99518 Õ¯Í ÀÌÛÍ ÕªÃÆÈË, ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀÌÃÀÀËËÛÍ ßÀÌ НИЙГМИЙН ХАЛАМЖИЙН ХӨТӨЛБӨРҮҮДИЙН ДИЗАЙН, ҮР ШИМ ХҮРТЭГЧДИЙН БАЙДАЛД ХИЙСЭН ДҮН ШИНЖИЛГЭЭ 2015 ОН ªÌÍªÕ ¯Ã Õ¿í àìûí õºãæèë, íèéãìèéí õàìãààëëûí ÿàì íèéãìèéí õàëàìæèéí òîãòîëöîëöîîíû ¿ð ä¿íã ñàéæðóóëàõ çîðèëãîîð Äýëõèéí áàíêíû ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýãòýéãýýð õýðýãæèæ áóé Îëîí ñàëáàðûã õàìàðñàí òåõíèê, òóñëàëöààíû òºñëèéí õ¿ðýýíä íèéãìèéí õàìãààëëûí ÷èãëýëýýð áîäëîãûí ñóäàëãàà õèéõ, îäîî õýðýãæèæ áóé íèéãìèéí õàëàìæèéí õºòºëáºð¿¿äýä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ, õàëàìæèéí ìýäýýëëèéí óäèðäëàãûí òîãòîëöîîã õºãæ¿¿ëýõ, õàëàìæèéí õºòºëáºð¿¿äèéí ¿ð ä¿íã ñàéæðóóëàõ áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ áîëîí ñàëáàðûí õ¿íèé íººöèéí ÷àäàâõè áýõæ¿¿ëýõ ÷èãëýëä àìæèëòòàé õàìòðàí àæèëëàæ áàéíà. Ìîíãîë Óëñàä õýðýãæèæ áóé íèéãìèéí õàëàìæèéí õºòºëáºð¿¿äèéí äèçàéí, ¿ð øèì õ¿ðòýã÷äèéí áàéäàëä õèéñýí ä¿í øèíæèëãýýíèé òàëààðõ ýíý òàéëàí íü óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéí õ¿íäðýëòýé áàéãàà ºíººãèéí íºõöºëä íèéãìèéí õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàð õ¿ðòýýìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ, íèéãìèéí õàëàìæèéí äýìæëýã òóñëàëöàà çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé ýìçýã á¿ëãèéí ºðõèéí ãèø¿¿í- èðãýäýä íèéãìèéí õàëàìæèéã îíîâ÷òîé ÷èãë¿¿ëýõ, íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýâýð òýòãýìæ, îëîí òºðëèéí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýã íýãòãýí áàãöëàõ, çàðöóóëæ áàéãàà õºðºíãèéí ¿ð ºãººæèéã íýìýãä¿¿ëýõ, õàëàìæèéí òîãòîëöîîã èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé áîëãîõîä ÷èãëýñýí áîäëîãî, øèéäâýð áîëîâñðóóëàõàä ÷óõàë õóâü íýìýð áîëîõóéö ä¿í øèíæèëãýý áîëæ áàéãàà þì. Ò¿¿í÷ëýí íèéãìèéí õàìãààëëûí ñàëáàðûí ñòðàòåãè òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ ¿éë ÿâöàä çîõèõ äýìæëýã áîëîõ þì. Ýíýõ¿¿ òàéëàíã áýëòãýí ãàðãàñàí Äýëõèéí áàíêíû íèéãìèéí õàìãààëàë, õºäºëìºðèéí áàã, ò¿¿íèé äîòîð àõëàõ ìýðãýæèëòýí Æóíêî Îíèøè, åðºíõèé ÷èãëýë, óäèðäàìæààð õàíãàí àæèëëàñàí íî¸í. Æåéõàí Àðóëïðàãàñàì áîëîí ìýðãýæèë àðãà ç¿éí äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ õàìòðàí àæèëëàñàí, ñàíàë çºâëºì溺 õóâààëöñàí áóñàä õ¿ì¿¿ñò òàëàðõàë èëýðõèéëüå. ÑÎÄÍÎÌÇÓÍÄÓÉÍ ÝÐÄÝÍÝ ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í, Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿í, ÕÀÕÍÕ-ûí ñàéä ªÌÍªÕ ¯Ã Ñ¿¿ëèéí õîðü ãàðóé æèëèéí õóãàöààíä Ìîíãîë Óëñ ýäèéí çàñàã,óëñ òºðèéí òîãòîëöîîãîî ººð÷èëæ, òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãààñ çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàãò øèëæñýí áèëýý. Á¿õýëä íü õàðâàë ¿ð ä¿í íü òîäîðõîé, ¿éëäâýðëýë íýìýãäýæ ¿éë÷èëãýý ñàéæðàí, õ¿í àìûí äèéëýíõèéí àìüæèðãààíû ò¿âøèí äýýøèëñýí áàéíà. Ãýâ÷ ¿¿íèé çýðýãöýý çàõ çýýëèéí îðîî áóñãàà öàãò õ¿í àìûí çàðèì õýñýã ýìçýã, õÿìðàëä ºðòºìòãèé, óëñ îðíû õºãæèë öýöýãëýëòèéí ¿ð øèìýýñ õ¿ðòýõ áîëîìæã¿é áîëîõîä õ¿ð÷ áàéíà. Áóñàä îëîí óëñ îðíû íýã àäèëààð,Ìîíãîë Óëñ íèéãìèéí õàëàìæààð äàìæóóëàí ýìçýã èðãýäýý õàìãààëàõ, óëñ îðíû ºñºëò õºãæëèéí ¿ð øèìèéã õ¿í àìä ºðãºí õ¿ðýýòýé õ¿ðòýýõèéã ýðìýëçäýã. Ãýõäýý õàëàìæèéí õºòºëáºð¿¿ä õýð ñàéí àæèëëàæ áàéíà âý? Õàëàìæèéí òîãòîëöîîã õýðõýí èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé áîëãîæ áîëîõ âý? Ýäãýýð àñóóëòóóäûí õàðèóëòûã îëîõûí ºìíº õàëàìæààñ õýí ¿ð øèì õ¿ðòýæ áàéíà âý, õàëàìæèéí õºòºëáºð¿¿ä íü ÿäóó èðãýäýä õ¿ð÷ ÷àäàæ áàéíà óó ãýäãèéã îéëãîõ øààðäëàãàòàé þì. Ýíý òàéëàíãèéí çîõèîã÷èä ºðõèéí áîëîí õàëàìæèéí õºòºëáºð¿¿äèéí äýëãýðýíã¿é áºãººä èæ á¿ðýí ìýäýýëëèéí ñàíã àøèãëàí äýýðõ àñóóëòóóäàä çàðèì õàðèóëòûã ºã÷ áàéíà. ¯ð ä¿í íü çàðèì òàëààð ñàéøààëòàé áàéíà. Ìîíãîë óëñ íèéãìèéí õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýýã èðãýäýä õ¿ðãýõ õýðýãæèëòèéí ñàéí ìåõàíèçìòàé. ̺í äýëõèéí áóñàä óëñ îðíóóäòàé õàðüöóóëàõàä Ìîíãîë óëñ õàëàìæèä íýëýýä ºãººìºð õàíääàã. Ýäãýýðýýñ õàðàõàä íèéãìèéí õàëàìæèéí òîãòîëöîî íü á¿õýëäýý ýìçýã èðãýäýý äýìæèõ, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ çîðèëòûã õàíãàõ áîëîìæòîé þì. Ãýâ÷ òàéëàíãèéí ä¿í øèíæèëãýýíýýñ õàðàõàä çàðèì õºòºëáºðèéí îíöëîã øèíæ áàéäàë íü õàëàìæèéí òîãòîëöîîíû ¿ð ä¿í èë¿¿ ñàéí áàéæ áîëîõ áîëîìæèéã áóóðóóëæ áàéíà. Õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýýã èðãýäýä õ¿ðãýõ õýðýãæèëòèéí ìåõàíèçì ñàéí áàéãàà õýäèé ÷ õàëàìæààñ ¿ð øèì õ¿ðòýã÷äèéí íýëýýä íü èéì äýìæëýã òóñëàìæ àâàõ õàìãèéí èõ õýðýãöýýòýé õ¿ì¿¿ñ áèø áàéíà. ªðõèéí íýãäñýí ìýäýýëëèéí ñàíä á¿ðòãýãäñýí õ¿í àìûí õàìãèéí ÿäóó 40%-ä íèéò õàëàìæèéí 56% íü çàðöóóëàãäàæ áàéãàà áîë õàëàìæèéí 28% íü ÷èíýýëýã 40%-ä î÷èæ áàéíà. Äýëõèéí çàõ çýýë äýýðõ Ìîíãîë óëñûí ýêñïîðòûí ãîë íýðèéí áàðààíû ¿íý áóóð÷ áàéãàà áîëîí òàòâàðûí îðëîãî õàíãàëòã¿é áàéãàà ºíººãèéí íºõöºë íü íèéãìèéí õàëàìæèéí ¿ð ä¿íã öààøèä óëàì ñàéæðóóëàõ øààðäëàãûã íýìýãä¿¿ëæ áàéíà. Òóéëûí ÿäóóðëûã óñòãàõ çîðèëãîòîé áàéãóóëëàãûí õóâüä Äýëõèéí Áàíê ÿäóóðëûã áóóðóóëàõàä ÷óõàë íºëººòýé àñóóäëóóä áîëîí óëñ îðíû õºãæèë äýâøëèéí ¿ð øèì íü íèéò õ¿í àìä ºãººæòýé áàéõàä òóñëàõ õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéã îéëãîõûã õè÷ýýäýã. Ýíýõ¿¿ òàéëàí íü Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçðààñ ÿäóó áîëîí ýìçýã á¿ëãèéí èðãýäèéã äýìæèõ õàëàìæèéí òîãòîëöîîãîî èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé áîëãîõ áîäëîãûí øèéäýë ãàðãàõàä õýðýãòýé ä¿í øèíæèëãýý, áàðèìò íîòîëãîîã áèé áîëãîæ áàéíà ãýäýãò áè èòãýæ áàéíà. Äýëõèéí Áàíêíû ñóóðèí òºëººëºã÷ áºãººä Ìîíãîë óëñûã õàðèóöñàí ìåíåæåð ÆÝÉÌÑ ÀÍÄÅÐÑÎÍ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ АГУУЛГА Талархал ...................................................................................................................................................................... 9 Хураангуй тайлан ..................................................................................................................................................... 11 1. Удиртгал ............................................................................................................................................................... 20 Мэдээлэл .................................................................................................................................................................... 20 Судалгааны хязгаарлагдмал байдал .................................................................................................................. 21 Тайлангийн бүтэц .................................................................................................................................................... 21 2. Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүд ........................................................................................................... 22 3. Орлого орлуулан тооцох аргачлал (ООТА) болон дүн шижилгээнд ашигласан мэдээллийн эх сурвалж ..................................................................................................................................................................... 25 Насанд хүрэгчдийн боловсролын түвшин ......................................................................................................... 26 Хөгжлийн бэрхшээл ................................................................................................................................................. 27 Ажил ............................................................................................................................................................................ 27 Амьжиргааны түвшний бүлгүүд: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлэг .................................... 27 4. Дүн шинжилгээний гол үр дүн ................................................................................................................... 29 Нийгмийн халамжийн төсөв болон зардал ....................................................................................................... 29 Үр шим хүртэгчдийн тоо ......................................................................................................................................... 31 4 Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн хамралт ............................................................................................... 32 Үр шим хуваарилалтын байдал ........................................................................................................................... 33 Ахмад настнууд үр шим хүртэж буй хөтөлбөрүүд .......................................................................................... 37 Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд үр шим хүртэж буй хөтөлбөрүүд .................................................................. 38 Ядуучууд үр шим хүртэж буй хөтөлбөрүүд ....................................................................................................... 39 5. Бодлогын нөлөөлөл, зөвлөмж ..................................................................................................................... 42 Олон саланги хөтөлбөрүүдийг нэгтгэх ................................................................................................................. 42 Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийг ядуучуудад тухайлан чиглүүлэх ................................................... 43 Ядуурлыг бууруулах хөтөлбөрүүдийн өгөөмөр шинж, хамрах хүрээг нэмэгдүүлэх ................................... 45 Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих хөтөлбөрүүдийг бэхжүүлэх, нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн дизайн нь ажил эрхлэхийг дэмждэг байх ....................................................................................................... 45 Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн хяналт шинжилгээ, үнэлгээ бэхжүүлэх ..................................... 46 6. Дүгнэлт .................................................................................................................................................................... 48 ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ Ном зүй ....................................................................................................................................................................... 49 Хавсралт I: Хөтөлбөрүүдийн товч танилцуулга ............................................................................................. 50 Хавсралт II: Инфляцийг оруулж тооцсон халамжийн шилжүүлгийн зардал, 2010 - 2013 он .......... 84 Хавсралт III: Амьжиргааны түвшний өөр өөр бүлгүүд (ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлэг) нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдээс үр шим хүртэж байгаа байдал .................................... 85 ХҮСНЭГТҮҮД Хүснэгт 1: НА/ООТА мэдээллийн сан дахь хүний тоо, аймгаар .............................................................. 26 Хүснэгт 2: Боловсролын түвшин ...................................................................................................................... 26 Хүснэгт 3: Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн тоо, хөгжлийн бэрхшээлийн төрлөөр ...................... 27 Хүснэгт 4: Мэдээллийн сан дахь хүний тоо, ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгээр ...... 27 Хүснэгт 5: Дундаж ам бүлийн тоо ба хүүхдийн тоо, ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгээр ... 28 Хүснэгт 6: Өрхийн тэргүүний шинж чанар, ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгээр ....... 28 Хүснэгт 7: Халамжийн хөтөлбөрүүдийн үр шим хүртэгчид ба зардал, 2013 он (мянган төгрөг) .... 29 Хүснэгт 8: Улс орнуудын харьцуулалт: Хүн амын хамгийн ядуу 20 хувьд очиж буй халамжийн нийт тэтгэмжийн хувь ..................................................................................................................................................... 33 Хүснэгт 9: Нийгмийн халамжийн тэтгэвэр авагч хүний тоо, аймгаар ................................................... 51 Хүснэгт 10: Нийгмийн халамжийн тэтгэвэр авагч насанд хүрэгчдийн боловсролын түвшин ....... 52 Хүснэгт 11: Нийгмийн халамжийн тэтгэвэр авагч хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн тоо, хөгжлийн бэрхшээлийн төрлөөр ......................................................................................................................................... 52 5 Хүснэгт 12: Нийгмийн халамжийн тэтгэвэр авагчдын тоо, ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгээр .................................................................................................................................................................... 53 Хүснэгт 13: Нийгмийн халамжийн тэтгэмж авагчдын тоо ба хувь, аймгаар ...................................... 55 Хүснэгт 14: Нийгмийн халамжийн тэтгэмж авагчид болон хүнсний эрхийн бичиг хүлээн авагч өрхийн тэргүүний боловсролын түвшин ...................................................................................................... 