди, зголемена ефикасност на апаратите за домаќинство, користење поефикасни печки во 112 обезбедува повисоки придобивки отколку зелените мерки на страната на побарувачката. Со инвестирање 800 милиони евра во супер зелени мерки на страната на побарувачката, до 2050 година потребниот капацитет за производство може да се намали за 600 MW, а годишните емисии на ДГ за 1,6 милиони метрички тони. 134. Заштеди на електрична енергија. Ако се спроведат мерки за енергетска ефикасност, целокупната побарувачка забележително ќе се намали. Во 2035 година, според зеленото сценарио, побарувачката е за 15 проценти помала отколку со ПКД, а според супер зеленото сценарио, таа е за 22 проценти пониска од основицата. Големите заштеди во индустријата (вкупно 46 проценти и 41 проценти според зеленото и супер зеленото сценарио, соодветно, види табела 6.2) се резултат на значителните инвестиции во замена на опремата и реновирање на зградите, овозможени со тековната експанзија на секторот. И домаќинствата штедат значителни количества енергија: вкупно 36 проценти според зеленото сценарио и 40 проценти според супер зеленото сценарио (табела 6.2). Табела 6.2. Домаќинствата и индустријата најмногу придонесуваат за намалувањето на побарувачката за електрична енергија според двете сценарија Намалување на побарувачката за електрична енергија во 2035 година и кумулативни заштеди, 2010 – 35 година, според сценарија Намалување на Кумулативно намалување на побарувачката во 2035 побарувачката, 2010 – 2035 година, % од побарувачката година, % од вкупната според ПКД Зелено 15 100 Домаќинства 12 36 Нерезиденцијален сектор 15 18 Индустриски сектор 18 46 Супер зелено 22 100 Домаќинства 21 40 Нерезиденцијален сектор 19 18 Индустриски сектор 25 41 Извор: Технички лист за побарувачка на енергија. домаќинствата и подобрена ефикасност на греењето, ладењето и осветлувањето во нерезиденцијалниот сектор. 113 135. Намалувањето на побарувачката за електрична енергија во секторот домаќинства главно се постигнува преку зголемена ефикасност на осветлувањето, на електричното затоплување на просторот и електричното загревање на водата кои заедно сочинуваат 92 проценти до вкупната заштедена енергија во периодот 2010 – 2035 година. Кај нерезиденцијалниот сектор, најголем дел од заштедата на електричната енергија доаѓа од приватните кацелариски и малопродажни згради. Помалку значајни заштеди на електрична енергија во нерезиденцијалниот сектор доаѓаат од рестораните, хотелите, другите згради и од владините канцеларии. Намалувањето на побарувачката за електрична енергија во индустрискиот сектор главно доаѓа од групата најголеми индустрии позната како „Големата четворка“ составена од железо и челик, цемент, ископ на руда и храна/пијалаци/тутун. Заедно, тие остваруваат намалување на вкупната потрошувачка на електрична енергија во индустријата за 13 до 18 проценти, во периодот 2010 – 2035 година. Во рамките на оваа група, индустријата за железо и челик остварува поголеми заштеди на електрична енергија отколку другите во „големата четворка“ заедно: 62 проценти според зеленото сценарио и 65 проценти според супер зеленото сценарио, во периодот 2010 – 2035 година. 136. Заштеди на другите видови енергија. Околу две третини од заштедите на енергија што ќе се постигнат во периодот 2010 – 2035 година во двете зелени сценарија се кај другите видови енергија, а една третина кај електричната енергија. Бидејќи индустријата е доминантен корисник на другите видови енергија и поради високата проектирана стапка на раст на секторот, овозможувајќи инвестиции во нови енергетски поефикасни технологии, индустријата е одговорна за повеќе од половина од вкупните намалувања кај другите видови енергија – 66 проценти во зеленото сценарио и 57 проценти во супер зеленото сценарио. Во зеленото сценарио, индустријата постигнува и највисоко вкупно намалување на користената енергија со 23 проценти, додека во супер зеленото сценарио тоа е нерезиденцијалниот сектор (со вкупна заштеда на енергија од 38 проценти), водени од големиот проектиран обем на нова градба. Новите градежни стандарди пропишуваат многу поголеми заштеди на енергија споредено со алтернативата која е реновирање на зградите. За споредба, секторот домаќинства се проектира да има висок обем на реновирање и помалку нова градба што значи помалку шанси за намалување на загубите на енергија преку примена на новите построги градежни стандарди (Табела 6.3) Табела 6.3. Индустријата најмногу придонесува за намалувањето на побарувачката на другите видови енергија според двете сценарија Намалување на побарувачката за друга енергија во 2035 и кумулативни заштеди, 2010 – 2035 година, според сценарија Намалување на побарувачката во Кумулативно намалување на 2035 година, % од побарувачката побарувачката, 2010 – 2035 според ПКД година, % од вкупната Зелено 22 100 Домаќинства 12 14 114 Нерезиденцијален сектор 31 20 Индустриски сектор 23 66 Супер зелено 33 100 Домаќинства 33 25 Нерезиденцијален сектор 38 17 Индустриски сектор 32 57 Извор: Технички лист за побарувачка на енергија. 137. Кои енергенси помалку се користат по спроведувањето на мерките за енергетска ефикасност? Домаќинствата горат помалку дрва, кои сочинуваат скоро 70 проценти од вкупните заштеди на друга енергија во секторот домаќинства во периодот 2010 – 2035 година. Тие преминуваат на почисти енергенси и користат поефикасни апарати за затоплување и за готвење. Исто така, помалку користат централно греење и гас/нафта за домаќинство што додава уште 10 – 12 проценти на вкупните заштеди на енергија. Овие три извори на енергија – дрва, гас/нафта за домаќинства и централно греење сочинуваат 97 проценти од вкупните заштеди на други видови енергија во зеленото сценарио и 93 проценти во супер зеленото сценарио. Нерезидентниот сектор користи помалку мазут, кој сочинува 57 проценти од вкупните заштеди постигнати во периодот 2010 – 2035 година, според двете сценарија. Во овој сектор се намалува и потрошувачката на гас и на дрва. Индустријата со природен гас ги заменува енергенсите базирани на петролеум и цврстите горива.116 138. Зелени мерки на страната на понудата. Главниот заклучок од моделирањето на страната на понудата е дека зеленото сценарио на страната на понудата носи најголеми придобивки во поглед на сигурноста на снабдувањето, инвестиционите трошоци и трошоците за единица намалување на емисиите. Главните мерки опфаќаат регионална интеграција на гасоводните системи и поголема употреба на обновливите домашни ресурси – примарно на хидроенергијата, но и на ветерот, сончевата енергија и биомасата – што, за возврат би довело до намалување на емисиите на СГ со пониски трошоци по единица отколку во супер зеленото сценарио. Моделирањето на страната на понудата ја опфати и стратешката цел на инпутот на моделирањето за зголемување на уделот на гасот во енергетскиот микс, заменувајќи ги лигнитот и нафтата, како и умерен развој на производството на хидроенергија. Производството базирано 116 Потребата за мерки за намалување на потрошувачката на цврсти горива и горива базирани на нафта во големата индустрија разгледана и во поглавјето 9 за загадувањето на воздухот бидејќи големата индустрија е најголем загадувач, значително придонесувајќи за загадувањето на воздухот со ситни честички кое е најштетно за човечкото здравје. 115 на лигнит во зелените сценарија е предвидено да се напушти до 2030 година поради две главни причини. Освен високото ниво на месии од согорувањето на лигнитот исто така и потенцијалот на македонскиот домашен лигнит е ограничен,117 а трошоците за производство се зголемуваат118 со исцрпувањето на површинските копови со евтин ископ на јаглен, оставајќи го само скапото подземно ископување. Растечките цени на лигнитот ги прават конкурентни цените на другите извори на енергија како што се гасот и хидроенергијата. Исто така, со стандардите на ЕУ ќе се бара помал интензитет на емисиите на новоизградените термоцентрали на лигнит што ќе се преслика во повисоки капитални трошоци по единица производство и со тоа повисоки просечни трошоци по единица електрична енергија произведена од лигнит. Потребата за јаглеродни кредити кога Република Македонија ќе се придружи на Шемата за трговија со емисии на Европската унија е следен фактор кој ќе ги зголеми трошоците на производство од лигнит. Како резултат на тоа, гасот веќе станува скоро ценовно конкурентен на лигнитот. 139. Моделирањето на страната на понудата даде најдобри миксови на производството за зеленото и за супер зеленото сценарио. Овие решенија со најмали трошоци имаа за цел да се постигне намалување на емисиите на СГ усогласено со условите на ЕУ за земјите членки (намалување од 21 проценти до 2020 година, споредено со 2005) имајќи ги предвид ограничувањата на технологијата и другите ограничувања на ресурсите (Поле 6.1). Производствениот микс опфаќа природен гас, хидроенергија, ветерна, сончева и нуклеарна енергија. Споредено со освновицата, природниот гас поагресивно се развива во зелените сценарија преку замена на некои од термоцентралите на лигнит опфатени со ПКД со електрични централи на гас. И хидроенергијата се развива поагресивно во зелените сценарија, но треба да се забележи дека би биле потребни мерки на политиките за привлекување инвестиции за да се привлечат инвестиции бидејќи местата за хидроцентрали во Македонија немаат атрактивен профил за приватниот сектор поради нискиот фактор на капацитет. Сценаријата за зелено снабдување опфаќаат и агресивно спроведување на ветерната енергија. До 2050 година, капацитетот на ветерната енергија според зеленото сценарио за снабдување би бил 2,5 пати 117 Македонските резерви на лигнит (докажан и со можност за експлоатација) се ограничени на 332 милиони метрички тони и имајќи го предвид постојниот удел на лигнитот во потрошувачката на енергија, тој ќе се исцрпи за околу 30 години; Македонија има уште 300 милиони метрички тони дополнителни ресурси (докажани, но во моментов без можност за експлоатација или недокажан, но можен лигнит) кои на оваа проценка ќе и додадат уште 15 години, продолжувајќи ја достапноста на лигнитот на 45 години. Извор: пресметки на вработените користејќи стапка на раст на годишното производство на лигнит од 3 проценти и податоци од 2 извори: Германскиот федерален институт за геонауки и природни резерви (БГР) и Светскиот енергетски совет: http://www.bgr.bund.de/EN/Themen/Energie/Downloads/annual_report_2011_en.pdf?__blob=publicationFile&v =2 http://www.worldenergy.org/documents/ser_2010_report_1.pdf 118 Трошоците за производство на лигнитот ќе се зголемат со тек на време, со исцрпувањето на површинските копови у нивна замена со јамски ископ на јагленот. 116 повисок отколку кај ПКД. Иако контроверзна, нуклеарната енергија е опција која се зема предвид во супер зеленото сценарио заради аналитички цели,119 со нуклеарна централа од 1000 MW предложена за ставање во погон по 2030 година. 140. Според зеленото сценарио за снабдување, вкупниот инсталиран капацитет во 2050 година би бил 2,6 гигавати (GW), а испорачаната електрична енергија би била 14 терават часови120 која целосно ја покрива побарувачката ако се спроведат мерките за енергетска ефикасност според зеленото или супер зеленото сценарио. Структурата на понудата на енергенси ќе биде многу различна од онаа во 2009 и од проектираната за 2050 година според ПКД. Таа ќе се базира на гас, кој ќе сочинува 83 проценти од вкупната понуда и нема лигнит. Остатокот од миксот на енергенси би бил хидроенергија (15 проценти) и други обновливи извори (2 проценти) (Слика 6.6). Со овој микс значително би се намалиле емисиите на СГ. Вкупните емсиии на СГ според зеленото сценарио за снабдување би биле 4,2 MtCO2e, 121 што е намалување од 9,1 според сценариото со ПКД. 141. Вкупните инвестициски трошоци во зеленото сценарио за снабдување се многу пониски отколку во супер зеленото. Имајќи предвид дека инсталираниот капацитет во двете сценарија е еднаков, тоа значи дека трошоците по единица инвестиција (евра по GW) е многу пониска кај зеленото сценарио (табела 6.4). Трошоците за единица намалување на емисиите во зеленото сценарио, исто така се пониски отколку во супер зеленото сценарио бидејќи гасот, доминантната компонента на зеленото снабдување има пониски трошоци по единица намалување на емисиите отколку нуклеарната енергија (види слика 6.7), која заменува повеќе од 50 проценти од гасот во миксот на понудата кај супер зеленото сценарио споредено со зеленото сценарио. Според зеленото сценарио за снабдување, вкупните инвестициски трошоци (сегашна вредност) би биле 9,2 милијарди евра, составени од трошоци од 8,4 милијарди евра на страната на понудата и од 8,8 милијарди евра на страната на побарувачката. Инвестициите на страната на понудата опфаќаат изградба на нови гасни централи, нов прекуграничен гасовод, нови преносни и дистрибутивни гасоводи, проширена инфраструктура за снабдување со гас и дополнителни хидри и ветерни централи. За споредба, супер зеленото сценарио бара вкупни инвестиции (сегашна вредност) од 9,8 милијарди евра, од кои 9,0 милијарди евра за трошоци на страната на понудата и 0,8 милијарди на страната на побарувачката. Повисоките трошоци за мерките на страната на понудата кај супер зеленото сценарио се главно поради трошоците за нуклеарната централа која е дел од ова сценарио, но не и од зеленото сценарио. 119 Види фуснота 121, погоре. 120 Еден терават час е еднаков на енергија од околу 114 мегавати во период од една година . 121 Од тука натаму, сите исходи на зеленото моделирање на понудата претпоставуваат дека се спроведени претходно препорачаните супер зелени мерки на страна на побарувачката . 117 Слика 6.6. Позеленување на електроенергетскиот микс значи напуштање на лигнитот и нафтата во корист на гасот Микс на производството на електрична енергија, сегашна и сценарио во 2050 година Увоз Лигнит Обновливи Хидро Нуклеарна Гас Зелено 2050 2009 Остварена ПКД 2050 Извор: Пресметки на вработените со користење на резултатите од моделирањето на понудата. Табела 6.4: Комбинирани карактеристики на сценариото на понудата и побарувачката Вкупни трошоци на Трошоци по страната на Емисии на Инсталиран единица понудата и на СГ во 2050 капацитет во инсталиран побарувачката година 2050 година капацитет (милијарди (MtCO2e) (GW) (€ /GW) евра ) Зелено понуда – супер зелено 9,2 4,2 2,6 3,5 побарувачка Супер зелено понуда – супер 9,8 1,6 2,6 3,8 зелено побарувачка Извор: Пресметки на вработените врз основа на резултатите од моделирањето на понудата и на побарувачката. 142. Во целина, вкупните трошоци на зеленото сценарио за понудата главно е во согласност со она на сценариото за понудата со ПКД. Тоа е поради поевтините гасни електрани со кои се 118 заменуваат капацитетите на лигнит што овозможува вклучување на дополнителни скапи ветерни и хидро електрани во миксот со кои значително се намалуваат емисиите на СГ и трошоците поврзани со проширувањето на инфраструктурата за снабдување со гас. Трошоците за новите преносни и дистрибутивни гасоводи се главно усогласени со оние во сценариото за понудата со ПКД бидејќи износот за дополнителни обновливи извори останува низок (во опсегот од 50 до 100 мегавати до 2050 година) и поради тоа се претпоставува дека новите гасни електрани ќе се изградат на местото на новите централи на лигнит предвидени со сценариото за понудата со ПКД. Трошоците за супер зеленото сценарио се многу повисоки поради изградбата на нуклеарната централа. 143. Со спроведување на мерките за ублажување би се ублажиле емисиите до 2050 година за 4,6 MtCO2e според зеленото сценарио за понудата и за 8,5 MtCO2e според супер зеленото сценарио. Во зеленото сценарио за понудата, емисиите значително се зголемуваат споредено со сценариото со ПКД, водени од новите гасни централи што ги заменуваат новите централи на лигнит: до 2050 година, со зеленото сценарио за понудата се постигнува 30 процентно намалување на емисиите на СГ наспроти сценариото со ПКД. Намалувањето на емисиите во супер зеленото сценарио за понудата е најзначајно, водено од замената на лигнитот и/или гасот со нуклеарна енергија и до 2050 година достигнува 65 проценти наспроти сценариото со ПКД. 144. Кривата на маргиналните трошоци за намалување на емисиите во енергетскиот сектор (МТН) ги рангира мерките за ублажување од побарувачката и од понудата од најевтини до најскапи. Кривата претставува две карактеристики на зелените сценарија и технологии во предложениот нов капацитет за снабдување: трошокот за единица намалување на емисиите (сегашна вредност122 на нето инвестиционите трошоци123 по единица намален јаглерод (CO2e)) и потенцијалот за намалување (MtCO2e) на секоја предложена зелена мерка за периодот 2010 – 2050 година. Потенцијалот за намалување на секоја мерка кореспондира со широчината на столпчето кое ја претставува мерката. Единечниот трошок за намалување на секоја мерка се рефлектира во височината на столпчето. Вкупната широчина на кривата на МТН е збир на потенцијалот за намалување на сите опции применети поединечно (ако опциите се спроведуваат заедно, тие би имале помало влијание бидејќи некои од нив се насочени кон истите емисии). Мерките со негативни единечни трошоци резултираат со нето приходи за јавниот сектор. (слика 6.7) 145. Меѓу сите технологии на страната на понудата што се опфатени со дополнителните капацитети за производство во зелените сценарија, најрентабилни се новите капацитети на гас, 122 Капитал и оперативни трошоци нето од приходите дисконтирани до 2010 година со стапка од 6% . 123 Во анализата на транспортниот сектор, освен предложените инвестиции беа вклучени и политиките. Овој пристап не е традиционален и се користеше бидејќи во македонската реформа на транспортот акцентот во патниот сегмент на секторот е врз политиките за поттик. 119 новите хидро капацитети и новите нуклеарни капацитети – со ниски нето трошоци по единица намалување што е отсликано со височината на соодветните столпчиња и со висок потенцијал за намалување, отсликано со широчината на столпчињата. Двете сценарија за побарувачката, зеленото и супер зеленото сценарио, се многу ефикасни – тие имаат негативни нето трошоци по единица намалување и висок потенцијал за намалување. Слика 6.7. Новите мерки за гасот и за енергетската ефикасност обезбедуваат ефикасно намалување Кривата на маргиналните трошоци за намалување (МТН) за технологиите за понудата и мерките за енергетската ефикасност (побарувачка) Нови ТЕ-ТО Нови Нови Нуклеарна ветерни ФВ Нови Нови гасни хидро ов ов ов Супер зелена побарувачка Зелена побарувачка Потенцијал за ублажување Mt CO2e Извор: Пресметки на вработените 4. ПРЕПОРАКИ 146. Комбинацијата на зелените мерки кај понудата и супер зелените мерки кај побарувачката дава оптимални резултати во 205о година имајќи ги предвид сигурноста на снабдувањето, вкупните трошоци, единечните инвестициски трошоци и единечните трошоци за намалувањето. Како дел од зеленото сценарио за понудата, агресивниот развој на снабдувањето со гас и неговото значително зголемување во производствениот микс се препорачуваат со целосна замена на лигнитот и нафтата со гас. Оваа промена значи изградба на нови гасни 120 електрани, нов прекуграничен гасовод, нови преносни и дистрибутивни гасоводи и нова инфраструктура за снабдување со гас. Исто така, ќе се изградат и нови хидро и ветерни електрани. 147. На страната на побарувачката, што е можно побрзо и пошироко треба да се спроведуваат стандардните мерки за енергетска ефикасност што се докажаа како рентабилни во другите земји124. Со овие активности ќе се поддржи максималното можно намалување на побарувачката, важна мерка имајќи го предвид постојниот јаз помеѓу понудата и побарувачката и целта на политиките за сигурност на снабдувањето. Економските поттици, градењето капацитети и проширувањето на знаењата се критични за успехот на оваа задача кај групите потрошувачи: индустриски, нерезиденцијални и домаќинства (види поле за добри практики 5 за искуството на Виетнам со споделувањето на знаењата за енергетската ефикасност во производството. Поле за добри практики 5. Зелен раст во производството преку споделување на зелените знаења во Виетнам Виетнамскиот центар за чисто производство стана водечка организација во ширењето знаења за чисто производство меѓу производителите во регионот. Од основањето во 1998 година, центарот им помага на компаниите во утврдувањето на проблемите што влијаат врз нивната еколошка и економска успешност и во наоѓањето решенија, вклучувајќи иновативен пристап кој би водел кон намалување на емисиите комбинирано со зголемување на приходите и вработеноста. На почетокот, центарот се фокусираше на почистото производство, но сега неговото поле на стручност се прошири и опфаќа и иновации на одржливи производи, општествена одговорност на корпорациите, финансиски инженеринг (преку зелената кредитна линија финансирана од швајцарската влада) и спроведување мултилатерални еколошки договори. Центарот редовно спроведува работилници и конференции за градење капацитети низ регионот. Досега, центарот успешно им помогна на повеќе од 500 производствени претпријатија во Виетнам, ДНР Лаос и во Камбоџа. Достигнувањата на центарот вклучуваат два проекти за чисто производство спроведени во 2012 година со кои се намалуваат емисиите за 1.462 тони СО2 и се намалува количеството отпадни води 3 за 37.660 m . Центарот им помагаше на мали претпријатија да се ангажираат на нови пазари, вклучувајќи ги и оние на одржливи стоки и услуги и им воведе одржливи регулативи за јавни набавки, еко етикети и зелени глобални синџири на вредност. Центарот стана референтна институција за споделување зелени знаења и нејзиниот модел на чисто производство е пресликан во 50 земји преку техничката рамена југ - југ. Извор: United Nations Environment Program (UNEP). 2013. Building inclusive green economies – Success stories from South- South Cooperation. New York: United Nations. 148. Зајакнувањето на институционалната способност за дизајнирање и спроведување програми за енергетска ефикасност е клучен елемент на успешната стратегија за енергетска ефикасност во Република Македонија. Водечка агенција или сектор во министерството мора да 124 Како што беше погоре забележано, мерките за енергетска ефикасност земени предвид во анализата се детално опишани во табелата 6.1. 121 има доволен буџет за привлекување високо квалитетни професионалци. Способноста да се изградат и одржуваат податоците за потрошувачката на енергија исто така е критична. Исто така, развивањето на програми за обука во областа на енергетската ефикасност за професионалци (архитекти, изведувачи и енергетски ревизори) како и подигањето на свеста на потрошувачите преку информативни кампањи ќе бидат критични. 149. Ставањето на располагање евтин капитал за енергетски инвестиции на страната на побарувачката е основна за инвестициите во капитално интензивните мерки за заштеда на енергија што имаат долг рок на враќање како што е реновирањето на зградите. 150. Клучните политики на страната на понудата опфаќаат развој на регионална стратегија и план за спроведување за физичко снабдување со гас, справување со прашањата на потенцијалните приватни инвеститори околу инвестирањето во хидроенергија и осигурување дека со шемите за поттик се обезбедуваат обновливи извори на енергија на рентабилен начин. Треба да се подготви и спроведе план за развој на националната гасна инфраструктура. 151. Неопходни се поттици за привлекување инвестиции во обновливи извори. Меѓутоа, постојното ниво на повластени тарифи е екстремно високо и достигнува 10 пати поголемо ниво од цената на електричната енергија што ја плаќаат домаќинствата за истите технологии. Алтернативните пристапи би можеле да бидат економски поатрактивни. Поле за добри практики 6. Финансирање на програми за енергетска ефикасност во Мексико и во Бразил Користење шеми за финансирање за да се заменат неефикасните апарати за домаќинство во Мексико Специјалната програма за климатски промени на Мексико има за цел до 2030 година да се намалат годишните емисии на стакленички гасови за повеќе од 40 проценти без да се загрози економскиот развој. Стратегијата опфаќа трансформација на пазарот на апарати за домаќинство за да се зголеми енергетската ефикасност и да се амортизира проектираното зголемување на годишната побарувачка за електрична енергија од 4,8 проценти. Со овој проект, околу 1,7 милиони стари фрижидери и клима уреди се заменуваат со современи, енергетски ефикасни модели. Програмата е поддржана од Фондот за чиста технологија (ФЧТ) . За да се исфрлат неефикасните удери, финансирањето од ФЧТ ќе поддржи кредитна линија за потрошувачки кредити со ниски камати, надополнувајќи го заемот од Светска банка со кој ќе се поддржи програма за попусти. Шемата за финансирање ќе се понуди преку некои од најголемите продавници на мало во земјата. Исто така, локалните производители и дистрибутери ќе добијат финансиска поддршка за да преминат на новите технологии. Кампањите за јавна свест веќе ги известуваат потрошувачите за предностите од енергетски ефикасниот начин на живот. За да се обезбеди транзиција без последици, владата прави објекти за рециклирање на стари системи за осветлување, центри за депонирање на застарени фрижидери и клима уреди и локални објекти за тестирање на новите апарати . Успехот на програмите за енергетска ефикасност во Бразил каде комуналните претпријатија се посредници Бразилското искуство покажува како програмите за енергетска ефикасност каде јавните претпријатија 122 делуваат како посредници помеѓу владата и домаќинствата може да ги постигнат владините цели за енергетска ефикасност преку создавање заштеди од обем. Од овие програми најголема корист имаат корисниците на јавните претпријатија, особено сиромашните домаќинства кои можеби не би можеле сами да ги поднесат потребните трошоци за енергетска ефикасност. Во 2005 година, бразилската влада отпочна програма за енергетска ефикасност која од комуналните претпријатија бара да инвестираат 0,5 проценти од своите годишни приходи во подобрување на енергетската ефикасност на нивните потрошувачи. Педесет проценти од инвестицијата треба да оди кај домаќинствата со ниски приходи. Подобноста за програмата се определува со нивото на потрошувачка, видот на приклучок и вклученоста во други шеми за социјална помош. Комуналните претпријатија се задолжени дизајнираат и да спроведуваат проекти за енергетска ефикасност, а можат да ангажираат и други компании за енергетски услуги. Проектите кои се насочени кон домаќинствата со ниски приходи главно вклучуваат: замена на неефикасните бојлери со поефикасни електрични или соларни бојлери, информирање на домаќинствата за ефикасното користење на електричната енергија. Инвестициите се покриени или од страна на комуналните претпријатија или заеднички од претпријатијата и домаќинствата. Во вториот случај, претпријатијата нудат шеми за финансирање. Во периодот од 2005 до 2007 година, во рамките на оваа програма се поставени над 5 милиони компактни фулоресцентни светилки и 60.000 ефикасни ладилници. Бидејќи ладилниците и осветлувањето сочинуваат 90 проценти од потрошувачката на електрична енергија на домаќинствата со ниски приходи во Бразил, програмата доведе до значително намалување на потрошувачката на енергија. Според теренските проценки, потрошувачката на електрична енергија на фрижидерите и на осветлувањето во просел се намали за 70 односно 23 проценти, соодветно. Како резултат на тоа, врвната побарувачка за електрична енергија се намали за 15 – 20 проценти. Извори: Climate Investment Funds website. “Mexico Gives Green Light to Energy Efficiency.” Highlights form the CIF Portfolio. Пристапено на 26 ноември 2013 година: https://www.climateinvestmentfunds.org/cif/node/3361 Deichmann, Uwe and Fan Zhang. 2013. Growing Green: The Economic Benefits of Climate Action. Washington, DC: World Bank. 123 ПОГЛАВЈЕ 7. НА КОЈ НАЧИН ТРАНСПОРТОТ МОЖЕ ДА ГО ПОТТИКНЕ ОДРЖЛИВИОТ РАСТ? 1. РЕЗИМЕ НА ПОГЛАВЈЕТО 152. Транспортниот сектор обезбедува критични услуги на остатокот од македонската економија, но се соочува со посебни предизвици на континентална земја оградена со планински масиви. Транспортната инфраструктура до странските пазари е фокусиран на мал број коридори, а транзитниот сообраќај, кој е веќе значаен, се зголемува. Транспортниот сектор е вториот најголем емитер во Република Македонија кој произведува 14,5% од вкупните емисии на стакленички гасови (СГ), веднаш зад енергетскиот сектор. Транспортниот сектор исто така се карактеризира со интензивни емисии споредено со другите држави во регионот; неговиот придонес кон глобалното затоплување и локалното загадување на воздухот е значително над технички неизбежното ниво. Високиот и растечки удел на патниот транспорт како и превалентноста на стари возила се главните фактори за високите емисии од транспортниот сектор, додека ранливоста од климатските промени е нагласена со лошиот квалитет на инфраструктурата и на возниот пар. Како транспортот може да го поддржи одржливиот раст? 153. Анализата резимирана во ова поглавје, прави проценка на ефектот кој би го имале зелените политики и инвестициите за потребите на секторот транспорт, емисиите кои 124 би биле резултат на тоа како и економичноста на предложените инвестиции и политики и за таа цел се користат определени модели. Поконкретно, користени беа ТРЕМОВЕ (Модел на ЕУ за сообраќај и емисии од моторни возила), ТРАНСТООЛс (алатки за прогнозирање на транспортот и тестирање на сценарија) на Европската унија и ЕФФЕКТ (рамка за прогнозирање на енергијата и алатка за консензус околу емисиите) на Светската банка. 154. Резултатите обезбедуваат докази дека зелените политики можат значително го намалат растот на емисиите но и покрај тоа емисиите ќе продолжат да растат споредено со 2010 година како резултат на зголемената побарувачка за транспорт. Анализата на ранливоста дојде до заклучок дека главна област на загриженост во овој сектор кога станува збор за климатските промени е проектираното зголемување на температурите и екстремите на врнежите, кои ќе ги зголемат транспортните трошоци. Препорачаниот план за ублажување содржи мерки кои овозможуваат најголем степен на намалување на емисиите – ценовен сигнал, инвестиции во пруги, поттикнување на купувањето на енергетско ефикасни возила, понатаму мерки кои се карактеризираат со релативно високо ниво на намалување во комбинација со ниски трошоци – планирање на користењето на земјиштето и регулатива, управување со паркинзите (во Скопје) и промена на однесувањето. Потребни се инвестиции во железничката инфратруктура, во јавниот превоз (во Скопје) како и во урбаниот раст (вклучувајќи управување со паркинзите и повторно проектирање на центрите на градовите за да се овозможи инфраструктура за велосипеди и пешаци). Конзервативниот и практичен плаз за прилагодување на климатските промени најмногу се фокусира на подобра примена на постојните стандарди за локалните патишта и на подобрување на површината на патиштата. 2. ПРЕДИЗВИЦИ ЗА ЗЕЛЕНИОТ РАСТ Преглед 155. Транспортните врски имаат клучна улога во поттикнувањето на економскиот раст на Република Македонија, делумно поради фактот што земјата нема излез на море и поради значителниот и сè уште растечки транзитен сообраќај. Извозот на земјата зависи од два трансевропски коридори кои поминуваат низ нејзината територија и кои овозможуваат поврзување со пазарите во Западна Европа.125 Во последните 20 години се направени значителни инвестиции за реконструкција и одржување на коридорите. Истовремено, помлаку внимание е посветено на другите проблеми во секторот. Оваа состојба сега се менува и Владата започнува да спроведува поширок спектар на реформи. Според последната верзија на Националната стратегија 125 Коридор 10 (Минхен-Љубљана-Загреб-Белград-Скопје-Солун-Атина) и Коридор 8 (пристаниште Драч - Тирана-Скопје-Софија-пристаниште Бургас). 125 за транспорт (20072-2017 година), Владата ќе презема мерки за премин од патишта кон железница, ќе поттикнува поголемо користење на јавниот превоз во градските подрачја и ќе промовира употреба на возила кои користат алтернативно гориво.126 156. Транспортниот сектор во Македонија се карактеризира со интезивни емисии и, земајќи го предвид постојаниот раст на возила во приватна сопственост и патничкиот сообраќај, се очекува истиот уште повеќе да загадува, освен ако не се сменат транспортните политики. Транспортниот сектор во Република Македонија има повисок интензитет на емисии во споредба со другите земји во регионот и поради тоа неговиот придонес кон глобалното загревање и загадувањето на воздухот на локално ниво го надминува технички неизбежното ниво. Во рамките на земјата, транспортниот сектор е втор сектор со најголеми емисии кој произведува скоро 15 проценти од вкупните емисии на стакленички гасови, веднаш зад енергетскиот сектор кој учествува со околу 70 проценти.127 Инаку, процентот на емисии од секторот транспорт остана на релативно стабилно ниво во последните две децении128 додека генералното ниво на емисии се зголемуваше. Актуелните трендови на поседување лични возила и користење на патничкиот сообраќај се очекува да продолжат и понатаму па во тој смисол Република Македонија веројатно ќе достигне лична мобилност од 9.000 патници-километри по глава на жител (околу 13 пати повеќе во споредба со сегашната состојба) кога бруто домашниот производ по глава на жител ќе достигне 7.000 американски долари129 (слика 7.1, слика 7.2). Ова ќе значи значително поголеми нивоа на емисии, освен ако не дојде до промена на транспортните политики, решавањето на проблемот со главните предизвикувачи на емисии, растот на патничкиот сообраќај, зголемувањето на бројот на возила во семејствата, старите возила и недоволната достапност на јавниот превоз). 126 Министерство за транспорт и врски на Република Македонија, 2007. Национална стратегија за транспорт на Република Македонија за периодот 2007-2017 година, Скопје. 127 Извор: IEA, 2009; транспортниот сектор ги опфаќа сите транспортни активности, без разлика на економскиот сектор. 128 Сегашниот удел на транспортниот сектор во вкупните емисии не се разликува многу од претходните години. Според националниот регистар на стакленички гасови на Република Македонија, транспортниот сектор има свое стабилно учество во вкупните емисии на стакленички гасови, и тоа во опфатот од 10,6 до 13,4% во периодот 1990-2002 година. Извор: Второ национално конимике на Република Македонија согласно UNFCCC, 2008 година, стр. 75: http://unfccc.int/resource/docs/natc/macnc2.pdf 129 Наши пресметки 126 Слика 7.1. Мобилноста во Република Македонија нагло ќе се зголемува паралелно со економскиот раст, а тоа ќе биде случај и со емисиите Поминати километри по глава на жител (1995-2008 година), повеќе податочни точки за секоја држава, и приход по глава на жител Патишта + желенизиц, патници-километри по жители БДП по глава на жител (2.000 долари) Извор: Пресметки на вработените врз основа на векторите на Република Македонија за развој во патничкиот и железнички сообраќај од Еуростат и од Светската банка (податоци оф Платформата на податоци за развојот). 157. Високиот и растечки удел на патниот сообраќај е главен фактор за емисиите во транспортниот сектор во Република Македонија. Генерално, во транспортниот сектор главните извори на емисии потекнуваат од патниот сообраќај. Истовремено, земјите од источна и централна Европа во последната деценија се соочуваат со нагло зголемување на уделот на патниот транспорт, како од аспект на патниците така и од аспект на товарниот сообраќај, и Република Македонија не е исклучок. Кај новите земји членки на ЕУ уделот на патниот сообраќај во вкупниот товарен сообраќај се зголему од 55% на 71% во периодот 2000-2008 година. Истото се случуваше и во патничкиот сегмент во новите земји членки на ЕУ: вкупната километража помината од патничките возила се зголеми од 68% во 2000-та година на 77% во 2008 година а, како резултат на тоа, железничкиот сообраќај превезе само 7,5% од патниците во 2008 година. Во 127 Република Македонија уделот на патниот сообраќај во овој сектор е дури и поголем отколку кај новите земји членки на ЕУ, и продолжува да расте: железницата превезе само 2,3% од сите патници во 2008 година, што претставува намалување од 3,5% во 2000-та година130. Овој тренд е исто така присутен и во сегментот на товарниот сообраќај во Република Македонија каде што патниот транспорт учествуваше со 84,3% од патници-километри во 2010 година. Слика 7.2. Зголемувањето на бројот на возила во приватна сопственост (главен двигател на количествата емисии) уште повеќе ќе се зголемува со подобрување на стандардот Посед на патнички автомобили кај населението, проекции: 2010-2050 Патнички автомобили во приватна сопственост, на илјада население. Извор: Економскиот совет за Европа на Обединетите нации (UNECE), 2013 година. База на податоци за транспортот: http://www.unece.org/trans/main/wp6/wp6.html 158. Други двигатели на емисиите во овој сектор се големиот број на стари возила, доминантната и сè поголема употреба на приватни возила и недоволната достапност на јавниот превоз. Патничките и железничките возила во Република Македонија се мошне стари: во 2012 година просекот за патничките возила изнесуваше 14 години а за шинските возила 37 години и како последица на тоа имаме висок интензитет на емисии – половина од камионите кои беа земени како примерок не ги исполнуваа Еуро 1 стандардите 131 . Во превозот на патници 130 Ова е значително помалку од ЕУ-15 просекот, кој изнесува 7,5% патеници кои користеле железница во 2008 година. 131 Истражување на транспортот во Република Македонија спроведено од Светска банка, февруари – март 2012 година. 128 доминираат приватни возила, јавниот превоз значително се намали со што и степенот на емисии се зголеми. Во 2010 година приватните возила учествуваа со 76,2% во соодносот патници - километри. Имајќи предвид дека сопственоста на возила и понатаму е ниска споредено со просекот на ЕУ 27 и дека проекциите се дека таа ќе се зголемува, овој фактор ќе придонесе кон влошување на проблемот со емисиите, освен ако не дојде до промена на политиките. Слика 7.3. Слаб квалитет на патиштата значи поголем број на несреќи Индекс на учинокот на логистиката (2010) во споредба со бројот на несреќи на патиштата по изминати километри (според податоците достапни за последната година, 2005-2011) Индекс на логистика Несреќи во патниот сообраќај (патници-километри, милиони) Извор: Светска банка ДПП и База на податоци за транспортот на Економонската комисија за Европа (UNECE), 2013 година. 159. Освен што се карактеризира со високо ниво на емисии, транспортниот сектор во Република Македонија исто така е подложен на климатските промени поради нискиот квалитет на инфраструктурата и старите возила. Значителен дел од патната инфраструктура го има надминато својот 20 годишен животен циклус, а споредбените анализи ја ставаат Република Македонија во последната третина од земјите со кои се споредува врз основа на рангирањето согласно Индексот за учинокот на логистиката 132 . Со веќе нискиот квалитет, транспортната 132 Индексот за учинок на логистиката претставува комбинација од: (a) резултатите од анкетата на светско ниво кај глобалните шпедитерски фирми и брзи пошти и пренесувачи, за тоа колку се „пријателски“ земјите во кои тие работат од логистички аспект (се организира на секои 2 години) и (b) квантитативни податоци за 129 инфраструктура полесно ќе биде оштетена од екстремните временски услови. Освен тоа, старите возила имаат помал капацитет на толеранција на екстремни временски случувања и на поголеми варијации во климата (слика 7.3). Решавање на проблемот на неефикасноста на секторот во контекст на зелениот раст 160. Намалувањето на интензитетот на емисиите во транспортниот сектор во иднина претставува клучен предизвик и ќе бара напуштање на политиката „како и досега“ (business as usual) во овој сектор.133 Политиките за ублажување треба да го поттикнуваат растот и, освен намалувањето на емисиите, да овозможуваат локални дополнителни бенефиции и подобрена ефикасност на транспортниот систем. За Република Македонија како земја кандидат за ЕУ, политиките исто така треба да ја следат транспортната политика на ЕУ како и климатскиот и енергетски пакет (последниот утврдува конкретни цели за намалување на емисиите на стакленички гасови). Во секторот транспорт, ако го исклучиме воздушниот сообраќај, емисиите на стакленички гасови ќе треба да се намалат за 10% во споредба со нивоата од 2005 година преку намалување на интензитетот на емисии на стакленички гасови од возилата и зголемување на ефикасноста во транспортот. Ќе треба да се унапреди ефикасноста во потрошувачката на гориво кај новите автомобили и комбиња и тоа согласно еуро стандардите кои се однесуваат на автомобили, комбиња и тешки возила (HDV).134 Политиките во врска со видовите горива кои се користат и оданочувањето на горивата треба да бидат предмет на повторно разгледување. (види поле за добри практики 7 за придобивките од промената на горивото во јавниот превоз во Лос Анџелес). Времето да се инвестира во патна инфраструктура веќе одамна е тука. Иако оваа работа претставува предизвик, таа исто така е и можности за унапредување на патната инфраструктура во насока на нејзина поголема отпорност на климатските промени, преку примена на мерки за адаптација имајќи ги предвид зголемениот број на поплави и количества врнежи во иднина како и поголемите варијации во температурата и екстремни временски услови. функционирањето на клучните компоненти во логистичкот синџир по држава. Индексот ги комбинира следните аспекти: царина (ефикасност на царинските постапки); квалитет на пристаништата, патиштата, железницата, информативните мрежи; едноставност во организирањето на меѓународни пратки; квалитет на логистичките услуги; квалитет на системите за следење; навременост на пратките. (Извор: Светска банка) 133 Organization of Economic Cooperation and Development / International Transport Forum (OECD/ITF). 