56 Хүснэгт 15: Нийгмийн халамжийн тэтгэмж авагч болон хүнсний эрхийн бичиг хүлээн авагч хөгжлийн бэрхшээлтэй өрхийн тэргүүний тоо, хөгжлийн бэрхшээлийн төрлөөр ........................... 56 Хүснэгт 16: Нийгмийн халамжийн тэтгэмж авагчид, ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү бүлгээр ... 57 Хүснэгт 17: Нийгмийн халамжийн үйлчилгээ авагчдын тоо, аймгаар ................................................ 59 Хүснэгт 18: Нийгмийн халамжийн үйлчилгээ авагчдын тоо .................................................................... 60 Хүснэгт 19: Нийгмийн халамжийн үйлчилгээ авагчдын боловсролын түвшин ................................ 61 Хүснэгт 20: Нийгмийн халамжийн үйлчилгээ авагч хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн тоо, хөгжлийн бэрхшээлийн төрлөөр ......................................................................................................................................... 61 Хүснэгт 21: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлэг тус бүр дэх нийгмийн халамжийн үйлчилгээ авагчдын тоо ................................................................................................................................... 62 Хүснэгт 22: Ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагчид, аймгаар ...................................... 64 Хүснэгт 23: Ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагчдын боловсролын түвшин ............ 65 Хүснэгт 24: Ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагч хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн тоо, хөгжлийн бэрхшээлийн төрлөөр ............................................................................................................... 65 Хүснэгт 25: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлэг тус бүр дэх ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагчид .................................................................................................................................. 66 ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ Хүснэгт 26: Алдар цолтой ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагчдын тоо, авсан тусламж хөнгөлөлтийн тоо, аймгаар .................................................................................................................................. 68 Хүснэгт 27: Алдар цолтой ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагчдын боловсролын түвшин ........................................................................................................................................................................ 68 Хүснэгт 28: Ахмад настны хөнгөлөлт, тусламж авагч хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн тоо, хөгжлийн бэрхшээлийн төрлөөр ........................................................................................................................ 69 Хүснэгт 29: Ахмад настны хөнгөлөлт тусламж авагчдын тоо, ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгээр .................................................................................................................................................................... 69 Хүснэгт 30: Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагчид, аймгаар .......... 72 Хүснэгт 31: Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагчдын боловсролын түвшин ......................................................................................................................................................................... 73 Хүснэгт 32: Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагчдын тоо, хөгжлийн бэрхшээлийн төрлөөр ............................................................................................................................................ 73 Хүснэгт 33: Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагчдын тоо, ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгээр ....................................................................................................... 74 Хүснэгт 34: “Эхийн алдар” одонтой эхчүүдэд олгох мөнгөн тусламж, жирэмсэн болон нярай, хөхүүл хүүхэдтэй эхийн тэтгэмж авагчид, аймгаар ................................................................................................... 76 Хүснэгт 35: “Эхийн алдар” одонтой эхчүүдэд олгох мөнгөн тусламж, жирэмсэн болон нярай, хөхүүл хүүхэдтэй эхийн тэтгэмж авагчдын боловсролын түвшин ....................................................................... 76 Хүснэгт 36: “Эхийн алдар” одонтой эхчүүдэд олгох мөнгөн тусламж, жирэмсэн болон нярай, хөхүүл хүүхэдтэй эхийн тэтгэмж авагчдын дундах хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд, хөгжлийн бэрхшээлийн төрлөөр ....................................................................................................................................................................... 77 6 Хүснэгт 37: “Эхийн алдар” одонтой эхчүүдэд олгох мөнгөн тусламж, жирэмсэн болон нярай, хөхүүл хүүхэдтэй эхийн тэтгэмж авагчид, ООТА онооны өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгээр .......................... 78 Хүснэгт 38: Хүнсний эрхийн бичиг хөтөлбөрийн үр шим хүртэгчид, аймгаар ..................................... 79 Хүснэгт 39: Хүнсний эрхийн бичиг хөтөлбөрийн үр шим хүртэгч өрхийн тэргүүний боловсролын түвшин ........................................................................................................................................................................ 80 Хүснэгт 40: Хүнсний эрхийн бичиг хөтөлбөрийн үр шим хүртэгч хөгжлийн бэрхшээлтэй өрхийн тэргүүн, хөгжлийн бэрхшээлийн төрлөөр ....................................................................................................... 80 Хүснэгт 41: Хүүхдийн мөнгөний хөтөлбөрийн үр шим хүртэгчид, аймгаар .......................................... 81 Хүснэгт 42: Хүүхдийн мөнгөний хөтөлбөрөөөс үр шим хүртэгч хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийн тоо, хөгжлийн бэрхшээлийн төрлөөр ............................................................................................................... 82 Хүснэгт 43: Хүүхдийн мөнгөний хөтөлбөрөөс үр шим хүртэгч хүүхдийн тоо, ООТА онооны өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгээр ......................................................................................................................................... 83 ЗУРГУУД Зураг 1: Хүүхдийн Мөнгөний Хөтөлбөрөөс бусад нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн зардал, 2010- 2013 он, инфляцийг оруулан тооцсон (2010 оныг суурь он болгон авсан) .................................. 12 Зураг 2: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгийн иргэдийн авсан тэтгэмжийн эзлэх хувь ........ 13 Зураг 3: Ядуучуудад өгөөжтэй/хүртээмжтэй байгаа хөтөлбөрүүд: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгийн иргэдийн үр шим хүртэж буй тэтгэмжийн хувиар ........................................................ 14 Зураг 4: Ядуу бус (чинээлэг) иргэдэд илүү өгөөжтэй хөтөлбөрүүд: ООТА оноогоор өрхийн тэнцүү 5 бүлгийн иргэдийн үр шим хүртэж буй хөтөлбөрийн хувиар ............................................................... 15 ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ Зураг 5: Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн зардал, 2013 он ............................................................ 30 Эх сурвалж: НХҮЕГ .................................................................................................................................................. 30 Зураг 6. Хүүхдийн Мөнгөний Хөтөлбөрөөс бусад нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн зардал, 2010- 2013 он, инфляцийг тооцсон зардал (2010 оныг суурь он болгон авсан) .................................. 30 Зураг 7. Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрийн үр шим хүртэгчдийн тоо, 2013 он ................................. 31 Зураг 8. Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрийн үр шим хүртэгчдийн тоо, хөтөлбөрийн бүлгээр, Хүүхдийн Мөнгөний Хөтөлбөрийг оруулахгүйгээр, 2010-2013 он ............................................................ 32 Зураг 9. НХ/ООТА Мэдээллийн санд орсон иргэдийн халамжийн хөтөлбөрт хамрагдсан байдал, хөтөлбөрийн тоо болон эзлэх хувиар (Хүүхдийн Мөнгөний Хөтөлбөрийг оруулахгүйгээр) ........... 32 Зураг 10: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгийн иргэдийн авсан тэтгэмжийн эзлэх хувь .. 34 Зураг 11: Ядуучуудад илүү өгөөжтэй байгаа хөтөлбөрүүд: 32 ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгийн иргэдийн авсан тэтгэмжийн хувиар ............................................................................... 35 Зураг 12: Ядуу бус (чинээлэг) иргэдэд илүү өгөөжтэй хөтөлбөрүүд: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгийн иргэдийн үр шим хүртэж буй хөтөлбөрийн хувиар .................................................... 36 Зураг 13: Хөтөлбөрийн үр шим хүртэгчид, хүйсээр ...................................................................................... 37 Зураг 14: Ахмад настнууд үр шим хүртэж буй тусламж хөнгөлөлтийн эзлэх хувь, хөтөлбөрийн тоо болон эзлэх хувиар ......................................................................................................................................... 37 Зураг 15: 16-аас дээш насны хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн авч буй тусламж хөнгөлөлтийн эзлэх хувь, хөтөлбөрийн тоо болон хувиар .................................................................................................... 38 Зураг 16: 16 хүртэл насны хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдүүдийн авч буй тэтгэмжийн хувь, хөтөлбөрийн тоо болон хувиар ........................................................................................................................... 39 Зураг 17: Ядуу иргэдийн авч буй нийт тэтгэмжийн хувь (тооцоолсон), хөтөлбөрийн тоо болон 7 хувиар .......................................................................................................................................................................... 40 Зураг 18: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгийн нэгдүгээр (хамгийн ядуу) бүлэг дэх хүнсний эрхийн бичиг хөтөлбөрөөс үр шим хүртэгчдийн хувь ................................................................ 41 Зураг 19: Инфляцийг оруулан тооцсон нийгмийн халамжийн тэтгэврийн жилийн зардлын чиг хандлага (2010 оныг суурь он болгож авсан, сая төгрөгөөр) ................................................................... 50 Зураг 20: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлэг тус бүр дэх иргэдийн эзлэх хувь, нийгмийн халамжийн тэтгэвэр авагчдын харьцаа ...................................................................................... 53 Зураг 21: Инфляцийг оруулан тооцсон нийгмийн халамжийн тэтгэмжийн жилийн зардлын чиг хандлага (2010 оныг суурь он болгож авсан, сая төгрөгөөр) ................................................................... 54 Зураг 22: ООТА оноогоор өрхийн тооны 5 тэнцүү бүлэг тус бүр дэх иргэдийн эзлэх хувь, бүлэг тус бүр дэх нийгмийн халамжийн тэтгэмж шилжүүлэг авагчдын харьцаа ................................................ 57 Зураг 23: Инфляцийг оруулан тооцсон нийгмийн халамжийн үйлчилгээний жилийн зардлын чиг хандлага (2010 оныг суурь он болгож авсан, сая төгрөгөөр) ................................................................... 59 Зураг 24: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлэг тус бүр дэх иргэдийн эзлэх хувь, нийгмийн халамжийн үйлчилгээ авагчдын харьцаа ................................................................................... 62 Зураг 25: Инфляцийг оруулан тооцсон ахмад настны хөнгөлөлт тусламжийн жилийн зардлын чиг хандлага (2010 оныг суурь он болгож авсан, сая төгрөгөөр) ................................................................... 63 Зураг 26: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлэг тус бүр дэх иргэдийн эзлэх хувь, ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагчдын харьцаа ............................................................................ 66 Зураг 27: Инфляцийг оруулан тооцсон, алдар цолтой ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламжийн зардлын чиг хандлага (2010 оныг суурь он болгож авсан, сая төгрөгөөр) ................. 37 Зураг 28: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлэг тус бүр дэх иргэдийн эзлэх хувь, ахмад настны хөнгөлөлт тусламж авагчдын харьцаа ............................................................................................. 70 ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ Зураг 29: Инфляцийг оруулан тооцсон, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламжийн жилийн зардлын чиг хандлага (2010 оныг суурь он болгож авсан, сая төгрөгөөр) ..... 72 Зураг 30: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлэг тус бүр дэх иргэдийн эзлэх хувь, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагчдын харьцаа ............................... 