2008. Greenhouse Gas Reduction Strategies in the Transport Sector, Preliminary Report. Paris: OECD/ITF. 134 Види во: Веб страница на Европската комисија за климатски активности http://ec.europa.eu/clima/policies/transport/vehicles/cars/index_en.htm 130 Поле за добри практики 7. Намалување на емисиите со истовремено намалување на трошоците за гориво преку замена на горивото во Лос Анџелес, САД Лос Анџелес, САД ни дава информативен случај на успешен зелен проект во јавниот превоз. Градот ја заврши транзицијата од дизел на гас во јавните автобуси во 2011 година, намалувајќи го влијанието на превозот врз климата и врз локалното загадување на воздухот. Лос Анџелес долго е еден од градовите најпогодени со смог во Америка. Меѓутоа, градот прави напори да ја подобри состојбата. Органот за градски превоз на областа Лос Анџелес го купи својот прв чист автобус на компримиран природен гас (КПГ) во 1995 година и го пензионираше својот последен дизел автобус во 2011 година. Денес, во градското подрачје на Лос Анџелес сообраќа најголемата флота од автобуси на КПГ во САД – околу 2.200 автобуси. Автобусите во Лос Анџелес поминуваат околу 1,5 милијарди милји годишно и се проценува дека од 2011 година, автобусите на КПГ заедно имаат извозено повеќе од една милијарда милји. Промената на горивото помогна да се намалат емисиите со истовремено намалување на трошоците за гориво. Од преминот на автобуси на КПГ, дневното испушстање на ситни честички од автобускиот возен парк се намали за 80 проценти, а емисиите на стакленички гасови паднаа за околу 300.000 либри. Исто така, само од горивото се прави заштеда на 10 до 20 проценти од оперативните трошоци. Жителите на Лос Анџелес ја забележуваат разликата. Редовните патници забележуваат дека пред преминот на КПГ, издувните гасови од автобусите биле видливи, а бучавата од автобусите била поголема. Тие велат дека Лос Анџелес станал почист како резултат на оваа промена. Извор: Американска алијанса за природен гас, http://thinkaboutit.org/transportation/#.Uo7QuGT5kQs 161. Предизвик особено претставуваат ценовните политики. Засега цените не ги покриваат целосно трошоците за транспорт, вклучувајќи и инвестициите, а да не зборуваме за трошокот од негативните екстерналии. Актуелните инвестиции се во голема мера насочени на подобрување на капацитетот на патиштата. Цените ќе биде потребно да се преструктурираат за да ги покријат сите трошоци, да ги овозможат сите неопходни инвестиции и да овозможат ублажување на климатските промени. Промената на актуелните цени ќе бара усвојување на принципот „корисникот плаќа“ со што сите трошоци ќе бидат покриени од крајниот корисник (трошоците за застој, несреќи, амортизација на инфраструктурата, бучава, загадување на воздухот и емисии на стакленичките гасови). Европската унија е вклучена во правењето проценка на Новиот европски циклус на возење (NEDC) со цел изготвување на тест циклус кој подетално ќе ги одразува реалните емисии од возилата. Со оглед на фактот што огромен број од возилата во Република Македонија се произведени да бидат усогласени со барањата на ЕУ (за да се продаваат на пазарите во ЕУ), овие регулативи веќе значат поддршка во подобрувањето на ефикасноста на искористувањето на гориво кај новите возила купени во земјата. Беа направени и одредени истражувања за можните подобрувања на ефикасноста во искористувањето на горивото кај тешките возила (HDV). 162. Брзиот развој на патниот транспортен сектор во источна Европа како последица има и зголемени емиси и неефикасност, но за решавање на двата проблеми ќе бидат потребни истите активности а инвестициите и политиките кои се справуваат со емисиите ќе создадат поголема ефикасност во секторот и, како дополнителна бенефиција, ќе резултираат со заштеди кај 131 трошоците. Специфично за развојот на транспортниот сектор е што политиките, активностите и инвестициите кои се потребни за решавање на неефикасноста во овој сектор значително се преклопуваат со активностите неопходни за ограничување на количеството на емисии од овој сектор. Со други зборови, цитирајќи една неодамнешна публикација која се однесува на политиките во транспортниот сектор кои имаат за цел намалување на емисиите на стакленички гасови и применлива во државите на ЕЦА, „транспортните политики кои се позитивно настроени кон климата“ ќе „овозможат повеќе политички опции за подобро функционирање на транспортниот сектор во регионот ЕЦА, истовремено решавајќи и ги екстерналиите (факторите) кои ги создава самиот сектор”135. Во тој смисол, намалувањето на емисиите во транспортниот сектор ќе создаде дополнителна бенефиција – зголемена ефикасност во секторот. Ако ги разгледаме дополнителни бенефиции во секторот ќе видиме дека трошоците за позеленување на транспортниот сектор (кои најчесто се сметаат за премногу високи) сега се сведуваат на многу поразумо ниво. Всушност, дополнителните бенефиции во секторот може да бидат многу поголеми отколку бенефициите како што се намалените емисии и загадувањето на воздухот и бучава (види поле 7.1). 135 Monsalve, C. 2013. Controlling Greenhouse Gas Emissions Generated by the Transport Sector in ECA: Policy Options; World Bank, Washington, DC. 132 Поле 7.1. Екстерни трошоци на патниот сообраќај* Публикацијата објавена неодамна од авторите Прост и Ван Дендер** дава проценка на петте главни екстерни трошоци на транспортниот сектор (табела X). Проценките за трошоци за штети предизвикани од емисии и загадување на воздухот и бучава, кои изнесуваат до 0,46 американски долари (највисока проценета вредност) се минорни во споредба со оние од главните неефикасности на овој сектор – задушување/натрупување на сообраќајот и ризик од несреќи – кои изнесуваат до 0,28 американски долари (табела X). Овие трошоци се поголеми од вообичаените даноци за гориво. Ублажувањето на климатските промени овозможува значителни дополнителни бенефиции од аспект на намалување на неефикасност во овој сектор (особено натрупаноста) и обратно. На пример, во Истанбул, со оглед на тоа што населението во овој град се зголемува за 3,3% годишно, просечното време на патување со возило се зголеми од 41 минута во 1996 година, на 49 минути во 2007 година, додека проценките за СО2 емисии се зголемија од 7 милиони тони на 9 милиони тони (Gerçek и Demir 2008). Уште еден пример е Вашингтон, најнатрупаното градско подрачје во Соединетите Држави (2011). Секој од просечните 2,6 милиони луѓе кои патуваат, секојдневно поминувале просечно околу 73 часа во сообраќајни метежи во 2010 година со што секој согорува дополнителни 140 литри бензин. Севкупно земено, станува збор за непотребно трошење на 360 милиони литри гориво што додава дополнителни 840.000 тони СО2 кон веќе значителни емисии создадени од патничкиот сообраќај во регионот. Дополнителното гориво и загубеното време ја чини регионалната економија околу 3,8 милијарди долари или околу 1.495 долари по патник годишно. Табела во поле 7.1. Пет главни трошоци на емисиите во транспортниот сектор трошок: американски центи по милја Екстерналност (цени од 2005 година) Задушување/ натрупување 4,2-35,7 Загадување на воздухот од издувни гасови 1,1-14,8 Безбедност во сообраќајот: високата густина на сообраќајот го зголемува ризикот од несреќи 1,1-10,5 Бучава 0,1-9,5 Климатски промени: емисии на стакленички гасови од употребата на фосилни горива 0,3-3,7 извор: Proost, Stef, and Kurt Van Dender. 2011. “What Long-Term Road Transport Future? Trends and Policy Options.” Review of Environmental Economics and Policy 5 (1): 44–65. Врз основа на неколку европски и американски извори содржани во: Small, K.N. and Kurt Van Dender, 2007. “Long-run trends in transport demand, fuel price elasticities, and implications of the oil outlook for transport policy, OECD/ITF JTRC документ за дискусија 07-16. * Deichmann, Uwe, and Fan Zhang. 2013. Growing Green: The Economic Benefits of Climate Action. World Bank, Washington, DC. * Proost, Stef, and Kurt Van Dender. 2011. “What Long-Term Road Transport Future? Trends and Policy Options.” Осврт на економиката и политиката во животната средина 5 (1): 44–65 163. Неефикасноста која е резултат на транзицијата на патниот транспортен сектор во источна Европа можеме да ја групираме во следните неколку типови: ценовна неефикасност, технологија која неефикасно го искористува горивото и проблеми кои произлегуваат поради спонтаната транзиција на урбаната форма. Ценовната неефикасност може да се решава со користење на ценовни инструменти како што се цени за горивата и патиштата (патарини и 133 посебни ленти за висок степен на зафатеност), цена за задушување на сообраќајот во градовите, надоместоци при регистрација на возилата, политики за паркирање и други мерки. Цената на горивата е најефикасен инструмент за намалување на времето за патување и стимулирање на премин кон возила кои ефикасно го искористуваат горивото. Неефикасноста која произлегува од употребата на технологија која неефикасно го искористува горивото може да се надмине преку соодветна регулатива. Поконкретно, воведувањето на стандарди за емисии од возилата ќе ги натера луѓето да купуваат понови и поефикасни возила, вклучувајќи тука и возила кои користат струја (хибриди и на вклучување во штекер), природен гас (компримиран или во течна состојба) или биогорива, и да ги одржуваат постојните возила. Неефикасноста која произлегува од дефицитарните урбани форми е најчесто присутна во земјите во транзиција136. Во Скопје, на пример, непланското ширење на градот доведе до намалување на квалитетот на услугите – јавниот превоз и услугите кои зависат од превоз (како што се здравство, образование и социјални услуги) додека истовременото зголемување на бројот на приватни возила и на времето неопходно за патување доведува до задушување на сообраќајот137. Овие проблеми може да се решаваат со постоење на јавен превоз кој е проектиран така да одговори на новите потреби на градот, политики за употреба на земјиштето кои ќе го ограничат ширењето на градот, проектирање на центарот на градот на начин кој ќе овозможи повеќе пешачење и возење велосипед и кој ќе го обесхрабри користењето возила, системи за управување со сообраќајот со кои се намалува задушувањето и се овозможува поголема проточност на сообраќајот. 164. Освен справувањето со неефикасноста во патниот транспортен сектор, мошне корисно би било и преминување од патен на железнички превоз кој се карактеризира со значително помалку емисии. Ова ќе ја растерети потребата од користење на патен сообраќај, ќе се намалат емисиите и ќе доведе до дополнителна бенефиција: помалку сообраќај на патиштата. Како пример, патниот превоз на 100 тони товар од Базел (Швајцарија) до пристаништето Ротердам (Холандија) создава 4,7 тони СО2 емисии, водниот транспорт 2,4 тони а железницата само 0,6 тони. Една неодамнешна независна студија направена за Сојузната администрација за железница на Соединетите Држави утврди дека железницата е во просек четири пати поефикасна во споредба со камионите и дека ги намалува емисиите на стакленички гасови за 75%.138 136 Еден од поекстремните примери за сообраќајно задушување е Москва каде бројот на возила во 1990 година изнесувал 400.000 додека сега тој број е зголемен на 4 милиони возила. Истовремено, транспортниот систем не бележи позначителни промени поради што градоначалникот јавно објави дека борбата против задушувањето на сообраќајот ќе биде негова главна задача (види: Carolina Monsalve. 2013. "Controlling Greenhouse Gas Emissions Generated by the Transport Sector in ECA: Policy Options." Transport Papers. Washington, DC: World Bank). 137 Види деталното образложение во Поглавјето 8 каде што се објаснети урбаните прашања. 138 Monsalve, Carolina. 2013. "Controlling Greenhouse Gas Emissions Generated by the Transport Sector in ECA: Policy Options." Transport Papers. Washington, DC: World Bank 134 2. МЕТОДОЛОГИЈА И ГЛАВНИ НАОДИ Методологија 165. Анализата имаше за цел да направи проценка на ефектот на зелените политики и инвестиции на транспортните потреби и на емисиите кои се создаваат како резултат, понатаму да ги процени трошоци за предложените зелени инвестиции по единица намалување на емисии и да утврди колку транспортниот сектор е подложен на климатските промени. Проценката на влијанието на зелените политики беше направена со споредба на резултатите од Зеленото и од Супер зеленото сценарио со сценариото „продолжување како и досега“ (ПКД) (види објаснување на сценариото како и зелените политики во табелата 7.1). Резултатите беа мерени со користење на секторски индикатори како што се староста и бројноста на возилата, продажбата на возила, колку од возилата завршуваат на отпад, километри поминати со возила, километри поминати од патници, вкупно транспортирани тони и обемот на патување со железница. Секторските резултати помогнаа во проектирањето на нивото на потрошувачка на гориво и емисии, како што се CO2, NOX, и цврсти честички (АЧ)10.139 166. Развојот на моделот (моделирањето) ги содржи политиките и инвестициите кои би можеле да се применат за решавање на неефикасностите наведени погоре и инвестициите во железничкиот сектор. Поконкретно, беа земени предвид широк спектар на политики за урбан развој за да се добие појасна претстава за начинот на кој би можеле да бидат решавани проблемите кои произлегуваат од несоодветниот урбан развој. Тука се мисли на политиките за управување со паркинзите во Скопје, инвестиции во транзитни патишта, инвестиции во инфраструктура за пешаци и велосипеди, планирање и регулирање на употребата на земјиштето (како што се пешачки зони, ограничено паркирање, јавен првоз), ограничен пристап за товарни возила во градското подрачје и центри за консолидација, системи за управување со сообраќајот во градот и справување со задушувањето на сообраќајот. Беа изготвени и модели за неколку политики кои имаат за цел да ја подобрат состојбата со ефикасното искористување на горивото кај возилата: стимуланси за купување на ефикасни возила, ценовна политика (оданочување на горивото), промена на однесувањето и планирање на патувањето (информативни кампањи, политики за намалување на користењето на возила на бројот на патувања), информативна кампањи за еколошко возење и инвестиции во возови од возила. Моделот содржи и опција за инвестирање во железничката инфраструктура со цел премин од патен кон железнички транспорт. Табелата 7.1. ги содржи предложените политики и инвестиции содржани во зелените сценарија за секоја политичка опција. 139 CO2 е јаглерод диоксид. NOx е генеричко име за моноазотни оксиди, поконкретно за NO2. NO2 се создава многу брзо од емисиите од автомобилите, камионите и автобусите, како и загадувањето со фини честички, при што NO2 се доведува во врска со поголем број на несакани ефекти врз респираторниот систем. NOx се поинакви од азотоксидот (N2O), стакленички гас кој се емитува од земјоделското земјиште. PM10 се атмосферска супстанција со честички поситни од 10 микрони. 135 Табела 7.1. Активности на зелената политика во транспортот Активности и инвестиции кои беа евалуирани во моделот, по сценарија Супер зелено сценарио: Зелено сценарио: Политики Подразбира стриктни Подразбира усогласување со барањата на ЕУ активности или построги до 2020 година и содржи и други предложени планови во споредба со зелени политики и инвестиции. зеленото сценарио. 1. Ценовен - Данок на гориво почнувајќи од 2013 година; - 60% зголемување на цената на сигнал (цена на - 20% зголемување на цената на горивата во горивата во споредба со ПКД горивата) споредба со сценариото „како и досега“ (ПКД) сценариото до 2020, најмногу до 2020 година, до просекот на ЕУ од 2 долари до ЕУ нивото од 2,5 долари за за литар. литар. 2. Стимулирање - барања за патнички возила: увезените возила барања за патнички возила: да се купуваат треба да одговараат на Еуро 4 стандардот, увезените возила треба да возила кои почнувајќи од 2015 година; одговараат на Еуро 5 ефикасно го - бројот на возила кои завршуваат на отпад стандардот, почнувајќи од 2015 искористуваат треба да биде околу 60.000 во периодот 2012- година; горивото 2015 година: замена на возилата со Еуро 2 - возила кои завршуваат на Ефикасност кај горивата стандард (или понизок) со нови или половни отпад: исто како кај Зеленот возила кои одговараат на Еуро 4 или 5 сценарио само што нивниот стандардот и со максимални емисии од 140g број е 120.000 во истиот CO2/km; временски период; - возен парк во јавниот сектор: Директива за - возен парк во јавниот сектор: 140 чисти возила ; исто како кај Зеленото - автобусите кои се под Еуро 4 стандардот треба сценарио плус воведување на да бидат обновени до Еуро 5 стандардот до електрични возила; 2025 година; - автобуси: исто како кај - такси: сите такси возила во Скопје треба да го Зеленото сценарио плус 10% од исполнат Еуро 4 стандардот до 2020 година. националните автобуски километри (сите во рамките на Скопје) треба да бидат поминати од електрични автобуси до 2025 година; - такси возилата треба да го исполнат Еуро 5 стандардот до 2020 година; 5% од такси возилата треба да бидат електрични до 2020 година. 140 Директивата за чисти возила е иницијатива на Европската унија, (Директива за промовирање на чисти и енергетски ефикасни возила за патен транспорт). Директивата има за цел поголемо користење на еколошки возила и бара, да се земаат предвид енергетското и еколошкото влијание на возилото за патен транспорт во текот на неговиот животен век, пред возилото да биде купено. Види: http://ec.europa.eu/transport/themes/urban/vehicles/directive/ 136 3. - кампања за подигнување на свеста и обуки на Исто како кај Зеленото Информативна возачите, 2013 – 2015 година: целта е да се сценарио, но со поинтензивни кампања за влијае на начиот на возење (соодветно кампањи. еколошки забрзување и намалување на брзината, без возење и обуки празен од), почитување на ограничувањето на брзината, проверка на притисокот во гумите, редовно одржување на возилата); - кампањите да се повторуваат на секои 3 години. 4. Воз од возила Не е имплементира Примената започнува во 2020 година на главниот патен коридор, со 5% од ТВ и 2% од автомобилите до 2020 година, и потоа 10% од ТВ и 5% од автомобилите до 2050 година. 5. Инвестиции во - инфраструктурни и инвестиции во пруги долж Исто како кај Зеленото железничката паневропскиот Коридор 8; сценарио, но со поинтензивна инфраструктура - инвестиции во станици, и железнички депоа; стратегија. и услуги, како и - конкурентни цени (проти употребата на енергетска возила) и такси за товарен транспорт; ефикасност во - подобрен квалитет на услугите; ИНВЕСТ.ВО ЖЕЛЕЗНИЦА железницата - информативен систем за патниците и електронски билети, електронско фактурирање за товарен сообраќај и следење на пратките; - инвестиции во шински возила и подобрено управување; - регенеративно кочење (шински возила и инвестиции во инфраструктурата); - енергетска ефикасност кај машиновозачот (следење на енергетскта потрошувачка и софтвер, обука за машиновозачите); - промени во механизмите за повторно електрично полнење со цел стимулирање на операторите да се однесуваат на енергетски ефикасен начин. 6. Подобрување - прв чекор: проширување на паркинзите кои се Исто како кај Зеленото управување со плаќаат: сите 6.000 паркинг места во центарот сценарио, само построго: паркиралиштата на Скопје се наплаќаат по актуелните цени (100 - 50% зголемување на цената за (Скопје) денари дневно); паркинг во центарот на градот УРБАН РАЗВОЈ - втор чекор: 50% зголемување на цената за во 2013 година, и 100% паркирање во центарот на Скопје (коригирано зголемување од актуелните согласно инфлацијата) во 2030 година. цени во 2030 година (коригирано согласно инфлацијата). 7. Промена во Информативни кампањи, политики за Исто, но построги мерки. однесувањето и намалување на зафатеноста на возилата и планирање на бројот на патувања. патувањето 137 8. Инвестиции во - градење на инфрструктура за трамвај во -трамвај: исто како кај Зеленото градскиот и Скопје: првата линија започнува со работа во сценарио, плус воведување на внатрешниот 2015-2020 година; три дополнителни трамвај транзит - унапреден систем за издавање билети и линиии до 2020 година; зонски билети: интегрирање и паметни - билети: исто како кај Зеленото картички, 2012-2015 година; сценарио, плус - градски автобус: систем за управување со субвенционирање на линиите градскиот соопраќај (UTMS), подобрување на со 10% намалување кај линиите возилата и пренасочување: намалување на за сите корисниците; времето неопходно за патување, поголема - градски автобус: исто како кај зафатеност, 2015-2019 година. Зеленото сценарио. 9. Планирање и - пешачки зони; Исто како кај Зеленото регулирање на - ограничен паркинг; сценарио, но со построги мерки употребата на - овозможување јавен превоз. земјиштето 10. Инвестиции Можности: Исто како кај Зеленото во - дополнителни патеки за пешаци; сценарио, но со построги мерки инфраструктура - отстранување на возилата паркирани на за велосипеди и тротарите/патеките; пешаци - повеќе можности за поминување на улиците; - дополнителни можности за велосипеди (широка мрежа на патеки и ленти, посебни паркинзи за велосипеди); - кампањи и информирање за потребата од пешачење и возење велосипед; - употреба на регулатива и договори со изведувачите и работодавачите за подобрување на можностите и промовирање на пешачењето и возењето велосипед. 11. - Зона со ниско ниво на емисии (LEZ) и еден - Исто како кај Зеленото Ограничувања за центар за консолидација во Скопје, чија што сценарио, но проширено: една влез во употреба ќе се поттикнува преку регулатива зона и три центри за градските и/или цени. Секоја од овие зони ќе бара од консолидација во Скопје, плус средини за тешките возила, за да може да влезат во зоната, една зона и еден центар за товарниот да го исполнуваат Еуро 4 стандардот од 2015 консолидација во Битола, сообраќај и година, Еуро 5 стандардот од 2020 година и Куманово и Тетово. центри за Еуро 6 стандардот од 2030 година. консолидација 12. Системи за - надградба на актуелниот UTMS, во Скопје во - Исто како кај Зеленото управување со 2013 година; сценарио но опфатот е сообраќајот во - регулирање на сообраќајот и примена: проширен и на Битола, урбаните инвестиции најпрвин во Скопје во периодот Куманово и Тетово. средини (UTMS) 2013-2014 година и потоа инвестиции во надградба на секои 5 одини до 2045 година. 138 13. Такса за Не е имплементирано Примената започнува во 2020 гушење на година. Можни опции: сообраќајот - кордон/зонска такса: се (Скопје) наплаќа секогаш кога возилото поминува одредена кордон линија; - такса за одредени области: се наплаќа кога возилата возат во однапред утврдена област. Забелешка: Возови од возила се групи (водови) од возила заеднички електронски контролирани со едно рачно возено водечко возило. Оваа технологија е нова и е во фаза на тестирање, се претпоставува дека ќе биде достапна од 2020 година. Конзервативната проценка покажува дека секое возило што е дел од овој воз ќе има 10 процентно намалување на потрошеното гориво. 167. Следните модели беа користени и спроведени за анализата по подолу прикажаниот редослед (Слика 7.4): ТРЕМОВЕ на Европската комисија (ЕК) (Модел на ЕУ за сообраќај и емисии од моторни возила), ТРАНСТООЛс (алатки за прогнозирање на транспортот и тестирање на сценарија) на Европската унија, ЕФФЕКТ (рамка за прогнозирање на енергијата и алатка за консензус околу емисиите) на Светската банка и незината алатка MacCurve: 139 Слика 7.4. Методолошка рамка за анализирање на транспортниот сектор ТРЕМОВЕ и ТРАНСТООЛС на Европската комисија Влијание на транспортните и еколошките политики врз резултатите во транспортниот сектор. Моделирање на потребата од енергија (ЕФФЕКТ) Влијание на зелените политики на обемот на патувања и на структурата и функционирањето на возниот парк, вклучувајќи ги тука потрошувачката на гориво и емисиите. Анализа на маргиналниот трошок на намалување (МТН) Криви на МНТ за утврдување колку е економична секоја политичка опција. Извор: Технички документ за транспортниот сектор 140 (i) Чекор 1. Модели ТРЕМОВЕ и ТРАНСТООЛС на Европската комисија (поле 7.2): моделирање во транспортниот сектор по принципот од врвот надолу со цел проценка на ефектот кој транспортните и еколошки политики го имаат на транспортниот сектор. Беа користени следните модели: ТРЕМОВЕ (Модел на ЕУ за сообраќај и емисии од моторни возила) и ТРАНСТООЛс (алатки за прогнозирање на транспортот и тестирање на сценарија) на Европската унија. Овие модели беа користени во поголем број на студии за прогнозирање на јаглеродниот ефект врз транспортот, вклучувајќи ги тука TEN-Connect141 TRANSVision 2009142 и iTren 2030.143 (ii) Од причина што ниту еден од постојните модели за транспортниот сектор не ја опфати Република Македонија, моделирањето за Македонија беше направено преку земји со слични карактеристики како Македонија (слични цени на гориво, тенденции на тргување и социо-демографски промени), притоа прилагодувајќи ги клучните економски индикатори (бруто домашен производ по глава на жител, бројност на население и вид на населби – големи градови, урбани или рурални). Земјите кои беа користени за добивање на просечни вредности применливи на Република Македонија беа од источна Европа: Бугарија, Чешка, Естонија, Унгарија, Летонија, Литванија, Полска, Романија и Словачка. (iii) Резултатот од макро моделирањето беше користен како инпут за потребите на ЕФФЕКТ микро моделот (кој користи пристап од дното нагоре). (iv) Чекор 2. ЕФФЕКТ моделот на Светската банка (поле 7.2): моделирање со користење на пристапот од дното нагоре со цел проценка на зелените политики и нивното потенцијално влијание врз побарувачката од транспорт и емисиите. ЕФФЕКТ беше користен за проектирање на енергетската побарувачка во вкупно четири сектори: транспорт, домаќинства, нерезиденцијален и индустриски сектор, во периодот од 2010 до 2035 година. Потоа од нив беа изведени податоци до 2050 година. За секој сектор беше направена проекција на побарувачката по под-сектори и видови на користење. Проекциите беа направени посебно за електрична енергија и за другите видови на енергија. Поглавјето за Енергетика во овој извештај ги содржи проекциите за другите сектори (освен транспортот). Модулот за патен транспорт на ЕФФЕКТ беше искористен за да се процени ефектот на зелените политики врз побарувачката за патен превоз и составот 141 Извештај за сценарио, прогнозирање на сообраќајот и негова анализа, TEN -T, 2009. http://www.tetraplan.com/cases/ten-connect.aspx 142 Petersen, Morten S., Carlo Sessa, Riccardo Enei, Andreu Ulied, Efrain Larrea, Oriol Obisco, Paul M. Timms, Christian O. Hansen. 2009. TRANSvisions: Report on Transport Scenarios with a 20 and 40 Year Horizon. Final report. Copenhagen: European Commission, Directorate General for Transport and Energy (EU DG TREN). 143 Интегрирана енергетска и транспортна основа до 2030 година, 2009, http://ec.europa.eu/research/transport/projects/items/__itren_2030__en.htm 141 на возниот парк за патен транспорт и неговиот учинок, вклучувајќи ги тука потрошувачката на гориво и емисиите. Инпутите се состоеја од макро варијабли како што се бруто домашен производ, население, урбанизација, расходи кај домаќинствата и други нивни карактеристики, со прогноза за периодот 2010-2050 година, како и тековни секторски податоци како што се поседувањето на автомобили и состав на возниот парк. Излезните параметри се состојат од прогнози за бројот на поседување на возила, патувања и емисии (вклучувајќи ги тука CO2, NOX и PM10), по категории на возила (мини, мали, средни, големи/луксузни автомобили, спортски возила, комерцијални лесни патнички возила и возила за превоз на стока, тешки возила, автобуси и комбиња) и годината во периодот од 2010 до 2050 година. (v) Некои од секторските показатели основни за моделирањето на ЕФФЕКТ не беа достапни од постојните извори и беше спроведена анкета за да се приберат податоците што недостасуваа. Со анкетата се прибраа податоци за користењето, сопственоста и бројот на приватно увезени возила. Една од главните цели беше да се дефинираат кривите на смртност по видови возила во Република Македонија. Истражувањето го спроведе Ипсос Стратеџик Пулс. Се спроведе на бензинските пумпи и опфати 3.116 возила. Примерокот беше репрезентативен според видот на возилата и различните области на земјата. Го опфати Скопје и неговата рурална околина, северозападниот и кумановскиот (области со добри патишта), југозападниот (области со пристојни патишта) и источниот/централниот регион (главно рурални овласти со полоши патишта). Поле 7.2. ТРЕМОВЕ (Модел на ЕУ за сообраќај и емисии од моторни возила) и ТРАНСТООЛс (алатки за прогнозирање на транспортот и тестирање на сценарија) на Европската комисија ТРЕМОВЕ*: прави проценка на ефектот на транспортните и еколошки политики врз карактеристиките на транспортниот сектор, вклучувајќи ги и емисиите. Политиките кои ги опфаќа оваа анализа се цената на патиштата, цената на јавниот превоз, стандардите за емисии, субвенции за почисти автомобили и сл. Излезни индикатори се побарувачката за транспорт, промена во начинот, обновување на возниот парк, возила кои завршуваат на отпад, емисиите на стакленички гасови, загадувачите на воздухот и добросостојбата. Го моделира патничкиот и товарен транспорт како и начините за транспорт во внатрешноста: патнички, железнички, по вода и авионски превоз. Го опфаќа периодот 1995 -2030 година и 31 држава: ЕУ 27 плус Хрватска, Норвешка, Швајцарија и Турција **. ТРАНСТООЛС***: прави проценка на влијанието на транспортните и еколошки политики, на карактеристиките на транспортната инфраструктура и на учинокот на транспортниот сектор. Излезни индикатори се транспортната активност (обем на сообраќај, точки на задушување, индикатори за пристап, ниво на услуги), економската активност (влијанието врз бруто домашниот производ, вработувањата, добросостојбата, државниот Буџет и просечните трошоци за транспорт) и енергетиката и животната средина (потрошувачка на гориво; емисии, бучава и несреќи). ТРАНСТООЛС ги моделира патничкиот (автомобили, железница, авиони) и товарниот (камиони, железница, внатрешни водни патишта, морски патишта) транспорт и опфаќа 55 држави.*** *За повеќе информации види: http://www.tremove.org, http://www.tmleuven.be/methode/tremove/home.htm 142 **Извор: http://ec.europa.eu/environment/air/pollutants/models/tremove.htm ***Изготвено во рамките на проекти финансиирани од Институтот за проучување на перспективните технологии при Заедничкиот истражувачки центар на Европската комисија, и TREN Генералниот директорат ****Извори: http://energy.jrc.ec.europa.eu/transtools/, http://www.ec- gis.org/Workshops/inspire_2008/presentations/11_3_Bamps.pdf Поле 7.3. ЕФФЕКТ на Светската банка ЕФФЕКТ (рамка за прогнозирање на потребите од енергија и алатка за постигнување консензус околу емисиите) е модел изготвен од Светската банка. Станува збор за алатка за моделирање во Ексел која има за цел да ги прогнозира емисиите на стакленички гасови во повеќе сектори во рамките на една држава, и тоа да го прави со примена на повеќе развојни сценарија. Моделот опфаќа сектори кои значително придонесуваат кон емисиите на стакленички гасови: патен сообраќај, електрична енергија, индустрија, домаќинства и нерезидентниот сектор. Станува збор за алатка од отворен тип во која на корисниците им се видливи т.е. достапни сите инпути и формули. Таа е отворена за јавноста затоа што не бара некое специјализирано предзнаење и секој кој знае да работи во Ексел може да ја користи. ЕФФЕКТ е алатка за моделирање од дното нагоре и бара многу податоци: се заснова на многу детални податоци како што се потрошувачката на енергија од апаратите за домаќинство и по единица индустриска опрема, структура на поседување на автомобили по модели и старост на возилата, итн. Овие податоци се обезбедуваат од достапните статистички податоци, информации од дејностите (на пример, продажба на нови возила по модел), стручни мислења (на пример, кога се изготвуваат претпоставките за проекциите) и анкети кај потрошувачите. Овие анкети се користат кога не е можно да се добијат податоци на друг начин, на пример прибирање на податоци за моделот и потоа правење на структура на возниот парк за возилата кои биле купени како половни, итн. Овој модел е достапен на http://esmap.org/esmap/EFFECT. 168. Моделирањето беше исто така надополнето и со анализа на ранливоста која имаше за цел да направи проценка на тоа колку транспортниот сектор е чувствителен на климатските промени. Освен моделирањето беше направена и проценка на ранливоста кон климатските промени. Ранливоста е функција на вкупно три варијабли: чувствителност на инфраструктурата и услугите кон временските прилики и климата, изложеноста на климатските промени и капацитетот на прилагодување т.е. способноста да се реагира на климатски настани (физички, финансиски и организциски). Анализата на ранливоста се состоеше од следните чекори: (i) Чекор 1. Проценка на чувствителноста на патната и железничка инфрструктура и услуги, на климатските промени: проценка на маргиналните трошоци на зголемена изложеност поради следните промени на климата:  Студено време: кратки зими, помалку денови со температури под нулата;  Жешко време: потопло, топли бранови и екстреми, зголемување на максималните температури;  Влажно време: намалување на врнежите освен во зима); поинтензивни врнежи, побрзо и предвремено топење на снегот. 143 (ii) Чекор 2. Проценка на мерките за адаптација и нивно приоретизирање, изготвување на Акциски план за адаптација, изготвување на насоки за адаптација – кои би се користеле во проценките за идни ризизи. Примената на планот, надополнето со мониторинг и евалуација, ќе ја намали постојната и идна ранливост на патниот транспорт и услуги, на ризиците поврзани со временските услови. Главни наоди 169. Согласно сценариото ПКД, проценките се дека емисиите значително ќе продолжат да се зголемуваат: емисиите на стакленички гасови во патниот сообраќај ќе се зголемат за повеќе од 70% во периодот 2010-2030 година и за повеќе од двојно (пораст од 165%) во периодот 2010 -2050 година. Во рамките на патниот сообраќај, најголемо ќе биде зголемувањето на емисиите на стакленички гасови од товарниот патен сообраќај: 400% во периодот 2010 -2050 година поради зголемениот удел на товарниот патен сообраќај во вкупниот патен сообраќај, што ќе достигне 65% во 2050 година. Оваа промена во најголем дел е резултат на значителниот пораст на бруто домашниот производ. Сликата 7.5 ги презентира главните резултати на моделирањето за двете зелени сценарија споредени со основното. 170. Согласно основните проекции, зелените политики ги ограничуваат проектираните емисии: вкупните емисии на СО2 во патниот сообраќај се зголемуваат за само 50% во периодот 2010-2030 година и 120% во периодот 2010-2050 година. Овие зголемувања се помали од зголемувањата кај сценариото ПКД. Тие се намалени за 14% од нивоата на сценариото „како и досега“ во 2030 година и за 18% во 2050 година. Најголемо намалување, споредено со сценариото „како и досега“, имаме кај товарниот патен сообраќај. Транзитните (јавен превоз, освен железница) и емисиите од железницата ќе се зголемат поради значителниот дополнителен железнички товарен сообраќај и некои други услуги. Најголемото намалување на емисиите на стакленички гасови, споредено со сценариото „како и досега“ (помеѓу другите опции и сценарија, под претпотсавка секое од нив да се имплементира независно), произлегува од примената на ценовните политики, инвестициите во железницата и промовирање на горивно ефикасни возила. 144 Слика 7.5. Зелените политики го ограничуваат растот на емисиите но не успеваат да ги сведат на нула Проектирани нивоа на емисии во патниот сообраќај, по сценарија, по килотони CO2e годишно, и намалување на емисиите во зелените сценарија во 2050 година како % од емисиите во сценариото „како и досега“. Разлики во нивото на CO2 во 2050 година во зелените сценарија, споредено со сценариото „како и досега“, според начинот на транспорт, во kt CO2 Зелено Супер зелено Килотони СО2 годишно Патишта Товарни Транзит Железница ВКУПНО Извор: Моделирање на резултатите во транспортниот сектор, Технички документ за транспортниот сектор. 171. Супер зелените политики уште повеќе ги намалуваат проектираните емисии, споредено со сценариото „како и досега“, но ниту тие не успеват да постигнат апсолутно намалување на емисиите споредено со 2010 година. Вкупните емисии на стакленички гасови во патниот сообраќај се зголемуваат за 30% во периодот 2010-2030 година и за 80% во периодот 2010-2050 година. Споредено со сценариото „како и досега“, супер зелените политики ги намалуваат емисиите за 25% до 2030 година и за 32% до 2050 година. Најголемото намалување, во споредба со сценариото „како и досега“, имаме кај товарниот патен сообраќај. Транзитните и емисиите од железницата се зголемуваат поради зголемување на железничкиот товарен сообраќај. Истата политичка опција како и во Зеленото сценарио доведува до најголеми намалувања на емисиите на стакленички гасови, во споредба со сценариото „како и досега“: ценовни сигнали, инвестиции во железницата и промовирање на горивно ефикасни возила. 172. Примената на целокупниот сет опции моделирани во Зеленото сценарио овозможува скромно ублажување додека Супер зеленото сценарио го триплира тоа ублажување. Зеленото сценарио овозможува намалување на емисиите од транспортот од 8,5 MtCO2, додека супер зеленото сценарио овозможува ублажување од 24,9 MtCO2. Табелата 7.1 ги презентира резултатите од моделирањето во апсолутни бројки (трошоци, ниво на ублажување и единечен трошок на ублажувањето) по сценарио, пакет на политики и опции на политиките. Економичноста 145 на секое од овие сценарија изгледа висока, но треба да се разгледаат други фактори144: 62 евра по ТCO2 кај Зеленото сценарио и 126 евра по ТCO2 кај Супер зеленото сценарио. Овие карактеристики се разликуваат според пакетот на политики и според политичките опции во рамките на пакетите. Важно е да се забележи дека групата зелени активности потребна за значително ублажување кај транспортот во голем дел се преклопува со групата секторски реформи потребни за зголемување на ефикасноста на секторот и поради тоа, зелените цели за намалување на емисиите од транспортниот сектор ќе имаат дополнителна придобивка од зголемената ефикасност на секторот. 173. Пакетот за горивна ефикасност дава најголеми бенефиции. Овој пакет генерира 80% намалување според Зеленото сценарио и 68% намалување според Супер зеленото сценарио. Овој пакет исто така дава и најдобри резултати од аспект на економичноста: 26 евра по ТСО2 кај Зеленото сценарио и 32 евра по ТСО2 кај Супер зеленото сценарио. Пакетот се состои од политички опции кои стимулираат користење на помалку гориво и тоа преку горивно ефикасни технологии/начин на возење, или со помалку возење генерално. Пакетот не се состои од опции кои се надополнуваат една со друга туку секоја од опциите во пакетот е независна. Моделирање на резултатите од примената на поединечните политики во овој пакет е следно: i. Ценовен сигнал (моделиран како зголемена цена на горивото). Оваа политичка опција може да се состои од повеќе инструменти: такси на горива, давачки при регистрација на возила, такси за возилата во моментот на купување, давачки за користење на патишта, фиксна патна такса за одреден временски период. (види поле за добри практики 8 со пример за успешна ценовна политика со која во Франција се зголеми цената на автомобилите со повисоки емисии и се намали цената на автомобилите со пониски емисии). Во оваа студија, опцијата за политика за ценовен сигнал беше моделирана во вид на такса на горивото, која е најефикасен од сите овие инструменти (за повеќе детали види табелата 7.1). Таксата на горива ја зголемува цената на горивата, ги тера луѓето да ја намалат зачестеноста на своите патувања и да користат горивно ефикасно автомобили (помали автомобили или оние со подобри стандарди за емисии) со што ќе се намали побарувачката за гориво за патен сообраќај а со тоа и емисиите од патниот сообраќај. Резултатите од ова моделирање покажуваат дека опцијата на ценовен сигнал е една од двете најкорисни опции (втората се инвестиции во железницата), судејќи според намалувања кои ќе бидат постигнати и трошоците по единица: станува збор за намалување на емисиите за 3,7 MtCO2 според Зеленото сценарио и за 11,2 MtCO2 според Супер зеленото сценарио, додека трошоците за намалување по единица изнесуваат 8,4 евра по ТCO2 според Зеленото сценарио и 24,9 евра по ТCO2 според Супер зеленото сценарио. Оваа опција е многу важна политиката кон транспортниот 144 Како што споменавме и претходно,спецификите на ублажувањата во транспортниот сектор се такви што зелените активности кои се неопходни за ублажувањето значително се преклопуваат со секторските реформи непходни за зголемување на ефикасноста во секторот па поради тоа зелената цел за намалување на емисиите во транспортниот сектор ќе има дополнителна бенефиција во вид на зголемена ефикасност во секторот. 146 сектор затоа што ценовните стимуланси имаат најдиректно влијание и бидејќи многу други мерки даваат многу подобри резултати ако се базираат на нив. ii. Поттикнување да се купуваат горивно ефикасно возила. Оваа политичка опција може да се состои од следните инструмент: такси во моментот на купување на возилата а во врска со горивната ефикасност на возилата, построги правила за увоз на возила, шеми за испраќање на старите возила во отпад, стандарди за ниско ниво на емисии за такси возилата и возилата од јавниот сектор и информирање и маркетинг во врска со горивната ефикасност на возилата. Моделираните инструменти се состојат од следното: регулативи за подобрување на ефикасноста на возниот парк за товарен сообраќај, регулативи кои воведуваат повисоки стандарди за увоз на автомобили, шеми за испраќање на отпад на старите патнички автомобили, Директивата за чисти возила145 за возниот парк на јавни возила, и нова регулатива за автобусите и такси возилата (види Табела 7.1.). Зголемената горивна ефикасност на возилата ја намалува побарувачката за горива со што се намалуваат и емисиите. Резултатите од моделирањето покажуваат дека оваа политичка опција ќе резултира со трети по ред најдобри нивоа на намалување, споредено со другите политички опции – 2,5 MtCO2 според Зеленото сценарио и 4,8 MtCO2 според Супер зеленото сценарио. Оваа опција е економична и бара 40,4 евра по ТCO2 според Зеленото сценарио и 38,3 евра по ТCO2 според Супер зеленото сценарио. Оваа опција е доследна на барањата на ЕУ за транспортниот сектор. iii. Обуки и информативни кампањи за еколошко возење. Оваа опција е моделирана така што вклучува обуки и кампањи за информирање, првенствено наменети за лицата кои работат во товарниот сообраќај и возачите на автобуси, а се однесуваат на брзината и начинот на возење, отстранување на багажниците кои се инсталираат на покривот од автомобилот, навремено одржување на возилото и проверка на притисокот во гумите. Намалувањето на емисиите се постигнува преку менување на навиките за возење и купување на помали автомобили. Иако оваа мерка резултира со мали намалувања на емисиите, таа сепак е економична и има важен дополнителен бенефит преку безбедност на патиштата. iv. Возот (композиција или колона) од возила е нова технологија сè уште во фаза на тестирање. Оваа технологија ќе биде имплементирана само во Супер зеленото сценарио и тоа не пред 2020 година и ќе има мал удел во вкупниот сообраќај. Во овој смисол, моделирањето прикажува многу мали нивоа на намалување ако се примени оваа опција. Опцијата исто така создава и значително дополнителни бенефиции: намалување на трошоците за товарен сообраќај, 145 Како што споменавме и претходно, Директивата за чисти возила е инцијатива на Европската унија која има за цел поголема употреба на еколошки возила и интернационализација на еколошкото влијание кое возилата за патен транспорт го имаат во текот на својот животен век, и вградување на овие факти во цената на возилото: http://ec.europa.eu/transport/themes/urban/vehicles/directive/ 147 поголема безбедност на патиштата и намалено задушување на сообраќајот. Поголемо влијание ќе има кога оваа технологија ќе биде широко распространета. Поле за добри практики 8. Намалување на емисиите од транспортот во Франција преку ценовен механизам Француското искуство демонстрира како ценовните политики помагаат да се намалат емисиите преку промена на однесувањето на потрошувачите. Во периодот од 2003 до 2009 година, просечните емисии на новите автомобили во Франција се намалија, особено во 2008 година откако владата воведе „надоместок“ со кој се зголеми цената на автомобилите што трошат многу енергија, а се намали на оние што трошат малку. Тоа водеше кон 20 процентни намалување на просечните емисии на СО 2 на новите автомобили од кои 34 проценти се поврзани со видот на автомобилите на пазарот, а 46 проценти со ценовните ефекти (цената на бензинот и „надоместокот’) . Најголема промена на преференците се појави кај младите и кај богатите луѓе. Задолжителни Надоместок енергетски етикети Грами по километар Забележани Тренд емисии Извор: World Bank. 2012. Inclusive Green Growth: The Pathway to Sustainable Development. Washington, DC: World Bank. 174. Пакетот за инвестиции во желеницата ги дава вторите најголеми бенефиции, веднаш по пакетот за горивна ефикасност: овозможува намалувања од 3,9 MtCO2 според Зеленото сценарио и 5,0 MtCO2 според Супер зеленото сценарио. Економичноста на овој пакет е добра за интервенирање во транспортниот сектор: 118 евра по ТCO2 според Зеленото сценарио и 176 евра по ТCO2 според Супер зеленото сценарио. Оваа политичка опција првенствено е наменета за подобрување на достапноста на товарниот и патнички железнички сообраќај, заедно со зголемување на енергетската ефикасност на железницата. Инвестициите во железницата ќе 148 доведат до значителни дополнителни бенефиции како што се намалување на задушеноста во сообраќајот, поголема безбедност на патиштата и намалено загадување на воздухот. 175. Пакетот за урбан развој се карактеризира со взаемна комплементарност (надополнување) на политиките во негов состав, од кои повеќето меѓусебно се поддржуваат и, ако се применат поединечно, не би го имале истиот ефект како и нивната примена во пакет. На пример, инвестирањето во повторно проектирање на централните подрачја и нивно сведување на подрачја со минимален сообраќај и улици за пешаци, треба да биде искомбинирано со добро развиен паркинг јавен превоз. Инвестициите и стимулирањата преку одредени политики (како што се планирање на употребата на земјиштето, инвестирања во градски и внатрешен транзит и управување со паркинзите) ќе бидат убаво надополнети со активности кои имаат за цел промена на однесувањето. Некои поединечни политики од Пакетот за урбан развој имаат многу висок трошок на намалување по единица, но тоа не треба да се смета за главна причина за напуштање на овие политики; тие се дел од пакетот и реализираат поврзана вредност во самиот пакет. Политиките за градски превоз се само еден, иако мошне значаен, дел од целокупниот поголем урбан пакет, кој исто така содржи и взаемно комплементарни интервенции во енергетскиот сектор, секторите вода и канализација и секторот управување со цврст отпад. 176. Комбинацијата на првите шест мерки во Урбаниот пакет (табела 7.2) – управување со паркинзите (Скопје), инвестиции во градски и внатрешен транзит, планирање на употребата на земјиштето и регулатива, инвестиции во инфраструктура за пешаци и велосипеди, ограничувања на пристапот до градот за товарните возила, центрите за консолидација 146 и промената на однесувањето – ќе доведат до намалување од 1,3 MtCO2 според Зеленото сценарио и 1,8 MtCO2 според Супер зеленото сценарио, ќе овозможат значително дополнителни бенефиции за поголем раст на бизнисот во градски центри а со тоа подобар животен стандард и подобар урбан квалитет на животот и безбедност на патиштата. Конкретни опции ги имаат следните карактеристики: i. Опција за управување со паркинзите која има за цел да овозможи соодветен број на паркинг места, нивно управување, утврдување на цената и информирање, како и примена на прописите. Моделирање на оваа опција подразбира подобра понуда на паркинг места (ограничено само во центарот на градот), подобро управување како и повисока цена за паркирање со што ќе се намали побарувачката за патување во градот и ќе се намалат емисиите. ii. Промената на однесувањето е опција со ниски трошоци која има за цел да влијае на другите мерки во пакетот. Таа е моделирана преку информативни кампањи кои доведоа до 146 Центрите за консолидација (или транзициони центри) се центри преку кои се одвива испораката на пратките. Преку нив, добрата се испраќаат до нивната следна или крајна дестинација, најчесто со различни возила. 149 намалување на бројот на патувања и менување на навиката – премин од автомобил на јавен превоз, пешачење и возење велосипед. iii. Инвестициите во градски и внатрешен транзит се однесуваат на инвестиции во автобуси и трамваи, брз превоз со автобус, подобри системи за издавање билети и субвенционирани јавни линии. Оваа опција беше моделирана како инвестиција во трамвајска мрежа, во меѓуградски автобуси и во ефикасен систем за издавање билети со повисоки цени. Резултат од оваа инвестиција е преминот на начинот на превоз – од автомобили кон јавен превоз. iv. Планирањето на употребата на земјиштето и регулатива претставува сет од мерки со кои се ограничува и враќа назад ширењето на градот. Станува збор за повеќе регулативи преку кои би се издавале дозволи само за плански урбан развој при што приоритет би се давал на објекти кои само ќе го надополнуваат постојното градско подрачје а сосема нови населби и објекти би биле дозволени само ако на тоа подрачје има јавен превоз и градска инфраструктура. Ова опција е моделирана преку нејзиното влијание кое го има на потребата/побарувачката од патување. v. Инвестиции во инфраструктура за пешаци и велосипеди подразбира изградба на велосипедски патеки, пешачки улици, подобро преминување на улиците и информативни кампањи за поголемо одење пеш и користење велосипед. Моделирањето стави акцент на градењето на инфраструктура за пешаци и велосипеди како резултат на преминот од возење кон пешачење и возење велосипед. vi. Ограничувањата во пристапот до градот за товарниот сообраќај и центрите за консолидација може да бидат изведени на различен начин, зависно од нивото на емисии од возилата, големината и тежината на возилата, факторите на утовар или периодот од денот. Оваа опција беше моделирана со користење на ЕУ стандардите за емисии и соодветните ограничувања и подразбира изградба на консолидациски центри. Ваквата интервенција ќе ја намали потребата од тоа тешките возила да патуваат низ градовите. 177. Други опции во Пакетот за урбан развој – Системи за управување со градскиот сообраќај (UTMS) (Скопје) и таксата за задушување на сообраќајот (Скопје) би можеле исто така да додадат дополнителна вредност од аспект на намалување (табела 7.2) како и дополнителни бенефиции како што се намалување на сообраќајот и поголема безбедност. Сепак, моделирањето покажа дека има одредени ограничувања во нивната имплементација. UMTS системот овозможува подобро искористување на постојната градска инфраструктура, оптимизирана брзина и, со тоа, безбедност и намалени емисии. Оваа опција беше моделирана преку надградување на постојниот UTMS систем но чини многу пари и има ограничени бенефиции во споредба со другите интервенции. Таксата (давачката) за задушување на сообраќајот е моделирана во вид на такса која се наплаќа кога возилото ја поминува границата и влегува во центарот на градот. Таа би била применлива само во Супер зеленото сценарио но има ограничена применливост поради сложената имплементација. 150 178. Иако претходните точки ги објаснуваат резултатите од моделите од аспект на степенот на намалување и трошокот по единица намалување, исто така е важно предвид да се земат и вкупните трошоци на одредена политичка опција, особено од аспект на финансирањето и влијанието на буџетот. Сликата 7.6 го покажува односот помеѓу вкупните трошоци на политичките опции опфатени со моделирањето (види поле 7.4. за тоа како се пресметуваат трошоците) и нивоата на намалување кои ќе се постигнат врз основа на податоците содржани во табелата 7.2. Таа дава добра илустрација за непостојната т.е. минималната поврзаност помеѓу нивото на инвестиции и намалувањето на емисии, по политичка опција. Ваквиот навидум збунувачки заклучок произлегува од важноста на постоењето на комплементарност (надополнување) помеѓу политиката и дополнителните бенефиции, наведени погоре. Сликата исто така ги покажува и високите нивоа на намалување кои би се реализирале со одредени политички опции – ценовен сигнал, инвестиции во железницата и стимулирање да се купуваат горивно ефикасни возила – како и релативно високото ниво на намалувања во комбинација со ниските трошоци на мерки од типот на планирање на употребата на земјиштето и регулатива, управување со паркинзите (во Скопје) и промена на однесувањето на домаќинствата. Табела 7.2. Главни резултати од моделирањето: нивоа на намалување, трошоци на имплементација и трошок по единица намалување – за сите сценарија, пакети на политики и поединечни политички опции. ЗЕЛЕНО СУПЕР ЗЕЛЕНО ублажување, kt ублажување, kt ПАКЕТИ НА ПОЛИТИКИ И вредност, илј. вредност, илј. намалување, намалување, трошок, нето трошок, нето евро/t CO2 евро/t CO2 Трошок по Трошок по единица единица сегашна сегашна ПОЕДИНЕЧНИ ПОЛИТИЧКИ евра евра CO2 CO2 ОПЦИИ Пакет 1: ГОРИВНА ЕФИКАСНОСТ Ценовен сигнал (ценана 1 горивото) 3.728 31.196 8,4 11.180 278.521 24.9 Стимулирање да се купуваат 2 горивно економични возила 2.487 100.581 40,4 4.750 182.014 38.3 Обуки и информативни 3 кампањи за еко возење 602 44.608 74,0 894 85.950 96.2 Не е 4 Возови од возила приме- нето -- -- 67 100 1.5 ВКУПНО: ГОРИВНА ЕФИКАСНОСТ 6,817 176.385 26 16.891 546.585 32 Пакет 2: ИНВЕСТИЦИИ ВО ЖЕЛЕЗНИЦАТА Инвестиции во железничката инфраструктура и услуги, и 5 енергетска ефикасност на железницата 3.917 460.627 118 4.958 871.253 176 Пакет 3: УРБАН РАЗВОЈ 151 Управување со паркинзите 6 (Скопје) 632 2.000 3,2 671 4.000 6.0 7 Промена во однесувањето 431 239 0,6 796 442 0.6 Инвестиции во градскиот и 8 внатрешен транзит 311 185.660 597 346 482.477 1,393 Планирање на употребата на 9 земјиштето и регулатива 211 4.625 21,9 421 4.625 11.0 Инвестиции во 10 инфраструктура за пешаци и велосипеди 113 93.564 825 259 331.200 1,279 Ограничувања за влез во 11 градот на товарните возила и центри за консолидација 12,8 43.244 3.388 88 79.424 900 Системи за управување со 12 градскиот сообраќај (Скопје) 8,7 19.400 2.243 12 28.700 2,492 Не е Такса за сообраќајно 13 приме- задушување (Скопје) нето -- -- 490 794.250 1,621 ВКУПНО: УРБАН РАЗВОЈ 1,719 348.732 203 3.084 1.725.117 559 ВКУПНО 12,453 985.744 79,2 24.933 3.142.956 126 Слика 7.6. Трошоци на зелените политики (нето сегашна вредност, 2012-2050 година) кои не се во директна врска со резултантните намалувања Трошоци на интервенциите (нето сегашна вредност, 2012-2050 година) и проектирани нивоа на емисии од патниот транспорт, по политики, изразено во килотони CO2e годишно (вертикална) и емисии (хоризонтална) Метеж Железница Транзит Пешачење Цени Горивна ефикасност Товарен транспорт Еко-возење Управување на урбан Трошок, илјади евра сообраќај Намена на земјиште Управување со паркинг Однесување Возови на возила Намалување, kt CO2 152 179. Анализата на тоа колку транспортниот сектор е чувствителен на климатските промени дојде до заклучок дека главниот проблем во оваа област е проектираното зголемување на температурите и врнежите, што ќе ги зголеми трошоците. Анализата на ранливоста утврди дека патниот сектор е мошне чувствителен на предвиденото жешко и влажно време: високи температури, дождови и поплави кои ќе ги оштетуваат тротоарите, ќе предизвикуваат затворање на патиштата, долготрајни патувања и несреќи, што од своја страна ќе бара поголемо одржување и инвестициски трошоци. Инфраструктурата за одвод ќе биде засегната од премалиот капацитет кој го има и од ерозијата предизвикана од дождови и поплави. Насипите и пресеките се мошне ранливи на спуштање на земјиштето (поттикнато и од недоволниот капацитет на инфраструктурата за одвод) и на ерозии од реките. Што се однесува до железницата, главна загриженост е идната ранливост на ладно и топло време. Пругите ќе бидат многу поранливи на нивно искривување. Во услови на жешко време главен проблем е ризикот од пожари. Во услови на влажно време најранливи се мостовите, патишата и супструктурата поради зголемената веројатност од поплави и одрони на земјиштето. 153 Поле 7.4. Извор и претпоставки на проценките на трошоците за имплементација . Трошоците за имплементација на политичките опции во јавниот сектор се пресметуваат (и тоа за речиси сите опции) според меѓународните искуства. На пример, трошоците за опцијата „управување со паркинзите“ се засновани на искуството кое го има Париз во поставувањето столпчиња (диреци), коригирано за големината на населението; трошоците за испраќање на отпад (дел од активностите за поттикнување на луѓето да купуваат горивно ефикасни возила) се изведени од доказите наведени од Европската унија,** Трошоците за такси за задушување на сообраќајот се засновани на искуството на Стокхолм***, проценката за трошоци за еко возење е изведена од искутвото на Холандија **** додека трошоците за инфраструктура за велосипеди е добиена од буџетот кој го има Градот Лондон за велосипеди. За некои опции проценките за трошоци се засновата на нивната актуелна проценка направена за Скопје: за политичката опција со UTMS системот трошоците во себе ги содржат актуелните заеми дадени за потребите на оваа интервенција; за развивањето на трамвајска мрежа (во рамките на опцијата за градски и меѓуградски транзит) беше искористена студијата за концесија реализирана за потребите на оваа трамвајска линија а во случајот со инвестиции во железницата трошоците беа добиени од Македонски Железници „Транспорт“. Пристапот во правењето проценка на трошоците за опцијата за ценовени сигнали е различен. Тој се заснова на триаголникот на Хабергерг и ги пресметува трошоците како ненадоместлива загуба од воведувањето на давачката за гориво. При пресметувањето на ненадоместливата загуба, се претпоставува дека понудата е совршено еластична и дека еластичноста на побарувачка за цената на горивото е еднаква на 0.11 [извор] . Нивото на побарувачка и цената пред воведувањето на давачката за гориво се преземени од базите на податоци на ЕУ. Цената по воведувањето на давачката се пресметува според моделирањето на направено за Зеленото и за Супер зеленото сценарио (20% зголемување кај Зеленото сценарио и 65% зголемување кај Супер зеленото сценарио). Потоа, количеството кое ќе се бара по воведувањето на давачката се пресметува со користење на овие инпути и стандардната формула : e=d(Q)/d(P), кадешто e = ценовна еластичност на побарувачката, d(P) и d(Q) се ценовната и разликата во количество пред и по воведувањето на давачката. Потоа, ненадоместливата загуба се пресметува како половина од множителот (заедничкиот именител) добиен од разликата помеѓу квантитетот и цената. *Kodransky, M., G. Hermann: Europe’s Parking U-turn: from Accommodation to Regulation, 2011 ** Assessment of the Effectiveness of Scrapping Schemes for Vehicles Economic, Environmental and Safety Impacts, European Commission, March 2010. ***Carl Hamilton: Revisiting the Cost of the Stockholm Congestion Charging System, Center for Transport Studies , Royal Institute of Technology, Stockholm, 2010. ****ECODRIVEN Campaign Catalogue for European Ecodriving and Traffic Safety Campaigns. 4. ПРЕПОРАКИ 180. Предложениот акциски план за ублажување препорачува преземање група активности, врз основа на проценетите бенефиции. Овој план опфаќа спроведување на ценовен сигнал, стимулирање да се купуваат горивно ефикасни возила, инвестиции во железницата, управување со паркинзите (Скопје), инвестиции во градскиот и внатрешниот транзит и промени во однесувањето. Главните области за загриженост се поклопуваат со најголемиот произведувач на 154 емисии и многу од нив како што се стариот возен парк и сè поголемиот број на приватни возила кои треба да се решаваат со стимуланси кои влијаат на начинот на однесување (регулативи, такси, даноци, давачки и цени кои треба да ги стимулираат луѓето да ги менуваат старите возила со нови кои се горивно ефикасно и да го намалат вкупниот број на часови поминати во возење како и намачување возењето во центарот на градот). Поконкретно, опцијата за ценовен сигнал која се препорачува е зголемување на таксите за гориво, давачките при регистрација на возила и во моментот на продажба, давачка/такса за возило/инфраструктура за фиксен период (вињети) како и патарини. Други мерки би можеле да бидат измени во законската рамка која се однесува на половните возила за да се намали увозот на стари возила кои загадуваат, стимуланси за купување горивно ефикасни возила преку, на пример, шеми на оданочување и носење на отпад. Овие опции е важно да бидат надополнети и со градење на капацитети и обуки, вклучувајќи и подобрено управување со паркинзите. 181. Потребни се инвестиции за решавање на проблемот со другите произведувачи на емисии, согласно предложениот акциски план за намалување на емисиите. Конкретно тука се мисли на препорачаниот развој на железничката инфраструктура и услуги, што ќе овозможи алтернатива на патниот сообраќај која произведува помалку емисии (патнички и товарен сообраќај). Инвестиции се исто така потребни и за обновување на јавниот превоз во Скопје кој претставува добра алтернатива наместо превозот со сопствено возило, и тоа може да се постигне побрзо и со многу пониски трошоци отколку трошоците за железница. Уште една препорака за инвестиција е повторно проектирање на центарот на градот и подобрувања во управувањето со секторот (управување со паркинзи, системи за управување со сообраќајот во градот). 182. Мерките од планот за прилагодување на климатските промени најмногу се однесуваат на подобра примена на постојните стандарди на локалните патишта и подобрување на површината на патиштата. Можеби ќе бидат потребни и уште некои подобрувања со користење на нови материјали за пешачки патеки и примена на нови стандарди, со цел прилагодување на идните климатски промени. (види поглавје 9 за тоа како креаторите на политиките можат поефикасно да изберат прилагодување на инфраструктурните средства). 183. Суштински важна е институционалната страна на реформата која се прави со цел адаптирање. Активностите на ова поле треба да почнат со соработка помеѓу засегнатите страни во транспортот, како што се министерства и институциите, Агенцијата за државни патишта, железничкиот сектор, Градот Скопје, општините, операторите на градски автобуси и организациите задолжени за управување со паркиралиштата. Покомплексни но исто така неопходни активности на ова поле треба да бидат создавање на јасна раководна структура и договорни односи, како и унапредување на административниот и технички капацитет со цел поддршка на развојот на стратегија и имплементација на проект. 184. Програмата за промена на однесувањето во рамките на мерките за адаптација би подразбирало информативна кампања за еко возење и обука на возачите, особено за возачите 155 кои имаат претходен историјат на сообраќајни прекршоци, за јавниот сектор и за возачите кои поминуваат голема километража (како што возачите се комбиња, такси возила и автобуси); и проекти за демонстрирање (покажување) насочени кон главните генератори на транспортот во градските подрачја, во вид на проекти за развивање на јавниот транспорт и развивање на инфраструктура за пешачење и возење велосипед. 185. Постои итна потреба од подобрување на информациите и податоците во транспортниот сектор кои се во врска со адаптацијата. Немањето на соодветни податоци и информации создаваат ситуација во која Република Македонија се наоѓа зад најдобрите искуства во другите земји кога се работи за адаптирање кон климатските промени. Не постои база на податоци за екстремни временски настани, Агенцијата за државни патишта не врши пресметки на штети ниту има база на податоци во кои со бројки или трошковно би се изразиле оштетувањата на инфраструктурата по одредени временски настани и неприлики. 156 ПОГЛАВЈЕ 8. ДАЛИ УРБАНИТЕ СРЕДИНИ МОЖАТ ДА ИМААТ ВОДЕЧКА УЛОГА ВО ЗЕЛЕНИОТ РАСТ? 1. РЕЗИМЕ НА ПОГЛАВЈЕТО 186. Урбаните подрачја на Република Македонија имаат водечка улога во целокупната економија, со најмногу жители и најголем дел од економските средства и поради тоа зелениот раст треба да има силни корени во градовите. Повеќе од две третини од населението на земјата живее во градовите и миграцијата село – град расте. Само Скопје генерира околу 60 проценти од националното БДП и проценет споредлив удел во емисиите на стакленички гасови. Градовите и општините се одговорни за обезбедување на клучните јавни услуги. Позелениот раст во урбаните области би значело подобро извршување на јавните услуги, зголемена ефикасност и пониски емисии, намалени загуби на вода, соодветно прочистување на отпадните води, прибирање, сепарирање и преработка на цврстиот отпад користејќи современа опрема и подобри депонии, добро организиран јавен превоз и современи здравствени и образовни услуги што се усогласени со потребите на една конкурентна економија. 187. Анализата презентирана во ова поглавје има за цел да ги дефинира прашањата на урбаниот развој кои е најважно да се разрешат во контекстот на зелениот раст. Методологијата беше дизајнирана да се процени влијанието на урбаните политики и инвестиции и опфати преглед на урбаните политики, стратегии и соодветно законодавство, 157 длабинска анализа на Скопје, на ниво на град користејќи ја алатката за брза проценка на енергијата на градовите (ТРАЦЕ) и брза проценка на избрани други македонски градови. ТРАЦЕ се користеше како алатка за проценка на политиките и инвестициите низ секторите. Анализата ТРАЦЕ беше спроведена за шест области на општински услуги: градски превоз, општински згради, водоснабдување и отпадни води, електрична енергија и затоплување, улично осветлување и управување со цврстиот отпад. 188. Наодите покажуваат дека градовите имаат висок потенцијал да постигнат подобар раст со истовремено намалување на емисиите. Ширењето на градовите предизвикува поголеми емисии по глава на жител, првенствено предизвикани од зголемувањето на бројот на семејства кои живеат во куќи и користат дрва за загревање и приватни автомобили за патување. Вградувањето на подобра изолација147 и поголемата енергетска ефикасност кај уличните светилки би можело да помогне значително да се намалат емисиите и тука самите општини ќе ги утврдат приоритетите. Емисиите од градскиот превоз се предизвикани од зголемувањето на бројот на автомбили во приватна сопственост и од стариот возен парк па поради тоа неопходно е да се стави акцент на системите за јавен превоз.148 Зголемено загадување на воздухот и водите предизвикано од отпадните води и цврстиот отпад поради застарената инфраструктура и неприфатливите пракси на собирање и одлагање на отпадот – ова е уште еден предизвик на општините. На крајот, водоснабдувањето во општините се соочува со високи технички загуби на вода и мал процент на наплата поради што доаѓа до субвенционирање на овој сектор.149 Препорачани приоритетни области за интервенција се инвестирање во јавниот превоз и во обнова на системите и мрежите за водоснабудвање и канализација, формирање на интегриран регионален систем за управување со отпадот и проширување на програмите за енергетска ефикасност. 2. ПРЕДИЗВИЦИ ЗА ПОЗЕЛЕН РАСТ Преглед 189. Република Македонија е урбана држава во која 68% од населението живее во градовите. Петте најголеми градови (Скопје, Куманово, Битола, Тетово и Прилеп) се дом на 40% од населението во Македонија. Тренд кој може да се забележи во последите 6 до 7 години е сè поголемата миграција од руралните области во градовите. Како резултат на тоа, во периодот 147 Изолацијата кај објектите е една од главните мерки за енергетска ефикасност препорачан во Поглавјето 6 за енергетика, врз основа на направеното моделирање. 148 Поглавјето 7 содржи подетални информации за интензитетот на емисии во секторот транспорт и дека тоа се случува поради зголемениот број на приватни автомобили и зголемениот број на возења и времетраење на патувањето со возило во Република Македонија. 149 Анализата на секторот води во Поглавјето 5 го дискутира јазот во побарувачката за вода во општините, а состојбата е уште повеќе влошена и поради застарената инфраструктура за водоснабдување. 158 2006-2011 година бројот на населението во градовите се зголеми за 1,7% додека бројот на руралното население се зголеми за 0,6%. Во 2010-2011 година зголемувањето на населението во градовите изнесуваше 0,4% додека руралното население се намали за 0,2%. Република Македонија сега е урбанизирана исто како Италија и Австрија и повеќе урбанизирана во споредба со Португалија, Грција, Финска или Ирска (слика 8.1) 190. Градовите произведуваат најголем дел од богатството во Република Македонија и се двигатели на економскиот раст. Богатството во Република Македонија е непропорционално концентрирано во главниот град. Во 2009 година Градот Скопје создаде речиси 60% од бруто домашниот производ на државата.150 Во него живее една четвртина од вкупното население во земјата (ако не ги сметаме најблиските градови, гратчиња и села кои ја сочинуваат пошироката област на Скопје) и актуелните трендови укажуваат дека Скопје и понатаму ќе продолжи непропорционално да расте. 191. Градовите во Македонија имаат сè поголема улога во давањето јавни услуги и во инвестициите. Градовите и општините се одговорни за давање на најважните јавни услуги како што се водоснабдување, управување со цврстиот отпад и јавен превоз но исто така и некои многу важни социјални услуги: основно и средно образование и основна здравствена грижа. Локалните власти имаат задача да изготвуваат урбани планови кои го насочуваат нивниот развој и да доделуваат средства за капитални инвестиции. Во 2011 година градовите и општините во Македонија инвестираа повеќе од 116 милиони евра во јавна инфраструктура, што е еднакво на 40,5% од вкупните јавни расходи или 1,5% од националниот бруто домашен производ, и претставува зголемување од 0,95% во 2008 година. Зголемувањето на приходите на локалните власти е уште поизразено: приходите се зголемија од 0,88% % од бруто домашниот производ во 1999 година, на 5,65% во 2011 година151. Урбаните општини и Градот Скопје учествуваат со најголем дел и во локалните приходи и во капиталните расходи. 150 Државен завод за статистика 151 World Bank. 2013. Western Balkans Municipal Finance Review. Во подготовка. 159 Слика 8.1. Урбаното население во Република Македонија се расте многу побрзо во споредба со руралното население Раст на урбаното и руралното население, 1991-2011 година, во % Стапка на раст кај руралното население Стапка на раст кај урбаното население Процент Извор: Светска банка, Платформа на податоци за развојот 192. Градовите се одговорни за најголем дел од емисиите на стакленички гасови во државата152. Економијата на Република Македонија се карактеризира со интензивни емисии и повеќето од нив (95%) потекнуваат од секторите енергетика, транспорт и производство, и се во врска со урбаните активности153. Најголем дел од емисиите потекнуваат од енергетскиот сектор – 71,2% од вкупното количество. Транспортниот сектор учествува со 14,7% во вкупните емисии додека производството со 9,3%. Истовремено, земјоделството/ шумарството учествуваат само со 0,4% во вкупното ниво а емисиите од домаќинствата (генерирани најмногу од руралните домаќинства и урбаните кои живеат во индивидуални семејни куќи154) се само 1,6% од вкупното количество155. 152 Извор на податоците во овој став: База на податоци на ИЕА 153 153 Голем дел од емисиите потекнуваат од енергетскиот сектор - 71.2% од вкупното количество . Секторот 153 транспорт учествува со 14,7% во вкупните емисии додека секторот производство со 9.3%. Енегетскиот сектор се однесува на производството на електрична енергија, топлина и сопствени потреби на овој сектор. Транспортниот сектор ги опфаќа сите транспортни активности, независно од економскиот сектор. 154 Резиденцијални се однесува на емисиите од согорувањето на гориво во домаќинствата 155 База на податоци на ИЕА, за повеќе детали види во поглавјата Енергетика и Земјоделство 160 193. Истовремено, градовите во Република Македонија ќе имаат корист од примената на политики за зелен раст. Како што ќе биде објаснето понатаму, градовите во Македонија можат да ги намалат трошоците од потрошувачката на енергија и ресурси, да го зголемат бројот на вработувања, да придонесуваат кон долгорочен економски раст и да го подобрат квалитетот на живот на своите граѓани. Подобрувањето на квалитетот на инфраструктурата и на услугите ќе ја подобри продуктивноста и ќе ги привлече способните и вешти луѓе. Развојот на индустријата базирана на знаење, на услужните и на другите зелени дејности може да помогне во решавањето на големиот проблем: невработеноста во земјата. Како една од енергетски најинтензивни економии во Европа, Република Македонија има огромен потенција за заштеда кај градовите а тоа се однесува и на давањето јавни услуги. Во тој смисол, унапредувањето на инфраструктурата во општините во Република Македонија ќе го поддржи „зелениот раст“ но исто така ќе помогне во насока на исполнување на обврските кои Република Македонија ги има кон Европската унија. Република Македонија веќе го ратификуваше Договорот на Европската комисија за југоисточна Европа во 2006 година и се согласи да го применува Acquis Communautaire на полето на енергетиката, конкурентноста, животната средина и обновливи извори на енергија. За да може да го достигне нивото на приходи во ЕУ и истовремено да ја подобрува одржливоста во животната средина, Македонија ќе треба да го ослободи целосниот потенцијал на своите градови и тоа преку добро насочени урбани политики, регулативи и инвестиции. Искуствата покажуваат дека урбаните зелени интервенции се најефективни кога се спроведуваат како пакет од разни мерки, комбинирајќи ги инвестициите со регулативи, финансиски поттик, ценовни мерки, свест на потрошувачите и градење капацитети (види поле за добри практики 9 каде е презентиран пример од Сингапур). Поле за добри практики 9. Еко градовите овозможуваат еколошкиот и економскиот напредок да одат рака под рака преку интегрирано урбанистичко планирање и управување во Сингапур На многу начини, Сингапур е прототип за ефективна урбана еколошка политика. Неговата чиста и зелена слика веќе е критична алатка на маркетингот за привлекување странски инвестиции. Сингапурската влада е многу успешна во користењето сеопфатен микс на регулативи и стандарди, финансиски поттик и системи на цени, едукација и свест на потрошувачите и градење капацитети. Зелениот план 2012 е лансиран на Светскиот самит за одржлив развој во Јоханесбург во 2002 година и се разгледува и надградува во тригодишни интервали. Сингапур беше ефективен и во примената на ригорозен пристап во развојот на прилагодени и координирани решенија за секоја еколошка цел. Мешовитата комисија за одржлив развој го лансираше Проектот за одржлив Сингапур во 2009 година, утврдувајќи амбициозни и конкретни цели за енергетска ефикасност, потрошувачка на вода, локално загадување на воздухот, користење на јавниот превоз, области за зафаќање на вода и зелено сертифицирање на згради. Извор: Основни информации од Green Growth Best Practice Initiative, Green Growth Best Practice Assessment Report 2013. Seoul: GGBP. 161 Урбани прашања од суштинска важност во контекст на зелениот раст 194. Кога станува збор за зелениот раст во Република Македонија, има две подрачја на кои е потребно да се обрне особено внимание: начинот на кој се создава формата на градот и начинот на давање на најважните локални услуги. Овие две работи имаат директно влијание на ефикасноста и на еколошкиот ефект на градовите. Слика 8.2. Градовите кои имаат погуста форма произведуваат помалку емисии на Стакленички гасови по глава на жител Емисии на стакленички гасови по глава на жител и густина на население, светска споредба Стакленички гасови (tCO2e/ глава на жител 2 Густина (население/ km ) Извор: Светска банка Платформа на податоци за развојот и Citymayors.com 195. Формата на градот (урбаната форма) е решавачки фактор за тоа како во градовите ќе се користат земјиштето и енергијата, како и за трошоците за инфраструктура и општински услуги. Погустите градови користат помалку енергија и произведуваат помалку емисии по глава на жител (слика 8.2) во споредба со градовите кои се „пораштркани“. Тие исто така даваат услуги по помала цена. Генерално земено, градовите со погуста урбана маса имаат тенденција да бидат помалку енергетски интензивни и да произведуваат помалку емисии отколку градовите кои се „раштркани“ (слики 8.2-8.3). Градот кој е компактен ја промовира енергетската ефикасност на разни начини. Еден стан во станбена зграда има помал отпечаток во споредба со одвоен 162 индивидуален дом бидејќи затоплувањето и ладењето се споделуваат помеѓу становите. Понатаму, становите обично имаат помала површина која треба да се загрее, разлади, осветли и да користи друга енергија. Услугите се даваат со помал трошок. Многу е полесно и поекономично да се овозможи јавен превоз во градовите со поголема густина. Мрежите на јавен превоз во погустите градови обично се полесни за одржување затоа што покриваат помало подрачје, бараат помал инпут на енергија и имаат поголем процент на исполнетост на возилата со патници. Системите за управување со цврстиот отпад бараат помалку време за превоз на отпадот во компактни градови отколку во „раштркани“ а отпадот мнопгу поефикасно се собира од становите отколку од индивидуалните домови. Системите за вода и канализација се многу покомпактни во погустите градови што подразбира и дека мрежите се полесни за одржување, потрошувачката на енергија за пумпање на водата во системот и на испумпување на отпадните води од системот е помала додека дефектите во системот се помалку чести. Погустите градови имаат помалку улици кои треба да бидат осветлени така што трошоци за јавно осветлување се помали. Слика 8.3: Како влијае формата на градот на давањето услуги и на енергетскиот интензитет Густина на градовите, начин на транспорт и енергетска интензивност на превозот на патници, 2010 година Немоторизирани приватни средства Јавен превоз Приватни средства Употребена енергија по патнички километар (магџули) САД Источна Западна Латинска Блиски Висок Низок приход Европа Европа Америка исток приход Азија Урбана густина (жители по хектар) Азија Извор: Светска банка Платформа на податоци за развојот. 196. Градовите во Република Македонија се шират и ја губат густината. Урбаната маса на градовите во Македонија се зголемува побрзо отколку што се зголемува населението во градот. Бројот на нови станови и живеалишта кои се создаваат секоја година е поголем во споредба со 163 растот на населението, за повеќе од четири пати поголем отколку порастот на бројот на домаќинства (слика 8.4). Повеќето од новите живеалишта се нови куќи, со четири соби или повеќе, изградени на периферијата на градовите. Оваа тенденција е типична за земјите во транзиција: во времето на транзицијата многу градови се проширија и покрај фактот што бројот на населението стагнираше па дури и се намалуваше, поради тоа што централниот плански систем не дозволуваше живеење на страна. Живеалиштата кои беа на располагање беа првенствено станови во колективни згради во градовите додека барањата за индивидуални семејни куќа во најголем број останаа неисполнети. Исто така и слободното земјиште за оваа намена беше на периферијата од градовите. Како резултат на ваквата ситуација, повеќето градови во земјите во транзиција се соочија со процес на де-дензификација на градски центри – луѓето почнаа да се селат од становите во нови живеалишта, и тоа најмногу во индивидуални куќи на периферијата од градот. Слика 8.4: Бројот на куќи во Република Македонија се зголемува многу повеќе отколку бројот на домаќинства Годишно зголемување на бројот на живеалишта, население и број на домаќинства, 2006- 2010 година Зголемување на живеалиштата, население, домаќинства Живеалишта Население Домаќинства Извор: Статистички годишник на Република Македонија, 2011 година. 197. Давањето на општински услуги во Република Македонија има потреба од подобрување. Најголем проблем е амортизираноста на средствата со кои располагаат општините. Управувањето со јавните услуги е уште едно подрачје кое бара внимание. Тука се мисли на сектори како што се урбаните и отпадните води, јавниот превоз во градовите, собирањето на цврстиот отпад во градовите и општинските објекти. Водоснабдувањето и канализацијата во општините се карактеризираат со несигурност во снабдувањето, висок процент на загуби во 164 системот, користење на субвенции и мал процент на наплата. Речиси и да нема прочистување на отпадните води и тоа доведува до големо загадување на реките. Системите за водоснабдување и канализација се во лоша состојба. Процентот на наплата за собирање на сметот е мал, особено надвор од Скопје, додека процентот на рециклирање е најмал во регионот. Емисиите од цврстиот отпад се меѓу највисоките во Европа. Енергетската ефикасност на објектот има простор за подобрување и општините се оние кои можат да го предводат овој процес. Исто така може да се подобри и ефикасност на јавното осветлување. Инфраструктурата за превоз во градот се влошува а истото важи и за квалитетот и достапноста на јавниот превоз. Сите овие сектори во градот бараат значително инвестиции за да може нивното ниво на услуги да се доведе на ниво соодветно на Европската унија. 198. Денешните одлуки за инвестиции во градовите и општините во Македонија ќе го зацртаат патот за развој во иднина, ќе ја утврдат ефикасноста во работењето, енергетскиот учинок и емисиите во следните децении. Неопходно е правење внимателна проценка и согледување на предностите и недостатоците на разните опции во повеќе сектори со цел оптимално искористување на јавните ресурси за зелен раст во градовите. Ова бара долгорочно и интегрирано планирање во повеќе сектори и со повеќе засегнати страни, што треба да се заснова на сигурни и споредливи информации за актуелната состојба, со цел донесување на информирани одлуки. Анализата која беше направена во рамките Зелениот раст во урбаниот сектор на Република Македонија е првиот чекор во таа насока. 3. МЕТОДОЛОГИЈА И ГЛАВНИ СОГЛЕДУВАЊА И НАОДИ Методологија 199. Целта на анализата на урбаниот сектор беше да се направи проценка на влијанието кое би го имале урбаните политики и инвестиции согласно различни сценарија за зелен раст во Република Македонија. Градовите се сложени, повеќесекторски системи и во нив се вклучени голем број на засегнати страни. За да се може да се направи дијагноза која адекватно ќе го процени и следи зелениот раст и учинок на ваквиот систем, беше употребен фазен пристап: од генерална проценка на урбаниот сектор кон поедноставна проценка на индикаторите за учинок од повеќе градови, и длабинска анализа на ниво на поединечен град. Анализата беше направена според овој редослед: (i) Чекор 1. Генерална проценка на урбаниот сектор. Беше изготвен документ кој направи резиме на актуелната состојба во урбаниот сектор и ги разгледа урбаните политики, стратегии и законската рамка; ги утврди постојните извори на податоци и овозможи прелиминарен осврт на главните трендови во градовите во Република Македонија (како што се демографски промени, динамиката на раст во просторен контекст, тенденциите на развојот на земјиштето и домувањето како и функционирањето на јавните услуги). 165 (ii) Чекор 2. Во Скопје беше направена длабинска анализа на ниво на град со користење на Инструментот за брза проценка на енергијата во градот (ТРАСЕ) (види поле 8.1) со цел прибирање на податоци и утврдување на одредници. Иако овој инструмент става акцент на енергетската ефикасност, сепак опфатот на анализата на ниво на град оди и подалеку од тоа и ги опфаќа градскиот превоз, општинските објекти, уличното осветлување, водоснабдувањето и канализацијата, електричната енергија, греењето и цврстиот отпад. Употребата на ТРАСЕ инструментот овозможи прибирање на податоци за повеќе индикатори кои се однесуваа на енергетската потрошувачка во овие шест сектори и овој инструмент овозможи структурирано прибирање и анализирање на податоците. Освен тоа, истите овие податоци беа прибрани и од други градови во државата со цел споредување на учинокот и утврдување на оние области во кои има најголем потенцијал за подобрување на ефикасноста. ТРАСЕ овозможи поставување на почетни точки и препораки во примената на подобрувањата. (iii) в. TRACE беше користен како инструмент за донесување на одлуки при правењето проценка на потенцијалните заштеди во енергија и трошоци доколку во Скопје би се користеле мерки за енергетска ефикасност во повеќе сектори одеднаш, и резултатите од нив да се користат за систематско планирање на зелениот раст на градот, за приоретизирање на политиките и инвестиции во секторите. Анализата имаше три цели: (i) проценка на потенцијалните заштеди на енергија и трошоци; (ii) поддршка на локалните власти и креаторите на политики да размислуваат за градовите на интегриран начин и (iii) да го насочуваат зеленото планирање на градот. Анализата стави акцент на вкупно шесто општински услуги кои најчесто се во надлежност на градовите: јавен превоз, општински згради, водоснабдување и канализација, електрична енергија и греење, улично осветлување и управување со цврстиот отпад. Индикатори кои беа користени во анализата се енергетски и неенергетски мерки, при што овие вторите даваат препораки и вон рамките на заштеда на енергијата. Резултатите беа предмет на проценка користејќи одредници (benchmarking) преку кои Скопје беше споредуван со други градови содржани во меѓународната база на податоци на ТРАСЕ и тоа помогна да се утврдат евентуалните приопритетни интервенции. За потребите на споредувањето, градовите беа избрани врз основа на степенот на развој, климата и населението. (iv) Чекор 3. Како надополнување на ТРАСЕ анализата за Скопје, во некои македонски градови беше направена брза проценка со користење на индикатори од разни алатки, како што се TRACE и меѓународната споредбена мрежа на услуги поврзани со водоснбдување и санитација (IBNet). Целта беше да се направи споредување внатре во државата и да се утврди приоритет на предложените активности зелен раст надвор од Скопје. 