74 Зураг 31: Инфляцийг оруулан тооцсон эх хүүхдэд үзүүлэх тэтгэмж тусламжийн жилийн зардлын чиг хандлага (2010 оныг суурь он болгож авсан, сая төгрөгөөр) ............................................................ 75 Зураг 32: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлэг тус бүр дэх иргэдийн эзлэх хувь, “Эхийн алдар” одонтой эхчүүдэд олгох мөнгөн тусламж, жирэмсэн болон нярай, хөхүүл хүүхэдтэй эхийн тэтгэмж авагчдын харьцаа .................................................................................................................................. 78 Зураг 33: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлэг тус бүр дэх иргэдийн эзлэх хувь, хүүхдийн мөнгөний хөтөлбөрөөс үр шим хүртэгч хүүхдүүдийн харьцаа ................................................................. 83 8 ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ ТАЛАРХАЛ Энэхүү тайланг Дэлхийн Банкны нийгмийн хамгаалал хөдөлмөрийн баг, Жунко Ониши, Чулууны Тунгалаг нар бэлтгэн гаргалаа. Дүн шинжилгээ хийх ажлын тодорхой үе шатуудад үнэтэй зөвлөмж өгч хамтран ажилласан Лхагвасүрэнгийн Мөнхзул (Хүн Амын Хөгжил, Нийгмийн Хамгааллын Яам), ерөнхий чиглэл удирдамжаар хангасан Жехан Арулпрагасам, мөн тайланд санал зөвлөмж өгсөн Жэймс Андерсон, Тайхун Ли, Нитин Умапати, Франзиска Газманн болон Бадарчийн Эрдэнэ- Очир нарт талархал илэрхийлье. Энэхүү тайланг Оросын Холбооны Улс, Норвеги, Их Британи, Умард Ирландын Нэгдсэн Вант Улс, Австрали, Швед улсын дэмжлэгтэй “Rapid Social Response” Олон Хандивлагчийн Итгэлцлийн Сангийн санхүүжилтээр хийлээ. Энэ тайланд илэрхийлэгдсэн санаа, дүгнэлт, тайлбарууд нь тайлангийн зохиолчдынх бөгөөд Дэлхийн Банк, түүний байгууллагууд болон Гүйцэтгэх захирлуудын зөвлөл, эсвэл тэдний төлөөлж байгаа улс орнуудтай хамааралгүй болно. 9 ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ Тайланд хэрэглэсэн нэр томьёоны тайлбар Хөгжлийн бэрхшээлтэй Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд олгох мөнгөн тэтгэмж, нөхөн олговор иргэдэд олгох тусламж хөнгөлөлт Ахмад настанд олгох тусламж Ахмад настанд олгох мөнгөн тэтгэмж, нөхөн олговор хөнгөлөлт Эх, хүүхдэд зориулсан Жирэмсэн болон нярай, хөхүүл хүүхэдтэй эхийн тэтгэмж, мөн “Эхийн тэтгэмж алдар” одонтой эхчүүдэд олгох мөнгөн тусламж орно. Алдар цолтой ахмад настанд Алдар цолтой ахмад настанд олгох нэмэлт, хөнгөлөлтүүд олгох тусламж хөнгөлөлт Нийгмийн халамжийн Үүнд асаргааны тэтгэмж; нийгмийн халамжийн дэмжлэг туслалцаа тэтгэмж/шилжүүлгүүд зайлшгүй шаардлагатай өрхийн гишүүн-иргэний тэтгэмж; онцгой тохиолдлын болон амьжиргааг дэмжих мөнгөн тэтгэмж орно. Хөгжлийн бэрхшээл Бие махбодын болон оюун ухааны бэрхшээлийн аль алиныг оруулна. Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд олгох тусламж хөнгөлөлтийг хөгжлийн бэрхшээлтэйг баталгаажуулсан үнэмлэх дээр үндэслэн олгодог хэдий ч энэ тайланд “хөгжлийн бэрхшээлтэй” гэдгийг Орлогыг Орлуулан Тооцох Арга (ООТА) мэдээллийн санд орсон өрхийн гишүүний хэлснээр авсан. Тэтгэврийн насны бүлэг 60 ба түүнээс дээш настай эрэгтэй, 55 ба түүнээс дээш настай эмэгтэй ООТА оноогоор өрхийн тооны Орлогыг Орлуулан Тооцох Аргачлал (ООТА)-аар судалгаанд хамрагдсан тэнцүү 5 бүлэг өрх тус бүрийн оноог тооцож эрэмбэлснийг тэнцүү 5 хэсэгт хувааж үүсгэсэн бүлгүүд НХ/ООТА мэдээллийн сан Энэ тайланд НХ/ООТА мэдээллийн сан гэдэг нь нийгмийн халамжийн 10 хөтөлбөрүүдийн захиргааны мэдээллийг иргэдийн регистерийн дугаарыг ашиглан ООТА судалгааны өрхийн мэдээллийн сантай холбож үүсгэсэн шинэ санг хэлнэ. Энэ шинэ мэдээллийн санг халамж хүртэгчдийн шинж чанарыг тодорхойлж дүн шинжилгээ хийхэд ашиглав. Нийгмийн халамжийн Олон нийтийн оролцоонд түшиглэсэн халамжийн үйлчилгээ болон үйлчилгээ төрөлжсөн асрамжийн үйлчилгээ багтана. Нийгмийн халамжийн Нийгмийн даатгалын сангаас тэтэгвэр авах эрх үүсээгүй ахмад настан, тэтгэвэр өнчин хүүхэд, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэн, 4 ба түүнээс олон хүүхэдтэй ганц бие эх/эцэгт олгож байгаа халамжийн тэтгэвэр. Нийгмийн халамжийн Энэ тайланд, нийгмийн халамжийн хөтөлбөр гэдэгт Хүүхдийн Мөнгөний хөтөлбөр Хөтөлбөрөөс бусад бүх халамжийн тэтгэвэр, тэтгэмж, үйлчилгээ, хөнгөлөлт тусламж , хүнсний эрхийн бичгийн хөтөлбөр орно. Хөдөлмөрийн насны бүлэг 18-аас дээш, тэтгэврийн наснаас доош насны хүмүүс багтана. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ ХУРААНГУЙ ТАЙЛАН Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын яам (ХАХНХЯ), Нийгмийн халамж үйлчилгээний ерөнхий газар (НХҮЕГ) нийгмийн халамжийн 71 хөтөлбөр хэрэгжүүлж байна. Зарим хөтөлбөрүүд нь хэрэгцээнд суурилсан байхад зарим нь алдар гавьяатай холбоотой. Нэгээс бусад бүх хөтөлбөрүүд нь хүн амын бүлгээр буюу категорийн аргаар зорилтот бүлгээ тодорхойлсон байдаг. Хүнсний эрхийн бичгийн хөтөлбөр нь ядуу иргэдэд тухайлан чиглэсэн ганц хөтөлбөр бөгөөд хөтөлбөрөөс үр шим хүртэх зорилтот бүлгээ Орлогыг Орлуулан Тооцох Аргачлал (ООТА) ашиглан тодорхойлдог.1 Засгийн газар нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдээ үнэлж, нэгтгэхийг хүсч байна. Халамжийн хөтөлбөрүүдийн мэдээллийн удирдлагын өнөөгийн төвлөрсөн бус байдлаас шалтгаалан ХАХНХЯ хөтөлбөрийн үр шим хүртэгчдийн талаар нарийн мэдээлэлгүй байна. Энэхүү тайлангийн зорилго нь нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн төсөв, дизайн, хамрагдах шалгуур нөхцөл, тэтгэмжийн хэмжээ, хамрах хүрээ зэрэгт дүн шинжилгээ хийж, хөтөлбөрийн үр шим хүртэгчдийн үндсэн шинж чанарыг тодорхойлж, бодлогын зөвлөмж гаргах явдал юм. Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийг нийгмийн халамжийн тухай хууль (2012) болон хөтөлбөрт хамрагдах шалгуурыг тогтоосон бусад хууль тогтоомжид тодорхойлсон байдаг. Эдгээр хөтөлбөрүүдийг дараах долоон бүлэгт ангилж болох юм: • Нийгмийн халамжийн тэтгэвэр • Нийгмийн халамжийн тэтгэмжүүд • Нийгмийн халамжийн үйлчилгээ, үүнд олон нийтийн оролцоонд түшиглэсэн үйлчилгээ болон төрөлжсөн асрамжийн үйлчилгээ • Алдар цолтой ахмадад олгох тусламж хөнгөлөлт • Ахмад настанд олгох тусламж хөнгөлөлт • Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд олгох тусламж хөнгөлөлт • Эх, хүүхдэд зориулсан тэтгэмж 11 Дээрх хөтөлбөрүүдээс гадна ХАХНХЯ эрдэс баялгийн ашгийг ирээдүйн үе рүү дахин хуваарилах зорилготой Хүүхдийн мөнгөний хөтөлбөр (ХМХ) хэрэгжүүлдэг. ХМХ нь нийгмийн халамжийн улсын төсвөөс тусдаа “Хүний хөгжил сан”-гаас санхүүждэг бөгөөд 0-18 насны бүх хүүхдэд сар бүр 20 мянган төгрөг (ойролцоогоор 11 ам.доллар)-ийн мөнгөн тэтгэмж олгодог. Зорилго болон санхүүжилтийн эх үүсвэр нь нийгмийн халамжаас тусдаа байдаг хэдий ч нийгмийн халамжийн бусад хөтөлбөрүүдийн нэгэн адилаар ХАХНХЯ-ны шугамаар хэрэгждэг тул ХМХ-ийг ихэнхдээ нийгмийн халамжийн тогтолцооны нэг хэсэг гэж үздэг. Хөтөлбөрийн хэмжээ том учир, ХМХ нь санхүүгийн үр дагавартай ихтэй учраас энэхүү дүн шинжилгээнд оруулах нь чухал ач холбогдолтой гэж үзсэн. I. Нийгмийн халамжийн төсөв, зардал, хөтөлбөрүүдийн хамралт 2013 онд Засгийн газар ХМХ-ийг оруулаад нийгмийн халамжийн мөнгөн шилжүүлгэнд Дотоодын Нийт Бүтээгдэхүүн (ДНБ)-ий 2.78 хувийг (ХМХ-ийн оруулахгүйгээр 1.37 хувийг) зарцуулсан байна. Хөгжиж буй болон шинэ тулгар хөгжиж буй орнуудад энэ зардал дунджаар ДНБ-ий 1.6 хувь орчим байгаатай харьцуулахад энэ тоо харьцангуй өгөөмөр байна. Энэ нь засгийн газраас хүн амын нийгмийн халамжид хангалттай санхүүгийн эх үүсвэр хуваарилахын төлөө байдгийг харуулж байна. 2013 онд хамгийн их төсөв ХМХ-нд хуваарилагдсан бөгөөд ХМХ нь халамжийн шилжүүлгийн нийт зардлын тал орчим хувийг эзэлж байна. Хоёр дахь том зардал нь нийгмийн халамжийн тэтгэвэр (83 тэрбум төгрөг, ойролцоогоор 50 сая ам.доллар2), дараагийнх нь эх, хүүхдэд зориулсан тэтгэмжүүд (67 тэрбум төгрөг, ойролцоогоор 40 сая ам.доллар3) байна. Энэ хоёр хөтөлбөр нийлээд ч 2013 онд ХМХ-д төсөвлөсөн мөнгөний гуравны хоёроос бага байна. 1 ООТА мэдээллийн санг 2013 оны 12 сард шинэчилсэн бөгөөд мэдээллийн чанар сайн гэж үнэлэгдсэн. 2 2013 оны 12 сарын албан ёсны ханшаар 1 ам. доллар 1661 төгрөгтэй тэнцэж байсан. http://www.mongolbank.mn/eng/liststatistic. aspx?did=3 3 Жирэмсэн эхийн болон хөхүүл хүүхэдтэй эхийн тэтгэмжийн төсвүүдийг нэмж, 1 ам. долларыг 2013 оны 12 сарын байдлаар 1661 төгрөгтэй тэнцэх албан ёсны ханшид хөрвүүлж энэ тоог гаргасан. http://www.mongolbank.mn/eng/liststatistic.aspx?did=3. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ ХМХ-ийг эс тооцвол, инфляцийг тооцсон нийт хөтөлбөрийн зардал 2010-2013 оны хооронд бага зэрэг нэмэгдсэн байна (Зураг 1). Хамгийн том өсөлт нь нийгмийн халамжийн тэтгэвэр хоёр дахин нэмэгдсэн байна. Жирэмсэн болон хөхүүл хүүхэдтэй эхчүүдийн тэтгэмжийн нийт зардал 2011-2013 оны хооронд 40 орчим хувиар өссөн бол алдарт эхийн тэтгэмжийн зардал 45 орчим хувиар буурсан байна. Зураг 1: Хүүхдийн Мөнгөний Хөтөлбөрөөс бусад нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн зардал, 2010- 2013 он, инфляцийг оруулан тооцсон (2010 оныг суурь он болгон авсан) 70,000.00 60,000.00 50,000.00 40,000.00 30,000.00 20,000.00 10,000.00 - 2010 2011 2012 2013 - 12 Эх сурвалж: НХҮЕГ Хамралтын хувьд 2013 оны байдлаар нэг сая орчим үр шим хүртэгчтэй ХМХ хамгийн том хөтөлбөр байна. Энэ нь 405 мянган үр шим хүртэгчтэй хоёр дахь том хөтөлбөр болох эх, хүүхдийн тэтгэмжийн хөтөлбөрөөс хоёр дахин илүү том байна. Хамгийн бага хамралттай хөтөлбөр нь 2012 онд зөвхөн 4000 хүн хамрагдсан, алдар цолтой ахмадын нэмэгдэл байна. ХМХ-ийг оруулж тооцвол НХ/ООТА мэдээллийн санд бүртгэгдсэн нийт иргэдийн тал (49.4 хувь) нь дор хаяж халамжийн нэг хөтөлбөрт хамрагдаж байна. 2012 онд Монгол улсын ядуурлын түвшин 27 хувь байсантай харьцуулж үзвэл ХМХ-ийн хамралт их өндөр хамралт юм. Хөгжиж буй орнуудын цөөхөн тооны улсад нийгмийн халамжийн хамрах хүрээ нь ядуурлын түвшингээс давсан байдаг (Дэлхийн Банк, 2014). Дүн шинжилгээ хийсэн энэ мэдээллийн сан ч ХМХ –ийн дээрх хамрагдалтыг баталж байна. 0-18 насны нийт хүүхдийн 94 хувь нь хүүхдийн мөнгө авч байна. Сонирхолтой нь үүнийг ООТА онооны өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгээр задалж үзэхэд, бүлэг тус бүр дэх хүүхдийн мөн 94 хувь нь ХМХ-т хамрагдаж байна. Гэхдээ ХМХ-ийг хасч тооцвол, мэдээлийн санд бүртгэгдсэн хүн амын зөвхөн 19 хувь нь дор хаяж халамжийн нэг хөтөлбөрөөс үр шим хүртдэг бол харин ихэнх (81 хувь) нь ямар нэг халамж авдаггүй байна. 14 хувь нь халамжийн нэг хөтөлбөрт, 3.4 хувь нь 2 хөтөлбөрт, 1 гаруй хувь нь халамжийн 3 хөтөлбөрт хамрагддаг. Харин 0.5 хувь нь халамжийн 4 ба түүнээс дээш хөтөлбөрт хамрагддаг байна. Ерөнхийдөө нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүд нь ядуучуудад илүү өгөөжтэй байна. Халамжийн дийлэнх хэсэг нь хүн амын ядуу хэсэгт очдог. ООТА өрхийн оноогоор тооцож дүн шинжилгээ хийж үзэхэд өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгийн хамгийн ядуу бүлэг (20 хувь)-д халамжийн ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ хамгийн их хувь очиж байна.4 Таван бүлгийн хамгийн ядуу бүлгийн иргэд нийт халамжийн шилжүүлгийн 34 хувийг авч байгаа (Зураг 2).5 Гэхдээ Европ болон Төв Азийн (жишээ нь Корати, Косово гэх мэт) зарим улсуудад хамгийн ядуу 20 хувьд очих халамжийн хувь хэмжээ 40 гаруй хувьд хүрсэн байдаг. Энэ тал дээр дэлхий дээр хамгийн сайн улс орнуудад (жишээ нь Аргентин, Панам, Перу гэх мэт) хамгийн ядуу 20 хувьд нийт халамжийн 50 гаруй хувь нь очдог гэдгийг тэмдэглэх хэрэгтэй. Зураг 2: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгийн иргэдийн авсан тэтгэмжийн эзлэх хувь 13 Эх сурвалж: НХ/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн Банкны ажилтнуудын хийсэн тооцоо Өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгийн хамгийн ядуу бүлгийн иргэдийн авч буй нийгмийн халамжийн хамгийн том хөтөлбөр нь ХМХ нь (16 хувь) байна. Зураг 2-д үзүүлсэнчлэн, дараагийн том хөтөлбөр нь нийгмийн халамжийн тэтгэвэрт (9 хувь), түүний дараагийнх нь хүнсний эрхийн бичгийг оруулаад нийгмийн халамжийн тэтгэмж шилжүүлгүүд (4 хувь), эх хүүхдэд зориулсан тэтгэмж тусламж (3 хувь) байна. Ихэнх хөтөлбөр категорийн аргаар зорилтот бүлгээ тодорхойлдог хэдий ч ядуучуудад өгөөжтэй байдал нь зарим хөтөлбөрт бусад хөтөлбөрөөс илүү байна. Ядуучуудад илүү өгөөжтэй хөтөлбөр буюу ООТА бага оноотой бүлгүүдийн өрхүүд илүү хүртэж байгаа хөтөлбөрүүд нь нийгмийн халамжийн тэтгэвэр, нийгмийн халамжийн тэтгэмж шилжүүлэг, ХМХ, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд үзүүлэх тэтгэмж хөнгөлөлт, мөн эх хүүхдэд чиглэсэн тэтгэмж байна (Зураг 3). 4 Амьжиргааны өөр өөр бүлгүүдэд очих халамжийн хувь хэмжээнд дүн шинжилгээ хийхдээ халамжийн хөтөлбөрийн захиргааны мэдээлэлд бүртгэгдсэн л бол уг тэтгэмжээ бүрэн хүлээж авч байгаа гэж үзсэн. Мөнгөн тэтгэмжийн хувьд, хөтөлбөрийн дизайн /тэтгэмжийн хэмжээ болон тэтгэмж авах давтамж/-д үндэслэн тэтгэмжийн жилийн дүнгээр тооцсон. Жил тутамд олгодоггүй нөхөн олговрын хувьд үр шим хүртэгч бүх хүмүүс энэхүү дүн шинжилгээ хийсэн онд нөхөн олговроо бүрэн авсан гэж үзсэн бөгөөд олгосон нөхөн олговрын дундаж хэмжээг НХҮЕГ-аас авсан 2012 оны халамжийн зарцуулалтын дүнг үндэслэн тооцсон болно. 