166 Поле 8.1. Инструмент за брза проценка на енергијата во градот (TRACE) TRACE е инструмент изготвен од ЕЅМАР (Светска банка) кој помага во донесувањето одлуки и им помага на градовите на брз начин да ги идентификуваат оние сектори кои не работат добро, да направат проценка на подобрувањата и на потенцијалот за заштеда, и да ги приоретизираат секторите и активностите за интервенции со енергетска ефикасност. Тој опфаќа шест општински сектори: превоз на патници, општински објекти, водоснабдување и канализација, јавно осветлување, цврст отпад, електрична енергија и греење. TRACE е направен со цел оние кои ги донесуваат одлуките во градот да ги вклучи во процесот на имплементација. Започнува со прибирање на податоци со цел утврдување на одредници, прави проценка на лице место ангажирајќи стручни лица и донесувачи на одлуки, и завршува со конечен извештај до градскит власти во кој се содржани препораки за интервенции со енергетска ефикасност кои ќе бидат прилагодени да одговараат на специфичниот контекст на градот. TRACE се состои од три модули: модул за енергетско споредување кој ги споредува клучните индикатори за учинок (KPIs) помеѓу сличните градови, модул за приоретизирање на сектори кој утврдува кои сектори имаат најголем потенцијал за заштеда од аспект на трошоци за енергија и модул за селекција за интервенција кој функционира како „архива“ на испробани мерки за енергетска ефикасност и помага да се избере најсоодветната интервенција за енергетска ефикасност во локален контекст. TRACE најпрвин беше тестиран, со позитивни резултати, во градот Квезон (Quezon) на Филипините а оттогаш па досега е применет во уште тринаесет други градови. Во Турција, на пример, ТРАСЕ помогне да се дефинира столбот од „одржливи градови“ согласно Партнерската стратегија помеѓу Турција и Светската банка во износ од 4,5 милијарди американски долари за периодот 2012-2015 година. Во Индонезија, пак, Светската банка го употреби ТРАСЕ за да изготви студии на случај за поединечни градови и резултатите од неа се користат за изготвување на упатства за создавање Одржлива програма за урбана енергија во градовите во регионот. Во Грузија, ТРАСЕ придонесе кон формирањето на Фондот за развој на општините во Грузија кадешто третата генерација на фондот ќе размислува за користење на рамката за одржливи градови. ТРАСЕ се очекува да биде применет и во градови во Африка, Латинска Америка и Блискиот Исток во 2013 година. Како што новите градови го користат ТРАСЕ така и неговата база на податоци ќе се збогатува со што тој ќе се претвори во уште покорисна алатка во иднина. *Извор: ESMAP: http://esmap.org/TRACE Главни наоди 200. Ширењето на градовите ги зголемува емисиите по глава на жител и ги зголемува трошоците за давање на јавните услуги. Градовите во Република Македонија се шират и ја губат густината. Ова е случај со повеќето градови, но најмногу е изразено во Скопје (слика 8.5) кој сега е пет пати поголем од вториот по големина град Куманово. Урбаното ширење доведува до зголемени емисии и проблеми во давањето на јавните услуги – нивниот трошок се зголемува а квалитетот се намалува. Главниот извор на сè поинтензивните урбаните емисии се растечкиот број на индивидуалните семејни објекти кои користат валкани горива за греење и готвење, што обично не е можно во колективни станбени објекти. Проблем во давањето услуги е големата територија на градот што подразбира дека опфатеноста со јавен превоз, водоводната и канализациска мрежа, собирањето на цврстиот отпад, патиштата, уличното осветлување и другата инфраструктура треба 167 да бидат проширени и во оние подрачја со помала густина на населеност што резултира со поголема цена и трошок на услугите. Слика 8.5. Скопје се шири кон надвор Извор: Извештај за урбаниот сектор. 201. Ставањето изолација на објектите и зголемената енергетска ефикасност на уличното осветлување може значително да помогне во намалувањето на емисиите. Потрошувачката на енергија и емисиите од јавните објекти може значително да се намалат со користење на топлинска изолација. На светско ниво, објектите учествуваат до 40% во примарната потрошувачката на енергија и со 30% во глобалните емисии на стакленички гасови 156 . Во Република Македонија, резиденцијалните, комерцијалните и јавните објекти заедно учествуваат со повеќе од 40% во вкупната потрошувачка на енергија и со 6% во потрошувачката на струја и греење што ги прави најголеми потрошувачи на енергија во државата а со тоа и најголеми емитери на стакленички гасови. Повеќето од енергијата во објектите се користи за загревање (67%) по што следат осветлувањето и електричните апарати (15%) 157. Заштедите тука може да се постигнат првенствено со топлинска изолација, промена на видот на гориво и зголемена ефикасност на уредите за готвење и греење 158 . Општините во Република Македонија веќе 156 United Nations Environment Program (UNEP). 2009. Buildings and Climate Change. Summary for Decision Makers. Paris: UNEP. 157 План на Европската комисија за енергетска ефикасност: http://ec.europa.eu/energy/efficiency/action_plan/action_plan_en.htm 158 За повеќе информации види во поглавјето Енергетика. 168 започнаа да преземаат мерки за решавање на проблемот со енергетската ефикасност во објектите, првенствено во Скопје, а топлинскиот учинок на општинските објекти значително е подобрен. 202. Подобрувањето на енергетската ефикасност на уличното осветлување има голем потенцијал за заштеди. И покрај фактот што јавното осветлување учествува само со 1,42% во вкупната потрошувачка на струја во Република Македонија, сепак станува збор за значителни трошоци за општинскиот буџет. Ефикасноста на уличното осветлување е ниска затоа што сијалиците кои сега се користат за осветлување произведуваат малку светлина а многу топлина. Во 2007 година 86% од сите сијалици користеја енергетски неефикасни светилки со пареа од жива159. Современите натриумски светилки имаат три пати подолг животен век во споредба со претходно наведените светилки и произведуваат повеќе од двојно поголем светлосен учинок. Од ова произлегува дека едноставната замена на светилките може значително да го зголеми учинокот на уличното осветлување, и повеќе градови во Република Македонија веќе започнаа со програма на замена на светилките. Во 2008-2009 година Скопје замени 60-70% од светилките на главните улици. Богданци, мал град на југот од Република Македонија оствари заштеда од 47% во сметката за струја како резултат на замената на уличните светилки. Градот позајми средства за замена на 520 неефикасни светилки и проширување на системот на улично осветлување. Остварени беа и 78,4% заштеда во трошоците за одржување. 203. Емисиите од градскиот сообраќај се предизвикани од големиот број на приватни возила и застарен возен парк во јавниот и приватниот сегмет. 160 Транспортот е втор по големина емитер на стакленички гасови во Република Македонија, веднаш зад секторот енергетика. Уделот на емисиите од секторот транспорт во вкупните емисии е стабилен во последните 20 години додека количеството на емисии значително се зголеми. Главна причина за зголемувањето на овие емисии е поголемата употреба на приватни возила: поголем број на патнички автомобили и поголемата зачестеност во патувањата. Овој тренд е доведен во паралела со ширењето на градот, што придонесува кон интензивирање и поттикнување на горенаведеното. Поради намалувањето на густината мрежите на јавниот превоз стануваат помалку економични и тие се приморани да ја намалат покриеноста, што доведува до тоа голем број жители на градот да немаат јавен превоз и со тоа бројот на приватни возила уште повеќе да се зголемува. Во периодот од 2006 до 2010 година бројот на линии во јавниот превоз се намали за 25%, нивната вкупна должина се намали за 42%, бројот на возила за јавен превоз и капацитет за седиште се намали за 16% додека бројот на возења се намали за 100 милиони луѓе – од 164 милиони луѓе во 1988 година (како апсолутен врв) на 64 милиони во 2010 година (табела 8.1, слики 8.6-8.7). 159 Energy Charter Protocol on Energy Efficiency and Related Environmental Aspects (PEEREA). 2007. In-depth Review of Energy Efficiency Policies and Programmes. Brussels: Energy Charter Secretariat 160 За повеќе информации види во поглавјето Транспорт. 169 Табела 8.1. Влошување на состојбата со мрежата на јавен превоз во градовите и на опремата 2006 2007 2008 2009 2010 Вкупно линии 195 167 148 136 145 Должина на линиите (км) 4,109 4,073 3,417 2,096 2,394 Број на возила 773 722 670 651 650 Капацитет за седење и стоење 87,846 82,522 77,163 74,775 74,178 Просечен број на возила 435 380 408 355 494 Превезени патници (во илјади) 66,687 61,147 64,378 65,151 64,120 Извор: Статистички годишник на Република Македонија , 2011 Слика 8.6. Уделот на јавниот превоз во Скопје е под просекот Удел на јавниот превоз, светска споредба Процент Извор: Урбани технички извештаи 170 Слика 8.7. Вкупниот број на возења во јавниот превоз во Република Македонија бележи намалување Возења, 1982 – 2010 година Вкупно возења (милиони) Извор: Статистички годишник на Република Македонија , 2011. 204. Јавниот превоз е застарен и создава големи количества на емисии, но веќе се направени првите чекори за подобрување на ваквата состојба.161 Автобусите се единствено средство за јавен превоз во Република Македонија. Од вкупно 494 автобуси за јавен превоз, 459 се наоѓаат во Скопје (состојба во 2010 година). Автобускиот возен парк е многу стар. Во периодот од 2001 до 2007 година не беа направени речиси никакви напори за негово обновување и има драстично намалување на квалитетот на услугите. Во 1994 година беше отворен пазарот и за приватни автобуски превозници а конкуренцијата ја намали побарувачката за јавен превоз. Во 2011 година Градот Скопје набави 200 нови двоспратни автобуси и со нивното воведување бројот на луѓе кои го користат јавниот превоз значително се зголеми а истата година јавните автобуси во Скопје пренесоа 10% повеќе патници во споредба со 2010 година. Паралелно со ова, Градот во Скопје, во соработка со јавното сообраќајно претпријатие започна иницијатива за конверзија на стариот возен парк од дизел на природен гас. 161 Моделирањето на транспортниот сектор опфати политички опции кои се однесуваат на јавниот превоз, види Поглавјето 7. 171 205. Зголеменото загадување на воздухот и на водите предизвикано од отпадните води и цврстиот отпад поради застарената инфраструктура и неприфатливите пракси на собирање и одлагање на отпадот, како и недоволниот раководен капацитет доведоа до зголемување на емисиите. Недоволното пречистување на отпадните води е главна причина за загадувањето на водите. Иако речиси 80% од населението во земјата има пристап до канализација, само 5% од таа вода се пречистува додека повеќето завршува директно во реките и езерата. На пример, Скопје нема функционален систем за отпадните води и сите води се истураат директно во реката Вардар, без речиси никакви пречистување. Локалните власти укажуваат дека реката Вардар влегува во Скопје како река од втора категорија на загаденост а излегува како река од трета па дури и четврта категорија. 206. Емисиите на стакленички гасови од отпадот многу се зголемија во годините од транзицијата поради зголемените нивоа на отпадот и несоодветните пракси за негово одлагање. Емисиите на стакленички гасови од цврстиот отпад во Република Македонија се речиси двојно поголеми од просекот на ЕУ. Иако Република Македонија создава помалку отпад по глава на жител во споредба со повеќето европски држави, сепак уделот на емисии од отпадот се проценува дека изнесува речиси 6%, споредено со речиси 3% на глобално ниво. Високиот удел на отпадот во вкупните емисии е поради тоа што отпадот се одлага на депониите без третман (и тоа е случај со најголемиот дел од отпадот), постоењето на диви депонии и неговото спалување во дворовите. Во Скопје се собира само 87% од вкупниот отпад. Депониите обично не ги имаат исполнето минималните стандарди за одлагање на отпад: депонијата „Дрисла“ која го опслужува скопскиот регион е единствената која ги исполнува стандардите. Сите други општински депонии го одлагаат отпадот на отворено без никакви минимални инженерски стандарди за исполнување на основните еколошки критериуми, а да не зборуваме за прифаќање на метанот кој се ослободува. Многу често и опасниот отпад (медицински и отпад од животни) се одлага заедно со обичниот отпад што претставува сериозен ризик за јавното здравје (слика 8.8). 207. Опфатот со собирање на отпад и неговото рециклирање е на ниско ниво, особено во руралните подрачја. Во 2008 година само 60-70% од градското население беше опфатено со услуги за собирање на обичниот цврст општински отпад додека во некои рурални подрачја ваквата опфатеност е само 10%. Како резултат на тоа цврстиот отпад се одлага на диви депонии. Индустријата за рециклажа сè уште е мала и во неа доминира неформалниот сектор. Само неколку градови во Македонија, вклучувајќи го и Скопје, започнаа со воведување на посебни системи за собирање на отпадот кој се рециклира. Стапката на рециклажа во Градот Скопје (1 ,5%) и понатаму е најмала во споредба со регионот (2008 година). 208. Постојниот систем за управување со отпадот е расцепкан и неефикасен. Подобрувањето на овој систем за да ги достигне ЕУ стандардите ќе бара затворање на повеќето постојни депонии. Само неколку од постојните депонии ќе може економски да се рехабилитираат за да ги исполнат условите на ЕУ за санитарно одлагање на отпадот. Системот е исто така неефикасен поради 172 големата расцепканост на пазарот поради што не е во можност да постигне економија од обем. Општините мора да се грижат за огромен број на мали депонии, при што вкупно 45 општински депонии покриваат само 15,000 луѓе по депонија162. Повеќето од нив се блиску една до друга и опслужуваат општини во радиус не поголем од 10 до 30 километри. Застарената опрема за собирање на отпадот многу често е горивно неефикасна и ги зголемува веќе високите трошоци на работење како и емисиите. Слика 8.8. Република Македонија создава помалку отпад во споредба со другите држави на ЕУ (kg/по глава на жител/ година во 2008 година) Kg/ лица/ година 162 Според Националниот план за управување со цврстиот отпад 2008-2014 година. 173 Процент Извор: Статистички годишник на Република Македонија , 2011. 209. Водоснабдувањето во општините во Република Македонија се карактеризира со големи технички загуби на вода и мал процент на наплата. Мрежите се застарени и повеќето се изградени пред 1990 година, но има и мрежи изградени и пред повеќе од 100 години и за кои е повеќе од јасно дека е потребна реконструкција. Сите овие фактори придонесуваат кон значителни загуби на вода во системот кои варираат од 40 до 80% во градовите во Македонија 163. Скопје има едно од највисоките нивоа на загуби на вода во регионот (61%). Градовите во Република Македонија имаат повисоки системски загуби на вода и помал процент на наплата во споредба со другите градови од ЕЦА регионот (слика 8.9). Има две главни причини за ваквите големи загуби: релативна старата мрежна инфраструктура и слабото мерење кое учествува со околу 20% во вкупните загуби. 163 World Bank, International Benchmarking Network for Water and Sanitation (IBNet): www.ib -net.org/ 174 Слика 8.9. Количеството на вода која не носи приходи во Република Македонија е мошне споредливо со градовите во регионот Процент на нефактурирана вода: Македонските градови и регионален просек Процент Извор: Светска банка IBNet. 4. ПРЕПОРАКИ 210. Овие активности би можеле да го решат проблемот со урбаното ширење на градот и со влошувањето на урбаните услуги (два главни проблеми на урбаниот развој во Македонија) и да помогнат во намалувањето на урбаните емисии: урбано планирање, подобрување на јавниот превоз, мерки за енергетска ефикасност, реконструкција на водоводната мрежа и соодветно мерење на испорачанта вода, реконструкција на канализацискиот систем и воведување на системи за регионално управување со отпадот. 211. Урбано планирање: изготвување на интегрирани урбани планови и воведување стимуланси преку кои градските центри ќе станат подобри за живеење со што ќе се намали ширењето на градот. Локалните власти можат да ги контролираат овие тенденции преку донесување на соодветни инвестициски одлуки и урбано планирање кое им дава стимуланс на граѓаните и на фирмите да останат во срцето на градот. Ова ќе бара интегрирано планирање 175 помеѓу различните сектори во градската админитсрација и подобра примена на постојните регулативи за планирање: градежни дозволи, зони за паркирање и дозволи за работа. 212. Сектор на јавниот превоз: подобрување на покриеноста и на квалитетот на јавниот превоз и инвестирање на можности за превоз кои не зависат од моторни возила. Последниот позитивен тренд во Скопје на зголемен број луѓе кои користат јавен превоз треба да продолжи и да се прошири и во другите градови на Република Македонија. Истовремено, градовите може да размислуваат за проширување на инфраструктурата за пешаци и велосипеди. Потенцијалните заштеди од проширувањето на инфраструктурата која овозможува патување без моторни возила и примената на мерки за ограничување на паркингот и сообраќајот во Скопје се проценуваат на околу 7 милиони американски долари додека од унапредувањето на инфраструктурата за јавен превоз се очекуваат дополнителни заштеди од 4,1 милиони долари. 213. Енергетска ефикасност: програмите за унапредување на енегетската ефикасност треба да се прошират и надвор од Скопје, во други пилот градови. Потенцијалните заштеди во Скопје како резултат на подобрувањето на енергетската ефикасност на општинските згради и јавното осветлување се проценуваат на околу 1,4 милиони долари но, и покрај силните финансиски стимуланси, допрва треба да започне умножувањето на досегашното позитивно искуство низ Македонија. Општините треба да бараат поголемо дисеминирање на пилот искуствата и информации за расположливите финансиски средств и финансиски инструменти. 214. Сектор води: инвестирање во реконструкцијата на системите и мерење на испорачаната вода со цел намалување на загубите и поголем поврат на трошоците. Приоритет треба да се стави на реконструкција на мрежата а помалку на нејзино проширување. Потребно е и намалување на техничките загуби на вода. Општините треба да стават акцент на нискиот степен на поврат на трошоците предизвикан од неефикасности во работењето, ниските тарифи и слабата наплата. Тие треба да бараат од јавните претпријатија да изготвуваат и применат планови за подобрување на учинокот во работењето, да постигнат 100% мерење на испорачанта вода и да ги надградат мерачите со што ќе се овозможи непречено функционирање. Локалните власти треба да ги зголемат тарифите и да ги намалат ненасочените субвенции што доведува до преголема потрошувачка на вода и финасиско „топење“ на јавните претпријатија. 215. Сектор канализација: пристап до грантови за инвестирање во инфраструктура за пречистување на водите. ИПА инструментот на Европската унија и меѓународните финансиски институции имаат средства кои може да се искористат за изградба на пречистителни станици. Општините треба да ги користат овие ресурси и да бараат техничка помош од централната власт со цел полесен пристап до фондови за капитални инвестиции. 216. Сектор цврст отпад: да се забрза формирањето на системи за интегрирано регионално управување со отпад. Годишните емисии на стакленички гасови ќе бидат намалени за повеќе од 160.000 тони годишно ако на постојните депонии се инсталираат уреди за заробување и горење 176 на метанот. Имајќи ги предвид трошоците на интегрирано управување со цврстиот отпад, општините ќе мора да соработуваат на регионално ниво со цел делење на трошоците и искористување на предностите на економија од обем. Иако Република Македонија побара од шест региони да имплементираат регионални планови за управување со отпад, напредокот на терен е многу бавен па поради тоа неопходна е поголема насочена поддршка и помош од централната власт. Општините исто така треба да ја прошират покриеноста со собирање отпад на 100% од населението (вклучувајќи ги и руралните области), да ја обноват опремата за собирање на отпадот и да почнат да применуваат шеми за сепарирање на отпадот. Би можело да се преслика меѓународното искуство во подобрувањето на депониите и воспоставување практики за рециклирање и сепарирање на отпадот (на пример види го искуството на Јапонија и на Турција дадено во полето за добри практики 10). Поле за добри практики 10. Управувањето со отпадот во Јапонија и Турција Подобрено управување со отпадот во Јокохама, Јапонија Во Јокохама, Јапонија, подобреното управување со отпадот генерираше еколошки и економски вишоци. Во период кога населението порасна за 170.000, вториот најголем град во Јапонија успеа да го намали цврстиот отпад за 38,7 проценти. Урбанистите го интегрираа управувањето со отпадот со ангажирањето на чинителите за постигнување на целите за намалување на отпадот и зголемување на рециклирањето. Кога градот го удвои своите категории ѓубре на 10, на жителите им подели брошура на 27 страници со детални упатства како да го сортираат ѓубрето. Значителното намалување на отпадот и овозможи на Јокохама да заштеди 1,1 милијарди УСД на капитални расходи и 6 милиони УСД на годишните трошоци за работа и одржување. Пренамена на опасните депонии во објекти за рециклирање во Турција Успехот на Турција со рехабилитацијата на депониите е пример за иновативен проект кој продуцираше економски, еколошки и здравствени придобивки: ги намали емисиите на метан и на јаглероден диоксид, ги елиминираше здравствените ризици од несоодветно депонираниот отпад, создаде нов објект за генерирање обновлива енергија што користи отпад, ја зголеми локалната вработеност и го подобри квалитетот на животот во подрачјето околу депонијата. Ужасниот мирис на отпадот во распаѓање во депонијата Мамак покрај автопатот долго време неше напад на посетителите што доаѓаа од аеродромот во главниот град на Турција, Анкара. Остатоците предизвикуваа сериозни еколошки и здравствени проблеми. Со финансирање од Светска банка, преку Банката за развој на индустријата во Турција, депонијата беше пренаменета во станица за рециклирање на ѓубре која произведува топлина и енергија за локалните стакленици. Био извлекувачот во постројката го третира органскиот отпад и произведува биогас кој потоа се користи за генерирање енергија и топлина во централа со капацитет од 14,6 MW, доволен да опслужи 31.000 домаќинства во Турција. Отпадот што може да се рециклира како што се стаклото и пластиката се преработуваат и се продаваат. Она што останува е помалку од 10 проценти од масата отпад што доаѓа и тоа се депонира во депонијата, се покрива со земја и се пошумува. Вишокот топлина произведена при генерирањето на електричната енергија се носи во оранжерии каде се одгледуваат домати. Топлина ќе му се испорачува и на новото кафуле кое се наоѓа таму. Извор: World Bank. 2010. Lights Out? The Outlook for Energy in Eastern Europe and the Former Soviet Union. Washington, DC: World Bank. 177 ПОГЛАВЈЕ 9. ДАЛИ ТРЕБА ИНФРАСТРУКТУРАТА ДА БИДЕ ИЗГРАДЕНА НА ПОИНАКОВ НАЧИН ЗА ДА БИДЕ ОТПОРНА НА КЛИМАТА 1. РЕЗИМЕ НА ПОГЛАВЈЕТО 217. Градењето физичка инфраструктураe164 отпорна на климатските промени е важна компонента на зелениот раст. Меѓутоа, проекциите на климатските промени обично не се земаат предвид при планирањето на инвестиции и одржувањето на инфраструктурата и нема договорена практика како да се прави тоа. Јасно е дека постојат два алтернативни пристапи: (1) стратегија за прилагодување: изградба на поотпорна инфраструктура во очекување на проектираните климатски промени и (2) реактивна стратегија: одржување на постојните стандарди за проектирање и управување со влијанијата од климата откако ќе се 164 Во анализата се вклучени сите видови инфраструктура: капацитети за производство на електрична енергија, фиксни телефонски линии, патишта, пруги, аеродроми, пристаништа, станици за прочистување на вода и отпадни води, водови за пренос и дистрибуција, водоводна/канализациона инфраструктура, болници, здравствени објекти, училишни згради, општинска инфраструктура, градска атмосферска канализација, живеалишта од трајни материјали и друго. 178 реализираат. Стратегијата за прилагодување бара високи инвестиции однапред кои потоа се балансираат со пониските трошоци во текот на животниот век на средството. Реактивната стратегија го опфаќа ризикот од скапа замена на инфраструктурата пред крајот на нејзиниот економски живот. Изборот помеѓу адаптивната и реактивната страгија се комплицира од две причини: широкиот опсег на проекциите на климата во иднината и долгиот животен век на инфраструктурните средства, од кои повеќето не можат лесно да се надградат. Прашањето е како да се вклучат проекциите на климатските промени во планирањето на инфраструктурата имајќи ги на ум сите овие прашања. Дали инфраструктурата треба да се гради различно за да биде отпорна на климата? 218. Ова Поглавје развива една рамка за донесување на одлуки кога се планира развојот на инфраструктурни средства во контекст на климатските промени. Во методологијата се комбинира анализа на трошоците и придобивките во услови на несигурност, анализа на донесување одлуки врз основа на информации за климата и робусно одлучување. Врските што се рефлектираат врз чувствителноста на трошоците за инфраструктурни услуги на климатските услови се основен елемент на моделот. Анализата корист пристап преку трошоците и придобивките во повеќе климатски сценарија за да утврди робусни можности. Наместо да корист пристап преку трошоците и придобивките за да избере оптимален развој на инфраструктурата и на инвестиционите планови врз основа конкретни претпоставки за клучни параметри, фокусот се става на утврдување на развој на инфраструктурата и инвестициски планови кои веројатно ќе донесат задоволителни резултати во опсегот на климатски исходи. 219. Се препорачува Република Македонија да примени прилагодлив пристап за некои средства, а реактивен за други. Приоритетите за прилагодување ги опфаќаат градските системи за одводнување, здравствените и образовните објекти и општинските згради. За овие инфраструктурни средства треба да се изменат стандардите за проектирање и практиките за работење и одржување врз основа на проектираните климатски услови за десет до дваесет години од изградбата. Наспроти тоа, најдобрата опција за патиштата е да се следи реактивната стратегија и да се планира подобро одржување и надградба за да се одговори на временскиот стрес. За другите сектори, како што се електроенергетскиот, телекомите, водоводните и канализационите мрежи и непатниот транспорт, трошоците и придобивките од прилагодувањето се мали и доволна ќе биде реактивна стратегија. Конечно, основно е следењето на временските исходи и ажурирањето на климатските проекции користејќи ги најновите проекции на климата. 2. ПРЕДИЗВИЦИ ЗА ПОЗЕЛЕН РАСТ Преглед 220. Изградбата на физичка инфраструктура отпорна на идните климатски промени е важна компонента на зелениот раст. Инфраструктурата отпорна на климатските услови ги намалува 179 шоковите за економијата и за општеството од сè посуровите временски услови кои се карактеристика на климата што се менува. Земјите со инфраструктура која може да издржи временски шокови имаат многу пониски трошоци за закрепнување по шоковите и навреме можат да ги спроведат активностите потребни за закрепнување. Ова не се однесува само на економските последици од овие шокови, туку и на исходите на луѓето како што е помалиот број жртви и повредени. Важноста на високо квалитетната инфраструктура отпорна на временските услови ја прави еден од главните показатели за чувствителноста на земјата од климатските промени.165 221. Проекциите на климатските промени треба да се земат предвид при планирањето на инвестициите и одржувањето на инфраструктурата. Меѓутоа, во моментов, нивото на отпорноста на инфраструктурата се проектира врз основа на поранешните искуства со времето, овично користејќи ги временските модели од последните 40 години, без да се земат предвид проектираните климатски промени. Бидејќи временските и климатски услови од минатото повеќе не може да ги користиме како водилка за во иднина тие повеќе не се добра основа за донесување одлуки околу проектирањето на инфраструктурата. Ако не се промени постојната практика, повисоките летни температури, поинтензивните врнежи, поплавите или сушите како и посуровите циклуси на замрзнување ќе ги зголемат трошоците одржување на инфраструктурата и ќе бараат инфраструктурата да биде заменета со нова пред крајот на нејзиниот економски животен век. Меѓутоа и покрај јаснта потреба во инфраструктурното планирање да се вклучат проекциите на климатските промени, сепак, не постои општо прифатена пракса како да се направи тоа. 222. Развојот на нови практики за вклучување на проекциите на климатските промени во инфраструктурното планирање се усложнува поради две прашања: несигурноста за идните климатски модели (широк опсег проекции за идната клима) и долгиот животен век на инфрастуктурните средства, од кои повеќето не можат лесно да се надградат. (i) Неизвесноста за тоа какви ќе бидат климатските тенденции во иднина значи дека планерите не знаат на кои услови треба да се прилагодат. Сегашните климатски модели се согласуваат дека средната температура на глобално ниво ќе се зголемува согласно „како и досега“ сценариото (ПКД), но не можат да се согласат до кој степен ќе се зголеми температурата и дали тоа ќе биде на глобално ниво или само на одредени места. На сличен начин, иако постои релативен договор дека климатските промени ќе ги зголемат интензитетот на врнежите и зачестеноста и интензитетот на екстремните временски настани, сепак има недоволна согласност во самите модели, на пример дали вкупните врнежи ќе се зголемат или ќе се намалат во одреден регион или колку ќе се зголеми зачестеноста на екстремните временски настани. Тоа создава тешкотии во земањето на 165 Индексот на чувствителноста на климатските промени е опишан во поле 1.1 Мерење на ранливоста од климатските промени. 180 климатските промени предвид во инфраструктурното планирање. На пример, клучен фактор во проектирањето на патиштата за да бидат отпорни на поплави е краткорочниот интензитет на дождовите. Истовремено, постојат варијации во проекциите на интензитетот на врнежи што е прикажано во табелата 9.1. Средната вредност на врнежи со максимално времетраење од три дена (прикажани со задебелената линија во рамките) се зголемува до 2030 година а потоа опаѓа. Истовремено имаме зголемување на целокупната дистрибуција со текот на времето. Дали планерите да изградат патишта кои би биле отпорни на средната вредност, на максималната вредност или на минималната вредност? Слика 9.1. Ефектот кој климатските промени го имаат врз временските тенденции е неизвесен Дистрибуција на врнежи со максимално времетраење од три дена во Република Македонија, за 17 климатски сценарија од 2010 до 2090 година 180 160 Тридневни врнежи (mm) 140 120 100 1980 2010 2030 2050 2070 2090 Извор: Проценки на Светска банка врз основа на климатските сценарија. Види документот кој се однесува на Инфраструктурата. 223. Повеќето видови на инфраструктура имаат долг животен век и не се едноставни за надградба. Некои видови на инфраструктура се карактеризираат со пониски трошоци за нивно претходно адаптирање отколку што би биле трошоците од неправење ништо и потпирање на функционирање и одржување или на рана надградба со цел прилагодување на климатските ефекти. Од друга страна, ако зборуваме за патишта, не е ниту сложено ниту скапо да се подобрат спецификации за улицата и таа да стане поотпорна на високи температури или да се инсталираат дополнителни подземни канали за подобар одвод на зголемените атмосферски води, како дел од одржувањето или надградувањето, а е многу потешко да се креваат мостови или пренасочуваат 181 трасите на патиштата за да се избегнат екстремни поплави или да се зголеми големината на подземните цевки за да прифатат поголеми количества вода. (Во табелата 9.1 се дадени податоци за економскиот животен век на разни инфраструктурни средства). Колку е тешко да се надгради одредено инфраструктурно средство ќе влијае на одлуката за тоа на кој начин тоа средство ќе биде изградено. (Види поле за добри практики 11 за тоа како флексибилноста на проектот за устието на Темза 2100 во Лондон ги намалува ризиците од финансиски загуби во иднина). Табела 9.1. Инфраструктурните средства имаат долг животен век Вообичаен претпоставен економски животен век на инфраструктурните средства Животен Инфраструктурни средства век (години) 10 Неасфалтирани патишта 20 Аеродроми 40 Електрични централи, фиксни телефонски водови, пристаништа, прочистување на вода и отпадни води, електрични мрежи, водоводни мрежи, здравствена, образовна и општествена инфраструктура 50 Асфалтирани патишта, пруги 60 Канализациони мрежи, куќи Извор: Технички документ за инфраструктурата. Поле за добри практики 11. Британскиот проект за устието на Темза 2100 Проектот за устието на Темза 2100 (ТЕ2100) во Лондон е интегрален дел од стратегијата на градот за управување со ризикот од поплави со која се намали несигурноста на процесот на планирање на тој начин што денес донесените одлуки се поотпорни на идните промени на климата. Во 1980 година беше почната изградбата на бариерата на Темза за да го заштити центарот на Лондон од поплави до 2030 година. Меѓутоа, системот за заштита може да има потреба од измени поради тоа што централните компоненти на ризикот – зачестеноста и интензитетот на поплавите – се очекува да се зголемат како резултат на климатските промени. Флексибилноста е основна за проектите за прилагодување на инфраструктурата бидејќи често тие се големи, скапи и неповратни, а се базираат на одлуки донесени во светлината на несигурните проекции на климатскиот ризик. Инвестициските трошоци во одредени сценарија во ТЕ2100 можат да достигнат 9 милијарди фунти. Поради тоа ТЕ2100 усвои „анализа на одлуките“ (или „пристап со патеки на одлучувањето“) за да ги подреди пакетите опции за прилагодување во широк спектар можни климатски сценарија до 2100 година. Почетните патеки се мерки „за кои нема каење“ кои им одговараат скоро на сите сценарија и овозможуваат ресурси за прилагодување во иднината кога подобро ќе се разберат ризиците. Примери за ова се системите за рано предупредување и изградба на ѕидови со поголеми темели за подоцна да можат да се подигнат наместо да се заменуваат. Пакетите во подоцнежните фази опфаќаат повеќе неповратни мерки како што е изградба на нова баржа наместо надградба на постојната. Изградбата во секој пакет се активира кога нивото на водата ќе надмине претходно определено ниво, навремено обезбедувајќи буџет за спроведување. Флексибилноста да се испита дали и кога треба да се измени системот може да ги зголеми вкупните трошоци и поради тоа ќе се направи 182 економска анализа (нето сегашна вредност на инвестициите и влијание врз животната средина) . Охрабрени од примерот поставен од британската Агенција за животна средина, слични планови се предлагаат и во Њујорк и во Холандија, како дел од нивните стратегии за прилагодување на климатските промени. Извор: Reeder, Tim and Nicola Ranger. 2011. “How do you adapt in an uncertain world? Lessons from the Thames Estuary 2100 project.” World Resources Report 2010-2011: Decision Making in a Changing Climate. Washington, DC: World Resources Institute. 3. МЕТОДОЛОГИЈА И ГЛАВНИ НАОДИ Методологија 224. Ова поглавје развива рамка за одлучување кога се планира развојот на инфраструктурно добро со подолг животен век во контекст на неизвесност околу идните климатски услови. Рамката за донесување одлуки зема предвид два алтернативни пристапи (i) стратегија за прилагодување: создавајќи нови стандарди за изградба на инфраструктурата во очекување на проектираните климатски промени и (ii) реактивна стратегија: задржување на постојните стандарди за проектирање и управување со влијанијата на климатските промени откако ќе се реализираат. Стратегијата за прилагодување опфаќа високи инвестициски трошоци на почетокот и пониски трошоци во текот на животниот век на средството. Реактивната стратегија опфаќа ризик за скапа замена на инфраструктурата пред крајот на нејзиниот економски животен век. Изборот помеѓу овие два пристапи треба да се базира на споредба на трошоците за изградба на посилна инфраструктура (стратегија за прилагодување) и трошоците за почесто одржување или делумна реконструкција. Рамката за одлучување се применува на повеќе видови инфраструктура: транспортна (патишта и железница), електрична енергија, вода и санитарен аспект, комуникации, канализација, урбано домување и здравствени и образовни објекти. 225. Во рамката се користи комбинација од методи – анализа на трошоците и придобивките (АТП) во услови на несигурност, анализа на одлучувањето врз основа на информации за климата (ЦИДА) и робусно одлучување (РО). Односите што ја отсликуваат чувствителноста на трошоците за обезбедување инфраструктурни услуги за климатските услови се основен елемент на моделот. Анализата применува пристап на трошоци – придобивки (АТП) во повеќе климатски сценарија за да утврди робусни опции. Наместо да користи АТП за да ги избере оптималните планови базирани на конкретни претпоставки за клучните параметри вклучувајќи ги и климатските проекции, фокусот се става на утврдувањето можности кои веројатно ќе донесат задоволителни резултати во повеќе климатски исходи. Рамката се применува на одлуките донесен на почетокот на секој петгодишен период од 2015 до 2050 година и опфаќа четири главни чекори: 226. Во чекорот 1 се дефинираат основните потреби за инфраструктура за сите видови средства за секој петгодишен период од 2015 до 2050 година. Основните инфраструктурни потреби се дефинирани под претпоставка дека поранешните климатски услови ќе продолжат и во 183 иднина и дека нема да има потреба да се справува со идните климатски промени. Основата се пресметува врз основа на показатели како што се БДП по глава на жител, население и климатски услови. Преземениот пристап е да се претпостави дека постои доволна инфраструктура и дека се гради според вистинскиот стандард за проектирање така што не постои адаптационен дефицит. Оваа претпоставка целосно важи за инвестицискиот профил така што во и иднина инвестициите се права за да можат да се справат со променливоста на времето присутна во време на инвестицијата. 227. Чекорот 2 е проценка на трошоците 166 за секоја инфраструктурна категорија во адаптивната и реактивната стратегија. Трошоците за стратегијата за прилагодување се дефинирани како нето сегашна вредност на збирот на основните трошоци на проектот (трошоците што ќе се преземат под претпоставка дека идните климатски услови ќе бидат еднакви со историските); зголемените капитални трошоци на адаптивната стратегија поради перспективата за климатски промени и трошоците за работа и одржување мора да се преземаат на годишно ниво. Трошоците во реактивната стратегија се дефинирани како сегашна вредност на збирот на основните трошоци на проектот, годишните трошоци за работа и одржување и трошоците за надградба или предвремена замена на средството. За ист климатски настан, трошоците за работа и одржување во реактивната стратегија ќе бидат повисоки отколку во адаптивната. 228. Главните фактори на трошоците во двете стратегии се влијанието на климатските настани врз инфраструктурата, хоризонтот на планирање и природната на климатската несигурност. За да се измери влијанието на овие фактори се користа одредени функции и се донесуваат одредени одлуки: (i) Функции стресор - одговор. За секоја инфраструктурна категорија е утврден односот на „доза“ и „реакција“ т.е. соодносот помеѓу конкретните климатски стресови и трошокот за почетна изградба се специфицирани користејќи детални докази прибрани од инженери од искуства околу светот167. Овие односи доза – одговор ги регистрираат промените на трошоците бидејќи материјалите и проектите се менуваат за да се одржи квалитетот на инфраструктурните услуги во однос на климатските промени. На пример, ако 166 Анализата на трошоците е ограничена на неекстремните временски настани и не опфаќаат катастрофални штети поврзани со климатските настани – паѓање на мостови, уништување на патишта од поплави, уништување на згради од ветер и луњи. Тоа се прави поради две причини. Прво, тоа овозможува да се поедностави анализата и да се избегне потребата за специфицирање на функцијата на штетите поврзани со секој временски настан. Второ, тешко е да се процени промената на дистрибуцијата на екстремни настани која е предизвикана од климатските промени бидејќи тие настани се премногу ретки за извлекување на статистички сигурни заклучоци врз основа на постојните опсервации. 167 Односите доза – одговор користени во оваа студија ги отсликуваат економските и инженерските избори што ги прави широк круг експерти врз основа на нивното колективно знаење. 