5 “Нийгмийн халамжийн төлөв байдал 2014” тайланд, Монгол улсын 2007 оны Өрхийн Нийгэм Эдийн Засгийн Судалгаанд /ӨНЭЗС/ үндэслэн хийсэн тооцоогоор, нийт халамжийн 22.5 хувь нь хамгийн ядуу 20 хувьд хүрдэг гэж дурдсан байдаг. Харин манай энэ тайланд хамгийн ядуу 20 хувьд нийт халамжийн 34 хувь хүрдэг гэсэн нь ООТА мэдээллийн сан болон нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн захиргааны мэдээлэлд хийсэн дүн шинжилгээгээр гарсан тоо юм. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ Зураг 3: Ядуучуудад өгөөжтэй/хүртээмжтэй байгаа хөтөлбөрүүд: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгийн иргэдийн үр шим хүртэж буй тэтгэмжийн хувиар6 Эх сурвалж: НХ/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн Банкны ажилтнуудын хийсэн тооцоо 14 Харин эсрэгээр, зарим хөтөлбөрүүд нь ядуу бус (чинээлэг) иргэдэд илүү өгөөжтэй (регрессив) байна. Ийм хөтөлбөрүүдэд алдар цолтой ахмадын нэмэгдэл, ахмад настанд олгох тэтгэмж хөнгөлөлтүүд орж байна. Ялангуяа, алдар цолтой ахмадын нэмэгдлийн хөтөлбөр нь хэдийгээр ядуурлыг бууруулах хөтөлбөр биш хэдий ч ядуу бус иргэдэд очиж буй хувь хэмжээний хувьд онцгой анхаарал татаж байгаа юм. Алдар цолтой ахмадын нэмэгдлийн дийлэнх нь ООТА онооны дагуу хамгийн чинээлэг бүлгийн иргэдэд очиж байна. Алдар цолтой ахмадад олгох нэмэгдлийн хэмжээ нь бусад тэтгэмжийн хэмжээтэй харьцуулахад хамгийн том бөгөөд ядуу бус иргэдэд очдог гэдгийг энд тэмдэглэх нь чухал юм. 6 Зураг 3-д, 5 бүлэг тус бүрийн эхний баганад тэр бүлэгт байгаа хүмүүсийн эзлэх хувийг харуулсан. Тиймээс тухайн хөтөлбөрөөс үр шим хүртэгсдийн хувь эхний баганаас өндөр байвал хөтөлбөрөөс тухайн бүлгийн иргэд харьцангуй их үр шим хүртэж байна гэсэн үг юм. Хэрэв тухайн хөтөлбөрөөс үр шим хүртэгсдийн хувь эхний баганаас нам байвал уг хөтөлбөрөөс тухайн бүлгийн иргэд харьцангуй бага үр шим хүртдэг гэсэн үг болно. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ Зураг 4: Ядуу бус (чинээлэг) иргэдэд илүү өгөөжтэй хөтөлбөрүүд: ООТА оноогоор өрхийн тэнцүү 5 бүлгийн иргэдийн үр шим хүртэж буй хөтөлбөрийн хувиар7 Эх сурвалж: НХ/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн Банкны ажилтнуудын хийсэн тооцоо Үр шим хүртэгчдийн жендэрийн хуваарилалт хөтөлбөрүүдийн хооронд ялгаатай байна. ХМХ болон хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд үзүүлэх тусламж хөнгөлөлтийн үр шим хүртэгчдийн дунд 15 эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүс тэнцүүхэн байна. Эх, хүүхдэд зориулсан тэтгэмжүүдийн үр шим хүртэгчид нь мэдээжээр эмэгтэйчүүд. Нийгмийн халамжийн нийт тэтгэмж шилжүүлгийн үр шим хүртэгчдийн 58 орчим хувийг эмэгтэйчүүд эзэлж байна. Ахмад настанд үзүүлэх тусламж хөнгөлөлт авагчид болон нийгмийн халамжийн тэтгэвэр авагчдын дунд эмэгтэйчүүд илүү (69 хувь болон 54 хувь тус тус) байгаа нь хамрагдах насны шалгуур эмэгтэйчүүдэд 55 нас, эрэгтэйчүүдэд 60 байгаа, мөн эмэгтэйчүүд эрэгтэйчүүдээс илүү урт насалж байгаатай холбоотой байх талтай. Огт өөр байгаа ганц хөтөлбөр нь алдар цолтой ахмад настны нэмэгдэл бөгөөд эрэгтэйчүүд голлон (82 хувь) үр шим хүртдэг. II. Үр шим хүртэгчдийн өөр өөр бүлгүүд халамжид хамрагдсан байдал Ахмад настан: Тэтгэврийн насны хүмүүсийн 70 орчим хувь нь (энэ дүн шинжилгээнд хамрагдаагүй нийгмийн даатгалын тэтгэврийг оруулахгүйгээр), дор хаяж нэг халамжийн хөтөлбөрт хамрагдаж байна. Ахмад настнуудын авдаг нийгмийн халамжийн нийт тусламж хөнгөлөлтийн 76 орчим хувь нь хэд хэдэн төрлийн хөтөлбөрөөс зэрэг үр шим хүртдэг хүмүүст очиж байгаа нь ахмад настны хэрэгцээг хангах зорилготой хөтөлбөрүүдийн тархай, саланги шинж байдлын илрэл байж болох юм. 7 Үр шим хүртэгчдийн жендэрийн хуваарилалт хөтөлбөрүүдийн хооронд ялгаатай байна. ХМХ болон хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд үзүүлэх тусламж хөнгөлөлтийн үр шим хүртэгчдийн дунд эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүс тэнцүүхэн байна. Эх, хүүхдэд зориулсан тэтгэмжүүдийн үр шим хүртэгчид нь мэдээжээр эмэгтэйчүүд. Нийгмийн халамжийн нийт тэтгэмж шилжүүлгийн үр шим хүртэгчдийн 58 орчим хувийг эмэгтэйчүүд эзэлж байна. Ахмад настанд үзүүлэх тусламж хөнгөлөлт авагчид болон нийгмийн халамжийн тэтгэвэр авагчдын дунд эмэгтэйчүүд илүү (69 хувь болон 54 хувь тус тус) байгаа нь хамрагдах насны шалгуур эмэгтэйчүүдэд 55 нас, эрэгтэйчүүдэд 60 байгаа, мөн эмэгтэйчүүд эрэгтэйчүүдээс илүү урт насалж байгаатай холбоотой байх талтай. Огт өөр байгаа ганц хөтөлбөр нь алдар цолтой ахмад настны нэмэгдэл бөгөөд эрэгтэйчүүд голлон (82 хувь) үр шим хүртдэг. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд: НХ/ООТА мэдээллээр, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн 66 хувь нь дор хаяж нийгмийн халамжийн нэг хөтөлбөрт хамрагдаж байна. 16-аас дээш насны хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн 63 хувь нь дор хаяж нэг хөтөлбөрт хамрагддаг бол 16-аас доош насны хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдүүдийн 87 хувь нь дор хаяж нэг хөтөлбөрт хамрагдаж байна. 16-аас дээш насны хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд очиж буй халамжийн томоохон хэсгийг (76 орчим хувийг) бүрдүүлж байгаа хөтөлбөр нь нийгмийн халамжийн тэтгэвэр байна. Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд очиж буй халамжийн 43 хувь нь зөвхөн нэг хөтөлбөр (гол төлөв нийгмийн халамжийн тэтгэвэр)-өөс үр шим хүртэгчдэд очдог бол хэд хэдэн хөтөлбөрөөс үр шим хүртэгчдийн хувьд нийгмийн халамжийн тэтгэмж шилжүүлэг болон хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд үзүүлэх тусламж хөнгөлөлт эзэлж байна. 16-аас доош насны иргэн нийгмийн халамжийн тэтгэвэрт хамрагдах боломжгүй бөгөөд энэ бүлэгт очиж байгаа нийгмийн халамжийн 81 хувийг ХМХ эзэлж байна. Гэхдээ 16-аас доош насны хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдүүдийн тавны нэг орчим нь гурав ба түүнээс олон хөтөлбөрт, тухайлбал ХМХ, нийгмийн халамжийн тэтгэмж шилжүүлэг болон хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнд үзүүлэх тусламж дэмжлэгт хамрагдаж байна. Ядуучууд: (НХ/ООТА мэдээлэлд үндэслэн тооцоход) ООТА онооны өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгийн хамгийн бага оноотой (хамгийн ядуу) бүлэгт багтаж буй өрхийн нийт иргэдийн 62 хувь нь дор хаяж нэг нийгмийн халамжийн хөтөлбөрийн шууд үр шим хүртэгч байна. Гэхдээ ХМХ-ийг хасч тооцвол энэ тоо зөвхөн 29 хувь болж буурна. Хамгийн ядуу бүлэгт очиж буй халамжийн 64 орчим хувь нь ХМХ -ийг оролцуулаад зөвхөн нэг хөтөлбөрт хамрагддаг хүмүүст очиж байна. Ядуучуудад очиж буй халамжийн хамгийн том дэмжлэгийг ХМХ үзүүлдэг. Хүнсний эрхийн бичгийн хөтөлбөр нь ядуучуудад тухайлан чиглэсэн ганц хөтөлбөр бөгөөд эндээс үр шим хүртэгч 15118 өрх бүгд хамгийн ядуу 2.7 хувьд (ООТА өрхийн оноогоор) багтжээ. Хамгийн ядуу 2.7 хувьд багтаж буй өрхүүдийн 85.6 хувь нь хүнсний эрхийн бичгийн хөтөлбөрөөс үр шим хүртэж байна. III. Бодлогын зөвлөмж 16 A. Олон саланги хөтөлбөрүүдийг нэгтгэх Одоогийн нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийг нэгтгэх чиглэлд дараах гурван стратегийг зөвлөж байна: • Зорилтот хүн амд илүү оновчтой цогц хөтөлбөрөөр дамжуулан цогц дэмжлэг үзүүлэх хэрэгцээ шаардлагад үндэслэн хөтөлбөрийн дизайныг нэн тэргүүнд авч үзэх замаар нэг чиглэлийн бүлэгт багтаж буй жижиг хөтөлбөрүүдийг нэгтгэх. Жишээлбэл, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн хувьд голлон нийгмийн халамжийн тэтгэвэр авдаг хэдий ч хэд хэдэн хөтөлбөрөөс үр шим хүртдэг хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд халамжийн тэтгэврээс гадна хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд зориулсан бусад тусламж хөнгөлөлт авдаг. Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд илүү цогц дэмжлэг үзүүлэхийн тулд дээрх хоёр хөтөлбөрийн зарим элементүүдийг нэгтгэн нэгэн цогц хөтөлбөр гаргах шаардлагатай байж болох юм. Ингэж нэгтгэн цогц хөтөлбөр боловсруулахдаа тухайн зорилтот бүлгийн доторх эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүсийн ялгаатай хэрэгцээг тухайлан анхаарч үзэх нь чухал. • Хэрэгцээнд суурилсан хөтөлбөрийг бэхжүүлэх, алдар гавьяа дагаж олгодог хөтөлбөрүүдийг аажмаар зогсоох. • Эрүүл мэндтэй холбоотой тусламжийг цаашид эрүүл мэндийн даатгалд шилжүүлэх асуудлыг бодолцох Б. Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийг ядуучуудад (зорилтот бүлэгт) тухайлан чиглүүлэх Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийг илүү үр дүнтэй болгохын зэрэгцээ халамжийн нийт өртөг зардлыг нэмэгдүүлэхгүй байх хамгийн оновчтой арга нь халамжийн хөтөлбөрүүдийг ядуу хүн амд тухайлан чиглүүлэх явдал юм. Жишээ нь, нэгэнт бэлэн байгаа ООТА мэдээллийн санг ашиглан, чинээлэг бүлэгт очиж байгаа халамжийг бууруулах, эсвэл зогсоох боломжтой. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ ХМХ нь ядуурлыг бууруулахад чухал нөлөөтэй байж болох ч хөтөлбөрийн зардлын түвшин тогтвортой үргэлжлэхэд хэцүү байж болох юм. Дээр дурьдсанчлан, хөтөлбөрийн хамрах хүрээ өргөн, ядуу болон ядуу бус хүмүүст үр шим хүртээдэг. Мөн шилжүүлгийн хэмжээ ч том (нэг хүүхдэд жилд 240 мянган төгрөг буюу 130 ам.доллар) байна. Үүний зэрэгцээ, энэ хөтөлбөрийн нийт төсөв дангаараа 2013 оны байдлаар 240 тэрбум төгрөг (ойролцоогоор 130 сая ам.доллар) байгаа нь Монгол улсын нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн нийт зардлын 51 хувийг эзэлж байна. Засгийн газарт тулгарч байгаа төсвийн алдагдлын хүрээнд ХМХ-ийн зарлагын энэ түвшинг тогтвортой барих хэцүү байж болох юм. Дээрх байдлыг харгалзан цаашид хэрэгжүүлж болох гурван сонголт байж болох юм. Үүнд: • Төсвийн хувьд боломжтой бол хүүхдийн мөнгөний хөтөлбөр /ХМХ/-ийг одоогийн байдлаар нь цаашид үргэлжлүүлэх, • ХМХ-ийг бүх хүүхдийг хамарсан хэвээр байлгах боловч ядуу өрхөд илүү дэмжлэг очихоор болгож дизайны өөрчлөлт хийх. Үүнийг ООТА санг ашиглан ядуу өрхийн хүүхдүүдийг тодорхойлох, эсвэл категорийн аргаар олон (жишээ нь, гурав ба түүнээс дээш) хүүхэдтэй өрхөд илүү хэмжээний тэтгэмж олгох замаар шийдэж болох юм. Өөр өөр өрхүүдэд очих тэтгэмжийн хэмжээг ялгаатай тогтоох нь хөтөлбөрийн хэрэгжилтийг илүү төвөгтэй болгоно. Хэрэв ядуурлын байдлаар зорилтот бүлгээ тодорхойлох бол хөтөлбөрт хамрагдвал зохих хүүхэд хөтөлбөрийн гадна орхигдох асуудлыг шийдвэрлэхийн тулд хөтөлбөрийн дизайн болон хэрэгжүүлэх төлөвлөгөөг сайтар боловсруулах хэрэгтэй. Халамжийн тэтгэмжийг дахин хуваарилах асуудлыг шийдэхдээ зардлын хувьд халамжийн нийт өртгийг өсгөхгүй хадгалах байдлаар, эсвэл нийт өртгийг бууруулах замаар шийдвэрлэж болно. Үүнд: • халамжийн нийт өртгийг өсгөхгүй барихын тулд ядуу бус (чинээлэг) өрхөд очиж байсан халамжаас хасах хэмжээгээр ядуу өрхүүдэд очих халамжийн зардлыг нэмэх, 17 • халамжийн нийт өртгийг бууруулахын тулд ядуу өрхийн хүүхдүүдэд нэмж олгох халамжийн дүнг ядуу бус (чинээлэг) өрхийн хүүхдүүдэд очиж байсан халамжаас хассан дүнгээс бага байлгах. • Хүүхдийн мөнгөний хөтөлбөрийг зогсоож, оронд нь ядуу иргэдэд тухайлан чиглэсэн шинэ мөнгөн тэтгэмж хэрэгжүүлэх. ХМХ-ийг зогсоосноор ядуурлыг бууруулах тодорхой зорилготой халамжийн шинэ тэтгэмж бий болгож хэрэгжүүлэх хөрөнгийн эх үүсвэр гарч ирнэ. Үүнд дараах хоёр хувилбар байж болох юм. o 2012 онд батлагдсан Нийгмийн халамжийн тухай хуульд заасан ядуу өрхийн тэтгэмж (“нийгмийн халамжийн дэмжлэг туслалцаа зайлшгүй шаардлагатай өрхийн гишүүн- иргэний тэтгэмж”)8-ийг хэрэгжүүлэх. Энэ шинэ хөтөлбөр нь ХМХ дуусгавар болсноос ядуу өрхийн алдах орлогыг нөхөх хэмжээний тэтгэмжтэй, хамралтын түвшин сайтай байхаас гадна хамрагдвал зохих ядуу өрх хөтөлбөрөөс орхигдох байдлыг шийдвэрлэж чадах хэрэгжилтийн сайн дизайнтай байх хэрэгтэй. Давуу тал нь энэ хөтөлбөр ядуурлыг бууруулах тодорхой зорилготой байх бөгөөд хамрах хүрээ болон тэтгэмжийн хэмжээнээс хамааран, төсвийн нэлээд мөнгийг хэмнэх боломжтой. Сул тал нь аливаа нэг шинэ хөтөлбөрийн нэг адилаар шинэ хөтөлбөр хэрэгжүүлж эхлэх үйл ажиллагааны ихээхэн бэлтгэл шаардлагатай болно. o (ХМХ-ийн нэг адилаар) хойч үеэ дэмжих сонирхлыг хэвээр хадгалахын тулд дээр дурдсан ядуу өрхийн шинэ хөтөлбөр дээр хүүхдийн бүрэлдэхүүн хэсэг нэмэх. Дахин тэмдэглэхэд энэ шинэ тэтгэмж (эсвэл наад зах нь хүүхдийн бүрэлдэхүүн хэсэг нь) ХМХ дуусгавар болсноос ядуу өрхийн алдах орлогыг нөхөж чадах хэмжээнд байх нь маш 8 Хуулийн нэр томьёо нь “нийгмийн халамжийн дэмжлэг туслалцаа зайлшгүй шаардлагатай өрхийн гишүүн-иргэний тэтгэмж” бөгөөд англи хэл дээр товчоор “ядуу өрхийн тэтгэмж” гэж нэрлэдэг. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ чухал. Ядуу өрхүүд илүү олон хүүхэдтэй байх талтай байгаа тул хүүхдийн тэтгэмжийн бүрэлдэхүүн хэсэг нэн ядуу 40 хувийн өрхүүдийг зорилтот бүлгээ болголоо гэхэд энэ нь одоогоор ХМХ-т хамрагдаж буй нийт хүүхдүүдийн тал хувийг хамрах юм. Ядуурлыг буууруулахад хамгийн их нөлөөтэй хувилбарыг гаргахын тулд ӨНЭЗС мэдээллийг ашиглан илүү нарийвчилсан тооцоолол хийж болох юм. Тэтгэмжийн хэмжээ, зорилтот бүлгийг тодорхойлох шугам тогтоох аргачлал зэргийг оновчтой тогтоох зорилгоор ӨНЭЗС-ы мэдээллийг ашиглан өөр өөр боломжит хувилбарын тооцоо, дүн шинжилгээ хийх боломжтой. Хөтөлбөрийн дизайнд аливаа нэг өөрчлөлт хийхдээ, ялангуяа хөтөлбөрийг ядуучуудад тухайлан чиглүүлэх бол, хөтөлбөрийн хэрэгжилтийг сайжруулах асуудлыг хамтад нь шийдвэрлэх нь зүйтэй. Үүнд: • Мэдээллийн кампанит ажлыг амжилттай зохион байгуулах нь чухал. • ООТА-аар эсвэл категорийн арга замаар, ер нь зорилтот бүлгийг тодорхойлох ямар ч аргыг сонгох тохиолдолд орхигдуулалтын алдаа гарах (үр шим хүртвэл зохих хүмүүс хамрагдахгүй орхигдох) магадлал байсаар байдаг. Тиймээс ийм алдааг залруулах зорилготой санал гомдол барагдуулах үр дүнтэй механизм бий болгох зайлшгүй шаардлагатай. • Хэрэв зорилтот бүлгийг ООТА –аар тодорхойлно гэвэл ООТА мэдээллийн санг цаг хугацаанд нь шинэчлэх, мэдээллийн бүрэн бүтэн байдлыг хангах, ООТА оноонд үндэслэн тогтоосон өрхийн амьжиргааны түвшин тогтоосон асуудлаар гомдол санал шийдвэрлэх үр дүнтэй механизмыг ажиллуулах байнгын хүчин чармайлт шаардана. В. Ядуурлыг бууруулах хөтөлбөрүүдийн өгөөмөр байдал, хамрах хүрээг нэмэгдүүлэх Одоогоор ядуу өрхөд очиж байгаа нийт халамжийг тооцож үзэхэд бага байна. Ядуурлын шугам 18 дээр байгаа 5 ам бүлтэй өрхөд олгож нийгмийн халамжийн дэмжлэг тусламж нь дунджаар ийм өрхийн хэрэглээний 12 хувийг хангаж байна. Дэлхийн улс орон бүрт өөр өөр боловч ихэнх улс орнууд, нэн ядуу өрхийн шилжүүлгийн дараах хэрэглээний 20-35 хувьтай тэнцэх хэмжээний халамж үзүүлж байна. Европ, Төв Азийн бүс нутгийн улс орнуудад дээрх тоо 40-55 хувьтай байна (Дэлхийн Банк, 2013). Эдийн засгийн цочролоос ядуучуудыг хамгаалахад нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийг чиглүүлэх зайлшгүй шаардлагатай байна. Ядуу хүн амыг хамгаалах хөтөлбөрийн өгөөмөр байдал болон хамралтыг нэмэгдүүлэхийн тулд ядуучуудад тухайлан чиглэсэн шинэ хөтөлбөр бий болгох эсвэл (ойрын хугацаанд) хүнсний эрхийн бичгийн хөтөлбөрийг өргөтгөж болох юм Г. Эмзэг иргэдийн нийгмийн хамгааллыг сайжруулах боломжтой хөдөлмөрийн зах зээлийн хөтөлбөрүүдийг бэхжүүлэх Үр дүнтэй, идэвхтэй хөдөлмөрийн зах зээлийн хөтөлбөрүүдтэй байх нь эмзэг ажилчдын нийгмийн баталгааг хангах нэг хэрэгсэл болно. Одоогийн нийгмийн халамжийн тогтолцооны нэг дутагдалтай тал нь ядуу (гэхдээ хамгийн ядуу 5 хувь шиг биш) болон ядууралд ойрхон байгаа, мөн нийгмийн халамжийн хөтөлбөрт хамрагдах шалгууруудын аль аль ангилалд багтахгүй байгаа хүмүүсийн нийгмийн баталгаа болох дэмжлэг байхгүй байна. Түр болон улирлын чанартай ажил эрхэлдэг хүмүүс ажилгүйдлийн тэтгэмж авах шаардлага хангадаггүй. Гэтэл тэд эдийн засгийн зохицуулалт болон гадаад эдийн засгийн бусад цочролд хамгийн ихээр өртөх хүмүүс байдаг. Үүнтэй нэгэн адилаар ажилгүй, эсвэл бүтэн ажиллахгүй байгаа нийгмийн халамжийн үр шим хүртэгчдийн хувьд, тэднийг ажил эрхлэх/ур чадвар дээшлүүлэх үйл ажиллагаанд оролцох үүрэгтэй болгоход нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийг ашиглаж болох юм. Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн үр шим хүртэгчид нь тухайн хөтөлбөрт хамрагдах шалгуурыг хангаж байх бүх хугацаанд тэтгэмж тусламжаа үргэлжлүүлэн авсаар байдаг. Ядуучуудад чиглэсэн хөтөлбөрүүдийн ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ өгөөмөр байдал, хамралтыг нэмэгдүүлэх шаардлагатай хэдий ч ийм хөтөлбөрүүд нь халамжаас хараат байдлыг бий болгох ёсгүй, харин ажил эрхлэхийг дэмжих ёстой байдаг. Ажилд идэвхжүүлэх шинэ үеийн хөтөлбөрүүдийг бий болгож, ажилгүй болон улирлын чанартай ажилгүй, эсвэл бүтэн цагаар ажилладаггүй хүмүүст чиглэсэн “нийгмийн халамжаас ажилд шилжих” шилжилтийг дэмжих хөтөлбөрүүд хэрэгжүүлсэн дунд орлоготой олон улс орнуудад ийм хөтөлбөрүүд ихээхэн үр дүнтэй болох нь батлагдсан. Д. Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн хяналт шинжилгээ, үнэлгээг бэхжүүлэх Хөтөлбөрүүдийн хяналт шинжилгээ, үнэлгээний тогтолцоо сайн байх нь ирээдүйд илүү үр дүнтэй нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүд боловсруулах боломжийг Засгийн газарт олгоно. Хөтөлбөрийн үр дүнгийн үнэлгээ өнөөдрийг хүртэл хийгдээгүй тул Засгийн газар хөтөлбөрүүдийн эцсийн үр дүн ямар байгаа, хөтөлбөрийг хэрхэн сайжруулж болох тал дээр ойлголт багатай байна. Ирээдүйн бодлогын шийдвэр гаргахад ашиглахын тулд Засгийн газар дараах зүйлүүдийг анхаарч болох юм: • ӨНЭЗС-ны асуулгад нийгмийн хамгаалалд чиглэсэн тодорхой модуль нэмэх хүсэлт гаргах, эсвэл наад зах нь ӨНЭЗС асуулгын “бусад орлого” гэсэн хэсгийн нийгмийн халамж ба нийгмийн даатгалын тэтгэмжүүдийг ялгах боломжтой болгон шинэчлэх, • Нийгмийн халамжийн удирдлагын мэдээллийн систем (УМС) бэлэн болсны дараа бүрэн дүүрэн ашиглах, • Хөтөлбөрүүдийн талаарх захиргааны мэдээлэлд тогтмол давтамжтай дүн шинжилгээ хийж шийдвэр гаргахад ашиглах. 19 ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ 1. УДИРТГАЛ Монгол Улсын Засгийн газраас Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын яам (ХАХНХЯ), Нийгмийн халамжийн үйлчилгээний ерөнхий газар (НХҮЕГ) –аар дамжуулан нийгмийн халамжийн 70 орчим хөтөлбөр хэрэгжүүлдэг. Үүнд ахмад дайчдад олгох орон сууцнаас эхлээд 55 нас хүрсэн эмэгтэй, 60 нас хүрсэн эрэгтэйчүүдэд олгох нийгмийн халамжийн тэтгэвэр гэх мэт олон төрлийн хөтөлбөрүүд ордог. Тэдгээрийн зарим нь хэрэгцээнд суурилсан байхад зарим нь алдар гавьяатай холбоотой байдаг. Бүх хөтөлбөрүүдийн зорилтот бүлгийг хүн амын бүлгээр тодорхойлсон байдаг бөгөөд социализмын үеэс өвөлж ирсэн алдар цолтой ахмад настанд олгох олон төрлийн, өгөөмөр тэтгэвэр тэтгэмжүүдтэй. Эдгээрээс ялгаатай ганц хөтөлбөр нь Азийн Хөгжлийн Банк (АХБ) –ны санхүүжилттэй төслийн хүрээнд хэрэгжүүлж эхэлсэн хүнсний эрхийн бичгийн хөтөлбөр бөгөөд Орлого Орлуулан Тооцох Аргачлал (ООТА) ашиглан хүн амын хамгийн ядуу 5 хувьд чиглэдэг.9 Засгийн газар нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдээ үнэлж, нэгтгэхийг хүсч байна. Халамжийн хөтөлбөрүүдийн мэдээллийн удирдлагын өнөөгийн төвлөрсөн бус байдлаас шалтгаалан ХАХНХЯ хөтөлбөрийн үр шим хүртэгчдийн талаар нарийн мэдээлэлгүй байна. Энэхүү тайлангийн зорилго нь нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн төсөв, дизайн, хамрагдах шалгуур нөхцөл, тэтгэмжийн хэмжээ, хамрах хүрээ зэрэгт дүн шинжилгээ хийж, хөтөлбөрийн үр шим хүртэгчдийн үндсэн шинж чанарыг тодорхойлж, бодлогын зөвлөмж гаргах явдал юм. Нийгмийн халамжийн өнөөгийн хөтөлбөрүүд нь 2005 онд анх батлагдаж, 2012 онд шинэчлэн найруулсан Нийгмийн халамжийн тухай хуульд үндэслэсэн. Энэ хуулиар нийгмийн халамжтай холбоотой асуудлууд, мөн нийгмийн халамжийн тэтгэвэр, нийгмийн халамжийн тэтгэмж, нийгмийн халамжийн үйлчилгээ, нийгмийн хөгжлийн үйлчилгээ гэсэн нийгмийн халамжийн үндсэн дөрвөн үйл ажиллагааг зохицуулдаг. Нийгмийн халамжийн тухай хуулиар халамжийн тэтгэмж тусламж тус бүрийн хувьд үр шим хүртэгчид, тэтгэмжийн хэлбэр болон удирдлага, зохион байгуулалтын 20 зохицуулалтыг тогтоож өгдөг. 2015 онд нийгмийн халамжийн тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулахаар төлөвлөсөн бөгөөд энэ тайлан нь уг хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах болон нийгмийн хамгааллын салбарын стратегийн баримт бичиг боловсруулахад хувь нэмэр оруулна гэж найдаж байна. Мэдээлэл Энэ судалгаанд ХАХНХЯ болон НХҮЕГ-аас өгсөн мэдээллийг ашигласан. Хувь хүмүүсийн шинж чанарын мэдээллийг НХҮЕГ-аас 2013 онд зохион байгуулсан ООТА судалгааны мэдээллээс авлаа. Энэхүү мэдээллийг НХҮЕГ-ын аймаг, дүүрэг дэх хэлтэс дээр байдаг нийгмийн халамж хүртэгчдийн талаарх захиргааны мэдээлэлтэй холбож нийлүүлсэн. Хоёр мэдээллийн сангийн аль аль нь иргэний регистерийн дугаарыг ашигладаг учраас энэ дугаарыг ашиглан дээрх хоёр санг холбох боломжтой болсон юм. Үр шим хүртэгчдийн мэдээллийг 2014 оны 6 дугаар сарын 30 -ны байдлаар авсан. Жил бүр олгодоггүй (жишээлбэл, гурван жил, эсвэл таван жил тутамд нэг удаа олгодог) тэтгэмжийн хувьд , 2009 оны 6 дугаар сарын 30- аас хойшх хугацаанд хамрагдсан тохиолдолд тухайн хөтөлбөрийн үр шим хүртэгчид тооцов. ООТА мэдээллийн сан дахь хүн амын хамрагдалтын түвшинд үндэслэн, энэхүү тайланд тусгагдсан дүн шинжилгээ нь улсын хэмжээн дэх халамжийн хөтөлбөрийн хамралтын байдлыг төлөөлөх чадвартай гэж үзсэн. 2013 онд хийсэн ООТА судалгаа нь хүн амын тооллогын нэг адилаар улсын хэмжээний бүх өрхийг хамруулахыг зорьсон. Нийгмийн халамжийн захиргааны мэдээлэл болон ООТА мэдээллийг нэгтгэн холбож бий болгосон шинэ санд (цаашид НХ/ООТА мэдээллийн сан гэх) нийт 2636370 хувь хүний бүртгэл агуулагдаж байна. Гэхдээ нийгмийн халамжийн захиргааны мэдээллийн санд 9 ООТА мэдээллийн санг 2013 оны 12 сард шинэчилсэн бөгөөд мэдээллийн чанар сайн гэж үнэлэгдсэн. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ орсон 257302 хувь хүний мэдээллийг ООТА мэдээллийн сантай холбох боломжгүй байсан учир дүн шинжилгээ хийхэд эдгээр хүмүүсийн мэдээллийг оруулаагүй болно. Учир нь ООТА мэдээллийн сантай холбогдоогүй хүмүүсийн хувьд тэдгээр өрхийн болон иргэдийн шинж байдлын талаар ямар нэг мэдээлэл байхгүй байгаа юм.10 Гэхдээ эдгээр хүмүүсийн дөрөвний гурав нь Хүүхдийн Мөнгөний Хөтөлбөрийн үр шим хүртэгчид байгаа тул тэд 0-18 насны хүүхдүүд гэдэг нь тодорхой байна. 2010-2015 оны халамжийн төсвийн нэгтгэл, 2010, 2011 болон 2012 оны халамжийн төсөв, зарцуулалтын талаарх мэдээллийг НХҮЕГ-аас авсан болно. Төсөв, зардлын энэ мэдээлэл нь халамжийн хөтөлбөрүүд болон тэдгээрийн үр шим хүртэгчдийн тооны задаргаатай. Эдгээр төсөв, зардал нь зөвхөн халамжийн тэтгэмж, нөхөн олговор зэрэгт зарцуулсан хөрөнгө бөгөөд үйл ажиллагааны (захиргааны) зардал ороогүй. Судалгааны хязгаарлагдмал байдал Дээр дурдсан мэдээлэлтэй холбоотой асуудал (санд бүртгэгдсэн нийт иргэдийн 10 орчим хувийн мэдээлэл нь ООТА мэдээлэлтэй холбогдох боломжгүй байсан) нь нийт халамжийн хөтөлбөрийн хамралтын талаарх дүгнэлтэд хэр нөлөө үзүүлэх нь тодорхойгүй. Дээрх шалтгаанаар мэдээллийн санд байгаа хөтөлбөр тус бүрийн үр шим хүртэгчдийн тоо НХҮЕГ-ын хөтөлбөрийн зарцуулалтын тайланд туссан үр шим хүртэгчдийн тоотой яв цав таарахгүй. Гэсэн хэдий ч энэ мэдээлэл нь хөтөлбөрүүдийн үр шим хүртэгч иргэдийн шинж чанар болон хөтөлбөрийн хамрах хүрээ, давхардалтын ерөнхий дүр зургийг гаргах боломж олгож байгаа юм. Өөр нэг хязгаарлагдмал тал нь ООТА мэдээллийн сантай холбосон захиргааны мэдээлэл нь тухайн хүн зөвхөн 2009 оны 7 дугаар сараас 2014 оны 6 дугаар сар хүртэлх хугацаанд дор хаяж нэг удаа тодорхой хөтөлбөрт хамрагдсан эсэхийг л харуулж байна. Харин тухайн тэтгэмжийг уг хүн хэдэн удаа авсан, хэзээ авсан, эсвэл хэдэн төгрөг авсан гэдгийг харуулахгүй юм. Энэ тайланд тусгагдсан тэтгэмжийн хэмжээ нь тухайн хөтөлбөрийн дизайнаас хамаараад үр шим хүртэгчид хэдий хэмжээний тэтгэмж авах ёстой гэдэгт үндэслэсэн тоо юм. Үүний нэгэн адилаар, жил тутамд олгодоггүй тэтгэмжийг энэхүү дүн шинжилгээ хийсэн онд авсан байдлаар тооцсон. 21 Тийм учраас энэ тайланд туссан тэтгэмжийн нийт хэмжээ нь аливаа нэг жилд үр шим хүртэгчийн авч болох халамжийн хамгийн дээд хэмжээг харуулж байгаа гэсэн үг юм. Харин нөхөн олговор, бусад тусламжийн хувьд (мөнгөн тэтгэмжээс бусад) нэг хүний авсан дундаж хэмжээг 2012 оны зарцуулалтын мэдээлэлд үндэслэн гаргасан11. Тайлангийн бүтэц Тайлан дараах бүтэцтэй байна. Тайлангийн эхний хэсэгт дүн шинжилгээ хийсэн хөтөлбөрүүд, ООТА-д суурилан зорилтот бүлгийг тодорхойлох аргачлал, мэдээллийн санд орсон иргэдийн шинж чанарын талаарх товч мэдээллийг өгнө. Дараа нь төсөв, НХ/ООТА мэдээллийн сангийн мэдээллийг ашиглан халамжийн хөтөлбөрүүдийн хамралт, ядуу болон ядуу бус бүлгүүдэд халамж хэрхэн хуваарилагдаж байгаа тал дээр хийсэн дүн шинжилгээг танилцуулна. Тайлангийн төгсгөлд гол үр дүн, мэдээлэл цуглуулах болон дүн шинжилгээ хийхтэй холбоотой дүгнэлт, бодлогын зөвлөмжийг танилцуулна. Хавсралтад холбогдох хууль тогтоомж дээр үндэслэсэн хөтөлбөрийн талаарх тайлбарууд, нэг хүнд ногдох тэтгэмжийн хэмжээ (тооцоолсноор), 2010 оноос хойш хөтөлбөр тус бүрээр Засгийн газраас зарцуулж буй төсөв/зардлын чиг хандлага, хөтөлбөрүүдийг бүлэглэсэн байдал12 болон хөтөлбөрүүдийн үр шим хүртэгчдийн талаарх мэдээллийг багтаалаа. 10 Хэдийгээр эдгээр хүмүүсийн шинж чанарын талаар мэдээлэл байхгүй ч тэдний хамрагдаж буй хөтөлбөрийн талаар мэдээлэл байна. Тэдний 3 хувь нь (7981 хүн) нийгмийн халамжийн тэтгэвэр авдаг, 0.3 орчим хувь нь (836 хүн) нийгмийн халамжийн үйлчилгээнд хамрагддаг, 0.2 хувь нь (474 хүн) алдар цолтой ахмадын нэмэлт хөнгөлөлт авдаг бол нийгмийн халамжийн тэтгэмжүүд болон хүнсний эрхийн бичгийн хөтөлбөрт хамрагддаг хүн байхгүй байна. 11 Энэ тайлангийн авторуудын хүлээн авсан 2013 оны мэдээлэл нь халамжийн төсвийн тоо баримт, харин бодит гүйцэтгэлээр гарсан зардлын тоо баримт биш байсан учраас 2012 оны зардлын дүнг ашигласан болно. 12 Хөтөлбөрүүдийг дараах байдлаар бүлэглэсэн : Нийгмийн халамжийн тэтгэвэр, нийгмийн халамжийн тэтгэмжүүд, ахмад настанд олгох тусламж хөнгөлөлтүүд, алдар цолтой ахмад настны нэмэлт хөнгөлөлтүүд, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд олгох тусламж хөнгөлөлтүүд, эх хүүхдэд олгох тэтгэмж тусламж. Хүнсний эрхийн бичгийн хөтөлбөр нь нийгмийн халамжийн тэтгэмжийн хөтөлбөрт багтах боловч Хүнсний эрхийн бичиг болон хүүхдийн мөнгөний хөтөлбөрүдийг тусад нь тухайлан авч үзсэн. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ 2. НИЙГМИЙН ХАЛАМЖИЙН ХӨТӨЛБӨРҮҮД Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын яам (ХАХНХЯ) одоогоор нийгмийн халамжийн 71 хөтөлбөр, мөн Хүүхдийн мөнгөний хөтөлбөрийг (ХМХ)13 хэрэгжүүлж байна. Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүд нь хамрагдах нөхцөл хангасан иргэдэд хамгийн наад захын нийгмийн халамж үзүүлэх зорилготой бол хүүхдийн мөнгөний хөтөлбөр эрдэс баялгийн үр ашгийг хүн амын дараагийн үе рүү дахин хуваарилах зорилготой. Тайлангийн энэ хэсэгт энэхүү дүн шинжилгээнд хамрагдсан хөтөлбөрүүд, тэдгээрийн ангилалын талаар товч танилцуулна14. Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийг Нийгмийн халамжийн тухай хууль (2012) болон хөтөлбөрт хамрагдах шалгуурыг тогтоосон бусад хууль тогтоомжид тодорхойлсон байдаг. Нэг хөтөлбөрөөс бусад бүх мөнгөн тэтгэмжийн болон нөхөн олговорын хөтөлбөрүүд нь хүн амын бүлгээр буюу категорийн аргаар зорилтот бүлгээ тодорхойлсон байдаг. Ядуу иргэдэд тухайлан чиглэсэн (өөрөөр хэлбэл, ядуу иргэдийг зорилтот бүлгээ болгосон) ганц хөтөлбөр бол хүнсний эрхийн бичгийн хөтөлбөр бөгөөд хөтөлбөрөөс үр шим хүртэх зорилтот бүлгээ ООТА ашиглан тодорхойлдог. Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийг дараах долоон бүлэгт ангилж болох юм: • Нийгмийн халамжийн тэтгэвэр ( мөнгөн тэтгэмж ) • Нийгмийн халамжийн тэтгэмжүүд ( мөнгөн тэтгэмж ) • Нийгмийн халамжийн үйлчилгээ, үүнд олон нийтийн оролцоонд түшиглэсэн үйлчилгээ болон төрөлжсөн асрамжийн үйлчилгээ • Алдар цолтой ахмад настанд олгох тусламж хөнгөлөлт • Ахмад настанд олгох тусламж хөнгөлөлт • Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд олгох тусламж хөнгөлөлт • Эх, хүүхдэд зориулсан тэтгэмж тусламж (мөнгөн тэтгэмж ) 22 Хөтөлбөрийн шилжүүлгийн хэмжээ болон тэтгэмжийн төрлийн жишээг доор дурдлаа. Нийгмийн халамжийн тэтгэвэр - нийгмийн даатгалын хууль тогтоомжийн дагуу тэтгэвэр авах эрх үүсэхгүй байгаа иргэдэд сар тутамд олгох мөнгөн тэтгэмж. Үүнд: ахмад настан15, 16 -аас дээш насны одой хүн, мөн 16-аас дээш насны хөгжлийн бэрхшээлтэй хүн, асран хамгаалах эцэг эхгүй 18 нас хүрээгүй хүүхэд, 18 -аас доош насны дөрөв ба түүнээс олон хүүхэдтэй ганц бие, 45 нас хүрсэн эх, 50 нас хүрсэн эцэг орно. Сард олгох шилжүүлгийн хэмжээ 115 мянган төгрөг (ойролцоогоор 62ам.доллар). Нийгмийн халамжийн тэтгэмжүүд - нийгмийн халамжийн дэмжлэг туслалцаа шаардлагатай болон онцгой тохиолдолд амьжиргааны дэмжлэг авах шаардлагатай болсон, үүний дотор жирэмсэн болон нярай хүүхэдтэй эхчүүд, мөн байнгын асаргаа шаардлагатай хүнийг асарч байгаа иргэдэд үзүүлж буй мөнгөн тэтгэмж. Шилжүүлгийн хэмжээ болон олгох давтамж ялгаатай байна. Жишээ нь: • Асаргааны тэтгэмж, сард 52800 төгрөг (ойролцоогоор 29 ам.доллар), • 18 нас хүрээгүй байхдаа бүтэн өнчин болсон 18-24 насны иргэн, гэнэтийн аюул осол гамшгийн улмаас орон гэргүй болсон өрхөд үзүүлэх нэг удаагийн тусламж, 1 сая 200 мянган төгрөг (ойролцоогоор 649 ам.доллар), • Ихэр хүүхэд төрүүлсэн эхэд олгох нэг удаагийн тусламж, хоёр ихэр хүүхэд төрүүлсэн бол 1 сая төгрөг (ойролцоогоор 541 ам.доллар ), 3 ихэр хүүхэд төрүүлсэн бол 3 сая төгрөг (ойролцоогоор 1622 ам.доллар), 13 Хавсралт II-д хөтөлбөрүүдийн жагсаалтыг хавсаргав. 14 Хөтөлбөрийн талаарх илүү дэлгэрэнгүй мэдээллийг Хавсралт I-д үзүүлсэн. 15 Энд 55 нас хүрсэн эмэгтэй, 60 нас хүрсэн эрэгтэй багтана. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ • 14 хүртэлх насны гурав ба түүнээс олон хүүхэдтэй ганц бие эцэг, эхэд олгох тэтгэмж, жилд 120 мянган төгрөг (ойролцоогоор 65 ам.доллар), • Байнгын асаргаа шаардлагатай иргэдэд олгох тэтгэмж, улирал тутамд 60 мянган төгрөг (ойролцоогоор 32 ам.доллар), • Хүнсний эрхийн бичгийн хөтөлбөр - өмнө дурдсанчлан, одоогийн байдлаар ООТА ашиглан зорилтот бүлгээ тодорхойлдог цорын ганц хөтөлбөр. ООТА ашиглан, хамгийн ядуу 5 хувьд чиглэсэн. Хөтөлбөр нь тодорхой нэрийн хоол хүнсний бүтээгдэхүүн худалдан авахад зориулж, сар бүр зорилтот бүлгийн хүүхдэд 5 мянган төгрөг (ойролцоогоор 3 ам.доллар), том хүнд 10 мянган төгрөг (ойролцоогоор 5 ам.доллар)-тэй тэнцэх хэмжээний хүнсний эрхийн бичиг олгодог. Нийгмийн халамжийн үйлчилгээ - олон нийтийн оролцоонд түшиглэсэн үйлчилгээ болон төрөлжсөн асрамжийн үйлчилгээ багтана. Олон нийтэд оролцоонд түшиглэсэн үйлчилгээнд зөвлөгөө өгөх, сэргээн засах, түр байрлуулан асрамжлах, өдрийн үйлчилгээ, гэрийн асрамж үйлчилгээ зэрэг багтана. Эдгээр үйлчилгээ нь ахмад настан, хөгжлийн бэрхшээлтэй, хүчирхийлэлд өртсөн иргэд, шоронгоос суллагдсан, эсвэл согтуурах болон мансуурах донтох өвчтэй иргэд гэх мэт хүн амын бүлэгт чиглэсэн байна. Төрөлжсөн асрамжийн үйлчилгээнд ганц бие ахмад настан, ганц бие хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд болон хүнд нөхцөлд байгаа хүүхдүүдэд чиглэсэн үйлчилгээ ордог. Алдар цолтой ахмадуудад олгох тэтгэмж, хөнгөлөлт - Монгол Улсын баатар, хөдөлмөрийн баатар, ардын болон гавьяат цолтой ахмад настанд төрөөс олгох нэмэгдлийн тухай хуулийн (2008 он) дагуу олгогдоно. Ахмад дайчин, түүнчлэн дайнд оролцож яваад амь үрэгдсэн иргэний эхнэр/ нөхөр/-т сар бүр 200 мянган төгрөг (ойролцоогоор 108 ам.доллар), Монгол улсын төрийн шагналт, төрийн соёрхолт, түүнчлэн улсын ударник, хувьсгалт тэмцлийн ахмад зүтгэлтэнд сар бүр 150 мянган төгрөг (ойролцоогоор 81 ам.доллар)-ийн мөнгөн тусламж олгодог. Үүнээс гадна, амралт сувилалын газар амрах эрхийн бичгийн хөнгөлөлт (140 мянган төгрөг орчим буюу ойролцоогоор 76 ам.доллар) болон орон сууцны хөлс төлөх эсвэл түлшний зардалд (140 мянган төгрөг) жилд 23 нэг удаа тусламж үзүүлдэг. Ахмад настанд үзүүлэх тусламж хөнгөлөлт - Протез, амралт сувилалын эрхийн бичгийн хөнгөлөлт, рашаан сувилал болон эрүүл мэндийн үйлчилгээнд хамрагдахаар явах тохиолдолд замын зардлын хөнгөлөлт, нөхөн олговор олгодог. Эдгээр тусламжийн ихэнх нь нөхөн олговор болон эрхийн бичиг хэлбэрээр хэрэгждэг. Хиймэл шүд, хөл, гарны протез, сонсох болон харах эрхтний ортопедийн хэрэгслийн үнийн нөхөн олговрыг таван жил тутамд нэг удаа олгодог. Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд үзүүлэх тусламж хөнгөлөлт - бие махбодь, оюун санаа, сэтгэл мэдрэл, мэдрэхүйн байнгын согогын улмаас бусдын адил нийгмийн амьдралд оролцох чадвар нь хязгаарлагдсан хүнд үйлчилнэ. Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд үзүүлэх тусламж хөнгөлөлтөнд орон сууцны хөлс төлөх эсвэл түлш худалдан авахад зориулж жилд нэг удаа олгох мөнгөн тусламж, нөхөн сэргээх болон поротезийн үнийн нөхөн олговор, хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхэд болон тэдний асран хамгаалагчийн сургуульд ирж очих тээврийн зардал, жилд нэг удаа эмчилгээний зориулалтаар амралт сувилалд явбал нэг талын тээврийн зардал болон эмчилгээний төлбөрийн 50 хувийн хөнгөлөлт, хараагүй иргэдэд суурин утасны төлбөрийн хөнгөлөлт зэрэг орно. Эдгээр тусламж хөнгөлөлтийн ихэнх нь төлбөрийн нөхөн олговор бөгөөд дараах тохиолдлуудаас бусдад нь тодорхой мөнгөн дүн оноогоогүй байдаг. Орон сууцны төлбөр болон түлшний зардалд зориулан жилд нэг удаа 140 мянган төгрөг (ойролцоогоор 76 ам.доллар), хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийн болон тэдний асран хамгаалагчийн сургуульд ирж очих тээврийн зардалд жилд 200 мянган төгрөг (ойролцоогоор 108 ам.доллар), хараагүй иргэдийн харилцаа холбооны зардалд сар тутамд 20 мянган төгрөг (ойролцоогоор 11 ам.доллар) олгодог. Биеийн зарим хэсгийг орлох протез болон тэргэнцэр, хүзүү дэмжигч, хараагүй хүний таяг гэх мэт хэрэгслүүдийн үнийн нөхөн олговор хийдэг. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ Эх, хүүхдэд үзүүлэх тэтгэмж тусламж - Хоёр төрлийн хөтөлбөр байна. Үүнд жирэмсэн болон нярай, хөхүүл хүүхэдтэй эхийн тэтгэмж, мөн дөрөв ба түүнээс дээш хүүхэд төрүүлж өсгөсөн “Эхийн алдар” одонтой эхчүүдэд / мөн “алдарт эхчүүд” ч гэдэг/ олгох мөнгөн тусламж орно. Алдарт эх болсон хүн үлдсэн амьдралынхаа туршид энэ тусламжийг авдаг. Жирэмсэн болон хөхүүл хүүхэдтэй эхийн тэтгэмж жирэмсний таван сартайгаас эхлэн 12 сарын хугацаанд сар тутамд 40 мянган төгрөг (ойролцоогоор 22 ам.доллар) байдаг. Эхийн алдар 1 дүгээр зэргийн одонтой эхчүүд жилд нэг удаа 200 мянган төгрөгийн (ойролцоогоор 108 ам.доллар), 2 дугаар зэргийн одонтой эхчүүд жилд нэг удаа 100 мянган төгрөгийн (ойролцоогоор 54 ам.доллар) урамшуулал авдаг. Жирэмсэн болон хөхүүл хүүхэдтэй эхийн тэтгэмжийг эмэгтэйчүүд жирэмсэн эсвэл хөхүүл байх хугацаанд л олгодог бол алдарт эхийн урамшууллыг одон авсан үеэс эхлэн насан туршид нь олгодог. Энэ хоёр хөтөлбөр , ялангуяа алдарт эхийн урамшуулал нь үр шим хүртэгчдэд наад захын хэрэгцээг хангах нийгмийн халамжийн дэмжлэг гэхээсээ илүү хүн амын өсөлтийг дэмжихэд чиглсэн байна. Дээрх хоёр хөтөлбөрөөс гадна, ХАХНХЯ-наас Хүүхдийн мөнгөний хөтөлбөр (ХМХ) хэрэгжүүлдэг. ХМХ –ийг уул уурхайн орлогоос бий болсон баялгийг иргэдэд дахин хуваарилах зорилготой хүний хөгжил сангийн тухай хуулиар зохицуулдаг. Нийгмийн халамжийн тухай хууль болон холбогдох хууль тогтоомжийн дагуу зохицуулдаггүй учир ХМХ-ийг нийгмийн халамжийн хөтөлбөр гэж шууд тооцох боломжгүй. ХМХ нь нийгмийн халамжийн улсын төсвөөс тусдаа Хүний хөгжил сангаас санхүүждэг бөгөөд 0-18 насны бүх хүүхдэд сар бүр 20 мянган төгрөг (ойролцоогоор 11 ам.доллар)- ийн мөнгөн тэтгэмж олгодог. Зорилго болон санхүүжилтийн эх үүсвэр нь нийгмийн халамжаас тусдаа байдаг хэдий ч нийгмийн халамжийн бусад хөтөлбөрүүдийн нэгэн адилаар ХАХНХЯ-ны шугамаар хэрэгждэг тул ХМХ-ийг ихэнхдээ нийгмийн халамжийн тогтолцооны нэг хэсэг гэж үздэг. Хэмжээ том учир ХМХ нь санхүүгийн үр дагавартай ихтэй учраас энэхүү дүн шинжилгээнд оруулах нь чухал ач холбогдолтой гэж үзсэн. ХМХ нь бусад халамжийн хөтөлбөрүүдтэй 24 харьцуулахад харьцангуй том учир хамтатгаж үзэх тохиолдолд халамжийн нийт хөтөлбөрүүдийн цар хүрээ, төсвийн байдалд дүн шинжилгээ хийхэд ерөнхий дүр зургийг гажуудуулах нөлөөнөөс сэргийлж тайлангийн зарим хэсгүүдэд (ялангуяа халамжийн төсвийн ерөнхий хандлага тал дээр) ХМХ-ийг тусад нь авч үзсэн болно. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ 3. ОРЛОГО ОРЛУУЛАН ТООЦОХ АРГАЧЛАЛ (ООТА) БОЛОН ДҮН ШИЖИЛГЭЭНД АШИГЛАСАН МЭДЭЭЛЛИЙН ЭХ СУРВАЛЖ Өрхийн амьжиргааны түвшинг тодорхойлох анхны ООТА аргачлалыг 2010 онд үндэсний статистикийн газрын дарга (ҮСХ), нийгмийн халамж, хөдөлмөрийн сайдын хамтарсан тушаалаар баталсан. ООТА-ын томъёо нь 2007/2008 оны өрхийн нийгэм, эдийн засгийн судалгаа (ӨНЭЗС)-ны мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийх замаар тодорхойлсон долоон бүлэг, ажиглагдахуйц хувьсагчийг багтаадаг. Судалгааны мэдээллийг 2010 оны 2012 оны хооронд цуглуулсан бөгөөд анхны ООТА мэдээллийн санг хүнсний эрхийн бичгийн хөтөлбөрийн үр шим хүртэгч айл өрхийг тодорхойлоход хэрэглэж эхэлсэн. ООТА томъёог 2013 онд шинэчлэн боловсруулсан. ООТА -ын хоёр дахь удаагийн томъёо нь анхныхаас гурван зүйлээр ялгаатай. Үүнд: (а) хөдөлмөр эрхлэлтийн төрөл, газар эзэмшил, болон хөгжлийн бэрхшээлтэй зэрэг шинэ хувьсагчууд нэмсэн, (б) жишсэн дундаж нэг хүнд ногдох хэрэглээг тэнцвэржүүлэх хэмжээсийг ашиглан тооцсон, (в) сумын төв болон хөдөөг нэгтгэн16 судалгааны дөрвөн түвшнийг гурван түвшин болгон бууруулсан (Castro, 2013). ООТА мэдээллийн сан гурван жил тутамд шинэчлэгдэнэ гэсэн хүлээлттэй байна. 2013 оны мэдээлэлд хийсэн үнэлгээгээр мэдээллийн чанар зохих түвшинд хангагдсан, хамралт өндөр, мэдээллийн дотоод зохицол сайн, 2010 оны хүн амын тооллого, 2012 оны ӨНЭЗС -тай статистикийн гадаад дүйцэл17 сайн гэж дүгнэгдсэн. Өрхийн судалгааны мэдээллийг 2013 оны арван нэг, арван хоёрдугаар сард цуглуулж, 666673 айл өрх хамрагдсан байна. 2010 оны хүн амын тооллоготой (хүн амын жилийн дундаж өсөлтийг үндэслэн 2013 оны хүн амыг тооцсон) харьцуулж үзэхэд ООТА мэдээлэл улсын нийт хүн амын 86 хувийг хамарсан байна. Үүний дотор Улаанбаатар хотод 80 хувь буюу хамгийн бага хамралттай, харин баруун бүс хамгийн өндөр буюу хүн амын 95 хувийн хамралттай байна (Азийн Хөгжлийн Банк, 2014).18 25 2013 оны ООТА мэдээллийн санг ашиглан энэхүү дүн шинжилгээг хийлээ. Иргэн бүрт олгодог дахин давтагдахгүй регистерийн бүртгэлийн дугаарыг ашиглан ООТА мэдээллийг нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн захиргааны мэдээлэлтэй холбож нэгтгэсэн. Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн захиргааны мэдээллийн санд нийт 2636370 хувь хүний бүртгэл орсон байна. Өмнө дурьдсанчлан, эдгээрээс 257302 хүн (буюу 9.8 хувь)-ий мэдээлэл ООТА сангийн мэдээлэлтэй холбогдох боломжгүй байлаа. Тайлангийн энэ хэсгийн үлдсэн хэсэгт дээр дурдсан ба нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн захиргааны мэдээлэл болон ООТА мэдээллийн санг холбож нэгтгэсэн мэдээллийн санд (цаашид НХ/ООТА мэдээллийн сан гэх) байгаа иргэдийн шинж чанарын талаар танилцуулна. Нэгтгэсэн мэдээллийн санд нийт 662319 өрхийн мэдээлэл байна. Дундаж нас 28.4, 49 хувь нь эрэгтэй, 51 хувь нь эмэгтэй байна. Газар зүйн тархалтын хувьд, дээрх хүмүүсийн 40 орчим хувь нь Улаанбаатарт (1-р хүснэгт) амьдардаг. Мэдээллийн санд байгаа хүн амын хувьд хоёр хамгийн том аймаг нь Хөвсгөл, Өвөрхангай байна. Хамгийн жижиг аймаг нь Говьсүмбэр дараа нь Дундговь байна. Судалгааны дөрвөн түвшнээс (Улаанбаатар, Аймгийн төв, Сумын төв, Хөдөө) гурван түвшинд ( Улаанбаатар, Аймгийн төв, 16 Хөдөө) шилжсэн. 