184 некој пат е повеќе изложен на високи температури во неговата изградба ќе треба да се користат поскапи врзивни материјали кои убаво ќе ги зацврстат слоевите на патот; или да се инсталираат повеќе подземни канали за да се сведе на минимум ризикот од поплава и оштетувањата предизвикани од застоената вода. (ii) Хоризонт на планирање. Колку далеку треба да гледа планерот кога во проектирањето на нова инфраструктура ги зема предвид климатските промени? Дали хоризонтот на планирање треба да биде еднаков за сите климатски сценарија? Економскиот животен век на средствата земени во студијата се движи од 10 до 60 години (за детали види табела 9.1). Изградбата на инфраструктури кои ќе бидат способни да го издржат водениот стрес со кој можеби би се соочиле на самиот крај од својот животен век е веројатно непотребно скапа стратегија. Поради тоа, од прагматични причини, максималниот хоризонт на планирање кој се зема предвид е 40 години, така што една од опциите за инфраструктурата која ќе се гради во 2045 година е таа да се направи издржлива на временски стресови на кои таа би била изложена во 2085 година. Минималниот хоризонт за планирање е нула години. Анализата истражува и хоризонти на планирање од 10, 20 и 30 години за да ја процени најекономичната временска рамка за планирање која е различна за различни видови инфраструктура или, пак, за различно време. (iii) Несигурност на климата. Конечно, важно е да се проценат трошоците во широк опсег климатски проекции. Нема една „точна“ проекција на климата. Различните проекции на климата се базираат на структурни модели што се концептуално различни и треба да се третираат како еднакво веројатни. Би било погрешно да се потпре на комбинации на различни проекции пондерирани со веројатноста или да се потпре на просекот на сите проекции. Историски податоци за CRU се однесува на серија од историски временски податоци за временските прилики за систем со квадрати од 0.50, обезбедени од Секторот за истражување на климата при Универзитетот на Источна Англија (во соработка со Националниот метеоролошки завод на Обединетото Кралство.168 Проекциите за клучните климатски варијабли (месечен просек, минимални и максимални температури плус врнежи) за секој МГЦ модел беа изготвени со пресметување на просечните разлики за 168 Може да се работи и со сет од 26 или повеќе GCM проекции, на конзистентни основи, за одредено конкретно SRES сценарио но бројот кој беше користен тука е помал затоа што не сите проекции даваат вредности за максимални и минимални температури, кои се важни за да се испита влијанието на климатските промени врз инфраструктурата. Освен тоа, анализата во овој документ не ги истражува импликациите од неизвесноста која е составен дел на климатските проекции во конкретен GCM. GCM-ата обично се стохастични и поради тоа постојаното имплементирање на овие модели создава дистрибуција на идните климатски проекции. Кога се прави упатување на проекции креирани од GCM т.е. на конкретно климатско сценарио, ова обично значи упатување на средните проекции кои се наш интерес . 185 2026-35 (2030), 2046-55 (2050) и 2086-95 (2090) во квадрати со решетка од 1°, земајќи ги предвид просечните вредности за истиот МГЦ во периодот 1960-1999 година. Потоа овие разлики беа додадени на средната вредност на историските климатски варијабли добиени од историските податоци на CRU169 за истиот период и изведени така да даваат проекции за секој временски период. Со оглед на тоа што трошоците за адаптација зависат од промените во влажноста како и од екстремните вредности на температурата и на врнежите (прикажани со 99 проценти), беа користени статистички модели кои се засноваат на историски податоци за да се проценат промените во временските варијабли кои не се генерирани директно од МГЦ моделите. 229. Чекорот 3 е филтрирање на инфраструктурните категории според тоа кое прилагодување е економично. Како почетен филтер во размислувањето дали е оправдано однапред да се прават сите прилагодувања и адаптации, планерите треба да утврдат дали е економично да се вршат такви адаптации според совршени предвидувања. Мотивацијата за ваквиот чекор е, ако ex-ante адаптацијата не може да биде оправдана во случаи кога оној кој одлучува има целосни информации за идните климатски промени, тогаш таа исто така нема да биде оправдана ни кога се зема предвид ефектот на неизвесноста врз идните климатски сценарија. Ако планерот со сигурност знае кои ќе бидат климатските тенденции тогаш не постои ризик дека почетната инвестиција за адаптација би била непотребна. Овој чекор му овозможува на планерот да утврди за кои видови на инфраструктура постои prima facie случај според кој адаптацијата претставува економично решение. 230. Чекорот 4 е дефинирање робусна стратегија за прилагодување. За сите инфраструктурни категории каде прилагодувањето е рентабилно, треба да се дефинира робусна стратегија за прилагодување т.е. стратегија што е оптимална за широк опсег климатски исходи. Клучната идеја е да се фокусира на очекуваните трошоци за грешките поврзани со секоја опција. Анализата ги користи стандардните економски модели за одлуки во услови на несигурност. Утврдувањето на робусна стратегија за прилагодување се потпира на систематска оценка на сите можно комбинации од плански сценарија, хоризонти на планирање и климатски исходи. Целта е да се утврди сет од плански претпоставки со кои се минимизира ризикот од правење особено скапи грешки и во исто време да се биде разумно успешен во опсегот на климатските исходи. 231. Табелата 9.2 дава илустрација на матрицата на трошоците во повеќе климатски сценарија со која се опфаќа целокупниот опсег на трошоци за прилагодување. Треба да се забележи дека нето трошоците за прилагодување (разликата помеѓу последните два реда во табелата) се 169 Историски податоци за CRU се однесува на серија од историски временски податоци за временските прилики за систем со квадрати од 0.50, обезбедени од Секторот за истражување на климата при Универзитетот на Источна Англија (во соработка со Националниот метеоролошки завод на Обединетото Кралство. 186 позитивни за сценаријата MIROC и NCAR, но не и за другите три сценарија. Тоа укажува дека прилагодувањето може да биде рентабилно за првите две сценарија и планерот треба да ја утврди робусната стратегија за прилагодување. Матрицата покажува и дека ако земјата е подложна на ризик, најдобро сценарио за планирање би било сценариото со некој од најниските очекувани трошоци за прилагодување: реактивното MIROC или NCAR. Ако земјата е високо подложна на ризик, тогаш би сакала да го минимизира најлошиот можен исход. Во тој случај треба да се фокусира на колоната обележана со „макс“ и најдобро би било сценариото MIROC. За планерите помалку подложни на ризик, анализата за утврдување робусна стратегија мора да опфати мерка на веријабилноста на дистрибуцијата на трошоците за прилагодување низ климатските исходи и планерот би сакал да утврди стратегија која има ниска средна вредност и ниска варијација. Реактивносто сценарио и CSIRO имаат големи варијации во исходите, додека UKMO има најниска варијација, но висока средна вредност. Исходот UKMO е постојано меѓу најлошите климатски сценарија за сите сценарија на планирање. Сценаријата MIROC и NCAR од друга страна, имаат најниски просечни трошоци и најниска варијабилност. Иако постојат мали разлики помеѓу нив, нема силна причина да се претпочита било кое од нив па двете може да се сметаат за робусни. 232. Матрицата на трошоците за прилагодување може да обезбеди почетна точка за повеќе други анализи. На пример, пресметката на очекуваните трошоци за прилагодување во услови на несигурност може да се прилагоди ако планерите веруваат дека одредени климатски сценарија се поверојатни од други. Изборот на хоризонтот на планирање може да се инкорпорира во анализата овозможувајќи избор помеѓу комбинации на климатските сценарија и на хоризонти на планирање така што опцијата MIROC станува MIROC со хоризонт од 10, 20, 30 или 40 години и така натаму. Табела 9.2. Матрица на трошоците за целокупната инфраструктура за пет избрани сценарија за прилагодување, Македонија, 2031-35 година (милиони УСД годишно по цени од 2005 година) Сценарија на климатски исходи: Едкаква веројатност Плански BCCR CSIRO MIROC NCAR UKMO Средна Max SD сценарија: вредност BCCR BCM20 34 33 46 41 55 42 55 9 CSIRO MK30 39 34 78 56 75 56 78 20 MIROC 32 39 35 35 35 45 38 45 4 NCAR CCSM30 37 34 37 34 47 38 47 5 UKMO HADCM3 55 54 54 54 59 55 59 2 Споредба во услови на совршени предвидување Реактивно 29 10 59 42 52 38 Адаптационо 34 34 35 34 59 39 Забелешка: Стапка на амортизација од 5% и 20 годишен хоризонт на планирање. Извор: Основен извештај за инфраструктурата. 187 Главни наоди 233. За да дадеме индикација за тоа колкави би биле трошоците ако одиме на варијантата за адаптација однапред, табелата 9.4 дава проценка на трошоците за таква адаптација согласно еден просек кај сите климатски сценарија за Република Македонија и другите земји во регионот. Освен тоа, овие трошоци се изразени како процент од основните трошоци за инфраструктура и бруто домашниот производ. Просечната цена на адаптација кај повеќето земји е помалку од 2% од основните расходи. Единствени исклучоци тука се Црна Гора и Грција. Високите трошоци за адаптација во Грција се предивикани од варијациите кај климатските сценарија во однос на ефектот кој климатските промени го имаат на патиштата и објектите, додека главен проблем во Црна Гора се токму патиштата. Просечните трошоци за адаптација во Република Македонија се дури и помали: 0,5% од основните инфраструктурни расходи. Табела 9.3. Трошоците за адаптација во повеќето држави се помали од 2 проценти од основните расходи Просечни трошоци за адаптирање на целата инфраструктура, по држави, период 2011-2050 година Земја Милиони Просек како % од Просек како % долари основата од збирниот годишно БДП Албанија 30 0,7% 0,07% Бугарија 110 0,7% 0,08% БиХ 43 0,9% 0,09% Грција 1,033 3,4% 0,30% Хрватска 166 1,8% 0,15% Косово 15 0,7% 0,06% Македонија 18 0,5% 0,05% Црна Гора 35 2,9% 0,33% Романија 656 1,6% 0,16% Србија 76 0,6% 0,06% Словенија 126 1,5% 0,18% Забелешки: Просек за сите климатски сценарија; како вредности се земени меѓународните цени од 2010 година без дисконтирање; временска рамка за планирање = 20 години. Извор: Основен извештај за инфраструктурата. 234. Табелата 9.4 на кој начин се распределени просечните трошоци за адаптација, како процент од основните расходи, кај различни категории на инфраструктура, по држави. Иако просечните трошоци за адаптација за сите климатски сценарија и за сите видови на инфраструктура се помали од 0,5% од основните расходи за инфраструктура, трошоците за адаптација се значително повисоки за патиштата и за другите транспортните сектори. Просечниот трошок за адаптација на патиштата е 2,4% од основните расходи во Република Македонија и ова претставува ниско ниво во споредба со другите земји во регионот. Користењето на поскап материјал за врзување на слоевите на патот за да биде позидржлив на повисоки температури како и градењето и одржувањето на неасфлатирани патишта за да можат да ги 188 издржат промените во количествата врнежи и месечните тенденции на врнежите доведуваат до значително зголемување на трошоците за градење патишта во споредба со основата. Овие трошоци исто така ја засегаат и другите транспортна инфраструктура (железници, пристаништа и аеродроми). За другите сектори, пак, трошоците за адаптација се еден процент или помалку од основните трошоци во Република Македонија и повеќето земји во регионот. Табела 9.4. Трошоците за адаптација значително се разликуваат помеѓу секторите Просечен трошок на адаптација по сектори, како % од основните расходи Земја Струја и Води и Па- Друг Здрав- Ур-бани Дому- телефонија кана- тишта транс-порт ство и вање лиза- учи- ција лишта Албанија 0,6% 0,2% 7,1% 3,7% 0,9% 1,1% 0,0% Бугарија 0,6% 0,4% 3,2% 2,9% 1,0% 1,1% 0,0% БиХ 0,6% 0,3% 8,5% 5,4% 1,0% 1,2% 0,0% Грција 0,8% 0,5% 22,6% 2,4% 2,1% 2,3% 2,0% Хрватска 0,6% 0,3% 25,2% 5,3% 1,0% 1,1% 0,0% Косово 0,6% 0,3% 21,4% 2,9% 0,9% 1,1% 0,0% Македонија 0,5% 0,3% 2,4% 2,4% 0,9% 1,0% 0,0% Црна Гора 0,6% 0,3% 22,3% 4,2% 0,9% 1,0% 0,0% Романија 0,6% 0,3% 13,3% 4,5% 1,0% 1,1% 0,0% Србија 0,6% 0,3% 4,0% 3,8% 1,0% 1,1% 0,0% Словенија 0,7% 0,3% 10,6% 4,6% 1,1% 1,2% 0,0% Забелешки: Просек за сите климатски сценарија; временска рамка за планирање = 20 години. Извор: Основен извештај за инфраструктурата. 235. На кој начин треба Република Македонија да ја изгради својата инфраструктура за да биде отпорна на климатските промени? Ниските трошоци за претходна адаптација кај некои видови на инфраструктура значи дека ризиците од ваков вид на адаптација се релативно мали: дополнителните трошоци не се поголеми од 1% од основните трошоци за адаптирање на неизвесните климатски сценарија и тоа нема да претставува голем економски товар. Сепак, тука се работи за нешто многу повеќе отколку едноставен избор помеѓу претходна адаптација и адаптација како реакција на настанот, кога трошоците за претходна адаптација се поголеми или кога тие значително се разликуваат во различните климатски сценарија. 236. За да се направи проценка дали стратегијата за прилагодување или реактивна стратегија, изготвени се временски профили на очекуваните капитални трошоци и трошоците за функционирање и одржување согласно климатските промени кај различни стратегии, и потоа на нив е применета дисконтна стапка за идните трошоци да се претворат во сегашни вредности. Нето бенефицијата од претходна адаптација е пресметана како сегашна вредност на трошоците за адаптација согласно стратегијата на реакција, минус сегашната вредност на трошоците за адаптација со претходна адаптација. Како почетен филтер, просечните нето бенефиции се 189 пресметуваат под претпоставка на совршено прогнозирање кај секое климатско сценарио и потоа од нив се вади просек за сите климатски сценарија. 237. Сликата 9.2 покажува дека, со совршено планирање, претходното адаптирање создава позитивни нето бенефиции за некои сектори во Република Македонија, но не за сите. Конзистентни позитивни нето бенефиции може да се забележат во социјалниот сектор (здравство, образование) и во урбаната инфраструктура. Во овие сектори нето бенефиции со текот на времето видливо се зголемуваат, и тоа од вкупно 7 милиони долари во периодот 2011-2015 година, на 41 милион долари до 2046-2050 година. Сепак, вкупните нето бенефиции се помали од 20 милиони долари за периодите пред 2031-2035 година така што одложувањето да се донесе стратегија за претходна адаптација не значи и голема загуба во социјалниот систем. Нето бенефициите се помали (тоа значи помеѓу (-2) и 2 проценти) кај три категории: електрична енергија и телекомуникации, водоснабдување и канализациски мрежи и не-патен сообраќај. Нето бенефициите за патниот сектор од претходна адаптација се конзистентно негативни. Високите трошоци на претходна адаптација во овој сектор значат реализирање на алтернативната стратегија: да се почека да се случи влијанието од климатските промени и потоа да се оди или со инвестиции во функционирање и одржување или на целосна надградба на патот. Слика 9.2. Адаптацијата е економично решение за Република Македонија во некои, но не во сите сектори, и нејзината цена се зголемува со текот на времето во повеќе сектори Нето сегашна вредност на адаптација за разни видови инфраструктура, милиони УСД, цени од 2010 година Струја Вода и Патишта Друг транспорт Здравство и Урбано телеком канализ. училишта Забелешки: Просек за сите климатски сценарија; дисконтна стапка = 5%. Извор: Технички извештај за инфраструктурата. 190 238. Анализата исто така има уште две важни карактеристики кои треба да се споменат. Прво, анализата сугерира дека одлуката на планерот да користи временска рамка за планирање која гледа повеќе од 20 години во иднината, од моментот кога ќе започне изградбата на инфраструктурата, ретко претставува економична одлука. Дури и со совршено планирање за климатското сценарио, инвестирањето однапред за намалување на потенцијалните трошоци за функционирање и одржување поради климатски промени кои би се случиле по 30 или повеќе години ретко претставува економично решение. Второ, стандардните девијации на нето бенефициите од претходната адаптација кај климатските сценарија изнесуваат повеќе од 50% од просеците во урбаните и социјални инфраструктурни категории за периодот до 2026-2030 година. Ова значи дека варијациите во трошоците и нето бенефициите кај сите климатски сценарија се значителни и поради тоа важно прашање претставува идентификувањето на она климатско сценарио кое најдобро ги прикажува промените на климатскиот стрес во овие сектори. 239. Доаѓајќи до заклучок дека економично решение за Република Македонија би било да ги адаптира своите инвестиции во социјалната и урбаната инфраструктура, следно прашање кое ќе треба да се одговори е: што би требало да содржи сеопфатната стратегија за адаптација која би требало да ја земе предвид несигурноста предвидувањето на климатските сценарија? За планер кој е неутрален кон ризикот, сеопфатната стратегија за адаптација е онаа која создава најниски трошоци за адаптација кај сите климатски сценарија. Сепак, со случај на високо ниво на одвраќање на ризикот, најдобри стратегии се оние кои ги сведуваат на минимум максималните трошоци за адаптација согласно сите климатски исходи. Во случајот на Република Македонија резултатите покажуваат дека, дури и во случај на планирање со најголеми ризици, ретко вреди да се оди на планирање подолго од 10 години, и во ниту еден случај не подолго од 20 години. Ваквата временска рамка за планирање ги намалува можните варијации помеѓу климатските сценарија т.е. временските стресови на кои би биле изложени социјалната и инфраструктура согласно различните климатски проекции. Ова ја олеснува задачата за утврдување на сеопфатен сет од плански претпоставки. 240. Под претпоставки државата да е ризично неутрална, што инаку е разумна претпоставка имајќи ги предвид релативни ниските трошоци за прилагодување, разликата помеѓу одлуките засновани на оптималното планско сценарио и просекот од сите климатски сценарија е мошне мала – не повеќе од 0,1 процент од основните расходи. Понатаму, ризикот да се донесе лоша одлука е исто така мал затоа што разликата помеѓу најдоброто и најлошото сценарио изнесува од 0,2 до 0,4 проценти од основните расходи. Како резултат на ова, би било логично Република Македонија да се потпира на просекот од сите климатски сценарија која ќе ја планира својата адаптација затоа што бенефициите од идентификувањето на оптималните стратегии за секој сектор и временски период ќе бидат ограничени. Ова подразбира дека потпирањето на просечното климатско сценарио како основа за планирање на адаптацијат претставува сеопфатен избор за следните 20 години. 191 4. ПРЕПОРАКИ 241. Република Македонија треба да ја поинаку да ја изгради својата инфраструктура за да биде отпорна на климатските промени. Предвидените промени на климатските модели ќе влијаат врз сигурноста и квалитетот на инфраструктурните услуги. Зголемувањето на температурите ќе предизвикаат влошување на состојбата со патиштата, а пак интензивните врнежи ќе предизвикуваат прелевање на одводните системи во урбаните средини, и на пример може да влијае врз врските и економската активност. За да се минимизира економското влијание и подобро да се управува со овие ризици, Република Македонија, во градењето на новата инфраструктура или замена на постојната, треба да ги земе предвид потенцијалните климатски промени. 242. Вкупните трошоци за прилагодување се скромни и опфаќаат 0,05 % од БДП на годишно ниво во следните 40 години. Иако нето придобивките од прилагодувањето варираат зависно од климатските сценарија и временските периоди (со поголеми придобивки за инвестициите кои се планираат во подалечната иднина), растечките трошоци се многу мали споредбено со значителните трошоци во задоволувањето на идните инфраструктурни потреби на земјата. Сите инфраструктурни објекти- патишта и железници, електрична енергија, водовод и канализација, комуникации, урбано одводнување, домување во урбани средини, и здравствени и образовни установи, може да се прилагодат до ниво на давање на услугата, а како што се менува климата, за дополнителни трошоци од 18 милиони долари годишно или околу 0,5 % од инфраструктурните инвестициски трошоци. 243. Приоритетите за прилагодувањето кое ќе се врши во тековната декада ги опфаќа системите за урбано одводнување, здравствените и образовните установи и општинските згради. Нето придобивките од прилагодувањето на урбаната и социјалната инфраструктура ќе растат со време. За овие инфраструктурни објекти, стандардите за изготвување и практиките на работење и одржување треба да се видоизменат и да ги опфатат предвидените климатски услови за 10 или 20 години однапред од датумот на изградба. Во спротивно, најдобрата опција за патиштата е да ја следат реактивната стратегија на “чекање, следење и делување”, според која прилагодувањето ја зазема формата на проширено одржување и се надградува согласно актуелните временски промени. За другите сектори кои опфаќаат електрична енергија, телекомуникации, водовод и канализациски мрежи, како и не-патен транспорт, и трошоците и придобивките на прилагодувањето се мали, така што реактивната стратегија ќе биде доволна за следните две декади. 244. Конечно, ресурсите за следење на исходот од временските промени и ажурирање на климатските предвидувања со користење на прибрани податоци се суштинскиот елемент во воспоставувањето на политиките на прилагодување. Предвидувањето на климатските промени 192 континуирано се унапредува и ревидира. Исто така мора редовно да се ажурира вршењето на проценка на оптималните можности за прилагодување на инфраструктурните објекти. 193 Загадување Енергија на воздух Води Транспорт Енергетска побарувачка Земјоделство Урбани прашања Социјална димензија и реакција од заедницата Макроекономск а анализа и моделирање ПОГЛАВЈЕ 10. МОЖАТ ЛИ ПОПАТНИТЕ ПРИДОБИВКИ КАКО ШТО Е ПОЧИСТИОТ ВОЗДУХ ДА ПРОИЗЛЕЗАТ ОД ОЗЕЛЕНУВАЊЕТО? 1. РЕЗИМЕ НА ПОГЛАВЈЕТО 245. Загадувањето на воздухот во Република Македонија е едно од најголемите во Европа и која било патека или план за озеленување кој го зема предвид здравјето на човекот ќе вклучува и негово намалување 170 . Целта на анализата во оваа глава е проценката на ефектите врз здравјето од загаденоста на воздухот во Република Македонија и трошоците на овие ефекти врз општеството. 246. Преку функциите на изложеност- реакција кои го квантифицираат односот помеѓу изложеноста на цврстите честички и морталитетот/морбидитетот, анализата обезбедува збирно мерење на влијанието од загадувањето врз јавното здравје. Збирното мерење – DAYLY (прилагодување на животниот век наспроти попреченоста, посебните потреби) – го мери заболувањето според степенот на сериозност со што најголема 170 Партикулатната материја, т.е цврстите честички, кај загадување на воздухот се издвојува како индикатор за чуствителноста на едно општество кон климатските промени и е дел од индексот на ранливост на климатските промени. Колку е поголемо нивото на застапени цврсти честички (ПМ) во загадување на воздухот, толку поранлива е земјата на ефектите од климатските промени (Поглавје 1, Утврдување на одредници) 194 тежина/важност од 1 ја доделува на морталитетот. Следно, анализата проценува кои се трошоците на ефектите врз здравјето во општеството со користење на три пристапи: пристап на Прилагоден човечки капитал, Вредност на статистички живот и Трошоци за болест. 247. Сознанијата упатуваат на тоа дека цврстите честички (ПМ) се одговорни за преку 1350 смртни случаи во Република Македонија годишно и илјадници изгубени работни денови, реализирајќи ги економските трошоци од 253 милиони евра годишно, или 3,2 проценти од БДП. Со намалување на ПМ10 и ПМ2,5 до ЕУ гранични вредности ќе се избегнат повеќе од 800 смртни случаи и многубројни изгубени работни денови, со што ќе се реализира заштеда во здравствените трошоци од 151 милиони евра годишно. Поголемиот дел од ПМ загадувањето се генерира од пет економски активности во неколку најголеми индустриски постројки, како и од страна на патниот сектор и домаќинскиот сектор. Може да се редуцира од 80-90 проценти со употреба на расположливи технологии во индустријата и патниот сектор и со помош на владини програми за поддршка на употреба на модерни и ефикасни апарати за готвење во домаќинскиот сектор. Загадувањето, исто така може и географски да се насочи, бидејќи 45 проценти од здравствените последици се јавуваат во Скопје, и во уште неколку локални производствени зони. Исто така, најмалку една третина од емисиите на цврстите честички се проценува дека доаѓаат од прекугранични извори, заради што регионални договори се неопходни за да се контролираат истите. 2. ПРЕДИЗВИЦИ ЗА ПОЗЕЛЕН РАСТ Преглед 248. Загадувањето на воздухот во Република Македонија (види дефиниции во Поле 10.1) е едно од најголемите во Европа, и секој план/патека за раст кој го вреднува здравјето треба да опфаќа и негово намалување. Цврстите честички се одговорни за повеќе од 1350 смртни случаи во Република Македонија годишно и илјадници изгубени работни денови, реализирајќи ги економските трошоци од 253 милиони евра годишно, или 3,2 проценти од БДП. Република Македонија се рангира највисоко кога станува збор за степенот на изложеност на својата популација на партикулатна материја во воздухот и петта според годишните смртни случаи заради малите честички (ПМ10)- загадувачи на воздухот во Европа, и дури и со намалената индустриска активност заради економската криза, многу малку се промени состојбата до 2011 година (Слика 10.1, Слика 10.2) 171. Поле 10.1. Дефиниции за ПМ10 и ПМ2.5 и нивното влијание врз здравјето 171 European Environment Agency (EEA). 2009. Spatial Assessment of PM10 and Ozone Concentrations in Europe (2005). EEA Technical report No 1/2009. Copenhagen: EEA. 195 Загадувањето на воздухот најчесто се мери со партикулатна материја (ПМ). ПМ е сочинета од малечки честички (фракција од дебелината на човечката коса) во воздухот и се поврзува со разни респираторни заболувања и предвремена смрт. Здравственото влијание на партикулатната материја загадувач на воздухот се пресметува со помош на амбиентни концентрации на ПМ10 или ПМ2.5. ПМ10 значи партикулатна материја помалку од 10 микрометри (10 μm) во дијаметар. Овие партикули имаат најголем потенцијал за достигнување на најоддалечените точки на белите дробови. ПМ2.5 значи партикулатна материја во помалку од 2,5 μm, опфатени во насловот за ПМ10 честички. Се верува дека ПМ2.5 е одговорна за поголемиот дел од последиците врз здравјето кои инаку се припишуваат на ПМ10. Честичките може да произлезат од широк спектар на извори, природни или вештачки. Природните извори вклучуваат водена прашина, полени, габични спори или почвени честички. Вештачките честички може да резултираат од согорувачки процеси, при работа со почва или карпи, индустриски процеси или триење на површините на патот со моторните возила. Главно, има шест главни извори на ПМ 10: патна прашина и почва што се пренесува во воздух, издувни гасови од возила, секундарни честички, согорување на јаглен, запалување (инцинерација) и металска индустрија, сол на патот и морска аеросол. Според СЗО (2005 година), следниве состојби се припишуваат на краткорочна изложеност на ПМ : болнички прием на респираторни и кардиоваскуларни одделенија, посети на итните одделенија, и посети во установите на примарна здравствена заштита, примена на респираторни и кардиоваскуларни лекувања, денови на ограничена активности, отсуство од работа и училиште, акутни симптоми (отежнато дишење, кашлање, создавање на слуз, респираторни инфекции), физиолошки промени (како на пример функција на белите дробови), и дури смрт. Ефектите кои се припишуваат на долгорочната изложеност вклучуваат и смртност заради васкуларните и респираторните заболувања, појава на хронични респираторни заболувања и преваленција (астма, хронична опструктивна белодробна болест (ХОББ), и хронични патолошки промени), рак на белите дробови, хронични кардиоваскуларни заболувања, и интраутерина рестрикција во растот (на пример помала родилна тежина во термин). ПМ е една од најзначајните загадувачи кои се поврзуваат со краткорочни и долгорочни респираторни заболувања и смрт. Врската помеѓу цврстите честички и здравјето се испитува во литературата* вклучувајќи и неколку студии во Република Македонија.** Една скорешна студија во Скопје откри дека зголемувањето 3 3 на ПМ10 за 10 μg/m над дневното максимално дозволено ниво (50 μg/m ) се врзува со 12% зголемување на кардиоваскуларните заболувања.*** Анализите од месечните извештаи за морбидитет изготвени од Институтот за јавно здравје прикажуваат дека и децата во претшколска возраст (под 6 годишна возраст) и школските деца (помеѓу 7 и 14 години) живеат во загадени градови, како на пример Скопје и Велес, и имаат два до три пати поголеми шанси за добивање на респираторни заболувања (вклучително и грип и пнеумонија) отколку децата кои живеат во помалку загадени села. Оваа разлика е поголема во зима, кога затоплувањето и климатските фактори (вклучително и температурната инверзија) придонесуваат до зголемување на загадувачите на воздухот. * Ostro, Bart. 1994. "Estimating the Health Effects of Air Pollution: A Method with an Application to Jakarta." World Bank Policy Research Working Paper 130. Washington, DC: World Bank; Ostro, Bart. 2004. "Outdoor Air Pollution: Assessing the Environmental Burden of Disease at National and Local Levels." Environmental Burden of Disease Series, No. 5. Geneva: World Health Organization (WHO); Pope, C.A., R.T. Burnett, M.J. Thun, E.E. Calle, D. Krewski, K. Ito, and G.D. Thurston. 2002. "Lung Cancer, Cardiopulmonary Mortality, and Long-term Exposure to Fine Particulate Air Pollution." Journal of the American Medical Association (JAMA) 287: 1132- 1141. JAMA online. ** Kochubovski, M. and V. Kendrovski. 2012. "Monitoring of the Ambient Air Quality (PM10) in Skopje and Evaluation of the Health Effects in 2010." Journal of Environmental Protection and Ecology 13(2): 789-796. Thessaloniki, Greece: Balkan Environmental Association; Kochubovski, M., J. Janevski, M. Dimovska, P. Simjanoski, and V. Ristova. 2008. "Monitoring of the Ambient Air Quality in Skopje and Veles and Evaluation of the Health Effects in 1990-2006." Journal of Environmental Protection and Ecology 9(4): 743-752. Thessaloniki, Greece: Balkan Environmental Association. *** Kochubovski, M. and V. Kendrovski. 2012. "Monitoring of the Ambient Air Quality (PM10) in Skopje and 196 Evaluation of the Health Effects in 2010." Journal of Environmental Protection and Ecology 13(2): 789-796. Thessaloniki, Greece: Balkan Environmental Association. Слика 10.1. Популацијата на Република Македонија има највисока изложеност на загаденост на воздухот со цврсти честички Измерена концентрација на ПМ10 кај популацијата во микрограми на метар кубен, 2005 година и 2011 година Извор: European Environment Agency (EEA). 2009. Spatial Assessment of PM10 and Ozone Concentrations in Europe (2005). EEA Technical Report No. 1/2009. Copenhagen: EEA. 249. Република Македонија ја препозна сериозноста на ова прашање со тоа што изготви инвентар на загадување и системи за следење на квалитетот на воздухот. Преку мрежата на следење на квалитетот на воздухот, Министерството за животна средина и просторно планирање (МЖСПП) сега може да го измери нивото на квалитет на воздухот во големите урбани и индустријализирани центри. МЖСПП, врз основа на ЕУ искуствата, исто така изготви и методи на следење на загадување на воздухот од извори и ја интегрираше оваа информација во Катастарот на загадувачи и загадувачки супстанци за да се следат големите загадувачи и да ги исполнат барањата за известување наложени со Конвенцијата за далекусежно прекугранично загадување на воздухот (КДПЗВ). Дополнително, многу од ЕУ директивите за квалитет на воздухот 197 се транспонирани и интегрирани во различни закони за квалитет на амбиентниот воздух и животната средина. 172 Врз база на оваа регулаторна и информациона основа, Република Македонија треба да ги фокусира активностите кон намалување на емисиите, утврдување на главните загадувачи и формулирање на политики за намалување на загадувањето на воздухот. Слика 10.2. Република Македонија ја држи петтата најголема стапка на смртност во Европа заради загадувањето на воздухот со цврсти честички Број на прерана смрт по милиони жители заради изложеност на ПМ10 во 2005 година Извор: European Environment Agency (EEA). 2009. Spatial Assessment of PM10 and Ozone Concentrations in Europe (2005). EEA Technical Report No. 1/2009. Copenhagen: EEA. 3. МЕТОДОЛОГИЈА И ГЛАВНИТЕ СОЗНАНИЈА Методологија 250. Целта на оваа анализа беше да даде проценка на последиците врз здравјето од загадувањето на воздухот во Република Македонија и трошоците од ваквите ефекти врз општеството. Аналитичката рамка е презентирана во Слика 10.3. Анализата користена во 172 За резиме што се спроведено види: Министерство за животна средина и просторно планирање на Република Македонија, 2012, Национален план за заштита на амбиенталниот воздух, Скопје. 198 информацијата за квалитет на воздухот се прибавила преку системите за следење на Република Македонија, здравствените податоци од Министерството за здравство, и Институтот за јавно здравје, демографските податоци од Државниот завод за статистика на Република Македонија. За да се пресмета влијанието на загадувањето на воздухот врз здравјето, функциите на изложеност- реакција беа применети, кои ја отсликуваат врската помеѓу концентрацијата на загадувачката материја и здравствената реакција на поединецот. Пресметките беа направени согласно овој редослед на чекори: (i) Чекор 1. Прибирање на податоци од следењето за загадувачите на воздух. Се искористи мрежата од 17 станици за автоматско следење на Министерството за животна средина за собирање на податоците за загадувачите на воздухот. Податоците опфаќаа и нивоа на SO2, NO2, CO, PM10, PM2.5, озон, бензол, толуен, етил- бензен и BTX. (ii) Чекор 2. Проценка на изложена популација. Се користеа демографските податоци кои опфаќаа различни возрасни групи за да се отслика повисокото ниво на ранливост кај категориите на деца под 5 годишна возраст како и кај лицата над 65 годишна возраст. (iii) Чекор 3. Функциите на изложеност- реакција се базираа на епидемиолошко статистичко истражување. Тие ја квантифицираат врската помеѓу изложеноста н ПМ30/ПМ2.5 и морталитетот/морбидитетот. Функциите на морталитет претставуваат статистичка спрега помеѓу загадувачките супстанци и ризикот од три типа на предизвикувачи на смртност: кардиопулмонарни заболувања, рак на белите дробови, и акутни инфекции на долниот респираторен тракт кај деца под пет годишна возраст. Функциите на морталитет беа преземени од Остро173 како и коефициентите за морбидитет кои исто беа преземени од Остро174 и Аби и други175. (iv) Чекор 4. Пресметка на влијанието на физичкото здравје: морталитет, морбидитет, DALY. Со користење на податоците од амбиентната концентрацијата и демографските податоци за Република Македонија во функциите на изложеност- реакција, стапките на морталитет и морбидитет се пресметуваат и комбинираат во една мерка – DALY (прилагодување на животниот век наспроти попреченоста, посебните потреби).Методот DALY ја мери болеста според степенот на сериозност: посериозни 173 Ostro, Bart. 2004. "Outdoor Air Pollution: Assessing the Environmental Burden of Disease at National and Local Levels." Environmental Burden of Disease Series, No. 5. Geneva: World Health Organization (WHO). 174 Ostro, Bart. 1994. "Estimating the Health Effects of Air Pollution: A Method with an Application to Jakarta." World Bank Policy Research Working Paper 130. Washington, DC: World Bank. 175 Abbey, D. et al. 1995. Long-Term Ambient Concentrations of Particulates and Oxidants and Development of Chronic Disease in a Cohort of Nonsmoking California Residents. Inhalation Toxicology, Vol 7: 19-34. London: Informa. 199 заболувања имаат поголема вредност/тежина, додека морталитетот е највисоко вреднуван, со 1. Се користеа вредностите од Ларсен (2004 година). (v) Чекор 5. Монетаризирање на здравственото влијание. Валуацијата искористи три пристапи: пристап на Прилагоден човечки капитал (ПЧК), Вредност на статистички живот (ВСЖ) и Трошоци за болест (ТБ). ПЧК ги пресметува индиректните трошоци на изгубената продуктивност преку вредноста на идната заработувачка на поединецот. ВСЖ ја мери расположливоста да се плати за да се избегне смрт преку однесувањето и компромисот помеѓу ризикот и парите. ТБ ги проценува директните трошоци од лекувањето и посетите на лекар, хоспитализацијата и денови на ограничена активност. Морталитетот се вреднуваше со користење на ПЧК како долна граница и ВСЖ како горна граница. За морбидитетот, ТБ се користеше како долна граница, додека дуплиран ТБ како горна граница. (vi) Чекор 6. Податоците се совпаднаа на општинско ниво и се поврзаа со информациите од станиците за квалитет на воздухот. За секоја општина, податоците за популација и здравје беа поврзани со податоците за квалитетот на воздухот од најблиската станица. Оние општини кои беа категоризирани како рурални беа поврзани со руралните станици во Лазарополе, блиску до Дебар, освен ако самата општина не вклучува станица. Во неколку случаи, општини беа категоризирани како рурални, меѓутоа содржеа индустриски активности. Како и да е, за секој случај постоеше локална станица за следење. Слика 10.3. Аналитичка рамка Податоци за квалитет на воздухот  Министерство за животна средина и просторно планирање од станицата за следење и извори  Загадувачки материи на амбиентниот воздух, вклучително и ПМ10 и за загадување на воздухот ПМ2.5 и емисии од извори на загадување на воздухот. Здравствена статистика  Институт за јавно здравје/ Мин. за здравство/ Држ. завод за статистика  На пример, годишна смртност по тип на заболување, фреквентност на хроничен бронхитис и астма, смртност на новороденчиња, податоци за здравствени трошоци. Функции на изложеност- реакција  Меѓународна и локална литература  Функции на релативен ризик кои ја опишуваат врската помеѓу ПМ10  ПМ2.5 и смртноста. Демографиски податоци за  Државен завод за статистика општината  Општинска популација, возрасни групи, род, урбана/рурална популација итн.  ПМ2.5 и смртноста. Извор: Технички документ за загадувањето на воздухот 200 Главни наоди 251. Концентрациите на цврсти честички ги прекршуваат ЕУ стандардите за квалитет на воздух. Набљудувањата од мрежата за следење упатуваат на тоа дека цврстите честички се една од најсериозните грижи за земјата. ПМ10 сериозно го надминува ЕУ годишниот стандард од 40μg/m3 (Слика 10.4). ПМ10 се намалува од 2005 година и го достигна својот минимум како последица од економската криза. Меѓутоа читањата од 2011 година и 2012 година упатуваат на негов повторен пораст, како последица од опоравувачката економска активност. 252. Над 90 проценти од партикулатните емисии (ПМ) се генерираат од пет економски активности и 92 проценти во најголемите индустриски капацитети.176 Tие може да се редуцираат за 80-90 проценти со употреба на достапните технологии. Економските активности со највисоките концентрации на ПМ емисии се во производството на феролегури, производство на струја и топлина, согорување на енергија во индустријата на обоени метали, асфалтирање на патишта и горење дрво во домаќинствата (Слика 10.5). Емисиите се концентрираат во конкретни производствени капацитети и три големи индустриски емитери се одговорни за 92 проценти од емисиите од големите емитери: Југохром Ферроаллојс близу Тетово (металургија), РЕК Осломеј, и Битола (енергетика). Најголемиот емитер, Југохром Ферроаллојс има процеси на топење кои произведуваат феросилициум (железо и силициум) кој се користи од челичната индустрија за зајакнување на ефикасноста на производот. РЕК Битола има три големи турбини на лигнит инсталирани во раните, до доцните 1980ти години. 176 Моделирање на енергетскиот сектор (Поглавје 6) укажува на тоа дека големите индустрии се најстрашните емитери после енергетскиот сектор, и заклучува дека напорите за намалување на емисиите на стакленичките гасови треба да се фокусираат и на прашањето на процесите со интензивна емисија и опремата која се користи во големите индустрии. 201 Слика 10.4. Загадувањето на воздухот со години се наоѓа над ЕУ стандардите Годишен просек на концентрација на ПМ10 регистриран од станиците за следење Концентрација на ПМ10 (μg/m3) Рурални ЕУ стандар д Извор: Ministry of Environment and Physical Planning, FYR Macedonia. 2012. Macedonia's Informative Inventory Report (IIR) 2010. Submission under the United Nations Economic Commission for Europe (UNECE) Convention on Long-range Transboundary Air Pollution. Skopje: UNECE 202 Слика 10.5. Преку 90 проценти од ПМ емисиите доаѓаат од металургија, производство на струја и топлина, мешање на асфалт за патишта и горење на дрво во домаќинствата. Извори на ПМ емисии, 2003-2010 година Друго Домаќинства Производство Обложување на феролегури на патишта со асфалт Согорување во производство на обоена индустрија Јавно производство на струја и топлина Извор: Изведено од Ministry of Environment and Physical Planning, FYR Macedonia. 2012. Macedonia's Informative Inventory Report (IIR) 2010. Submission under the United Nations Economic Commission for Europe (UNECE) Convention on Long-range Transboundary Air Pollution. Skopje: UNECE 253. Загадувањето со цврсти честички може да се редуцира до 80 проценти од феролегурите и енергетскиот сектор и до 90 проценти во активностите на асфалтирање на пат и кај домаќинствата што користат дрва за огрев со употреба на прости технологии: примена на технологии за собирање на прав и чистење во енергетскиот сектор, употреба на колектори за прав во процесите на асфалтирање на патишта, и замена на неефикасните печки за дрва, зголемена употреба на топлина како одговор на повисоките тарифи во домаќинствата. 254. Над 45 проценти од ефектите врз здравјето се евидентни во Скопје и во неколку од локалните производствени зони. Недоволното циркулирање на воздухот во Скопје за време на зимските месеци го влошува ефектот на загадувањето на воздухот од цврстите честички врз здравјето. Надвор од Скопје, конкретното индустриско производство е главниот одредувач на квалитетот на локалниот воздух: производството на енергија во општината Битола, металуршките активности во Кавадарци и Тетово и нафтената рафинерија во Миладиновци. (Слика 10.6). 255. 30-80 проценти од цврстите честички може да произлегуваат од прекугранични извори- и сообразноста на Република Македонија со стандардите на ЕУ може да се оствари само преку регионален договор. Неколку студии покажаа дека зависно од локацијата и сезоната, емисиите 203 од соседните земји може да придонесат од 30 до 80 проценти за квалитетот на воздухот во Република Македонија. 177 Следствено, локалните интервенции треба да се комбинираат во регионални договори. Република Македонија треба да изготви студии за да утврди колку од загадувањето на воздухот произлегува од локални, а колку од регионални извори. Слика 10.6. Здравствените последици се најголеми во општините Скопје, Битола, Куманово, Тетово, Велес Економски трошоци од загадувањето на воздухот од ПМ, во милиони евра Годишни трошоци Извори: Технички документ за загадување на воздухот. 256. Загадувањето од цврстите честички е одговорно за приближно 1350 смртни случаи годишно со илјадници изгубени продуктивни работни денови- што претставува економски трошок од 253 милиони евра годишно или 3,2 проценти од БДП. Прераната смртност се појавува од кардиопулмонарни заболувања и рак на белите дробови. Во 2011 година, нивото на загадувањето со цврсти честички беше примарно одговорно за 485 нови случаи на хроничен 177 Klein, Heiko, Michael Gauss, Agnes Nyiri and Birthe Marie Steensen. 2011. 2012. Transboundary Air Pollution by Main Pollutants (S, N, O3) and PM: The Former Yugoslav Republic of Macedonia. Data Note. Norwegian Meteorological Institute. Oslo: European Monitoring and Evaluation Programme (EMEP). 204 бронхитис, 770 болнички приеми, и 15,200 итни посети. Претворено во DALY178, овие ефекти врз здравјето достигнуваат годишен економски трошок од 253 милиони евра или 3,2 проценти од БДП179. Овие проценки се конзистентни со други скорешни студии вклучително и онаа во Косово.180 (Табела 10.1) Табела 10.1. Годишната смртност и попреченоста во Република Македонија заради загадувањето на воздухот во 2011 година чинеше над 253 милиони Број на годишни случаи, DALY по година и економски трошоци во милиони евра, 2011 година Годишен економски 1 Вкупни DALY Ефект врз здравјето Годишни случаи трошок по година (во милиони евра) Смртност од кардиопулмонарни заболувања и 1.351 10.809 232,0 рак на белите дробови (ПМ2.5) Смртност од акутни инфекции на долните дишни 1 17 0,1 патишта (ПМ10) Хроничен бронхитис (ПМ10) 485 1.066 3,0 Болнички приеми (ПМ10) 770 12 0,4 Итни посети (ПМ10) 15.200 68 0,9 Денови на ограничена активност (ПМ10) 3.213.000 964 8,6 Болести на долен респираторен тракт кај деца 22.400 146 1,5 (ПМ10) Респираторни симптоми (ПМ10) 10.197.000 765 6,8 Вкупно 13.847 253,3 1 3 3 Забелешки: Средни проценки со користење на основата за PM10 = 15 µg/m и PM2.5 = 7.5 µg/m . Види: Ostro, B. (2004), Outdoor Air Pollution - Assessing the Environmental Burden of Disease at National and Local Levels. Environmental Burden of Disease, Series, No. 5. Geneva: WHO. Извор: Технички документ за загадувањето на воздухот, пресметки на вработените. 257. Со намалување на ПМ10 и ПМ2.5 до ЕУ гранични вредности, ќе се избегнат повеќе од 800 смртни случаи и илјадници денови на изгубена продуктивност, со што ќе се оствари заштеда во здравството од 151 милион евра годишно. Ако интервенциите за озеленување се преземаат во секторите утврдени погоре, и со тоа се намалуваат и актуелните концентрации на цврсти честички до ЕУ граничните вредности,181 бројот на смртни случаи и инвалидитет значително ќе се намали. Намалување за само 1 μg/m3 во амбиентен ПМ10 или ПМ2.5 ќе резултира со заштеди од 34 178 Попрецизно, прилагодениот животен век наспроти попреченоста или посебните потреби е вкупниот потенцијален животен век кој е изгубен заради прерана смртност и продуктивните години кои се изгубени заради попреченоста или посебната потреба. 179 Се забележува дека прераната смрт опфаќа повеќе од 90 проценти од вкупните здравствени трошоци бидејќи губењето на живот е и губење на вкупни примања. 180 World Bank. 2012. Kosovo Country Environmental Analysis: Cost Assessment of Environmental Degradation, Institutional Review, and Public Environmental Expenditure Review, Washington, DC. 181 3 3 Toa e ПМ10 = 40 µg/m и ПМ2.5 = 20 µg/m . 205 милиони евра годишно во намалени здравствени трошоци или 0,4% од БДП (Табела 2). Ако Република Македонија треба да сообразува со ЕУ стандардите, заштедите би биле 151 милиони евра годишна или 1,9 проценти од БДП. 258. Од 84 општини на Република Македонија, 15 сочинуваат 88 проценти од вкупниот здравствен товар од загадувањето на воздухот, од речиси пола од нив лоцирани во Скопје. Општините во Скопје се мали, густо населени и урбанизирани. Кога се комбинираат со лошите атмосферски услови во декември – загадувањето на воздухот станува сериозна грижа. Распределбата на овој товар е отсликан во Табела 3 каде Скопје (и неговите општини) сочинуваат 45 од вкупните здравствени трошоци. Други по индустријализирани области како Битола, Куманово, Тетово, Велес и Кавадарци, исто така високо котираат. Меѓународните примери покажуваат дека справувањето со урбаното загадување во целина, вклучувајќи ги сите извори на загадување донесува најголеми придобивки (види поле за добри практики 12). Табела 10.2. Потенцијална здравствена заштеда од намалувањето на ПМ10 и ПМ2.5 може да достигне до 2 проценти од БДП ако се постигнат граничните вредности на ЕУ, во милиони евра и % од БДП Ниво на намалување на Краен ефект од загадувањето амбиентен ПМ10 и Годишна здравствена Заштеда како % на воздухот како % од БДП ПМ2.5 заштеда од БДП (2011 (вкупно влијание минус 3 1 (μg/m ) (€ милиони) година) заштедата) 0 0,0 0,0 3,2 1 34,1 0,4 2,8 5 98,9 1,3 2,0 10 133,6 1,7 1,5 15 161,5 2,0 1,2 20 184,9 2,3 0,9 2 Задоволени ЕУ стандарди 151,5 1,9 1,3 Извор: Технички документ за загадување на воздухот, пресметки на персоналот 1 – Примерот за намалувањата беа еднакво применети и на ПМ10 и на ПМ2.5 и во исто време. 3 3 2 – ПМ10 = 40 µg/m и ПМ2.5 = 20 µg/m Табела 10.3. Скопје и неговите општини носат половина од здравствениот товар од загадувањето на воздухот Годишни трошоци, милиони евра и % удел и % од БДП Годишни трошоци % Општина (милиони евра) вкупно Кум. % 1 Скопје 113,4 44,8 44,8 Битола 21,5 8,5 53,2 Куманово 20,4 8,0 61,3 Тетово 13,0 5,1 66,4 Велес 12,2 4,8 71,2 Кавадарци 8,5 3,4 74,6 Кочани 8,0 3,2 77,7 Кичево 6,6 2,6 80,3 206 Прилеп 3,6 1,4 81,8 Охрид 3,0 1,2 82,9 Гостивар 2,8 1,1 84,1 Илинден 2,7 1,1 85,1 Струмица 2,5 1,0 86,1 Струга 2,3 0,9 87,0 Арачиново 1,9 0,8 87,8 Извор: Технички документ за загадување на воздухот, пресметки на персоналот 1 – Скопје ги вклучува општините Центар, Гази Баба, Аеродром, Чаир, Кисела Вода, Бутел, Шуто Оризари, Карпош, Ѓорче Петров и Сарај. Поле за добри практики 12. Подобрување на квалитетот на воздухот во Виена и Мексико сити Според постојното законодавство на ЕУ, локалните власти треба да го намалат загадувањето на воздухот и да се придржуваат на максималните вредности на квалитетот на воздухот за повеќе загадувачи. Поради тоа, Виена усвои промена на начинот на јавниот превоз кој опфаќа метро, трамвајски и автобуски линии. Возниот парк се состои од над 500 трамвајски вагони и 500 автобуси и е оптимизиран и проширен низ годините. Возниот парк од градски автобуси целосно работи на мотори на течен нафтен гас, најчесто опремени и со дополнителни системи за филтрирање. Постојниот фокус е на метро линиите U1 и U2 како и на новата главна станица. Градот планира да продолжи со проширувањето на просторите за „паркирање и возење“ кои во моментов се 30.000. И Мексико сити направи одлучни напори за намалување на емисиите на возилата што претставуваат најголем извор на загадување во градот кој во 1992 година од Обединетите нации беше прогласен за најзагадено урбано подрачје во светот. Се проценува дека околу 1.000 смртни случаи и 35.000 хоспитализации годишно се предизвикани од опасниот квалитет на воздухот. Слично како и Скопје, термалната инверзија над Мексико сити држеше покривач од валкан воздух, особено во зимските месеци. Сепак, градот на другите брзо растечки градови во светот има да им понуди многу практични лекции. Присуството на олово во воздухот од 1990 година се намали за 90 проценти. Ситните честички се намалија за 70 проценти. И јаглеродниот моноксид и другите загадувачи беа драстично намалени. Подобрувањето може да му се припише на мулти – пролонгираниот пристап и одлучните напори на градските: i) Индустриски и електроенергетски сектори: рафинериите и фабриките беа затворени или преместени; мазутот беше заменет со природен гас; ii) Јавен превоз: Метробусот со ниски емисии, хибридните автобуси и системот на приградски возови ќе бидат проширени за да заменат стотици илјади возила; iii) Емисии од автомобили: Со програмата „ден без автомобил“ (или„ Hoy No Circula“), постарите возила што загадуваат повеќе еден ден во неделата се држат надвор од патиштата. Постарите возила што не ги задоволуваат стандардите за емисиите се предмет и на еколошка вонредна програма која им забранува пристап на улиците во денови кога измерените вредности на загадувањето се високи. Исто така, од производителите на автомобили во Мексико се бара да стават катализатори на автомобилските мотори и сите дизел возила се бара да се опремат со филтер што е еднаков на каталитички конвертор. Извори: European Environmental Bureau and Friends of the Earth Germany website. The City Ranking Project of Soot- Free-For-the-Climate. Accessed on November 26, 2013: http://sootfreecities.eu/city O'Connor, Anne-Marie. 2010. "Mexico City drastically reduced air pollutants since 1990s." Washington Post, April 1, 2010. 207 4. ПРЕПОРАКИ 259. Анализата спроведена за ова поглавје утврди многу извори на загадување на воздухот и треба да се постават приоритетни активности кои се насочени кон намалување на загадувањето од овие извори. Овие активности подразбираат користење на модерна опрема во феролегурите и обоената металска индустрија, инсталации на опрема за намалување на загадувањето и замена на горивото за производство на топлинска и електрична енергија, инсталирање на колектори за прав и текстилни филтри за асфалтните бази, како и користење на нови модерни апарати за готвење во домаќинствата. Дополнително, треба значително да се подобрат регулативите кои се однесуваат на загадувањето на воздухот. 260. Активности во приоритетните сектори. Намалување во загадувањето од феролегури и во производството во обоената металургија е приоритет, бидејќи опфаќа голем дел од севкупното загадување. Тоа може да се намали со користење на модерна опрема. На пример, во најголемиот загадувач Југохром Ферроаллојс, емисиите може да се намалат до 80 проценти преку такви мерки како што се прочистувачи со ниска потрошувачка, затворени печки и затворена транспортна трака за производот во систем на конвеер. 261. Во енергетскиот сектор, како одговор на новите ЕУ директиви182 кои ги регулираат емисиите на партикулатната материја кои влегуваат на сила во 2016 година, големите снабдувачи со топлинска и електрична енергија мора да вложат нови инвестиции за да ги намалат емисиите од постојните извори и да се префрлат на природен гас. Емисиите од јавното производство на електрична и топлинска енергија може да се редуцираат до 80 проценти преку инсталацијата на опрема за намалување на загадувањето и промена на горивото. Примарниот извор за гориво во Република Македонија е лигнит кој е со висок степен на емисии. Од друга страна пак, застарената опрема во постројките ја влошува состојбата. 262. Во патниот сектор, инсталациите на собирачи на прав и текстилните филтри во асфалтните бази се суштински во редуцирањето на емисиите. Најзначајниот извор на емисии во патниот сектор доаѓа од асфалтните бази. Насобраната прашина, испарливите органски соединенија и аеросол од течностите исто така се испуштаат од опремата за транспортирање, класифицирање и мешање. Вентилираните емисии од овие погони може да се контролираат со опрема која може да биде мноштво од апарати од суви механички колектори до прочистувачи 182 2001/80/EC 208 или текстилни колектори. Многу од овие технолошки решенија може да ги намалат емисиите од над 90 проценти183. 263. Во секторот на домаќинствата, треба да се користат нови модерни апарати за готвење за да ги заменат тековно неефикасните. Тие работат на гориво како на пример концентрирани дрвени пелети, може да достигнат 80-90 проценти ефикасност и се поврзани со слаби емисии на јаглерод моноксид, испарливи органски соединенија, цврсти честички и други штетни загадувачи на воздухот. Овие трошоци за инвестиција на апаратите за готвење (шпоретите) треба да се субвенционираат преку владини програми насочени кон намалување на емисиите. 264. Активности на ниво на креирање на политики. Програмите за намалување на емисиите во воздухот во Република Македонија треба да опфатат и цврсти честички. Во моментов постојните програми 184 се фокусираат на сулфурни оксиди, моно-азотни оксиди, амонијак и испарливи органиски соединенија, меѓутоа не и на партикулатна материја т.е цврстите честички. 265. Процесот на добивање на еколошките дозволи треба да се скрати. Индустриските постојки се обврзани да воведат мерки за намалување на емисиите во сите еколошки медиуми (со помош на дозвола за Интегрирано спречување и контрола на загадувањето (ИСКЗ) 185, преку воведување на најдобрите расположливи техники, ефикасна употреба на ресурсите, употреба на горива со подобар квалитет и извори на обновлива енергија, воведување на филтри и инсталирање на системи за намалување на загадувањето). Меѓутоа, земајќи го предвид фактот за времето потребно на компаниите да инвестираат во еколошката заштита, недостатокот на експертиза во најдобрите расположливи техники, имплементацијата како и времетраењето на процесот на издавање на дозвола (на пример до една година), статусот на фактичкото издавање, станува проблем. 266. За да се помогне во забрзување на инвестициите во еколошката заштита, Република Македонија треба да истражува употреба на економски инструменти за да го мотивира намалувањето на емисии. Особено, во соработка со финансискиот сектор, Владата може да понуди форми на финансирање кои може да се достапни за претпријатијата со добро развиени 183 European Monitoring and Evaluation Programme/European Environment Agency (EMEP/EEA). 2009. Emission Inventory Guidebook 2009: Technical Guidance to Prepare National Emission Inventories. Copenhagen: EMEP/EEA. 184 Најскорешни се: (1) Министерство за животна средина и просторно планирање на Република Македонија. 2012. Национална програма за постепено намалување на емисиите на одредени загадувачки материи на ниво на Република Македонија. Скопје и (2) Министерство за животна средина и просторно планирање на Република Македонија. 2012. Национален план за заштита на амбиентниот воздух. Скопје. 185 Во 2010 година, ИСКЗ Директивата беше заменета со Директивата за индустриски емисии (ДИЕ) (2010/75/EU). 209 планови за подобро управување со животната средина. На ниво на домаќинства, слична мотивација може да се понуди за унапредување на енергетската ефикасност. Владините приходи генерирани од имплементацијата на начелото на “загадувачот плаќа” (за оние компании кои плаќаат глоба или пенали за нивната несообразност со одреден стандард) може да се искористат во финансирањето на овие активности на еколошки инвестиции. 267. Владата треба да продолжи со финансиската поддршка за да ги одржи и да ги прошири надлежностите за следење на квалитетот на воздухот на МЖСПП и да ги зајакне капацитетите и во новите области, како на пример студиите за наведување на извор. Република Македонија има напредок во развивањето на системи за следење и евалуација на квалитетот на воздухот. 268. На ниво на политики и стратегии, здравствените последици треба да се интегрираат во урбано планирање, енергетика и транспорт186. Просторното планирање кое го ограничува урбаното ширење и го намалува товарот врз транспортот и патиштата ќе помогне во избегнувањето на загадување. Попристапен јавен транспорт кој го намалува бројот на автомобили на патиштата ќе ја постигне истата цел. Почиста мешавина во енергетскиот сектор, исто така ќе значи и намалено загадување. 269. Во секторот на јавно здравје, исто така постои потреба за спроведување на повеќе проценки околу здравствените последици и поддршка во проширување на техничкиот и човечкиот капацитет за истражување на поврзаноста помеѓу животната средина/екологија и здравјето во Институтот за јавно здравје. Понатамошните истражувања околу поврзаноста на еколошкиот квалитет и јавното здравје се нужни за обезбедување на докази дека одредени економски активности влијаат врз популацијата. Конкретните здравствени проценки во областа на квалитетот на воздухот треба да бидат дел од редовното следење на Институтот за јавно здравје и на останатите здравствени организации. Првиот чекор треба да биде градење на капацитети во овие институции (на пример во епидемиологија) и потоа планирање на стратешки студии кои би ги обработувале и покриле некои од најголемите јазови во познавањата на Република Македонија (на пример студии за ефектот од загадување со партикулатна материја, т.е. цврсти честички). Ваквиот пристап ќе им помогне на стручњаците од Република Македонија да ги базираат своите резултати на конкретни примери од популацијата, наместо да се потпираат на меѓународни студии за да ги образложат и поддржат нивните експертски тврдења. 186 Види поглавја: енергетика, транспорт и урбани прашања 210 Загадување Енергија на воздух Води Транспорт Енергетска побарувачка Земјоделство Урбани прашања Социјална димензија и реакција од заедницата Макроекономск а анализа и моделирање ПОГЛАВЈЕ 11. КАКО ТРЕБА ДА СЕ ТРЕТИРААТ СОЦИЈАЛНИТЕ ДИМЕНЗИИ? 1. РЕЗИМЕ НА ПОГЛАВЈЕТО 270. Социјално инклузивниот зелен раст треба да ги опфати и карактеристиките како и перцепциите на различните социјални групи за да го максимизира вклучувањето на сите аспекти од општеството во позелена економија. Учеството на популацијата во креирањето на стратегиите за зелен раст ќе помогне во зголемувањето на свеста околу климатските промени и во градењето на флексибилност на ниво на заедница при усвојувањето на мерките за зелен развој. Република Македонија се карактеризира со голем социјален диспаритет, ситуација која особено го отежнува постигнувањето на толку важната социјална инклузија. Нееднаквоста го комплицира креирањето и имплементацијата на политиките за зелен развој, додека пак социјалната инклузија може да помогне во ублажувањето на овие компликации. Како треба да се третираат социјалните димензии? 271. Ова поглавје ги опишува исходите на пилот примената на партиципативната методологија насочена кон социјалната инклузија при изготвувањето и спроведувањето на 211 зелениот развој. Оваа методологија – Развој на партиципативно сценарио (РПС)187 – се предлага од страна на Владата како важна и корисна алатка за донесување на одлуки кога станува збор за зелениот развој. Пилотирањето на РПС беше насочено кон развивање и тестирање на соодветен партиципативен пристап кон носењето на одлуките околу зелениот развој во Република Македонија. На работилниците со локалните и регионалните партнери се дискутираа главните предизвици на зелениот раст и сценаријата на потенцијален развој како и опциите на политики за транзиција кон зелен раст и развој. 272. Пилотирањето обезбеди докази дека РПС пристапот е вредна алатка за партиципативно носење на одлуки. За време на дискусиите во текот на работилниците се слушнаа информации за нивото на свесност за самиот концепт на зелен развој, потенцијалниот ефект врз ранливите групи вклучително и фармерите и социјално маргинализираните групи како и потребата за зајакнување на мрежите на социјална заштита, потенцијалниот ефект врз вработувањето и потребата од програми насочени кон креирање на нови вештини и знаење за прилагодување кон новите услови, како и потреба од подобрен локален капацитет за планирање и имплементација на стратегиите за зелен раст. 2. ПРЕДИЗВИЦИ ЗА ПОЗЕЛЕН РАСТ Преглед 273. Учеството на популацијата во креирањето на стратегии за зелен раст е клучно за успехот на нивната имплементација. Партиципативниот процес помага во зголемување на свесноста за климатските промени и во градење на флексибилност при усвојувањето на мерките за зелен развој. Социјалната инклузија во контекст на креирање и имплементација на зелените политики ќе помогне во поддршката на еднакви исходи, подобрено управување, подобро носење на одлуки и ефикасен институционален развој. Зелените политики, кога ќе се имплементираат ќе влијаат врз различните социјални групи на различни начини, и важно е да се предвиди ефектот за да се обезбеди сигурност дека сите делови на општеството ќе имаат придобивка од зелениот раст на еднаков начин и ранливите групи ќе бидат заштитени во процесот на економското преструктурирање. Исто така, важно е да се сфатат и перцепциите и вербалното однесување на населението во поглед на политиките за зелен раст и да се искористат во креирањето и имплементацијата на политиките. Ова ќе опфати и креирање на политики кои се специфични за региони, активности на масовните медиуми и информативни кампањи. Дополнително, Република Македонија има значителни разлики во економските, социјалните и културните карактеристики 187 Развој на партиципативно сценарио (РПС) е метод на социјална проценка кој се применува за да се испита потенцијалната реакција на различните групи на чинители, на збир на опции на политики за да се издвојат оние кои би добиле поддршка од јавноста. РПС се изготви од Светска банка (види Bizikova, Livia, Samantha Boardley, and Simon Mead. 2010. "Participatory Scenario Development Approaches for Identifying Pro- Poor Adaptation Options." Development and Climate Change. World Bank Discussion Paper 18. Washington, DC: World Bank.). 212 по регион и во урбаните и руралните области. Овие различности треба да се отсликаат во македонската стратегија за зелен раст. Политиките на социјална инклузија ќе помогнат во препознавањето и преточувањето на овие разлики. Партиципативните пристапи во многу земји се покажаа како ефикасни и направија разлика во спроведувањето на зелените политики (види поле за добри практики 12 за пример од Индија). Поле за добри практики 13. Партиципативниот пристап помага глобалните еколошки решенија да се поврзат со локалниот развој во Индија Партиципативните методи се покажаа ефикасни кога во дизајнирањето на програми на ниво на земја или на ниво на регион треба да се земат предвид локалните специфичности. Некои методи се и корисни инструменти за зајакнување на поддршката за реформите кај граѓаните и за максимизирање на придобивките од реформите за населението. Во Андра Прадеж, властите се соочија со тешка задача да дизајнираат ефективна стратегија за прилагодување на ниво на држава за да се намали влијанието на сè поголемите суши врз земјоделството. Предизвикот беше дека ефектите од сушите се разликуваа од еден дел на државата до друг поради варијациите на локалните климатски и земјишни карактеристики, пристапот до пазарите и достапноста на вода за наводнување. Партиципативните методи помогнаа интервенциите да се прилагодат на локалните разлики. Пилот иницијативата за прилагодување на сушите во Андра Прадеж избра заедници кои претставуваа различни предизвици (на пример земја со слабо наводнување, заеднички имот, оштетена површински слој на почвата) и спроведен партиципативни консултации со членовите на заедницата за да ги утврди ранливостите и да најде начини за справување со нив. Беа направени и анализирани група матрици каде се класифицираа двигателите на ранливоста, влијанието на климатските промени и потенцијалните одговори. Матриците се користеа да се определат оптималните интервенции за секоја заедница. Потоа, наодите се користеа во стратегија на ниво на држава и беше одлучено проектот да се прошири на поголемо подрачје. Извор: World Bank. 2011. Social Resilience and Climate Change: Operational Toolkit. Washington, DC: World Bank. 274. Ова поглавје ги опишува исходите од пилот примената на методологијата насочена кон креирање и имплементација на зелен раст кој ќе биде социјално сеопфатен. Оваа методологија- Развој на партиципативно сценарио (РПС)188 – се предлага од Владата за да се користи како еден од инструментите за носење на одлуки за зелениот раст. Пилотот беше креиран189 за да се испита одржливоста на РПС пристапот при дискутирање на политиките на зелениот раст и опциите за политики, со голем број на засегнати фактори, за да се увиди кои групи се опфатени со климатските промени и мерките на зелен развој, како истите гледаат на тие промени, кои активности сакаат да ги преземат за да го прилагодат сопственото живеење и 188 Исто. 189 Пилот РПС во Македонија се изготви од студијата Зелен раст од проектниот тим на Институтот за истражување на земјоделска економија (LEI), дел од Универзитетот и истражувачки центар Вегенинген во Холандија, во тесна соработка со македонскиот партнер Тера Консалтинг и НВОата од Македонија . 213 работните услови на изменетите околности, и кои активности се очекува да ги преземат локалната и централната власт. Предизвици на социјалната инклузија во контекстот на зеленот раст 275. Социјално инклузивниот зелен раст вклучува објективни карактеристики и перцепции на различни социјални групи во креирањето на зелените политики, со цел да се максимизираат придобивките во сите аспекти на општеството од зелената економија. Социјалните групи се разликуваат во поглед на примања и вработување, знаења и вештини, возраст и род, урбана и рурална локација и други карактеристики. Предизвикот во креирање на социјално инклузивна стратегија за зелен раст е разбирањето и вградувањето на релевантните погледи и однесувањата и реакциите на сите различни групи во една таква стратегија за зелен раст. 276. Република Македонија се карактеризира со голем социјален диспаритет, ситуација која особено го отежнува постигнувањето на социјалната инклузија, и многу поважна отколку во поправедните општества, бидејќи нееднаквоста го комплицира креирањето на политиките на зелен раст, додека пак социјалната инклузија може да помогне во намалувањето на ваквите компликации. Разликите во Република Македонија го вклучуваат и коефициентот Џини190 кој е највисок во Европа, и се наоѓа на 44 проценти,191 и кој постепено се зголемувал од 28 проценти во 1998 година, втората највисока вредност (после Косово) ја отсликува стапката на невработеност од 35 проценти192 и 54 проценти помеѓу младите лица193, 3,8 пати над нивото на ЕУ,194 потоа најголем јаз во примањата и квалитетот на живот помеѓу урбаните и руралните заедници,195 значителна етничка нееднаквост, регионална нееднаквост и други различности. Дваесет и седум проценти од домаќинствата во земјата живеат под линијата на сиромаштија 196 и по глава, БДП е еден од најниските во Европа, на 5.058 долари. (Слика 11.1, Слика 11.2, Табела 11.1). 277. Создавање на вработување е клучно за социјално сеопфатен зелен раст. Високите стапки на невработеност може да присилат многу Македонци да се отселат и бараат работа во странство, а стапките на иселување се особено високи во руралните области во североисточните, вардарските и југозападните региони. Тековните напори за креирање на поодржливо 190 Коефициентот Џини е еден од индикаторите за прилагодувачкиот капацитет на едно општество кон климатските промени и е дел од индексот на ранливост на климатските промени. Колку е повисока нееднаквоста (и Џини), толку е понизок адаптивниот капацитет и поранлива е земјата на последиците од климатските промени (види ги анализите при утврдување одредници од Поглавје 1). 191 Технички извештај за социјалниот сектор 192 Исто. 193 Исто. 194 Види исто така и дискусијата за невработеност во макроекономското поглавје (Поглавје 12) 195 Овие прашања исто така се обработени во земјоделското поглавје (Поглавје 5) и во урбаното поглавје (Поглавје 8). 196 Технички извештај за социјалниот сектор 214 земјоделство може да креираат нови работни места, меѓутоа за да се намали невработеноста, мора да се креира мотивација за работодавачите да вработуваат повеќе работници. Треба да се отстранат можните институционални бариери на пазарот на работна сила, како на пример условите во кои се дава предност за вработување на членовите на синдикатот (closed-shop). Слика 11.1. Расте јазот во животниот стандард помеѓу урбаните и руралните средини Процент од населението што живее под линијата на сиромаштија: урбано и рурално oд популацијата Рурално население под линијата на сиромаштија Урбано население под линијата на сиромаштија Извор: Технички извештај за социјалниот сектор Табела 11.1. Можностите за вработување во одредени региони се многу оскудни Учество и стапка на невработеност по региони, 2008 година Работоспособно Република Вардарск Југозапа Југоисто Пелагони Североист население (15 Исток Полог Скопје Македони и дел д к ја ок години и ја постари) Број на лица 1.633.341 122.138 152.50 176.191 141.859 195.363 234.36 137.773 473.14 4 5 8 Стапка на 56,3 57,9 59,2 55,5 70,5 63,6 43,9 59,5 53,1 учество Стапка на 33,8 43,6 20,0 39,3 11,7 34,5 26,4 58,0 37,3 невработеност 215 Слика 11.2. Регионалните разлики во вработувањето се високи Население во работната сила и невработени лица, 2008 година >60.0 55.1 - 60.0 50.1 - 55.0 Извор: Технички извештај за социјалниот сектор 278. Преодот кон зелена економија бара едуцирано општество способно да стекнува нови компетенции и вештини. Стекнувањето на образование во Република Македонија се подобри во последно време, помеѓу 18 и 24 годишна возраст, процентот на учениците кои го напуштаат образованието до ниво на пониски класови на средно училиште се намали од 31 проценти во 2000 година до 20 проценти во 2008 година.197 Ова ниво е споредливо со просекот во ЕУ, кој е 15 проценти. Квалитетот на образованието бара унапредување. Меѓутоа, со уделот од 3 проценти во БДП, расходите во јавното образование во Република Македонија се мали. 279. Зелениот раст претставува конкретен предизвик за урбаните области. Република Македонија е високо урбанизирана земја, со 68 проценти од населението кое живее во градовите, со силен урбан раст, особено во Скопје кој веќе сместува повеќе од четвртина од вкупната популација во државата, и кој расте со над 3 проценти секоја година. Урбанизацијата во голема мера ја зазема формата на непланирано урбано ширење, кое неизбежно ги зголемува и трошоците на инфраструктурните услуги, како на пример вода, струја, транспорт, одвод и 197 Државен завод за статистика на Република Македонија (2010). Регионите во Република Македонија 2009 216 отстранување на отпад. Скопје ги доживува поголемиот дел од проблемите на урбаниот развој заради високиот и непланиран раст и ширење. 3. МЕТОДОЛОГИЈА И ГЛАВНИ НАОДИ Методологија 280. Пилот- пристапот на Развој на партиципативно сценарио (РПС) 198 се стреми кон развивање и тестирање на соодветен партиципативен пристап кон носење на одлуки за зелен раст во Република Македонија. Работилниците со локални и регионални партнери дискутираа за главните предизвици на зелениот раст и потенцијалните сценарија за развој и опции за политики за премин кон зелен развој. Претставници од различни локални и регионални организации и социјални групи учествуваа на работилниците вклучително и општинските власти, јавните организации, приватните трговци и претставниците од индустријата, бизнис- асоцијациите, социјалните и културните организации, организациите за развој и истражување од земјата и странство. Учесниците ги изразија своите мислења за две сценарија во развојот на зелен раст во Република Македонија: Сценарио Доколку се продолжи како и досега, и Зелен раст, последниов согласно политиките на ЕУ 2020. Сценаријата се хипотетички и ги претставуваат различните патеки за иднината, со различни цели и мерки на политики користени како почетни точки за дискусија на работилниците и со илустрирање на политиките на зелен раст на учесниците за време на работилниците (Види Поле 11.1). 281. Проектниот тим организираше четири РПС работилници. Работилниците за РПС се одвиваа во август и септември 2012 година во Пробиштип, Илинден и Гостивар (види ги локациите во Слика 11.3). Националната заклучна работилница се одржа во Скопје во ноември 2012 година. Времетраењето на работилницата беше околу шест часа. Редоследот на активностите и методите беа прилагодени на темите на соодветните работилници (преглед на темите е претставен во Табела 11.2). Работилниците беа составени од четири последователни чекори: (i) Чекор 1. Известување на учесниците за климатските промени и зелениот раст. Проектниот тим ги претстави главните аспекти на климатските промени и зелениот раст пред учесниците на две различни сценарија, кои се објаснети подолу. Разликите помеѓу двете сценарија беа илустрирани со графикони, хронолошки приказ и во ланец на последици. 198 Развојот на партиципативно сценарио (РПС) е метода за социјална проценка што се применува за да се тестира потенцијалната реакција на различните групи чинители на група опции на политиките за да се утврдат оние што би можеле да добијат поддршка од јавноста. РПС е развиен од Светска банка (види Bizikova, Livia, Samantha Boardley, and Simon Mead. 2010. "Participatory Scenario Development Approaches for Identifying Pro-Poor Adaptation Options." Development and Climate Change. World Bank Discussion Paper 18. Washington, DC: World Bank.). 217 (ii) Чекор 2. Определување на (социјалниот) ефект од климатските промени и зелениот раст. Сценаријата, објаснети на национално ниво, беа понатаму истражувани од учесниците за последиците во нивниот регион, со хронолошки приказ за можни социјални, економски и еколошки движења, под различни претпоставки и мапирање на умот за утврдување на социјалните групи кои ќе бидат зафатени од овие движења. Овој дел од работилницата се состоеше од една или две сесии во кои учесниците заеднички работеа во групи од по шест луѓе, после која вежба следеше сесија на пленарни коментари. (iii) Чекор 3. Истражување на решенија за негативните ефекти од климатските промени и мерките на зелен раст. По пленарните коментари, со цел да се приоретизираат негативните ефекти од климатските промени и мерките на зелен раст за конкретните групи во регионот, учесниците се вратија да работат во мали групи за да ги утврдат можните решенија. Бурата на идеи и мапирањето на умот беа алатките кои се користеа во оваа сесија. (iv) Чекор 4. Проценка на остварливоста на предложените опции и препораки. Во пленарна средба, по подготовката и работата во групи, учесниците ја разговараа остварливоста на различните опции предложени за подобрување на ситуацијата во регионот. Беа користени методи за рангирање за да се утврдат проблемите и да се предложат решенија. Еден од методите беше и рангирање и бодирање на можните решенија во комбинирани трошоци и скала на комплексност како што е прикажано на сликата 11.4. Проблемите со поставување на приоритети и решенија беа интегрирани во препораки во краток и среден рок за Владата и тоа на различни нивоа. Работилниците беа подготвени од проектен тим и од бројни олеснувачи обучени за давање поддршка на работните групи. 218 Поле 11.1. Резиме на сценарија користени за време на работилниците за РПС A. Сценарио Доколку се продолжи како и досега Во сценариото Доколку се продолжи како и досега , се предвидува развоен пат во кој не се преземаат нови (и значителни) политики и мерки за зелен раст ниту пак се преземаат мерки за прилагодување кон климатските промени. Накратко, ова сценарио ги опфаќа следниве движења:  Моменталните движења на секторите се линеарно продолжени и во иднина;  Вклучени се очекуваните егзогени предизвици како што се климатските промени, енергетската побарувачка и демографијата;  Освен оние кои се на сила, не се предвидуваат или опфаќаат нови политики;  Инвестициите за обнова или замена во енергетскиот сектор, во градежништвото и транспортот, исклучиво се базираат на конвенционалната технологија;  Не се предвидуваат конкретни зелени инвестиции;  Во пристапувањето кон ЕУ не се очекуваат дополнителни барања за политики за Република Македонија. Б. Сценарио Зелен раст Концептот на Зелен раст се стреми кон долгорочен економски развој без влошување на климатските промени, без еколошка деградација и неодржливо користење на природните ресурси. Стратегијата за зелен раст се стреми кон прилагодување кон променливата клима, намалување на емисиите од стакленичките гасови и друго загадување, со промовирање на ефикасно користење на природните ресурси, и зачувување на диверзитетот, а во исто време преку промоција на зелени иновации и работни места, т.е. обработка на агро-сировинскиот материјал за био-гориво, фармацевтски препарати, текстил и нови биомедицински материјали. Сценариото на Зелен раст претпоставува дека Република Македонија ќе влезе во Европската Унија и ќе ја имплементира стратегијата за зелен раст на ЕУ како што е опишано во Европа 2020. Приоритетите во оваа стратегија се следниве: a. Паметен раст: унапредување на успешноста во образованието, истражувањето и иновациите како и дигиталното општество. b. Одржлив раст: градење на поконкурентна економија со ниско ниво на јаглерод, заштита на животната средина, развој на нови зелени технологии и производствени методи, подобрување на деловната клима и помош на консументите да донесат одлуки кои се базираат на доволна информираност. в. Сеопфатен раст: создавање на економија со висок степен на вработување, осигурување економска, социјална и територијална кохезија, креирање на повеќе и подобри работни места и модернизирање на пазарите на труд и системите на социјална помош. Сценариото на Зелен раст опфаќа големи инвестиции во “позелена” економија. Инвестициите во социјалниот модул не се квантитативни туку само се опишуваат во квалитативни услови. 219 Табела 11.2. Преглед на главните еколошки, економски и социјални димензии по сектор/ тема Теми на работилниците Димензии Еколошки димензии Економски димензии Социјални димензии Сектори Земјоделст Неефикасно користење на Многу мали фарми Возрасна структура во водата Фрагментирани фарми Сиромаштија Ерозија Заостанување на Здравствени проблеми Намалување на приносите инвестициите (вклучително Социјални/ етнички тензии Загадување на почва и и системите за вода наводнување) Опаѓање на Неефикасно користење на биодиверзитетот земјиштето Емисии на стакленички Низок приход гасови Скриена невработеност Енергетика Емисии на стакленички Застарени енергетски Зависност од субвенции гасови постројки Загадување на воздухот Неефикасна употреба на Уништување на пределите со ресурсите површински копови Цените на енергијата не се управувани од пазарот Транспорт Загадување на воздухот Намалување на јавниот Намалување на пристап до Емисии од стакленички транспорт транспорт гасови Зголемување на приватниот Зголемување на изолацијата на транспорт (автомобили) групите со ниски примања Здравствени проблеми Урбани Недостаток на вода Високи трошоци на Здравствени проблеми прашања Недостаток на пречистителни управување со цврстиот отпад Социјални/ етнички тензии станици Високи трошоци за Неефикасни санитарни инфраструктура услуги Урбана распространетост/ ширење Главни наоди 282. Пилотирањето демонстрираше дека РПС пристапот е вредна алатка за партиципативно носење на одлуки. Ако се користи како дел од креирањето на стратегијата за зелен раст, ќе ја зголеми одржливоста на мерките за зелен раст преку давање на алатка за консултативен процес со чинителите во раните фази на процесот, и со зголемување на свесноста за климатските промени. 283. Исходите од дискусиите за време на работилницата покажуваат каков вид на сознанија нуди РПС пристапот. Пилот исходите не може да се искористат за да се донесат заклучоци околу 220 перцепциите на популацијата за прашањата врзани за зелениот раст, затоа што пилотот, кој се искористи за да се испита методологијата, не опфаќаше доволно широк репрезентативен примерок од македонската популација и следствено исходите не се репрезентативни за целата земја ниту пак за некој нејзин дел. Слика 11.3. Република Македонија е земја со големи еколошки, економски и социјални проблеми Жаришта утврдени за време на воведните работилници и локацијата на работилниците за РПС Земјоделств о Енергетика Транспорт Индустрија Урбани области Рурални области Биодиверзи тет Еколошки жаришта Економски Социјални Најдобри места за жаришта жаришта живеење Извор: Технички извештај за социјалниот сектор. 