17 Судалгааны зарим үзүүлэлт дээр ийм асуудал байгаа боловч тэдгээр нь өрхийн амьжиргааны түвшин тогтоох ООТА томъёонд ороогүй үзүүлэлтүүд тул энэ тайланд тусгагдаагүй болно. 18 2010 оны хүн амын тооллого, 2012 оны ӨНЭЗС-тай харьцуулахад албан секторт ажил эрхэлдэг хүний тоо, хөдөөд газар эзэмшил зэрэг цөөн хэдээс бусад гол үзүүлэлтүүдийн тархалт таарч байна. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ Хүснэгт 1: НА/ООТА мэдээллийн сан дахь хүний тоо, аймгаар Газар зүйн код Аймаг/хот Хүний тоо Хувь 11 Улаанбаатар 954107 40.1 21 Дорнод 63334 2.7 22 Сүхбаатар 51438 2.2 23 Хэнтий 60581 2.6 41 Төв 75874 3.2 42 Говьсүмбэр 13321 0.6 43 Сэлэнгэ 86403 3.6 44 Дорноговь 53639 2.3 45 Дархан-Уул 80551 3.4 46 Өмнөговь 48779 2.1 48 Дундговь 37322 1.6 61 Орхон 80315 3.4 62 Өвөрхангай 96795 4.1 63 Булган 52942 2.2 64 Баянхонгор 72926 3.1 65 Архангай 80095 3.4 67 Хөвсгөл 116027 4.9 81 Завхан 63248 2.7 82 Говь-Алтай 51200 2.2 83 Баян-Өлгий 89676 3.8 26 84 Ховд 75707 3.2 85 Увс 74788 3.1 Бүгд 2379068 100.0 Эх сурвалж: НА/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо Насанд хүрэгчдийн боловсролын түвшин 18 ба түүнээс дээш настай насанд хүрэгчдийн гуравны хоёр нь дунд сургууль болон түүнээс доош түвшний боловсролтой байна. 4.8 орчим хувь нь боловсролгүй, 8 хувь нь бага сургуулийн боловсролтой бол 15.8 хувь нь бүрэн бус дунд сургуулийн боловсролтой байна. Дөрөвний нэг орчим нь техник мэргэжлийн сургуулийн болон түүнээс дээш шатны боловсролтой байв. Хүснэгт 2: Боловсролын түвшин Боловсролын түвшин Хүний тоо Хувь 1 Боловсролгүй 76282 4.82 2 Бага 126531 7.99 3 Бүрэн бус дунд 250542 15.82 4 Бүрэн дунд 592312 37.4 5 Техник/мэргэжлийн 141256 8.92 6 Дээд 396891 25.06 Бүгд 1583830 100 Эх сурвалж: НА/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ Хөгжлийн бэрхшээл Бүртгэгдсэн иргэдийн 4.3 орчим хувь нь ямар нэг хөгжлийн бэрхшээлтэй байна. Тэдний 90.5 хувь нь хөгжлийн бэрхшээлтэйг батлах үнэмлэхтэй гэжээ. Хамгийн түгээмэл байгаа хөгжлийн бэрхшээлийн төрөл нь (“бусад” гэсэн ангиллыг оруулахгүйгээр) хөдөлгөөний бэрхшээл (23 хувь нь), дараагийнх нь оюун ухааны /сэтгэцийн/ хөгжлийн бэрхшээл (20 хувь нь) байна. Хүснэгт 3: Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн тоо, хөгжлийн бэрхшээлийн төрлөөр Хөгжлийн бэрхшээлийн төрөл Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн тоо Хувь 1 Харааны 10853 10.6 2 Хэл ярианы 3503 3.4 3 Сонсголын 7400 7.3 4 Бие махбодын/хөдөлгөөний 22928 22.5 5 Сэтгэцийн/оюун ухааны 20624 20.2 6 Хавсарсан 12485 12.2 7 Бусад 24201 23.7 Бүгд 101994 100.0 Эх сурвалж: НА/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо Ажил Хөдөлмөрийн насны19 нийт иргэдийн 58.3 хувь нь өмнөх долоо хоногт ажил эрхэлсэн гэжээ. Өмнөх долоо хоногт ажил эрхлээгүй байсан хүмүүсийн зөвхөн 14.3 хувь нь өмнөх жилд ажил эрхэлж байжээ. 27 Амьжиргааны түвшний бүлгүүд: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлэг ООТА оноогоор өрхийн тоо тэнцүү бүлгүүдэд хуваагдаж байгаа ч бага оноотой өрхүүдийн ам бүлийн тоо олон байгаа тул бүлэг тус бүрт байгаа нийт хүний тоо ижил хэмжээгээр хуваарилагдахгүй байна. Хамгийн өндөр онооны бүлэгт байгаа өрхийн ам бүл дунджаар 3.6 гишүүнтэй байхад хамгийн бага оноотой бүлгийн өрхийн ам бүлийн тоо дунджаар 5.2 өрхийн гишүүнтэй байна (Хүснэгт 4 ба 5). Хүснэгт 4: Мэдээллийн сан дахь хүний тоо, ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгээр ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү бүлгүүд Дор хаяж нэг хөтөлбөрөөс үр шим хүртдэг Хувь 1- хамгийн бага (ядуу) –аас 5- хамгийн өндөр (чинээлэг) 1 599390 25.22 2 479628 20.18 3 450992 18.98 4 449735 18.93 5 396556 16.69 Бүгд 2376301 100.00 Эх сурвалж: НА/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо 19 18 –аас тэтгэврийн нас ( эмэгтэй 55, эрэгтэй 60) хүртэл насны хүмүүс17 ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ Хүснэгт 5: Дундаж ам бүлийн тоо ба хүүхдийн тоо, ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгээр ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү бүлгүүд Ам бүлийн тоо, дундаж 0-18 насны хүүхдийн тоо, 1- хамгийн бага (ядуу) –аас дундаж 5- хамгийн өндөр (чинээлэг) 1 5.15 3.90 2 4.33 2.88 3 4.12 2.71 4 4.01 2.68 5 3.56 2.27 Бүгд 4.31 2.86 Эх сурвалж: НА/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо Өрхийн тэргүүний дундаж нас ба хүйс амьжиргааны өөр өөр бүлгийн хувьд ижил төстэй байгаа боловч, ядуу өрхүүдийн дунд өрхийн тэргүүн нь хөгжлийн бэрхшээлтэй байх нь их, судалгаанд хамрагдахын өмнөх долоо хоногт ажил эрхэлсэн байх магадлал бага байна (Хүснэгт 6). Энэ нь ООТА томъёоны тусгал байж ч болох юм, учир нь хөгжлийн бэрхшээлтэй гишүүнтэй өрхийн ООТА оноо бага байх, ийм учраас ядуу гэж тооцоглох магадлал ихтэй. Хүснэгт 6: Өрхийн тэргүүний шинж чанар, ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгээр ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү бүлгүүд Дундаж Эрэгтэй Хөгжлийн Хөдөлмөрийн 1-хамгийн бага (ядуу) –аас нас бэрхшээлтэй насныхны дунд, 5- хамгийн өндөр (чинээлэг) өмнөх долоо хоногт ажил эрхэлсэн 28 1 44.6 77% 15% 49% 2 45.8 77% 9% 57% 3 45.6 79% 6% 62% 4 44.3 81% 4% 68% 5 43.3 78% 2% 75% Бүгд 44.7 78% 7% 62% Эх сурвалж: НА/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ 4. ДҮН ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ГОЛ ҮР ДҮН Нийгмийн халамжийн төсөв болон зардал 2013 онд Засгийн газар ХМХ-ийг оруулаад нийгмийн халамжийн мөнгөн шилжүүлгэнд ДНБ- ий 2.78 хувийг (ХМХ-ийн оруулахгүйгээр 1.37 хувийг) зарцуулсан байна. Хөгжиж буй болон шинэ тулгар хөгжиж буй орнуудад энэ зардал дунджаар ДНБ-ий 1.6 хувь орчим байгаатай (Дэлхийн Банк, 2014) харьцуулахад энэ тоо харьцангуй өгөөмөр байна. Энэ нь засгийн газраас хүн амын нийгмийн халамжид хангалттай санхүүгийн эх үүсвэр хуваарилахын төлөө байдгийг харуулж байна. Тэтгэмжийн нийт зардлын чиг хандлагын хувьд, 2013 онд хамгийн их төсөв ХМХ-нд хуваарилагдсан байна.20 ХМХ нь халамжийн шилжүүлгийн нийт зардлын тал орчим хувийг эзэлж байгаа бөгөөд хамгийн олон үр шим хүртэгчтэй байна (Хүснэгт 7, Зураг 5). Хоёр дахь том зардал нь нийгмийн халамжийн тэтгэвэр (83 тэрбум төгрөг, ойролцоогоор 50 сая ам.доллар21), дараагийнх нь эх, хүүхдэд зориулсан тэтгэмжүүд (67 тэрбум төгрөг, ойролцоогоор 40 сая ам.доллар22) байна. Энэ хоёр хөтөлбөр нийлээд ч 2013 онд ХМХ-д төсөвлөсөн мөнгөний гуравны хоёроос бага байна (Хүснэгт 7). Хүснэгт 7: Халамжийн хөтөлбөрүүдийн үр шим хүртэгчид ба зардал, 2013 он (мянган төгрөг) 2013 он Нийгмийн 2013 оны улсын Үр шим Нийт дүн, төг 2013 оны Хөтөлбөр халамжийн төсвийн хувиар хүртэгчдийн (нэрлэсэн ДНБ-ий нийт зардлын (7,444.6 тэрбум тоо үнээр) хувиар хувиар төг) Нийгмийн халамжийн 63423 83191227 17.60% 1.12% тэтгэвэр 0.49% Жирэмсэн ба хөхүүл 94882 38895382 8.20% 0.52% хүүхэдтэй эхчүүдийн тэтгэмж 0.23% 29 Нийгмийн халамжийн 42260 23442090 5.00% 0.31% тэтгэмжүүд 0.14% Олон нийтийн оролцоонд 24104 5566419 1.20% 0.07% түшиглэсэн үйлчилгээ 0.03% Асаргааны тэтгэмж 36411 15906364 3.40% 0.21% 0.09% Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд олгох тэтгэмж, 38743 6526413 1.40% 0.09% хөнгөлөлт 0.04% Ахмад настанд олгох 125941 14429702 3.10% 0.19% тэтгэмж, хөнгөлөлт 0.08% Хүнсний эрхийн бичгийн 97919 10975451 2.30% 0.15% хөтөлбөр 0.06% Алдарт эхийн урамшуулал 202474 28098558 6.00% 0.38% 0.17% Алдар цолтой ахмадын 4962636 1.10% 0.07% нэмэгдэл 0.03% Төрөлжсөн асрамжийн 100000 0.00% 0.00% үйлчилгээ 0.00% Хүүхдийн Мөнгөний 1000000 240000000 50.80% 3.22% Хөтөлбөр (батлагдсан төсөв) 1.41% Бүгд 472094242 100.10% 6.34% 2.78% Эх сурвалж: НХҮЕГ 20 Зарцуулалтын тоонд зөвхөн тэтгэмж тусламжид зарцуулсан мөнгө орж байгаа бөгөөд хэрэгжилтийн үйл ажиллагаатай холбоотой захиргааны зардал ороогүй. 21 2013 оны 12 сарын валютын албан ёсны ханшаар 1 ам. доллар 1661 төгрөгтэй тэнцэхээр тооцов. http://www.mongolbank.mn/ eng/liststatistic.aspx?did=3 22 Жирэмсэн эхийн болон хөхүүл хүүхэдтэй эхийн тэтгэмжийн төсвүүдийг нэмж, 1 ам. долларыг 2013 оны 12 сарын валютын албан ёсны ханшаар 1,661 төгрөгтэй тэнцэхээр хөрвүүлж тооцсон. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ Зураг 5: Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн зардал, 2013 он 250,000,000 200,000,000 150,000,000 100,000,000 50,000,000 0 Эх сурвалж: НХҮЕГ ХМХ-ийг эс тооцвол, инфляцийг тооцсон нийт хөтөлбөрийн зардал 2010-2013 оны хооронд 30 бага зэрэг (Зураг 6) нэмэгдсэн байна. Хамгийн их өссөн нийгмийн халамжийн тэтгэвэр хоёр дахин нэмэгдсэн байна. Жирэмсэн болон хөхүүл хүүхэдтэй эхчүүдийн тэтгэмжийн нийт зардал 2011-2013 оны хооронд 40 орчим хувиар өссөн бол алдарт эхийн тэтгэмжийн зардал 45 орчим хувиар буурсан байна. Зураг 6. Хүүхдийн Мөнгөний Хөтөлбөрөөс бусад нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн зардал, 2010- 2013 он, инфляцийг тооцсон зардал (2010 оныг суурь он болгон авсан) 70,000.00 60,000.00 50,000.00 40,000.00 30,000.00 20,000.00 10,000.00 - 2010 2011 2012 2013 - Эх сурвалж: НХҮЕГ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ Үр шим хүртэгчдийн тоо Хамралтын хувьд 2013 оны байдлаар нэг сая орчим үр шим хүртэгчтэй ХМХ хамгийн том хөтөлбөр байна. Энэ нь 405 мянган үр шим хүртэгчтэй хоёр дахь том хөтөлбөр болонх эх, хүүхдийн тэтгэмжийн хөтөлбөрөөс хоёр дахин илүү том байна. Хамгийн бага хамралттай хөтөлбөр нь 2012 онд зөвхөн 4000 хүн хамрагдсан, алдар цолтой ахмадын нэмэгдэл байна (Зураг 7). Зураг 7. Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрийн үр шим хүртэгчдийн тоо, 2013 он 31 Эх сурвалж: НХҮЕГ НХ/ООТА мэдээллийн сан ХМХ-ийн дээрх хамрагдалтыг баталж байна. 0-18 насны нийт хүүхдийн 94 хувь нь хүүхдийн мөнгө авч байна. Сонирхолтой нь, үүнийг ООТА онооны өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгээр задалж үзэхэд, бүлэг тус бүр дэх хүүхдийн мөн 94 хувь нь ХМХ-т хамрагдаж байна. Зардлын чиг хандлагаас ялгаатай нь, ХМХ-өөс бусад нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн үр шим хүртэгчдийн тоо 2010 оноос хойш бараг өөрчлөгдөөгүй байна. Гарсан гол өөрчлөлт нь эх, хүүхдэд зориулсан тэтгэмж хүртэгчдийн тоо 2010-2011 онд өссөн байна. Энэ өсөлт нь “Эхийн алдар” одон олгох шалгуурыг зөөлрүүлснээр ийм одонтой эхчүүдийн тоо өссөнтэй холбоотой юм.23 23 7 болон 5 хүүхэд төрүүлж өсгөсөн эх “Эхийн алдар” нэг ба хоёр дугаар зэргийн одон авдаг байсныг 6 болон 4 болгон өөрчилсөн. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ Зураг 8. Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрийн үр шим хүртэгчдийн тоо, хөтөлбөрийн бүлгээр, Хүүхдийн Мөнгөний Хөтөлбөрийг оруулахгүйгээр, 2010-2013 он Эх сурвалж: НХҮЕГ 32 Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн хамралт ХМХ-ийг оруулж тооцвол мэдээллийн санд бүртгэгдсэн нийт иргэдийн 49 хувь нь дор хаяж халамжийн нэг хөтөлбөрт хамрагдаж байна. 2012 онд Монгол улсын ядуурлын түвшин 27 хувь байсантай харьцуулж үзвэл энэ нь их өндөр хамралт юм. Хөгжиж буй орнуудын тун цөөхөн улсад нийгмийн халамжийн хамрах хүрээ нь ядуурлын түвшингээс давсан байдаг (Дэлхийн Банк, 2014). Гэхдээ ХМХ-ийг хасч тооцвол, мэдээлийн санд бүртгэгдсэн хүн амын зөвхөн 19 хувь нь дор хаяж халамжийн нэг хөтөлбөрт хамрагдаж байна. ХМХ-ийг оруулахгүй тооцвол, мэдээллийн санд байгаа нийт иргэдийн ихэнх (81 хувь) нь ямар нэг халамж авдаггүй (Зураг 9). 14 хувь нь халамжийн нэг хөтөлбөрт, 3,4 хувь нь 2 хөтөлбөрт, 1 гаруй хувь нь халамжийн 3 хөтөлбөрт хамрагддаг. Харин 0,5 хувь нь халамжийн 4 ба түүнээс дээш хөтөлбөрт хамрагддаг байна. Зураг 9. НХ/ООТА Мэдээллийн санд орсон иргэдийн халамжийн хөтөлбөрт хамрагдсан байдал, хөтөлбөрийн тоо болон эзлэх хувиар (Хүүхдийн Мөнгөний Хөтөлбөрийг оруулахгүйгээр) Эх сурвалж: НХ/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн Банкны ажилтнуудын хийсэн тооцоо ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ Дор хаяж нэг тэтгэмж авдаг хүмүүсийн хувьд тооцоолсноор, жилд нэг хүн дунджаар (ХМХ- ийг оруулахгүйгээр) 313167 төгрөг (ойролцоогоор 179 ам.доллар)-ийн дэмжлэг авсан байна.24 2009 оноос хойш иргэдийн 3.6 орчим хувь нь (ойролцоогоор 86 мянган хүн) нөхөн төлбөр болон эрхийн бичиг /ваучер/-ийн хэлбэрээр дунджаар нийт 219197 төгрөг (118 ам.доллар) -ийн үр шим хүртсэн байна. Нийт мөнгөн тэтгэмжийн хэмжээ нь амьдарч байгаа бүсээс хамааран 2014 оны амьжиргааны доод түвшний 15-18 хувийн хооронд хэлбэлзэж байна.25 Үр шим хуваарилалтын байдал НА/ООТА мэдээллийн санд үндэслэн хийсэн тооцоогоор, нийт халамжийн хамгийн их хувь нь өрхийн ООТА онооны тэнцүү 5 бүлгийн хамгийн ядуу бүлэгт (20 хувьд) очиж байна.26 Хамгийн ядуу 40 хувь нийт нийгмийн халамжийн шилжүүлгийн 56 хувийг хүртдэг бол хамгийн чинээлэг 40 хувь нийт халамжийн шилжүүлгийн 28 хувийг авч байна. 