284. Дискусиите за време на работилниците даваа информации за нивото на свесност за концептот на зелен раст, потенцијалниот ефект врз ранливите групи вклучително и фармерите и социјално маргинализираните групи како што се невработените, лицата со посебни потреби, децата, руралните жени и фармерите, и потребата од стратегии за социјална заштита, потенцијалниот ефект врз вработувањето и потребата од програми насочени кон креирање на нови вештини и знаење за прилагодување кон новите услови, и барањата за локален капацитет за планирање и имплементација на стратегиите за зелен раст. 285. Учесниците на работилниците утврдија долг список на можни мерки за сеопфатен зелен раст, и ги рангираа на дво-димензионална скала по комплексност и трошоци. Во Слика 11.4 е претставена селекција на мерки на зелен раст во дијаграм со четири полиња на сооднос помеѓу 221 комплексност и трошоци, во кој најлесната и најевтината категорија на мерки може веднаш да почне да се реализира, како на пример одење пеш и возење велосипед наместо возење на автомобил, гасење на светлото, рециклирање на отпадот и рационално користење на водата. Втората категорија на мерки е лесна за имплементација, меѓутоа бара инвестиции. Оваа категорија вклучува термална изолација на згради, инсталирање на панели за соларна енергија и системи за наводнување капка по капка. Третата категорија на мерки е тешка за имплементација и скапа. Примерите се соларни и ветерни електрани, електричен транспорт, постројки за собирање на отпад и негово рециклирање, и сметишта (депонии) за отпад. Четвртата категорија се најкомплексните и оние за кои треба најмногу време: ревизија на образовниот систем, ново и прилагодено законодавство и спроведување на законите се нештата кои се потребни, и во најбројни случаи се најсложени и најдолготрајни. Слика 11.4. Примери за мерки на зелен раст, поделени во категории на комплексност и трошоци за имплементација од страна на учесниците на работилниците Најскапите, потреба од финансиска поддршка Иновации во зелена технологија Искористување на соларни обновливи Хибридни/ електрични возила (јавни/ извори на енергија приватни) Термална изолација на згради Хидро- и геотермални електрани Системи за наводнување и одводнување во Нови резервоари на вода Тешки за имплементација Лесни за имплементација земјоделството Пречистителни станици за отпадни Зголемување на нивото на услуги во јавен води транспорт Системи за греење на гас Шеми на рано пензионирање за да се Јавно- приватно партнерство во јавниот обезбедат работни места за млади луѓе сервис и зелената индустрија Стручна обука во новите технологии Ревизија на образовниот систем Образование и обука за фармерите Измена на законодавството Кампањи за подигнување на свеста за Спроведување на законодавството климатските промени, средината и зелениот раст, вклучувајќи и штедење на енергија и рециклирање на отпад Најевтините, нема потреба за финансиска поддршка 222 4. ПРЕПОРАКИ 286. Пилотираниот пристап на развој на партиципативно сценарио се покажа како вредна алатка за партиципативно носење на одлуки. Може да даде информации за нивото на свесност и разбирање на концептот на зелен раст, потенцијалното влијание на ранливите групи, потенцијалниот ефект врз вработувањето и потребата од програми насочени кон креирање на нови вештини и знаење за адаптирање кон новите услови, нови видувања за како да се зајакнат мрежите на социјалната заштита, и потребата за подобрување на локалниот капацитет за планирање и имплементација на стратегиите за зелен раст. 287. РПС треба да се применува од почетокот и во сите други фази на процесот на носење на одлуки за да се осигура целосно интегрирање на придонесот на чинителите во стратегијата на Зелен раст и да се максимизира нивото на свесност на популацијата за мерките на Зелен раст. 288. Исходот од работилниците на РПС Зелен раст може да се искористи не само во поддршка на креирање на стратегија за зелен раст, туку и за информирање на централните структури во носењето на одлуките во сите сектори, опфатени со дискусиите за време на работилниците, како што се води, земјоделство, енергетика, транспорт, и урбаната област. Тие исто така може да обезбедат релевантни информации за социјалните сектори, особено за образованието и за социјалната заштита. За да се искористат дискусиите на работилниците во полн капацитет за секторите, претставниците од секторите треба да се консултираат во подготовката на инструментите од дискусијата на работилниците и да се охрабрат да додадат прашања и теми важни за нивната работа. Овој пристап исто може да обезбеди мотивација за владините чинители целосно да се вклучат во креирањето на стратегијата за Зелен раст. 289. Исходите од работилниците треба да се анализираат од аспект на локацијата на која се одржувале, застапеноста на различни социјални групи (по образование, возраст, род, приходи, професионално здружување) во секоја работилница и времето на одржување на работилницата во однос на крупни настани кои се релевантни за темите на дискусија на работилниците. Потоа, исходите треба да се искористат на локално како и на централно ниво, и да се толкуваат со подобрен увид во работите. Исходите треба да се споредат низ работилниците за да се заклучи кое мислење е типично за земјата и што би било репрезентативно за одредени социјални групи и локации. Привремениот ефект на крупните настани и нивното дискутирање во масовните медиуми може да се издвои од стабилното јавно мислење. 223 Загадување Енергија на воздух Води Транспорт Енергетска побарувачка Земјоделство Урбани прашања Социјална димензија и реакција од заедницата Макроекономск а анализа и моделирање ПОГЛАВЈЕ 12. КАКО ИЗБОРОТ НА ЈАВНО ИНВЕСТИРАЊЕ МОЖЕ ДА ГО ПОДДРЖИ ПОЗЕЛЕНИОТ РАСТ 1. РЕЗИМЕ НА ПОГЛАВЈЕТО 290. Макроекономскиот модел претставува ’рбет во усогласувањето на секторските активности на еден постојан и ригорозен начин, и широката економска анализа се надградува директно над секторските анализи на води земјоделство, енергетика и транспорт. Моделирањето го проценува влијанието врз развојот и вработувањето на пакети на активности за зелен раст низ секторите, и го пресметува влијанието врз активностите од кој било сектор врз сите останати сектори. Додека секако постои одредено искуство во поврзувањето на мерките за олеснување на макроекономскиот модел, не се прикажа некој покорисен пристап кон активностите на прилагодување. Со здружување на секторите, Владата ќе добие потенцијално моќна алатка за да размисли кои инвестиции ќе имаат најголем поврат на средства со текот на времето, вклучително и инвестициите за спротивставувањето на климатските промени и инвестициите за намалување на емисиите од стакленичките гасови. Анализата на моделирањето има за цел на креаторите на политиките да им обезбеди информации за прашањето, „Како изборот на јавни инвестиции може да го поддржи позелениот раст?“ 291. Моделот на макроекономски можности за ублажување и прилагодување (моделот МОМА) е модел на динамична стохастична општа рамнотежа кој на иниовативен начин ги 224 опфаќа комплексните врски помеѓу политиките на климатско ублажување и прилагодување и макроекономските остварувања. Овој модел од голем обем, се надградува на напредокот направен согласно студијата од Светска банка за Полска и ниската употреба на јаглерод199 и вклучува опции на детален инженеринг за ублажување на стакленичките гасови. Мерките за прилагодување исто така беа анализирани од МОМА моделот, не само од долу нагоре (за земјоделство и води) туку исто така и економетрички, од горе надолу (за објекти со физичка инфраструктура). Сценаријата Зелено и Супер зелено, кои произлегуваат од секторната анализа, ги отсликуваат амбициозните и многу амбициозните климатски активности. Мерките на ублажување, главно во енергетиката, овозможуваат импресивни 40 проценти и 70 проценти намалување на емисиите на стакленички гасови (СГ), од почетокот на раните 2030ти години за Зеленото и Супер зеленото сценарио соодветно, измерени во однос сценариото Доколку се продолжи како и досега вклучувајќи го и влијанието на климатските промени. Имплементацијата на зелениот пакет на политики и инвестиции ќе го потисне БДП за 2,7 проценти на краток рок, меѓутоа потоа ќе го зголеми БДП за 1,5 проценти од БДП до 2050 година, додека со имплементацијата на Супер зеленото сценарио, БДП ќе се намали речиси за седум проценти на краток рок. Проценките (од долу-нагоре) на трошоците за прилагодување на секторот на води излезе дека се многу поголеми отколку (од горе надолу) трошоците за заштита на инфраструктурните објекти. Додека пак за активностите за ублажување, моделот укажува дека мерките за енергетска ефикасност најмногу ветуваат од перспектива на долгорочен раст. Интервенциите кои се предлагаат за транспортот се чини дека се многу скапи, меѓутоа има важно предупредување во ова толкување бидејќи не беа земени предвид локалните придобивки од модернизираната транспортна инфраструктура. Во Супер зелениот пакет, економските ефекти следат сличен образец, меѓутоа од поголем размер. 292. Изборот на јавни инвестиции за зелени активности може да биде воден од наодите добиени со макроекономското моделирање. Интервенциите за прилагодување се помевтини и полесно можат да се поднесат отколку мерките за ублажување, како во поглед на потребната инвестиција така и во однос на очекуваното економско влијание. Во рамките на мерките за прилагодување, јавните инвестиции за спречување на загубите во земјоделското производство се значително повисоки отколку оние за одржување на разни инфраструктурни услуги. Инвестициите во отпорност на инфраструктурата можат да се толкуваат како еден вик осигурување од ризикот дека климата што се менува ќе го измести економскиот раст на земјата во идните децении преку нарушување на инфраструктурните услуги. Од гледна точка на рентабилноста и економската успешност, пристапот на владата за ублажување би можел да биде подеднакво селективен и би требало да се фокусира прво на енергетската ефикасност. Иако странското финансирање би ги покрило краткорочните трошоци на 199 Светска Банка (2011 година), Транзиција кон економија базирана на ниско ниво на јаглерод во Полска. 225 Република Македонија за зелените политики и инвестиции, имајќи ја предвид несигурноста на пристапот до некредитно финансирање, вклучувајќи ја и достапноста на фондовите на ЕУ, домашните заштеди се најверојатниот извор на финансирање на краток рок. Ова фискално ограничување им дава приоритет на јавните инвестиции, вклучувајќи ги и зелените инвестиции кои се дури и поважни бидејќи и релативно скромните потреби за финансирање на зеленото сценарио би претставувале една четвртина до една петтина од годишниот буџет за јавни инвестиции. Конечно, оваа проценка не од бога дадена. Многу извори на несигурност и неколку методолошки прашања остануваат неодговорени при примената на модел каков што е МОМА на целата економија, заедно со пристапите на секторските анализи, за клучните прашања околу политиките на зелен раст. Владата мора да се заложи да реализира тековни анализи за земјата кои со текот на времето ќе ги усовршува, за да понуди најнови проценки во прилог на одлуките кои треба да ги донесе. Техничката помош во градењето на тие алатки заедно со една работна група која ќе има претставници и од владата и од локалните институции, ќе и овозможи на Владата да ги примени овие модели за различни прашања на политики и во иднина. 2. ПРЕДИЗВИЦИ ЗА ПОЗЕЛЕН РАСТ 293. Претходното поглавје ги претстави исходите и препораките низ осумте сектори и теми, меѓутоа презентацијата не претставува една обединета анализа. Секое поглавје за секој сектор опфати препораки за климатските активности, во поддршка на ублажувањето на емисиите од стакленичките гасови (СГ) или прилагодување кон климатските промени, како и озеленување. Владите не можат само да ги соберат на куп препораките на секторско ниво и барањата за трошоци. Треба да се распределат ограничени ресурси, и секторските проценки треба да се интегрираат до одреден степен, а препораките да се подредат по приоритети. Еден пристап до таквата интеграција е една сеопфатна анализа која ќе се стреми взаемно да ги поврзе секторските анализи. 294. На макроекономско ниво или на ниво на целата економија, моделирањето може да обезбеди интегрирање низ секторите. Моделите на општа рамнотежа воспоставуваат една кохерентна рамка за целата економија, и дозволуваат носењето на економските одлуки да биде резултат на децентрализирана оптимизација на производители и консументи. Тие симулираат функционирање на пазарна економија, вклучително и пазари на стоки, труд и капитал. Тие обезбедуваат детален преглед за како промените во економските услови се посредуваат преку цени и пазари а истовремено се почитуваат ограничувањата низ целата економија. Тие исто така обезбедуваат и квантитативно испитување за како потресите или политиките се движат низ економијата и влијаат на остварувањето и структурата. Може да се фатат динамичките процеси, што е пак важно ако временската рамка на моделирањето е долга (како на пример стапка од 40 години која се користи овде). 226 295. Со здружување на секторите, Владата ќе добие една потенцијално моќна алатка за да размисли кои инвестиции ќе имаат најголем поврат на средства со текот на времето, вклучително и инвестициите за спротивставувањето на климатските промени и инвестициите за намалување на емисиите од стакленичките гасови. Формалните релации во деталната секторна анализа, или повторливите интеракции, ќе ја зајакнат постојаноста на секторната анализа и ќе ги зацврстат гледиштата кои произлегуваат од макроекономската анализа. Макроекономското моделирање треба да обезбеди една базична економска рамка за секој од секторите како почетна точка: севкупен развој, инпути и цени, додека секторната анализа ја потврдува конзистентноста на секторските детали во сценариото на основно ниво за целата економија. Интеграцијата на секторските сознанија во макроекономскиот модел потоа овозможува подлабоки согледувања околу алтернативните сценарија. Меѓутоа, методот на интеграција не е експлицитен. Пристапите за моделирање креирани од студијата на Светска банка за Полска200 и ниската употреба на јаглерод во земјата, овозможи вклучување на опции за ублажување на инвестирањето во моделот, со што анализата “од долу нагоре” на секторите директно се вградува во рамката на општа рамнотежа. 3. МЕТОДОЛОГИЈА И ГЛАВНИ НАОДИ Методологија 296. Моделот МОМА - Модел на макроекономски можности за ублажување и прилагодување е ДСОР (динамична стохастична општа рамнотежа) тип на модел, и ги регистрира сложените врски помеѓу економските сектори и инструментите на политики. Тоа е модел на симулација и генерира условени предвидувања за идни економски движења зависно од изборите на политики. Моделот МОМА е од голем размер, динамичен, стохастичен, со општа рамнотежа, или ДСОР модел. Динамичен е, бидејќи ја регистрира патеката на економијата, не само крајната точка и дава преглед на процесот на транзиција што се појавува по економски потрес. Стохастичен е, како што економијата се менува заради различни случајни потреси, како промени во технологија, промени во релативните цени или на политиките на владите. Конечно е со општа рамнотежа и ја покрива целата економија, отсликувајќи ги меѓусекторските поврзувања. Моделот беше калибриран директно на македонските макроекономски податоци за 2008 година и опфати 12 сектори: земјоделство (вклучително и прехранбената индустрија), лесната индустрија, тешката индустрија, енергетиката и производството на топлина, ископување на лигнит, гас и преработка на нафта, градежништво, транспорт, финансии и деловни услуги, трговија, јавен сектор и други услуги. МОМА моделот е усогласен со главната современа макроекономика, и тоа: неокласична по дух (микроекономски начела, оптимизација на производителите и консументите), меѓутоа ги комбинира елементите на Вистинскиот деловен циклус (флексибилни цени, деловен 200 Jorgensen, Erika, and Leszek Kasek (2011), Transition to a Low-Emissions Economy in Poland. A Low Carbon Growth Country Study. Washington, DC: World Bank. 227 циклус заради технолошки промени) и Новите Кејнзијански теории (цени поставени во монополистичка конкуренција, пазарни фрикции, други недоследности). (Слика 12.1). 297. Моделот МОМА на иновативен начин ги опфаќа комплексните врски помеѓу политиките на климатско ублажување и прилагодување и макроекономските остварувања. Емисиите на стакленички гасови се нус производ на потрошувачката од страна на производителите на репроматеријали сектор по сектор, и финалната консумација од страна на домаќинството. Емисиите од двата извора се поврзани со потрошувачката на фосилни горива. Моделот МОМА се надградува врз напредокот кој е генериран согласно студијата за ниска употреба на јаглерод во Полска, меѓутоа има неколку нови карактеристики: подетална застапеност на меѓународната трговија на секторско ниво, механизам на полуендоген пораст врз основа на продуктивно трошење за истражување и развој, и флексибилен механизам на капитал од различен временски период (иако целосно не се спроведува поради оскудноста на податоците). Овој третман на капитал овозможува моделирање на ендогени реакции на претпријатија и домаќинства на економски потреси и исто така технолошки иновации кои ќе произлезат од енергетската и емисионата ефикасност и еластичност (на климатските промени) на нови инвестициски добра. Моделот вклучува активности за ублажување кои се однесуваат на снабдувањето со енергија, енергетска ефикасност, и мерките за транспорт и прилагодување за земјоделство , водите и инфраструктурата. 298. Микроекономските механизми во моделот овозможуваат интеграција на политиките за ублажување и прилагодување, иако во поедноставена форма. Мерките за климатските активности, без оглед дали за ублажување или прилагодување, може да се карактеризираат како такви кои однапред бараат инвестиција, а отпосле даваат корист (за опциите на ублажување, намалени операции и одржување, за опциите на прилагодување, избегнати загуби). Иницијалните трошоци имаат тенденција да го притиснат БДП, како што релативните цени на капиталните добра ја потиснуваат инвестицијата. Ниту заштедите за гориво, ниту намалените климатски штети ќе можат да ги надминат овие трошоци во краток рок. Со текот на време, економијата ќе има придобивки или од капитал кој е поефикасен кога станува збор за емисиите или поотпорен, т.е. поеластичен. Слика 12.2 дава едноставен приказ на ефектите на краток рок од инвестицијата во ублажувањето. (Види и слика 12.3). 228 Слика 12.1. Три пазари и три актери Основна поставеносто на моделот Макроекономски можниости за ублажување и прилагодување (МОМА) Јавна потрошувачка, инвестициски добра Меѓународна трговија Материјални и инвестициски добра Потрошувачка ПАЗАР НА ДОБРА Аутпут Меѓународна трговија Понуда Работна сила ПАЗАР НА Пла та ТРУД Побарувачка ДОМАЌИНСТВ Акции КОМПАНИИ Акции А Обврзниц и ПАЗАР НА Профит, дивиденди Профит, КАПИТАЛ дивиденди Обвр ЈАВЕН зниц КАПИТАЛ Трансфери ПДД и други и (надв.ефект ) даноци КДД ДДВ ЕУ фондови ВЛАДА Инструменти на климатски политики (горна граница, даноци и субвенции) Извор: Макроекономски технички документ. 229 Слика 12.2. Краткорочен ефект на инвестиција за ублажување врз БДП Главни патокази за потреси на политики Производствени фактори Помалку инвестиции од Зголемена компании и помал ФИЗИЧКИ побарувачка КАПИТАЛ и повисоки цени на инвестициск Намалување на продуктивноста и добра на РАБОТНАТА СИЛА и помалку Инвестициј вработување а во Понизок ублажувањ Намалување на производството на БДП на МАТЕРИЈАЛИ и помалку е Подобрување краток рок на енергетска материјали во употреба ефикасност и пад во цените Намалување во производство на на горива и УСЛУГИ и помалку услуги во енергија употреба Намалување на УПОТРЕБАТА НА ЕНЕРГИЈА во некои сектори и зголемување на продуктивноста води кон повратен ефект Извор: Макроекономски технички документ 299. Мерките за прилагодување исто така беа анализирани не само од долу нагоре (за земјоделство и води) туку исто така и економетриски, од горе надолу (за физичка инфраструктура). Заштитата на физичката инфраструктура од промени во врнежите или качувањето на температурите е различен вид на прилагодување отколку на пример, проширување на наводнувањето за да се намалат загубите во земјоделството. Прашањето за креаторите на политики е дали да се инвестира во зајакнување (прилагодување) на инфраструктурата денес, со тоа што поинаку ќе се гради, па да биде доволно отпорна да го одржи нивото на инфраструктурна услуга и покрај идните потреси на екстремни временски прилики. Економетриската проценка за инфраструктурните потреби која резултираше од измените во климатските услови беше реализирана за следниве сектори: електрична енергија и телекомуникации, водовод и канализација, патишта, друг транспорт, здравје и училишта, урбани области и домување. (види Поглавје 9). Овие интервенции имаат различни временски периоди за имплементација, кои опфаќаат од неколку години (за електрична енергија и води) до декади (за транспортна инфраструктура). (Слика 12.3). 300. Клучна придружна активност на развивање на моделот МОМА беше и техничката помош за да се изгради моделирачки капацитет низ целата економија во Република Македонија. Беше применет постепен, систематичен и крајно интерактивен пристап на учење со комбинација на приспособено учење и учење на далечина со користење и на техничкиот персонал 230 од Светска банка и меѓународните експерти со група на технички персонал од јавната администрација и академската фела. Се создаде модел на динамична пресметлива општа рамнотежа за Република Македонија, со интерактивен интерфејс и лесен за користење, и достапен за идни проценки и ажурирања. Техничката помош во градење на таквите алатки овозможува Владата да ги применува таквите модели врз бројни и различни прашања на политики во иднина. Слика 12.3. Моделирање на макроекономскиот ефект врз интервенцијата на “зелените” политики во секторите Дијаграм на поврзаноста со мерките на ублажување и прилагодување Инфраструктура отпорна на климатски промени Интервенции во зелените и супер зелените  Ел.енергија и телеком политики на ниво на сектори  Водовод и канализација  Патишта Пристап од  Друг транспорт Основно ниво + горе надолу  Здравство и училишни за сценарио 2050 година установи инфраструкту Сценарио на  Урбан одвод рни основно ниво + влијание на  Домување инвестиции за климатски Македонија промени 2050  Директен Секторски мерки Пристап од  Постепена потрес во Прилагодување долу нагоре приближува земјоделств  Води за ње кон ЕУ ото и  Земјоделство селектирани  Егзогени прелeвање Ублажување сектори: претпоставк и на  Енергетски енергетика, и (цени на др.области сектор транспорт,вод енергија)и  Проценки за  Енергетска и, секторски веројатни ефикасност земјоделство трендови екстремни  Транспорт појави Извор: персонал на Светска банка Главни наоди 301. Зеленото и Супер зеленото сценарио, ги рефлектираат амбициозните и многу амбициозните климатски активности на ублажување и прилагодување. Мерките на ублажување се извлекуваат од снабдувањето со енергија, енергетската ефикасност и транспортот, додека пак мерките за прилагодување произлегуваат од секторите на земјоделство и води. Пакетот на активности кои се дефинираат во Зеленото сценарио содржат активности на ублажување за постигнување на намалување од 40 проценти во емисиите на стакленички гасови. Превентивен 231 сет на мерки за прилагодување е избран за водите и за земјоделството врз основа на финансиските проценки (вклучувајќи однос на придобивките и расходите и НСВ) и за инфраструктурата врз основа на позитивната стапка на поврат. Супер зеленото сценарио предвидува активности за ублажување со кои ќе се постигне речиси 70 проценти намалување во емисиите на стакленички гасови плус сет на проактивни мерки за прилагодување. Овие сценарија се разликуваат меѓусебно во поглед на придружните инвестициски трошоци, избегнатите економски загуби, и намалените емисии на стакленички гасови. Предвидените растечки инвестициски трошоци во Зеленото сценарио се многу под еден процент од БДП соодветно, додека пак во Супер зеленото сценарио тие достигнуваат два проценти од БДП. МОМА моделот ги споредува Зеленото и Супер зеленото сценарио со сценариото Доколку се продолжи како и досега (ПКД), вклучувајќи го влијанието на климатските промени (Поглавје 3) . 302. Мерките за ублажување, главно во енергетиката, овозможуваат импресивни 40 проценти и 70 проценти намалување во емисиите на стакленички гасови почнувајќи од раните 2030 години во Зеленото и Супер зеленото сценарио соодветно, мерени соодветно на ПКД моделот. Главното намалување во емисиите се постигнува преку мерки на снабдување на енергија и енергетска ефикасност, додека пак придонесот на транспортот е релативно минорен. Иако, најзначајната измена се случува помеѓу 2026 година и 2035 година, кога постојна електрана на лигнит престанува со работа и е заменета со нова електрана, која работи со модерна постројка меѓутоа се уште на лигнит согласно основното сценарио, и е заменета со постројка на природен гас во Зеленото сценарио и нуклеарна постројка во Супер зеленото сценарио (Слики 12.4 и 12.5). 232 Слика 12.4. Емисии на стакленички гасови намалени за 40 проценти Предвидени емисии на стакленички гасови до 2050 година во Зеленото сценарио, % промена во однос на ПКД % Промена во однос на Основното сценарио Транспорт Снабдување со енергија Енергетска ефикасност Зелено сценарио Извор: Аутпут на макроекономски модел. Слика 12.5. Емисиите на стакленички гасови се намалуваат до 70 проценти Предвидени емисии на стакленички гасови до 2050 година во Супер зеленото сценарио, % промена во однос на ПКД % Промена во однос на Основното сценарио Транспорт Снабдување со енергија Енергетска ефикасност Зелено сценарио Извор: Макроекономски технички документ 233 303. Проектираните растечки инвестициски трошоци во Зеленото сценарио се многу под еден процент од БДП, додека во Супер зеленото сценарио, тие надминуваат два проценти од БДП во подоцните години на тековната декада. Може да се чини изненадувачки дека капиталните трошоци за снабдување со енергија се негативни по 2025 година во Зеленото сценарио и помеѓу 2012-2025 година во Супер зеленото сценарио, меѓутоа ова настанува како резултат на нискиот капацитет што треба да се инсталира во споредба со ПКД сценариото, заради значителните интервенции во енергетската ефикасност на страната на побарувачката во тековните и следните декади. Основното ниво за енергетскиот сектор беше дефинирано во пристап од долу нагоре во МАРКАЛ моделот (Поглавје 6). За транспорт, главниот движечки расход е модернизираната транспортна инфраструктура која допрва треба да се изгради (и во двете сценарија) во тековната декада. (Слики 12.6 и 12.7). 304. Од аспект на работењето и одржувањето, заштедата се појавува како резултат од подобрувањата во енергетската ефикасност (осветлување и греење) и модернизираните енергетски постројки, додека пак транспортот генерира дополнителни трошоци. Растечките придобивки од работењето и одржувањето се многу повисоки во Супер зеленото сценарио, и до 2050 година тие достигнуваат 0,8 проценти од БДП за снабдување на енергија (особено поради заштедата во трошоците за гориво) и 0,5 проценти од БДП за мерките за енергетска ефикасност. Земајќи ги предвид постојните јазови, постои потенцијал за заштеди во тековната декада. Треба да се забележи дека транспортот, оперативните придобивки кои произлегуваат од модернизираната инфраструктура може да бидат погрешно проценети бидејќи проценките за трошоците се фокусираат на намалување на емисиите и не ги земаат предвид другите придобивки како што се побезбедните патишта и помалиот број на смртни случаи, времето заштедено како резултат на помалото преоптоварување на сообраќајот или помалото загадување на воздухот. 234 Слика 12.6. Зеленото ублажување бара инвестиции од 1% од БДП Растечки инвестиции во мерките за ублажување во Зеленото сценарио, отстапување од ПКД како % од БДП Трансп Ефикасн орт ост Снабдување со енергија Извор: Макроекономски технички документ Слика 12.7. Супер зеленото ублажување бара инвестиции од 2% од БДП Растечки инвестиции во мерките за ублажување во Супер зеленото сценарио, отстапување од ПКД како % од БДП Трансп Ефикасн Снабдување со енергија орт ост Извор: Макроекономски технички документ 235 305. Имплементацијата на Зелениот пакет на политики и инвестиции ќе го потисне БДП за 2,7 проценти во краток рок, меѓутоа ќе го порасне БДП за 1,5 проценти во 2050 година, додека пак имплементацијата на Супер зеленото сценарио ќе го намали БДП за околу седум проценти на краток рок. Макроекономскиот ефект на пакетите на Зелени и Супер зелени политики е неутрален или позитивен на долг рок, меѓутоа на сметка на краткорочни загуби во БДП201. Со стапката на заштеда одредена со оптималните одлуки на домаќинствата, програмата за инвестиција во големи размери во “зелените” сектори ќе ги апсорбира ограничените ресурси од остатокот на економијата и ќе води кон послаб раст. До 2020 година, нивото на реалниот БДП паѓа за околу 2 проценти под основното ниво, додека до 2050 година се враќа на 1,5 проценти над патеката на ПКД. До нивото до кое трошоците се однапред надворешно финансирани (како што беше тестирано за СДИ или странски грантови кои финансираат финализација на моделот, што би вклучило структурни фондови од ЕУ достапни за финансирање зелени политики и инвестиции ),202 тогаш негативните привремени ефекти на БДП се речиси целосно неутрализирани заради позитивниот ефект на надворешното финансирање на домашната вкупна побарувачка. Во ваквиот случај краткорочната загуба во реалниот БДП може да се редуцира до маргинално ниво. Долгорочно, економијата ќе забележи придобивки од подобрената ефикасност на ресурсите како и модернизираната инфраструктура. Ефектот врз вработувањето е значително помал отколку ефектот врз БДП, меѓутоа образецот е сличен (Табели 12.1, и 12.2). Табела 12.1. Економски ефект на Зеленото сценарио (отстапување од ПКД во %) 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050 Финализација: ДДВ БДП -2.7 -2.2 -0.5 0.2 0.8 1.2 1.3 1.5 Вработување -1.0 -1.1 -0.5 -0.2 0.0 0.2 0.3 0.4 Финализација: СДИ или странски грантови БДП -0.3 -0.3 -0.2 0.5 0.9 1.0 1.0 1.1 Вработување -0.4 -0.5 -0.4 -0.2 0.0 0.2 0.2 0.3 Извор: Макроекономски технички документ, симулации на МОМА моделот. 201 Како алтернатива на БДП, би можеле да се презентираат промените на потрошувачката или на добросостојбата, но бидејќи тие силно корелираат со БДП, разликата не е значителна . Во моделот МОМА, добросостојбата се дефинира како функција од дисконтираната потрошувачка и разонода. Локалните загадувачи не се моделирани поради недостаток на географска димензија во оваа анализа така што моделот не може да ги демонстрира дополнителните придобивки од климатските активности, освен од поефикасното користење на (почиста) енергија или подиверзифицираната економија. 202 Фискална финализација е променлива во моделот која ги задоволува владините буџетски ограничувања. За да се исполнат владините буџетски ограничувања, потребна е промена во даноците или трошоците, за да се покријат фискалните загуби или добивки кои произлегуваат од промената на политиката. Се користат шест фискални финализации во кои овие категории на трошење или даноци се прилагодуваат : социјалните трансфери, јавната потрошувачка, странските директни инвестиции и странските грантови (кои ги вклучуваат сите структурните фондови на ЕУ достапни за финансирање на зелени политики и инвестиции), и трите даночни финализации: персоналниот данок на доход , данокот на добивка и данокот на додадена вредност. 236 Табела 12.2. Економски ефект на Супер зеленото сценарио (отстапување од ПКД во %) 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050 Финализација: ДДВ БДП -6.9 -3.7 -0.1 -2.3 -2.4 0.1 0.6 1.3 Вработување -2.9 -1.7 -0.2 -1.1 -1.5 -0.1 0.1 0.4 Финализација: СДИ или странски грантови БДП -1.6 0.2 0.1 -1.1 -1.2 0.5 0.8 1.1 Вработување -1.6 -0.4 -0.3 -0.9 -1.2 -0.1 0.1 0.3 Извор: Макроекономски технички документ, симулации на МОМА моделот. 306. Краткорочниот ефект врз БДО-то се разликува низ мерките за климатска активност. Помеѓу мерките за ублажување, оние насочени кон зголемување на енергетската ефикасност имаат поголеми позитивни ефекти управувани од заштедите на енергија. Помалку енергија, значи повеќе ресурси расположливи за другите сектори. Пониска побарувачка на енергија значи намалување на цените на енергетските добра, што пак ги стимулира другите сектори, со текот на време да го прошират аутпутот. Транспортните мерки се товар на реалниот БДП низ целиот период бидејќи тие не само што изискуваат повисоки иницијални трошоци за транспортната инфраструктура отколку основното ниво, туку исто така и поголеми издатоци за неговото одржување. Оваа опсервација треба внимателно да се користи затоа што секторските транспортни проценки, додека се фокусираат на трошоците за намалување на емисиите, не ги земаат предвид другите бенефиции на модернизираната транспортна инфраструктура како што се помалата гужва, помалку сообраќајни несреќи и почистиот воздух. Следствено, негативниот ефект на транспортот врз БДП веројатно е дека е преценет во МОМА моделот. Мерките за прилагодување се стремат кон спречување на идни загуби кои би резултирале од климатските промени. Тие имаат релативно ограничено економско влијание меѓутоа се враќаат побрзо отколку мерките за ублажување. Краткорочно, ефектите од интервенциите на прилагодување се слични на оние со мерките за ублажување, меѓутоа тие имаат корист за економијата брзо откако ќе се воведат преку очекувана вредност на избегнатата загуба. Исто, спротивно на мерките за ублажување, нивните трошоци за работа и одржување се мали. Бидејќи активностите за прилагодување чинат многу помалку отколку проектите за ублажување, нивниот макроекономски ефект е исто така помал- за најмалку една до две стапки по големините. (Слика 12.8). 237 Слика 12.8. Ефектот врз БДП се разликува од една климатска активност до друга Расчленување на ефектот врз БДП за зеленото сценарио, финализација со ДДВ БДП отстапување од основното ниво, во % Прилагодување на води Прилагодување на инфраструктура Транспорт Снабдување со енергија Енергетска ефикасност Целосно Зелено Извор: Макроекономски технички документ, пресметки на персоналот на Светска Банка 307. Расчленувањето на ефектот на БДП во Супер зеленото сценарио е сличен со Зеленото сценарио, меѓутоа во поголем размер. Поамбициозното климатско делување го означува важното преминување кон економија на ниски емисии (заради додавањето на нуклеарната енергија во производствената мешавина), и поотпорна економија (особено за земјоделството). Во ова сценарио, дури и значително надворешно финансирање, на пример од од фондовите на ЕУ не може комплетно да надомести за загубите во БДП, иако загубите во транспортот повторно се чини дека се преувеличени во проценката (Слика 12.9) 308. Проценките на трошоците за прилагодување во водениот сектор се од многу поголем размер отколку трошоците за заштита на инфраструктурните објекти. Додека инвестициите во секторот за води во Супер зеленото сценарио достигнуваат еден проценти од БДП до 2015 година, мерките за заштита на инфраструктурата ќе чинат помалку од 0,1 проценти од БДП. Меѓутоа, обрасците на инвестиции како и трошоците за работа и одржување се слични. Инвестициите предизвикуваат трошоци однапред, придобивките се појавуваат подоцна. Освен тоа, придобивките се зголемуваат на долг рок, ако се мерат во апсолутни вредности, меѓутоа се намалуваат со текот на времето ако се мерат како процент од растечкиот иден БДП на земјата. Капиталот за прилагодување со текот на времето исто така наметнува повисоки трошоци за поправки и одржување. 309. Мерките за прилагодување во секторите за води и земјоделство се профитабилни дури и на високи дисконтни стапки (10 проценти), додека профитабилноста во прилагодувањето на 238 инфраструктурата во голема мера зависи од изборот на дисконтната стапка. До 2050 година, соодносот на нето бенефиции од прилагодувањето во земјоделството и потребните инвестиции се движи помеѓу 1,2 и 1,3 во Зеленото и помеѓу 1,4 и 1,8 во Супер зеленото сценарио. Во случај на инфраструктурни мерки, дисконтната стапка од 5 проценти укажува на изедначување помеѓу трошоците за инвестирање денес и дисконтираните бенефиции. За стапка под 5 проценти, инвестициите се профитабилни, инаку, дисконтираните бенефиции се пониски отколку трошоците за инвестицијата. Слика 12.9. Расчленувањето на ефектот на БДП во супер зеленото сценарио е слични како во зеленото сценарио, но интензитетот е поголем Расчленување на ефектот врз БДП за супер зеленото сценарио, финализација со ДДВ Прилагодување на води Прилагодување на инфраструктура Транспорт Снабдување со енергија Енергетска ефикасност Целосно Супер зелено Извор: Макроекономски технички документ, пресметки на персоналот на Светска банка 4. ПРЕПОРАКИ 310. Изборот на јавните инвестиции за зелените активности може да биде воден од наодите добиени од макроекономското моделирање. Интервенциите за прилагодување се помалку скапи отколку мерките за ублажување од макроекономска перспектива, пресметани или како вредност од односните инвестициски потреби или во поглед на очекуваните економски влијанија. Умерените мерки на прилагодување во земјоделството или растечките трошоци во отпорноста на физичката инфраструктура во поглед на климатските промени, ќе изнесува т.е. одговара на околу 0,1 проценти од годишниот БДП, додека пак Зелените мерки за ублажување ќе изискуваат мобилизација на ресурсите сочинувајќи околу 1 процент од годишниот БДП. Со оглед на тековната економска ситуација и стегнатите јавни буџети, оваа разлика не е тривијална. Ако властите решат на поамбициозни климатски делувања, инвестициските трошоци за Супер зеленото 239 прилагодување ќе достигнат 1 процент од БДП, додека Супер зеленото ублажување ќе одговара на околу 2 проценти од БДП. Ефектите од предложените мерки за прилагодување врз БДП и вработувањето се маргинално негативни или речиси неутрални од краткорочна перспектива, до слабо позитивно ниво на среден рок (5 години од фазата на инвестирање). Умереното или амбициозното ублажување исто ветува покачување на БДП нивото од 1,5 до 2 проценти до 2050 година, долгорочно гледано, меѓутоа на краток рок, загубите по БДП ќе надминат 2 проценти ако финансирањето се прави од домашни средства. 311. Околу прилагодувањето, барањата за јавни инвестиции насочени кон спречување на загубите во земјоделското производство заради променети климатски обрасци се значително повисоки отколку инвестициските барања кои се фокусираат на одржување на инфраструктурните услуги во различни сектори. Агресивните активности кои треба да ги избегнат потенцијалните загуби во земјоделското производство и приходите на фармерите преку модернизација на наводнувањето и други објекти ќе бара инвестиции онолку високи соодветни на 1 процент од годишниот БДП. Според анализата на секторот за води, монетарните бенефиции на таквите интервенции се повисоки отколку трошоците, и не се чувствителни кон претпоставената дисконтна стапка. Ова значи дека инвестирањето во модернизирано наводнување и поотпорни култури е исплатливо дури и по релативно високи (над 5 проценти) дисконтни стапки. За споредба, со градење на поотпорна патна или урбана инфраструктура и електрична енергија, на климатските промени, се спречуваат нарушувањата во идниот економски развој на Република Македонија. Ова може да се протолкува како тип на осигурување од ризикот дека промените во климата во идните децении нема да ја извадат земјата од колосекот на приближувањето на растот и приходите до европските. Следејќи ги обрасците на движење во другите земји во минатото, ова ќе бара поголеми инвестиции во физичката инфраструктура и унапредување на нејзиниот квалитет. Ниската цена на ова осигурување одговара на 0,1 проценти од годишниот БДП и се чини дека е цена која вреди да се плати за да се спречат потенцијалните штети од климатските промени во следните декади. Од друга страна, цената за дури и поотпорна, поеластична инфраструктура во голема мера зависи од времето кое го преферираат властите. Ако тие прикачат висока вредност на трошоците и бенефициите кои се појавуваат од среден до долг рок повеќе отколку на краток рок, тогаш тие ќе бидат спремни да инвестираат во ваквото осигурување. Во технички термини, временското претпочитање се отсликува во претпоставените дисконтни стапки. Со дисконтната стапка под 5 проценти, инвестициите во инфраструктура отпорна на климатските промени ќе донесе повеќе бенефиции отколку трошоци. Меѓутоа, ако се прикачи помала вредност на трошоците и бенефициите од иднината (и дисконтната стапка е повисока од 5 проценти), овие инвестиции ќе се покажат како неефикасни. Природно, има значителна разлика во трошоците и бенефициите поврзани со инвестициите во различните типови на инфраструктура. Дополнителни фондови кои се доделуваат за зголемување на отпорноста кон климатските промени кај здравствените објекти, системите за урбано одводнување и општинските згради се поефикасни отколку потрошувачката за патишта, и други транспортни објекти и објекти за електрична енергија и телекомуникации. 240 312. Од гледна точка на рентабилноста и економското остварување, владиниот пристап до ублажувањето треба да биде селективен во поглед на различните сектори, и треба да се фокусира прво на енергетска ефикасност. Може да се навлезе во подобрена енергетска ефикасност пред да се одлучи да се изградат нови енергетски постројки кои не работат или работат на ниско ниво на јаглерод или обид да се имплементираат импресивните развојни интервенции во транспортниот сектор преку надградена железничка инфраструктура, урбан или меѓу-градски транзитен или сообраќаен систем на управување сличен на оние кои функционираат во побогатите земји. Зелените и Супер зелените мерки за енергетска ефикасност треба на среден рок да го намалат БДП за 0,5 проценти или 1 процент во однос на основното ниво соодветно, меѓутоа до 2050 година БДП треба да достигне 1 процент или најмногу 2 проценти над основното ниво. Инвестициите во снабдувањето со зелена енергија (главно постројки на гас) предизвикуваат ефекти за БДП и вработувањето слични како мерките за енергетска ефикасност (прифатливо намалување на БДП на краток рок и бенефиции на долг рок). За споредба, амбициозните зелени мерки во снабдувањето на енергија или ублажувањето за транспортот се потешки цели за постигнување од страна на македонската влада. Загубите во БДП според Супер зеленото сценарио во снабдувањето со енергија (заради изградбата на нуклеарна електрична централа), или транспортни инвестиции во обете сценарија, водат кон постојани и значајни загуби за БДП (до 3 проценти од БДП). Меѓутоа, овие проценки се базирани на претпоставката дека оваа скапа транзиција на енергија и транспорт исклучиво почива на домашни заштеди и фискалниот простор кој се креира или од повисоки даноци или од намалени јавни расходи (што претставуваат соодветно конзервативни претпоставки). 313. Изворот на финансии за инвестициите во зелените трансформации е важен за макроекономските резултати. Домашните заштеди се најверојатниот извор на финансираљње на краток рок. Поради реалноста на фискалните ограничувања, приоритетите на јавните инвестиции, вклучувајќи ги и зелените инвестиции, стануваат уште поважни бидејќи дури и скромните потреби за финансирање на зеленото сценарио претставуваат една четвртина до една петтина од годишниот буџет за јавни инвестиции. Секако, најдобри резултати за домашната економија се постигнуваат со користење на надворешните фактори без креирање на долг како што се приватните странски директни инвестиции или ЕУ пристапувањето или пак структурните фондови. Пристапот до последниве секако зависи од политичката агенда и не може да се предвиди во овој вид модел, но влијанието на таквото финансирање може да се симулира ако стане достапно. Со финансирање на македонската зелена трансформација од ЕУ фондовите, ќе се обезбеди исклучителна можност да се добие вкупната побарувачка без да се создаде товар на јавен долг или да се бара откажување од дел од актуелната заштеда. Овој заклучок ги поддржува напорите на владата да привлече странски инвеститори и да го зајакни опкружувањето за водење бизнис во Република Македонија – тоа е добро за растот и е добро и за зелениот раст. 314. Мерките за ублажување исто така повлекуваат различни економски реперкусии низ секторите и прилагодувањето главно се носи од секторите кои интензивно опфаќаат енергетика 241 или оние сектори кои се изложени на трговија. Овие сектори играат важна улога во таква мала и отворена економија. Обрасците на проценета додадена вредност во секторите кои интензивно опфаќаат енергетика, како што се индустриите за електрична енергија и тешките индустрии, демонстрираат повисоки падови во аутпутот и вработувањето отколку останатиот дел од економијата до 2050 година. Следствено, Владата треба да биде подготвена да ги следи ефектите од зелената транзиција низ секторите и да обмисли мерки насочени кон олеснување на прераспределбата на трудот и капиталот од еден сектор во друг. 315. Многу извори на несигурност и неколку методолошки прашања остануваат да се разрешат во примената на моделот МОМА низ целата економија, заедно со пристапот на секторските анализи, кон клучни прашања за политиките на зелен раст. Владата мора да се вложи во тековните анализи во земјата кои ќе продолжат да се унапредуваат за да се обезбедат најнови и ажурирани проценки за носење на политики. Некои од клучните несигурности и прашања се: (i) Техничкиот напредок креира огромен извор на несигурност во наредните 40 години. Технолошките пронајдоци можат значително да ги намалат трошоците на климатските активности. (ii) Глобалните движења—за цените на природните ресурси и за глобалниот економски раст, ќе управуваат со локалните трошоци и бенефиции меѓутоа се речиси невозможни за предвидување. (iii) Предвидувањата за моделите на глобалната клима значително варираат– попесимистичките климатски движења значат и повисоки економски загуби во иднина, и поголеми придобивки од прилагодувањето. (iv) ‘Капацитетот на прилагодувањето’ одредува колку добро земјите се носат со климатските промени, меѓутоа недостасува прецизна дефиниција која ќе овозможи овој фактор да се интегрира во анализа. (v) Не постои дистинкција помеѓу трошоците за климатски промени и трошоците за природните катастрофи кои се појавуваат во склоп на актуелните климатски промени. (vi) Конечно, дисконтната стапка е клучна. Ако дисконтната стапка е висока, а со тоа се отсликува помала грижа за иднината од страна на граѓаните и Владата, тогаш и идните бенефиции и идните трошоци ќе бидат поприлично дисконтирани, и помалку зелени активности ќе имаат позитивна нето- сегашна вредност. 242 ЛИТЕРАТУРА Abbey, D. et al. 1995. “Long-Term Ambient Concentrations of Particulates and Oxidants and Development of Chronic Disease in a Cohort of Nonsmoking California Residents.” Inhalation Toxicology, 7: 19-34. London: Informa. Aghion, Philippe, Daron Acemoglu, Leonardo Bursztyn and David Hemous. 2011. "The Environment and Directed Technical Change." Growth and Sustainability Policies for Europe (GRASP) project of the European Commission (EC). Working Paper 21. Brussels: EC. Agrawal, Arun, Nicolas Perrin, Ashwini Chhatre, Catherine Benson, and Minna Kononen. 2009. “Climate Policy Processes, Local Institutions, and Adaptation Actions: Mechanisms of Translation and Influence. Social Development Papers: Social Dimensions of climate change.” World Bank Working Paper 119. Washington DC: World Bank. Agrawal, Arun, Robin Mearns, Nicolas Perrin, and Minna Kononen. 2011. Area-Based Development, Local Institutions and Climate Adaptation: a Comparative Analysis from West Africa and Latin America. Washington DC: World Bank. Aldy, Joseph E., Peter R. Orszag, and Joseph E. Stiglitz. 2001. "Climate Change: An Agenda for Global Collective Action." Paper Prepared for the Timing of Climate Change Policies Conference Organized by Center for Climate and Energy Solutions, October 10–12. Washington, DC. Almeida, Rita, Jere R. Behrman, and David A. Robalino. 2012. The Right Skills for the Job? Re-thinking Training Policies for Workers. Human Development Perspectives. Washington, DC: World Bank. Ambec, Stefan, Mark A. Cohen, Stewart Elgie, and Paul Lanoie. 2011. The Porter Hypothesis at 20: Can Environmental Regulation Enhance Innovation and Competitiveness? Washington, DC: Resources for the Future. America's Natural Gas Alliance (ANGA) website. “Cleaner Transportation, Powered with Natural Gas.” Accessed on November 26, 2013: http://thinkaboutit.org/transportation/#.Uo7QuGT5kQs Antoine Dechezlepretre, Matthieu Glachant, Ivan Hascic, Nick Johnstone, and Yann Meniere. 2011. "Invention and Transfer of Climate Change Mitigation Technologies: A Global Analysis." Review of Environmental Economics and Policy, 5 (1): 109–30. Oxford: Oxford University Press. Baettig, Michele B., Martin Wild, and Dieter M. Imboden. 2007. "A Climate Change Index: Where Climate Change May Be Most Prominent in the 21st Century." Geophysical Research Letters, 34 (1). Washington, DC: American Geophysical Union. Baeumler, Alex, Ede Ijjasz-Vasquez, Shomik Mehndiratta, editors. 2012. Sustainable Low-Carbon City Development in China, Directions in Development, Countries and Regions. Washington, DC: World Bank. Banerjee, Subhabrata Bobby. 2012. "A Climate for Change? Critical Reflections on the Durban United Nations Climate Change Conference." Organization Studies, 33 (12): 1761–86. Sage Journals online. Barrett, Scott and Astrid Dannenberg. 2012. "Climate Negotiations under Scientific Uncertainty." Proceedings of the National Academy of Sciences (PNAS), 109 (43): 17372-17376. PNAS online. Bergant, Klemen. 2006. Climate Change Scenarios for Macedonia. Report for the United Nations Framework Convention on Climate Change. University of Nova Gorica, Center for Atmospheric Research. Nova Gorica, Slovenia: University of Nova Gorica. 243 Bizikova, Livia, Samantha Boardley, and Simon Mead. 2010. "Participatory Scenario Development Approaches for Identifying Pro-Poor Adaptation Options." Development and Climate Change. World Bank Discussion Paper 18. Washington, DC: World Bank. Bowen, Anthony. 2012. "Green Growth, Green Jobs, and labor Markets." World Bank Policy Research Working Paper 5990, Washington, DC: World Bank. Brouwer, Floor, Rene Verburg, Bette Harms, and Jolanda van den Berg. 2011. Strategies for Green Growth in the EU: the Agri-food Sector. Prepared by Agricultural Economics Research Institute (LEI- Wageningen UR). Hague: LEI-Wageningen UR. Bujaroska, Alexandra and Bojan Bogevski. 2012. From Theoretical to Real-life Integrated Prevention and Control of Industrial Pollution. Prepared by Front 21/42. Skopje: Pontis Foundation and Slovak Balkan Public Policy Fund. Cervigni, Raffaello, John Allen Rogers, and Irina Dvorak, editors. 2013. Assessing Low-Carbon Development in Nigeria. An Analysis of Four Sectors. Energy Sector Management Assistance Program (ESMAP): Low Carbon Growth Country Studies Program. Washington, DC: World Bank. Christensen Clayton M. 2003. The Innovator’s Dilemma. The Revolutionary Book That Will Change the Way You Do Business. New York: Harper Collins. Christensen, Jens H., Timothy R. Carter, M. Rummukainen and Georgios Amanatidis. 2007. Evaluating the Performance and Utility of Regional Climate Models: the PRUDENCE Project. Climatic Change, 81 (1): 1-6. Springer online. Christophe de Gouvello. 2010. Brazil Low-carbon Country Case Study. Energy Sector Management Assistance Program (ESMAP): Low Carbon Growth Country Studies Program. Washington, DC: World Bank. Climate Investment Funds (CIF) website. “Mexico Gives Green Light to Energy Efficiency.” Highlights form the CIF Portfolio. Accessed on November 26, 2013: https://www.climateinvestmentfunds.org/cif/node/3361 Copeland, Brian R. 2012. "International Trade and Green Growth." Paper Presented at the Green Growth Knowledge Platform Inaugural Conference, January 12–13. Mexico City. Criscuolo, Chiara and Carlo Menon. 2012. "The Role of Government Policies, Local Knowledge Stocks and Firms Patenting Activity for High-Growth Financing in Clean Technologies." Organization for Economic Cooperation and Development (OECD): Science, Technology and Industry Working Papers. Paris: OECD. Dankers, Rutger and Roland Hiederer. 2008. Extreme Temperatures and Precipitation in Europe: Analysis of a High-Resolution Climate Change Scenario. Report of the European Commission (EC), Joint Research Centre (JRC) and the Institute for Environment and Sustainability (IES). Luxembourg: EC. Deichmann, Uwe and Fan Zhang. 2013. Growing Green: The Economic Benefits of Climate Action. Washington, DC: World Bank. Dellink, Rob and Michael Finus. 2012. "Uncertainty and Climate Treaties: Does Ignorance Pay?" Resources and Energy Economics 34 (4): 565–84. Elsevier online. Dutz Mark S. and Siddharth Sharma. 2012. "Green Growth, Technology and Innovation." World Bank Policy Research Working Paper 5932. Washington, DC: World Bank. 244 Dutz, Mark A., editor. 2007. Unleashing India’s Innovation: Toward Sustainable and Inclusive Growth. Washington, DC: World Bank. Ecodrive. 2008. ECODRIVEN Campaign Catalogue for European Ecodriving and Traffic Safety Campaigns. European Commission (EC) Energy Efficiency Programme : Intelligent Energy Europe (IEE). Brussels: EC Energy Charter Protocol on Energy Efficiency and Related Environmental Aspects (PEEREA). 2007. In- depth Review of Energy Efficiency Policies and Programmes. Brussels: Energy Charter Secretariat. European Bank for Reconstruction and Development (EBRD). 2011. Special Report on Climate Change: The Low Carbon Transition. London: EBRD. European Biomass Association (AEBIOM). 2008. A Pellet Road Map for Europe. Brussels: AEBIOM. European Commission (EC). 2005. Agri-Environmental Programme for Implementation of IPARD Measure 201: Preparation for Implementation of Actions Relating to the Environment and the Countryside. Brussels: EC. European Commission (EC). 2007. Agriculture and Rural Development. Instrument for Pre-Accession Assistance: Rural Development Programme (IPARD) for the FYR Macedonia. EC MEMO/07/608. Brussels: EC. European Commission (EC). 2010. A Strategy for Smart, Sustainable and Inclusive Growth. Communication from the Commission. Brussels: EC. European Commission (EC). 2010. Assessment of the Effectiveness of Scrapping Schemes for Vehicles' Economic, Environmental and Safety Impacts. Prepared by Global Insight for European Commission Directorate General on Enterprise and Industry, Automotive Industry. Brussels: EC. European Commission (EC). 2011. Biomass Consumption Survey for Energy Purposes in the Energy Community, FYR Macedonia. Centre for Renewable Energy Sources and Savings. Brussels: EC. Directorate-General for Climate Action (DG-CLIMA) of the European Commission, Transport Sector Policies: http://ec.europa.eu/clima/policies/transport/vehicles/cars/index_en.htm. European Environment Agency (EEA). 2009. Spatial Assessment of PM10 and Ozone Concentrations in Europe (2005). EEA Technical report No. 1/2009. Copenhagen: EEA. European Environment Agency (EEA). 2010. The European Environment - State and Outlook 2010. Country Assessment: Former Yugoslav Republic of Macedonia. Copenhagen: EEA. European Environmental Bureau and Friends of the Earth Germany website. The City Ranking Project of Soot-Free-For-the-Climate. Accessed on November 26, 2013: http://sootfreecities.eu/city European Monitoring and Evaluation Programme/European Environment Agency (EMEP/EEA). 2009. Emission Inventory Guidebook 2009: Technical Guidance to Prepare National Emission Inventories. Copenhagen: EMEP/EEA. European Union (EU). 2010. “Directive 2010/75/EU of the European Parliament and of the Council of 24 November 2010 on Industrial Emissions (Integrated Pollution Prevention and Control).” Official Journal of the European Union. Brussels: EU. Eyraud, Luc, Abdoul Wane, Changchang Zhang, and Benedict Clements. 2011. "Who’s Going Green and Why? Trends and Determinants of Green Investment." IMF Working Paper WP/11/296. Washington, DC: IMF. 245 Falkner, Robert, Hannes Stephan, and John Vogler. 2010. "International Climate Policy after Copenhagen: Towards a 'Building Blocks' Approach." Global Policy, 1 (3): 252–62. Durham, UK: Durham University. Fankhauser, Samuel, Friedel Sehlleier, and Nicolas Stern. 2008. "Climate Change, Innovation and Jobs." Climate Policy, 8: 421–9. London: Climate Strategies. Fay, Marianne, Rachel Block, Tim Carrington, and Jane Ebinger, editors. 2009. Adapting to Climate Change in Eastern Europe and Central Asia. Washington, DC: World Bank. Finnish Meteorological Institute (FMI). 2012. Twinning Project Final Report: Strengthening the Central and Local-level Capacities for Environmental Management in the Area of Air Quality. Skopje. Foa, Roberto. 2009. "Social and Governance Dimensions of Climate Change Implications for Policy." World Bank Policy Research Working Paper 4939. Washington, DC: World Bank. Gaba, Kwawu M., Charles J. Cormier, and John A. Rogers. 2010. Energy Intensive Sectors of the Indian Economy. Path to Low Carbon Development. Energy Sector Management Assistance Program (ESMAP): Low Carbon Growth Country Studies Program. Washington, DC: World Bank. Global Green Growth Institute. 2011. Green Growth in Motion: Sharing Korea's Experience. London: GGGI. Gomez-Ibanez, Jose A. 2012. "Urban Transportation and Green Growth." Paper Prepared for the Green Growth Knowledge Platform Inaugural Conference, January 12–13. Mexico City. Влада на Република Македонија. 2012. Национален план за заштита на амбиенталниот воздух во Република Македонија. Скопје. Влада на Република Македонија. 2012. Програма за постепено намалување на емисиите на одредени загадувачки материи на ниво на Република Македонија. Скопје. Green Growth Best Practice Initiative. 2014. Synthesis of Key Findings. Seoul: Global Green Growth Institute, European Climate Foundation and Climate and Development Knowledge Network. Guivarch, Celine and Stephane Hallegatte. 2011. "Existing Infrastructure and the 2°C Target." Climatic Change Letters, 109 (3–4): 791–825. Springer online. Gusdorf, Francois and Stephane Hallegatte. 2007. "Compact or Spread-Out Cities: Urban Planning, Taxation, and the Vulnerability to Transportation Shocks." Energy Policy, 35 (10): 4826–38. Elsevier online. Hallegatte, Stephane. 2009. "Strategies to Adapt to an Uncertain Climate Change." Global Environmental Change, 19 (2): 240–7. Elsevier online. Hallegatte, Stephane. 2012. "An Exploration of the Link between Development, Economic Growth, and Natural Risk." World Bank Policy Research Working Paper 6216. Washington, DC: World Bank. Hallegatte, Stephane, Ankur Shah, Robert Lempert, Casey Brown, and Stuart Gill. 2012. “Investment Decision Making under Deep Uncertainty: Application to Climate Change.” World Bank Policy Research Working Paper 6193. Washington, DC: World Bank. Hamilton, Carl. 2010. "Revisiting the Cost of the Stockholm Congestion Charging System." Joint Transport Research Centre Discussion Paper No. 2010-5. Prepared for Organization of Economic 246 Cooperation and Development / International Transport Forum (OECD/ITF) Round Table. Paris: OECD/ITF. Helm, Dieter. 2010. "Government Failure, Rent-Seeking, and Capture: The Design of Climate Change Policy." Oxford Review of Economic Policy 26 (2): 182–96. Oxford: Oxford University Press. Heltberg, Rasmus, Paul B. Siegel, and Steen L. Jorgensen. 2009. "Addressing Human Vulnerability to Climate Change: Toward a ‘No-Regrets’ Approach." Global Environmental Change, 19 (1): 89–99. Elsevier online. Henry, Claude and Joseph E. Stiglitz. 2010. "Intellectual Property, Dissemination of Innovation and Sustainable Development." Global Policy, 1 (3): 237–51. Durham, UK: Durham University. Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC). 2007. Climate Change 2007—Mitigation of Climate Change: Contribution of Working Group III to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. Cambridge: Cambridge University Press. Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC). 2012. Managing the Risks of Extreme Events and Disasters to Advance Climate Change Adaptation. Special Report of the IPCC. New York: Cambridge University Press. International Energy Administration (IEA). 2008. Energy in the Western Balkans. The Path to Reform and Reconstruction. Prepared in Cooperation with United Nations Development Program. Paris: Organization of Economic Cooperation and Development / IEA. Johnson, Todd M., Claudio Alatorre, Zayra Romo, and Feng Liu. 2009. Low Carbon Development for Mexico. Energy Sector Management Assistance Program (ESMAP): Low Carbon Growth Country Studies Program. Washington, DC: World Bank. Jorgensen, Erika, and Leszek Kasek (2011), Transition to a Low-Emissions Economy in Poland. A Low Carbon Growth Country Study. Washington, DC: World Bank. Karp, L. and M. Stevenson. 2012. "Green Industrial Policy: Trade and Theory." Paper presented at the Green Growth Knowledge Platform Inaugural Conference, January 12–13, Mexico City. Kaya, Yoichi and Keiichi Yokobori, editors. 1997. Environment, Energy, and Economy: Strategies for Sustainability. Tokyo: United Nations University Press. Klein, Heiko, Michael Gauss, Agnes Nyiri, and Birthe M. Steensen. 2011. Transboundary Air Pollution by Main Pollutants (S, N, O3) and PM: The Former Yugoslav Republic of Macedonia. Data Note. Norwegian Meteorological Institute. Oslo: European Monitoring and Evaluation Programme (EMEP). Klein, Heiko, Michael Gauss, Agnes Nyiri, and Birthe M. Steensen. 2012. Transboundary Air Pollution by Main Pollutants (S, N, O3) and PM: The Former Yugoslav Republic of Macedonia. Data Note. Norwegian Meteorological Institute. Oslo: European Monitoring and Evaluation Programme (EMEP). Kochubovski, M. and V. Kendrovski. 2012. "Monitoring of the Ambient Air Quality (PM10) in Skopje and Evaluation of the Health Effects in 2010." Journal of Environmental Protection and Ecology 13(2): 789- 796. Thessaloniki, Greece: Balkan Environmental Association. Kochubovski, M., J. Janevski, M. Dimovska, P. Simjanoski, and V. Ristova. 2008. "Monitoring of the Ambient Air Quality in Skopje and Veles and Evaluation of the Health Effects in 1990-2006." Journal of 247 Environmental Protection and Ecology 9(4): 743-752. Thessaloniki, Greece: Balkan Environmental Association. Kodransky, Michael and Gabrielle Herrmann. 2011. Europe’s Parking U-turn: from Accommodation to Regulation. New York: Institute for Transportation and Development Policy. Kunreuther, Howard, and Erwann Michel-Kerjan. 2012. "Policy Options for Reducing Losses from Natural Disasters: Allocating $75 Billion." Copenhagen Consensus 2012 Challenge Paper, Copenhagen Consensus Center, Washington, DC. Lall, Somik V. and Uwe Deichmann. 2012. “Density and Disasters: Economics of Urban Hazard Risk.” World Bank Research Observer, 27 (1): 74–105. Washington, DC: World Bank. Lim, Jamus. 2010. "Environmentally-Friendly Growth without the Pain." Prospects for Development, May 23. Washington, DC: World Bank. Министерство за земјоделство, шумарство и водостопанство на Република Македонија. 2007. Национална стратегија за земјоделство и рурален развој за периодот 2007-2013 година. Скопје: МЗШВ. Мининистерство за економија на Република Македонија. 2010. Стратегија за енергетски развој на Република Македонија до 2030 година. Скопје. Мининистерство за економија на Република Македонија. 2010. Стратегија за користење на обновливите извори на енергија во Република Македонија до 2020 година. Скопје. Министерство за животна средина и просторно планирање на Република Македонија. 2003. Прва национална комуникација на Македонија за климатските промени според Рамковната конвенција на Обединетите Нации за климатски промени. Скопје: МЖСПП. Министерство за животна средина и просторно планирање на Република Македонија. 2008. Втора национална комуникација на Македонија за климатските промени според Рамковната конвенција на Обединетите Нации за климатски промени. Скопје: МЖСПП. Министерство за животна средина и просторно планирање на Република Македонија. 2008. Национална стратегија за одржлив развој на Република Македонија. Скопје: МЖСПП. Министерство за животна средина и просторно планирање на Република Македонија. 2008. Национален план за управување со отпадот, 2009 - 2015. Скопје. Ministry of Environment and Physical Planning (MEPP), FYR Macedonia. 2008. Waste Management Strategy of the Republic of Macedonia, 2008-2020. Skopje: MEPP. Министерство за животна средина и просторно планирање на Република Македонија. 2012. Macedonia's Informative Inventory Report (IIR) 2010. Submission under the United Nations Economic Commission for Europe (UNECE) Convention on Long-range Transboundary Air Pollution. Skopje: UNECE/MEPP. Министерство за животна средина и просторно планирање на Република Македонија. 2012. Национален план за заштита на амбиенталниот воздуг. Скопје. 248 Министерство за животна средина и просторно планирање на Република Македонија. 2012. Национална програма за постепено намалување на емисиите на одредени загадувачи на ниво на Република Македонија. Скопје. Министерство за животна средина и просторно планирање на Република Македонија. 2013. Трета национална комуникација на Македонија за климатските промени според Рамковната конвенција на Обединетите Нации за климатски промени. Скопје: МЖСПП. Министерство за транспорт и врски на Република Македонија. 2007. Национална стратегија за транспортот во Македонија 2007-2017. Скопје: МТВ. Monsalve, Carolina. 2013. "Controlling Greenhouse Gas Emissions Generated by the Transport Sector in ECA: Policy Options." World Bank Transport Papers TP-40. Washington, DC: World Bank O'Connor, Anne-Marie. 2010. "Mexico City drastically reduced air pollutants since 1990s." Washington Post, April 1, 2010. Organization for Economic Cooperation and Development / International Transport Forum (OECD/ITF). 2008. Greenhouse Gas Reduction Strategies in the Transport Sector, Preliminary Report. Paris: OECD/ITF. Organization for Economic Cooperation and Development (OECD). 2008. Measuring Material Flows and Resource Productivity. Paris: OECD. Organization for Economic Cooperation and Development (OECD). 2011. Tools for Delivering on Green Growth. Paris: OECD. Organization for Economic Cooperation and Development (OECD). 2011. Towards Green Growth. Paris: OECD. Organization for Economic Cooperation and Development (OECD). 2011. Towards Green Growth: Monitoring Progress: OECD Indicators. Paris: OECD. Organization for Economic Cooperation and Development (OECD). 2011. Towards Green Growth: A Summary for Policymakers. Paris: OECD. Organization for Economic Cooperation and Development (OECD). 2012. Energy. OECD Green Growth Studies. Paris: OECD. Ostro, Bart. 1994. "Estimating the Health Effects of Air Pollution: A Method with an Application to Jakarta." World Bank Policy Research Working Paper 130. Washington, DC: World Bank. Ostro, Bart. 2004. "Outdoor Air Pollution: Assessing the Environmental Burden of Disease at National and Local Levels." Environmental Burden of Disease Series, No. 5. Geneva: World Health Organization (WHO). Paassen, Annemarie van, Jolanda van den Berg, Eveliene Steingrover, Renate Werkman, Bas Pedroli. 2011. Knowledge in action. The search for collaborative research for sustainable landscape development. Hague: Wageningen UR Peters, Glen, Jan Minx, Christopher L Weber, and Ottmar Edenhofer. 2011. "Growth in Emission Transfers via International Trade from 1990 to 2008." Proceedings of the National Academy of Sciences, 108 (21): 8903-8908. Oslo: Center for International Climate and Environmental Research. 249 Pope, C.A., R.T. Burnett, M.J. Thun, E.E. Calle, D. Krewski, K. Ito, and G.D. Thurston. 2002. "Lung Cancer, Cardiopulmonary Mortality, and Long-term Exposure to Fine Particulate Air Pollution." Journal of the American Medical Association (JAMA), 287: 1132-1141. https://jama.jamanetwork.com/journal.aspx Porto, Guido. 2012. "The Cost of Adjustment to Green Growth Policies: Lessons from Trade Adjustment Costs." World Bank Policy Research Working Paper 6237. Washington, DC: World Bank. Proost, Stef and Kurt Van Dender. 2011. "What Long-Term Road Transport Future? Trends and Policy Options." Review of Environmental Economics and Policy, 5(1): 44–65. Oxford: Oxford University Press. Reeder, Tim and Nicola Ranger. 2011. “How do you adapt in an uncertain world? Lessons from the Thames Estuary 2100 project.” World Resources Report 2010-2011: Decision Making in a Changing Climate. Washington, DC: World Resources Institute. Seebregts, Ad J., Gary A. Goldstein, and Koen Smekens. 2001. "Energy/Environmental Modeling with the MARKAL Family of Models." Operations Research Proceedings, Vol. 2001. Springer online. Small, Kenneth, Kurt Van Dender. 2007. “Long-run trends in transport demand, fuel price elasticities, and implications of the oil outlook for transport policy.” Joint Transport Research Center Discussion Paper, 2007-16. Paris: Organization of Economic Cooperation and Development / International Transport Forum. Smith, S.J., J. van Aardenne, Z. Klimont, R. J. Andres, A. Volke, and S. Delgado Arias. 2011. “Anthropogenic Sulfur Dioxide Emissions: 1850–2005.” Atmospheric Chemistry and Physics, an Interactive Open Access Journal of the European Geosciences Union, 11: 1101–1116. Atmospheric Chemistry and Physics online. Stojilovska, Ana. 2012. "The Story of the Macedonian Heat Market - How to Reform It?" Policy Paper. Prague: Association for International Affairs. Stojilovska, Ana and Sonja Zuber. 2013. Energy poverty in Macedonia. European Union (EU) Policy Brief. October 2013. Produced by Konrad Adenauer Stiftung and Analytica Think Tank, Macedonia. Brussels: EU. Stuggins, Gary, Yadviga Semikolenova, and Alexander Sharabaroff. Energy Efficiency: Lessons Learned From Success Stories. Eastern Europe and Central Asia Reports. Washington, DC: World Bank. Sutton, William R., Jitendra P. Srivastava, and James E. Neumann. 2013. Looking Beyond the Horizon: How Climate Change Impacts and Adaptation Responses Will Reshape Agriculture in Eastern Europe and Central Asia. Directions in Development: Agriculture and Rural Development. Washington, DC: World Bank. Sutton, William R., Jitendra P. Srivastava, James E. Neuman, Kenneth Strzepek, and Brent Boehlert. 2012. Reducing the Vulnerability of FYR Macedonia’s Agricultural Systems to Climate Change: Impact Assessment and Adaptation Options. Washington, DC: World Bank. Sutton, William R., Peter Whitford, Emanuela Montanari Stephens, Suzette Pedroso Galinato, Bonnie Nevel, Beata Plonka, and Ebru Karamete. 2008. Integrating Environment into Agriculture and Forestry: Progress and Prospects in Eastern Europe and Central Asia. Washington, DC: World Bank. Tieman, Alexander F. 2011. "The Electricity Sector in FYR Macedonia." IMF Working Paper WP/11/30. Washington, DC: IMF. 250 Towards a New Innovation Policy for Green Growth and Welfare in Nordic Region. 2012. Oslo, Norway: Nordic Innovation. United Nations Conference on Sustainable Development (UNCSD). 2012. "Current Ideas on Sustainable Development Goals and Indicators." RIO 2012 Issues Brief No. 6. Produced by the UNCSD Secretariat. New York: United Nations. United Nations Department of Economic and Social Affairs (UNDESA). 2007. Indicators of Sustainable Development: Guidelines and Methodologies. New York: United Nations. United Nations Economic and Social Commission for Asia and Pacific (UNESCAP). 2008. Greening Growth in Asia and the Pacific Follow-up to the World Summit on Sustainable Development: Taking action on the Regional Implementation Plan for Sustainable Development in Asia and the Pacific, 2006-2010. New York: United Nations. United Nations Economic and Social Commission for Asia and Pacific (UNESCAP). 2008. Innovative Socio- Economic Policy for Improving Environmental Performance: Payments for Ecosystem Services. New York: United Nations. United Nations Economic and Social Commission for Asia and Pacific (UNESCAP). 2009. Eco-efficiency Indicators: Measuring Resource-use Efficiency and the Impact of Economic Activities on the Environment. Greening of Economic Growth series. New York: United Nations. United Nations Economic Commission for Europe (UNECE). 2011. 2nd Environmental Performance Review: the Former Yugoslav Republic of Macedonia. New York: United Nations. United Nations Environment Program (UNEP). 2013. Building inclusive green economies – Success stories from South-South Cooperation. New York: United Nations. United Nations Environment Program (UNEP). 2009. Buildings and Climate Change. Summary for Decision Makers. Paris: UNEP. United Nations Environment Program (UNEP). 2011. MCA4Climate: a Practical Framework for Planning Pro-Development Climate Policies. New York: United Nations. United Nations Environment Program (UNEP). 2011. Toward a Green Economy: Pathways to Sustainable Development and Poverty Eradication. New York: United Nations. United Nations Framework Convention on Climate Change. 1998. Kyoto Protocol. New York: United Nations. United Nations International Strategy for Disaster Reduction (UNISDR). 2011. Global Assessment Report on Disaster Risk Reduction: Revealing Risk, Redefining Development. Geneva: United Nations. United Nations Research Institute for Social Development (UNRISD). 2012. Social Dimensions of Green Economy. Research and Policy Brief. Geneva: UNRISD. United States Agency for International Development (USAID). 2009. Macedonia Energy Efficiency and Renewable Energy Assessment. Washington, DC: USAID. Uwe Deichmann and Fan Zhang. 2013. Growing Green: the Economic Benefits of Climate Action. Europe and Central Asia Reports. Washington, DC: World Bank. Van der Voet, Ester, Lauran van Oers, Stephan Moll, Helmut Schütz, Stefan Bringezu, Sander de Bruyn, Maartje Sevenster, and Geert Warringa. 2005. Policy Review on Decoupling: Development of Indicators 251 to Assess Decoupling of Economic Development and Environmental Pressure in the EU- 25 and AC-3 countries. Brussels: European Commission. Viguie, Vincent and Stephane Hallegatte. 2012. "Trade-Offs and Synergies in Urban Climate Policies." Nature Climate Change, 2: 334–337. New York: Nature Publishing Group. Vincent, J. R. 2012. “Ecosystem Services and Green Growth.” Paper presented at the Green Growth Knowledge Platform inaugural conference, Mexico City, January 12–13. Wheeler, David R., Uwe Deichmann, Kiran D. Pandey, Kirk E. Hamilton, Bart Ostro, and Katie Bolt. 2006. "Ambient Particulate Matter Concentrations in Residential and Pollution Hotspot Areas of World Cities: New Estimates Based on the Global Model of Ambient Particulates (GMAPS)." World Bank Development Economics Research Group and the Environment Department Working Paper. Washington, DC: World Bank. World Bank. 2003. Land Policies for Growth and Poverty Reduction. Washington, DC: World Bank. World Bank. 2005. FYR of Macedonia Poverty Assessment for 2002–2003. Washington, DC: World Bank. World Bank. 2005. Where Is the Wealth of Nations? Measuring Capital for the 21st Century. Washington, DC: World Bank. World Bank. 2008. International Trade and Climate Change: Economic, Legal and Institutional Perspectives. Environment and Development Series. Washington, DC: World Bank. World Bank. 2009. World Development Report 2010: Development and Climate Change. Washington, DC: World Bank World Bank. 2010. Economics of Adaptation to Climate Change: Social Synthesis Report. Washington, DC: World Bank. World Bank. 2010. Lights Out? The Outlook for Energy in Eastern Europe and the Former Soviet Union. Washington, DC: World Bank. World Bank. 2011. Social Resilience and Climate Change: Operational Toolkit. Washington, DC: World Bank. World Bank. 2011. The Changing Wealth of Nations: Measuring Sustainable Development in the New Millennium. Washington, DC: World Bank. World Bank. 2011. Water Security in South-east FYR Macedonia through Strengthening of Water Economies. Country analysis. Washington, DC: World Bank World Bank. 2011. World Bank Financing to Help More Than 1 Million People in South East Europe and Caucasus Cope with Natural Disasters. Press Release No:2011/350/ECA, March 3. Washington DC: World Bank. World Bank. 2012. Inclusive Green Growth: The Pathway to Sustainable Development. Washington, DC: World Bank. World Bank. 2012. Kosovo Country Environmental Analysis: Cost Assessment of Environmental Degradation, Institutional Review, and Public Environmental Expenditure Review. Washington, DC: World Bank. 252 World Bank. 2012. Reducing the Vulnerability of FYR Macedonia’s Agricultural Systems to Climate Change: Impact Assessment and Adaptation Options. Washington, DC: World Bank. World Bank. 2012. Social Resilience and Climate Change. Operational Toolkit. Washington, DC: World Bank. World Bank. 2012. Turn Down the Heat: Why a 4oC Warmer World Must Be Avoided. Report for the World Bank by the Potsdam Institute for Climate Impact Research and Climate Analytics. Washington, DC: World Bank. World Bank. 2012. World Bank - FYR Macedonia Partnership, Country Program Snapshot. Washington, DC: World Bank. World Bank. 2013. “No-Till: A Climate Smart Agriculture Solution for Kazakhstan.” Agricultural Competitiveness Project. Projects and Operations. World Bank website: http://www.worldbank.org/en/results/2013/08/08/no-till-climate-smart-agriculture-solution-for- kazakhstan World Bank. 2013. Western Balkans Municipal Finance Review. Forthcoming. World Bank and United Nations. 2010. Natural Hazards, UnNatural Disasters: The Economics of Effective Prevention. Washington, DC: World Bank. World Health Organization (WHO). 2005. Air Quality Guidelines for Particulate Matter, Ozone, Nitrogen Dioxide and Sulphur Oxide. Summary of Risk Assessment. Global update 2005. Geneva: WHO. Yale Center for Environmental Law and Policy (YCELP)/Yale University, Center for International Earth Science Information Network (CIESIN)/Columbia University, World Economic Forum (WEF), Joint Research Centre (JRC)/European Commission. 2012. 2012 Environmental Performance Index and Pilot Trend Environmental Performance Index. Palisades, NY: NASA Socioeconomic Data and Applications Center (SEDAC). 253 ТЕХНИЧКИ ДОКИМЕНТИ за македонската аналитичка и советодавна програма за поддршка на зелениот раст и климатските промени: Земјоделски сектор: FYR Macedonia: Green Growth in Agriculture, sector paper, April 2013. Reducing the Vulnerability of FYR Macedonia’s Agricultural Systems to Climate Change: Impact Assessment and Adaptation Options, related report, World Bank, 2013. Загадување на воздухот: Health Impacts and Economic Costs of Air Pollution in FYR Macedonia, sector paper, May 2013. Одредници: How Green is FYR Macedonia: a Benchmarking Note, sector paper, May 2013. Енергетски сектор: Energy Sector Opportunities and Challenges, sector paper, April 2013. Energy Demand Sector Modeling, sector paper, March 2013. FYR Macedonia Energy Demand Forecast, Methodological Note, technical paper, March 2013. Setting up an Energy Consumption and Efficiency Information System, technical note, September 2013. Инфраструктура: Does Infrastructure Need To Be Built Differently To Be Climate Resilient? Making Robust Decisions, sector paper, March 2014, forthcoming. Макроекономско моделирање: Macroeconomic Assessment of Climate Change and Climate Action in FYR Macedonia, sector paper, February 2014. Large-Scale DSGE Climate Adaptation and Emissions Mitigation Analysis Model for FYR Macedonia: - Macroeconomic Options of Mitigation and Adaptation Model, technical paper, October 2013. MakMod: A Dynamic Multi-Sector General Equilibrium Model for FYR Macedonia: Technical Description of MacMod Model, technical paper, August 2013. Социјален сектор: Social Dimensions of Green Growth and Climate Change, sector paper, December 2012. The Social Dimension of Green Growth in FYR Macedonia, technical paper, January 2013. Транспортен сектор: Overview of the Transport Sector, sector paper, March 2013. Transport Sector Green Growth and Climate Change Analytical Work: Mitigation Report, technical paper, January 2013. Mitigation Modeling for the Transport Sector Using EFFECT, technical note, July 2013. Transport Sector Green Growth and Climate Change Analytical Work: Adaptation Guidelines, technical note, October 2012. Урбан сектор: Building Sustainable Cities in FYR Macedonia: Urban Strategies for Green Growth, March 2013. 254 World Bank, 2012. ECA Sustainable Cities: Improving Energy Efficiency in Skopje, FYR Macedonia. TRACE Study. ECA Sustainable Cities. Washington, DC: ESMAP, World Bank, April 2012. Сектор води: Green Growth: Water Sector, May 2013. Water Sector Investment Analysis, February 2013. Water Security in FYR Macedonia through Strengthening of Water Economies, preceding report, World Bank, April 2011. 255 ИЗВОРИ НА ПОДАТОЦИ: Food and Agriculture Organization (FAO). Land and Water Development Division. 2005. National Soil Degradation Maps, FYR Macedonia. http://ftp.fao.org/agl/agll/docs/wsr.pdf Geosciences and Natural Reserves (BGR) database: http://www.bgr.bund.de/EN/Themen/Energie/Downloads/annual_report_2011_en.pdf?__blob=publica tionFile&v=2; World Energy Council (WEC) database: http://www.worldenergy.org/documents/ser_2010_report_1.pdf International Energy Agency (IEA) database: http://www.iea.org/stats/index.asp Ministry of Agriculture, Forestry and Water Economy, Republic of Macedonia. 2010. Facts and Figures. Organization for Economic Cooperation and Development (OECD). 2008. Key environmental indicators. Paris: OECD Environmental Directorate. http://www.oecd.org/dataoecd/20/40/37551205.pdf Organization for Economic Cooperation and Development (OECD). Employment Protection Legislation, Strictness of Employment Protection Legislation, Collective Dismissals. OECD Employment and Labour Market Statistics database: http://www.oecd.org/employment/emp/onlineoecdemploymentdatabase.htm Peters, Glen P., Jan C. Minx, Christopher L. Weber, and Ottmar Edenhofer. 2010. Growth in emission transfers via international trade from 1990 to 2008. Proceedings of the National Academy of Sciences (PNAS) of the United States of America 108 (21), 8903-8908. Boston interactive: PNAS online. Supporting Information Appendix: www.pnas.org/lookup/suppl/doi:10.1073/pnas.1006388108/-/DCSupplemental Petersen, Morten S., Carlo Sessa, Riccardo Enei, Andreu Ulied, Efrain Larrea, Oriol Obisco, Paul M. Timms, Christian O. Hansen. 2009. TRANSvisions: Report on Transport Scenarios with a 20 and 40 Year Horizon. Final report. Copenhagen: European Commission, Directorate General for Transport and Energy (EU DG TREN). Sustainable Europe Research Institute (SERI) and Wuppertal Institute for Climate Environment and Energy. Global Resource Extraction Database: www.materialflows.net/mfa/index2.php Државен завод за статистика на Република Македонија. 2010. Македонија во бројки:. http://www.stat.gov.mk/Publikacii/MakBrojki2010web_eng.pdf. Државен завод за статистика на Република Македонија. 2011. Статистички годишник на Република Македонија. Државен завод за статистика на Република Македонија. 2008. Земјоделска статистика 2007. Државен завод за статистика на Република Македонија. 2010. Регионите во Република Македонија. Државен завод за статистика на Република Македонија. 2011. Одржлив развој. United Nations Economic Commission for Europe (UNECE). 2013. Transport database: http://www.unece.org/trans/main/wp6/wp6.html United Nations Statistical Division, Demographic and Social Statistics: http://unstats.un.org/unsd/demographic/default.htm 256 United Nations, Food and Agriculture Organization (FAO). Land and Water Development Division. 2005. National Soil Degradation Maps, FYR Macedonia. ftp://ftp.fao.org/agl/agll/docs/wsr.pdf United Nations, Food and Agriculture Organization (FAO) Food Price Index database: http://www.fao.org/worldfoodsituation/FoodPricesIndex/en/. United Nations, Food and Agriculture Organization (FAO). AQUASTAT database: http://www.fao.org/nr/water/aquastat/data/query/index.html United Nations, Food and Agriculture Organization (FAO), FAOSTAT database: http://faostat.fao.org/ World Bank and International Finance Corporation (IFC). Doing Business database: http://www.doingbusiness.org/data World Bank, Development Data Platform (DDP): http://data.worldbank.org/ World Bank, International Benchmarking Network for Water and Sanitation (IBNET): www.ib-net.org/ World Bank, Poverty and Inequality database: http://econ.worldbank.org/projects/inequality World Bank, Worldwide Governance indicators: http://info.worldbank.org/governance/wgi/sc_country.asp World Health Organization (WHO). World Health Statistics: http://www.who.int/research/en/ World Health Organization (WHO): Collaborating Centre for Research on the Epidemiology of Disasters (CRED). EM-DAT database (an Emergency Events Database): http://www.emdat.be/ World Resources Institute (WRI). 2010. Climate Analysis Indicators Tool: http://cait.wri.org/ Yale Center for Environmental Law and Policy (YCELP)/Yale University, Center for International Earth Science Information Network (CIESIN)/Columbia University, World Economic Forum (WEF), Joint Research Centre (JRC)/European Commission. 2012. 2012 Environmental Performance Index. Palisades, NY: NASA Socioeconomic Data and Applications Center (SEDAC). 257 РЕЛЕВАНТНИ ИНТЕРНЕТ СТРАНИЦИ: European Commission’s Clean Vehicle Directive: http://ec.europa.eu/transport/themes/urban/vehicles/directive/ European Commission’s climate action: http://ec.europa.eu/clima/policies/transport/vehicles/cars/index_en.htm European Commission's Energy Efficiency Plan: http://ec.europa.eu/energy/efficiency/action_plan/action_plan_en.htm Green Growth Knowledge Platform website, developed in partnership between the Global Green Growth Institute, the OECD, UNEP, and the World Bank. http://www.ggkp.org; http://www.oecd.org/greengrowth/greengrowthknowledgeplatform.htm; http://gggi.org/activities/research/green-growth-knowledge-platform/; http://sustainabledevelopment.un.org/index.php?menu=1447. International Energy Agency's Energy Technology Systems Analysis Program (IEA-ETSAP): MARKAL: http://www.iea-etsap.org/web/Markal.asp South East European Forum on Climate Change Adaptation: http://www.seeclimateforum.org/CCA-Forum/1/Home.shtml Transport sector models: http://www.tremove.org, http://www.tmleuven.be/methode/tremove/home.htm http://energy.jrc.ec.europa.eu/transtools/, http://www.ec-gis.org/Workshops/inspire_2008/presentations/11_3_Bamps.pdf http://ec.europa.eu/environment/air/pollutants/models/tremove.htm United States Environmental Protection Agency: MARKAL Technology Database and Model (EPANMD): http://www.epa.gov/nrmrl/appcd/climate_change/markal.htm. World Bank’s EFFECT: http://esmap.org/esmap/EFFECT. World Bank’s TRACE: http://esmap.org/TRACE 258