5 бүлгийн хамгийн ядуу бүлгийн иргэд нийт халамжийн шилжүүлгийн 34 хувийг авч байгаа нь бүс нутгийн бусад улс оронтой харьцуулагдахуйц байна (Хүснэгт 8).27 Гэхдээ Европ болон Төв Азийн (жишээ нь Корати, Косово гэх мэт) зарим улсуудад хамгийн ядуу 20 хувьд очих халамжийн хувь хэмжээ 40 гаруй хувьд хүрсэн байдаг. Энэ тал дээр дэлхий дээр хамгийн сайн улс орнуудад (жишээ нь Аргентин, Панам, Перу гэх мэт) хамгийн ядуу 20 хувьд нийт халамжийн 50 гаруй хувь нь очдог байна. Хүснэгт 8: Улс орнуудын харьцуулалт: Хүн амын хамгийн ядуу 20 хувьд очиж буй халамжийн нийт тэтгэмжийн хувь Улс Хамгийн ядуу 20 хувьд очиж буй халамжийн нийт тэтгэмж Монгол * 34 хувь Корати 40.6 хувь Косово 43.4 хувь 33 Аргентин 54.0 хувь Панам 52.5 хувь Перу 56.4 хувь Тимур Лесте (2011) ** 26.5 хувь Вьетнам (2008) ** 25.7 хувь Тайланд (2009) ** 20.5 хувь * Эх сурвалж: НХ/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн Банкны ажилтнуудын хийсэн тооцоо ** “Нийгмийн халамжийн төлөв байдал 2014” тайлан (Дэлхийн Банк, 2014). 24 Жил тутамд олгодоггүй тэтгэмжүүд (жишээ нь, гурав эсвэл таван жил тутамд нэг удаа олгодог тэтгэмж тусламж)-ийн хувьд энэхүү дүн шинжилгээ хийсэн онд авсан гэж тооцлоо. Иймээс, дундаж 313167 төгрөг гэдэг нь дунджаар аль нэг халамжийн хөтөлбөрөөс авч болох хамгийн өндөр дүн юм. 25 Амьжиргааны доод түвшний хэмжээ 2014 онд баруун бүсэд 146600 төгрөг, хангайн бүсэд 149600 төгрөг, төвийн бүсэд 149700 төгрөг, зүүн бүсэд 144500 төгрөг, Улаанбаатар хотод 169000 төгрөг байсан. http://www.nso.mn/page/60 (2014 оны 10 сарын 24) 26 Бүлгүүдэд очих халамжийн хувь хэмжээнд дүн шинжилгээ хийхдээ халамжийн хөтөлбөрийн захиргааны мэдээлэлд бүртгэгдсэн л бол уг тэтгэмжээ бүрэн хүлээж авч байгаа гэж үзсэн. Мөнгөн тэтгэмжийн хувьд, хөтөлбөрийн дизайн / тэтгэмжийн хэмжээ болон тэтгэмж авах давтамж/-д үндэслэн тэтгэмжийн жилийн дүнгээр тооцсон. Жил тутамд олгодоггүй нөхөн олговрын хувьд үр шим хүртэгч бүх хүмүүс энэхүү дүн шинжилгээ хийсэн онд нөхөн олговроо бүрэн авсан гэж үзсэн бөгөөд олгосон нөхөн олговрын дундаж хэмжээг НХҮЕГ-аас авсан 2012 оны халамжийн зарцуулалтын тоог үндэслэн тооцсон болно. 27 “Нийгмийн халамжийн төлөв байдал 2014” тайланд, Монгол улсын 2007 оны ӨНЭЗС-нд үндэслэн хийсэн тооцоогоор, нийт халамжийн 22.5 хувь нь хамгийн ядуу 20 хувьд хүрдэг гэж дурдсан байдаг. Харин манай энэ тайланд хамгийн ядуу 20 хувьд нийт халамжийн 34 хувь хүрдэг гэсэн нь ООТА мэдээллийн сан болон нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн захиргааны мэдээлэлд хийсэн дүн шинжилгээгээр гарсан тоо юм. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ Өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгийн хамгийн ядуу бүлгийн иргэдийн авч буй нийгмийн халамжид хамгийн том хөтөлбөр нь ХМХ нь (16 хувь) байна. Зураг 10-д үзүүлснээр дараагийн том хөтөлбөр нь нийгмийн халамжийн тэтгэвэр (9 хувь), түүний дараагийнх нь хүнсний эрхийн бичгийг оруулаад нийгмийн халамжийн тэтгэмж шилжүүлгүүд (4 хувь), эх хүүхдэд зориулсан тэтгэмж тусламж (3 хувь) байна. Дороосоо хоёр дахь бүлгийн өрхийн иргэд нийт нийгмийн халамжийн шилжүүлгийн 22 хувийг авч байна. Хамгийн ядуу бүлгийн нэг адил, дороосоо хоёр дахь бүлгийн иргэдэд хүрч байгаа хамгийн том хөтөлбөр нь ХМХ, нийгмийн халамжийн тэтгэвэр, нийгмийн халамжийн тэтгэмж шилжүүлэг болон эх, хүүхдэд зориулсан тэтгэмжүүд орж байна. Зураг 10: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгийн иргэдийн авсан тэтгэмжийн эзлэх хувь 34 Эх сурвалж: НХ/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн Банкны ажилтнуудын хийсэн тооцоо Ихэнх хөтөлбөр категорийн аргаар зорилтот бүлгээ тодорхойлдог хэдий ч ядуучуудад өгөөжтэй байдал нь зарим хөтөлбөрт бусад хөтөлбөрөөс илүү байна. Ядуучуудад илүү өгөөжтэй хөтөлбөр буюу ООТА бага оноотой бүлгүүдэд илүү үр шим хүртээж байгаа хөтөлбөрүүд нь нийгмийн халамжийн тэтгэвэр, нийгмийн халамжийн тэтгэмж шилжүүлэг, ХМХ, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд үзүүлэх тэтгэмж хөнгөлөлт, мөн эх хүүхдэд чиглэсэн тэтгэмж байна (Зураг 11). ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ Зураг 11: Ядуучуудад илүү өгөөжтэй байгаа хөтөлбөрүүд: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгийн иргэдийн авсан тэтгэмжийн хувиар28 Эх сурвалж: НХ/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн Банкны ажилтнуудын хийсэн тооцоо Харин эсрэгээр, чинээлэг иргэдэд илүү өгөөжтэй (регрессив) хөтөлбөрүүдэд алдар цолтой ахмадын нэмэгдэл, ахмад настанд олгох тэтгэмж хөнгөлөлтүүд орж байна. Ялангуяа, алдар цолтой ахмадын нэмэгдлийн хөтөлбөр нь хэдийгээр ядуурлыг бууруулах хөтөлбөр биш хэдий ч ядуу бус иргэдэд очиж буй хувь хэмжээний хувьд онцгой анхаарал татаж байгаа юм. Алдар 35 цолтой ахмадын нэмэгдлийн дийлэнх нь ООТА онооны дагуу хамгийн чинээлэг бүлгийн иргэдэд очиж байна. Алдар цолтой ахмадад олгох нэмэгдлийн хэмжээ нь бусад тэтгэмжийн хэмжээтэй харьцуулахад хамгийн том бөгөөд ядуу бус иргэдэд очдог гэдгийг энд тэмдэглэх нь чухал юм. Хөтөлбөрийн 2013 оны зардал, үр шим хүртэгчдийн тоог үндэслэн тооцоход, энэ хөтөлбөрийн дундаж үр шим хүртэгч жилд ойролцоогоор 1 сая 320 мянган төгрөгийн (ойролцоогоор 713 ам.доллар) нэмэгдэл авч байна. Үүнийг зөвхөн хамгийн ядуу бүлэгт хүрдэг, жилд 112 мянган төгрөг (ойролцоогоор 60 ам.доллар) -тэй тэнцэх хэмжээний үр шим хүртээдэг хүнсний эрхийн бичгийн хөтөлбөртэй харьцуулахад даруй 12 дахин их байна. 28 Зураг 11-д, 5 бүлэг тус бүрийн эхний баганад тэр бүлэгт байгаа хүмүүсийн эзлэх хувийг харуулсан. Тиймээс тухайн хөтөлбөрөөс үр шим хүртэгсдийн хувь эхний баганаас өндөр байвал хөтөлбөрөөс тухайн бүлгийн иргэд харьцангуй их үр шим хүртэж байна гэсэн үг юм. Хэрэв тухайн хөтөлбөрөөс үр шим хүртэгсдийн хувь эхний баганаас нам байвал уг хөтөлбөрөөс тухайн бүлгийн иргэд харьцангуй бага үр шим хүртдэг гэсэн үг болно. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ Зураг 12: Ядуу бус (чинээлэг) иргэдэд илүү өгөөжтэй хөтөлбөрүүд: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгийн иргэдийн үр шим хүртэж буй хөтөлбөрийн хувиар29 60 50 , % 40 . 30 20 10 0 1 2 3 4 5 Эх сурвалж: НХ/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн Банкны ажилтнуудын хийсэн тооцоо 36 Үр шим хүртэгчдийн хүйсийн хуваарилалт хөтөлбөрүүдийн хооронд ялгаатай байна (Зураг 13). ХМХ болон хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнд үзүүлэх тусламж хөнгөлөлтийн үр шим хүртэгчдийн дунд эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүс тэнцүүхэн байна. Эх, хүүхдэд зориулсан тэтгэмжүүдийн үр шим хүртэгчид нь мэдээжээр эмэгтэйчүүд. Нийгмийн халамжийн нийт тэтгэмж шилжүүлгийн үр шим хүртэгчдийн 58 орчим хувийг эмэгтэйчүүд эзэлж байна. Ахмад настанд үзүүлэх тусламж хөнгөлөлт авагчид болон нийгмийн халамжийн тэтгэвэр авагчдын дунд эмэгтэйчүүд илүү (69 хувь болон 54 хувь тус тус) байгаа нь хамрагдах насны шалгуур эмэгтэйчүүдэд 55, эрэгтэйчүүдэд 60 байгаа, мөн эмэгтэйчүүд эрэгтэйчүүдээс илүү урт насалж байгаатай холбоотой байх талтай. Огт өөр байгаа ганц хөтөлбөр нь алдар цолтой ахмад настны нэмэгдэл бөгөөд эрэгтэйчүүд голлон (82 хувь) үр шим хүртдэг. 29 Зураг 12-д, 5 бүлэг тус бүрийн эхний баганад тэр бүлэгт байгаа хүмүүсийн эзлэх хувийг харуулсан. Тиймээс тухайн хөтөлбөрөөс үр шим хүртэгсдийн хувь эхний баганаас өндөр байвал хөтөлбөрөөс тухайн бүлгийн иргэд харьцангуй их үр шим хүртдэг гэдгийн харуулна. Хэрэв тухайн хөтөлбөрөөс үр шим хүртэгсдийн хувь эхний баганаас нам байвал хөтөлбөрөөс тухайн бүлгийн иргэд харьцангуй бага үр шим хүртдэг гэдгийг харуулна. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ Зураг 13: Хөтөлбөрийн үр шим хүртэгчид, хүйсээр 50.9% 49.1% 100.0% - 50.6% 49.4% 81.9% 18.1% 31.1% 68.9% - 41.8% 58.3% - 46.4% 53.6% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Эх сурвалж: НХ/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн Банкны ажилтнуудын хийсэн тооцоо Ахмад настнууд үр шим хүртэж буй хөтөлбөрүүд НХ/ООТА мэдээллийн санд байгаа тэтгэврийн насны хүмүүсийн 70 хувь нь дор хаяж нэг 37 халамжийн хөтөлбөрт хамрагдаж байна (нийгмийн даатгалын тэтгэврийг оруулахгүйгээр). Дор хаяж нэг хөтөлбөрт хамрагдаж байгаа тэтгэврийн насны иргэн жилд дунджаар 331 мянган төгрөгийн үр шим хүртдэг. Зураг 14 ахмад настнууд хэд хэдэн хөтөлбөрөөс зэрэг үр шим хүртдэг болохыг харуулж байна. Ахмад настнууд үр шим хүртдэг нийгмийн халамжийн нийт тусламж хөнгөлөлтийн 76 орчим хувь нь хэд хэдэн төрлийн хөтөлбөрөөс зэрэг үр шим хүртдэг хүмүүст очдог. Зураг 14: Ахмад настнууд үр шим хүртэж буй тусламж хөнгөлөлтийн эзлэх хувь, хөтөлбөрийн тоо болон эзлэх хувиар Эх сурвалж: НХ/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн Банкны ажилтнуудын хийсэн тооцоо ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ Ахмад настнууд үр шим хүртэж буй тусламж хөнгөлөлтийн 23 орчим хувь нь зөвхөн нэг хөтөлбөрт хамрагддаг хүмүүст очиж байна. Зөвхөн нэг хөтөлбөрт хамрагдаж байгаа ахмадуудын дийлэнх нь “Эхийн алдар” одонтой эхчүүдийн урамшуулал, эсвэл ахмад настанд олгох тусламж авч байна. Хоёр хөтөлбөрт хамрагддаг ахмадуудын хувьд энэ байдал мөн адил байна. Ахмад настнууд өөр өөр хэрэгцээгээ хангахын тулд хэд хэдэн хөтөлбөрт хамрагдаж байгаа явдал нь ахмад настны хэрэгцээг хангах зорилготой хөтөлбөрүүдийн тархай саланги шинж байдлын тодорхой илрэл байж болох юм. Зураг 14 дээр ахмад настанд үзүүлэх тэтгэмж тусламж, хөнгөлөлтүүд нь хэрэгцээнд тулгуурласан, ахмад настнууд өөрсдийн хэрэгцээг хангахын тулд хэд хэдэн хөнгөлөлт хамтатгаж авдгийг харуулж байна. Энэ нь ахмад настанд зориулсан илүү цогц хөтөлбөр бий болгоно гэвэл тэдэнд үзүүлэх тусламж болон нийгмийн халамжийн шилжүүлгийн аль алины элементийг агуулсан байх хэрэгтэйг илтгэж байна. Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд үр шим хүртэж буй хөтөлбөрүүд НХ/ООТА мэдээгээр, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн 66 хувь нь дор хаяж нийгмийн халамжийн нэг хөтөлбөрт хамрагдаж байна. 16-аас дээш ба доош насны хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн хамралт нэлээд ялгаатай тул тэдгээрийг тус тусад нь авч үзсэн болно. 16-аас дээш настай хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн 63 хувь нь дор хаяж нэг хөтөлбөрт хамрагддаг. Голлон хамрагддаг нэг хөтөлбөр нь хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд очиж буй халамжийн 76 орчим хувийг эзэлж буй нийгмийн халамжийн тэтгэвэр байна. Нийгмийн халамжийн тэтгэвэр нь хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн үр шим хүртэж буй бусад хөтөлбөрүүдтэй харьцуулахад хамгийн өгөөмөр нь юм. Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд очиж буй халамжийн 43 хувь нь зөвхөн нэг хөтөлбөр (гол төлөв нийгмийн халамжийн тэтгэвэр) -өөс үр шим хүртэгчдэд очдог бол хэд хэдэн хөтөлбөрөөс үр шим хүртэгчдийн хувьд нийгмийн халамжийн тэтгэмж шилжүүлэг болон хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд үзүүлэх тусламж хөнгөлөлт эзэлж байна (Зураг 38 15). Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд хэд хэдэн хөтөлбөрт хамрагддаг, гэхдээ голлон нийгмийн халамжийн тэтгэвэрээс үр шим хүртэж байгаа явдал нь цаашид хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд чиглэсэн олон жижиг саланги хөтөлбөрүүдийг халж, оронд нь нийгмийн халамжийн тэтгэвэр дээр суурилсан илүү цогц хөтөлбөр бий болгох боломжтойг харуулж байна. Зураг 15: 16-аас дээш насны хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн авч буй тусламж хөнгөлөлтийн эзлэх хувь, хөтөлбөрийн тоо болон хувиар Эх сурвалж: НХ/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн Банкны ажилтнуудын хийсэн тооцоо ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ Дор хаяж нэг халамжийн хөтөлбөрт хамрагдаж байгаа 16-аас дээш насны хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэн жилд дунджаар 924 мянган төгрөгийн тусламж хөнгөлөлт авч байна. Нэг хүнд ногдох тэтгэмж тусламжийн хэмжээгээр алдар цолтой ахмад настнуудын дараагийн том тусламж хүртэгч бүлэг болж байгаа бөгөөд энэ нь нийгмийн халамжийн тэтгэврийн хэмжээнээс голлох хамааралтай байна. 16-аас доош насны хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн 87 хувь нь дор хаяж нэг хөтөлбөрт хамрагдаж байгаа бөгөөд тэдний авч буй тэтгэмж тусламжийн 81 орчим хувь нь ХМХ –өөс ирж байна. 16-аас доош насны хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн тавны нэг орчим нь гурав ба түүнээс олон хөтөлбөрт, тухайлбал ХМХ, нийгмийн халамжийн тэтгэмж шилжүүлэг болон хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнд үзүүлэх тусламж дэмжлэгт хамрагдаж байна (Зураг 16). 16-аас доош насны иргэн нийгмийн халамжийн тэтгэвэрт хамрагдах боломжгүй. Зураг 16: 16 хүртэл насны хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдүүдийн авч буй тэтгэмжийн хувь, хөтөлбөрийн тоо болон хувиар 39 Эх сурвалж: НХ/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн Банкны ажилтнуудын хийсэн тооцоо Ядуучууд үр шим хүртэж буй хөтөлбөрүүд НХ/ООТА мэдээлэлд үндэслэн тооцоход ООТА онооны өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгийн хамгийн бага оноотой (ядуу) бүлэгт багтаж буй өрхийн нийт иргэдийн 62 хувь нь дор хаяж нэг нийгмийн халамжийн хөтөлбөрийн шууд үр шим хүртэгч байна. Гэхдээ ХМХ-ийг хасч тооцвол энэ тоо зөвхөн 29 хувь болж буурна. Дор хаяж нэг нийгмийн халамжийн хөтөлбөрөөс үр шим хүртэж буй ядуу өрхийн нэг иргэн жилд дунджаар 362542 төгрөгийн мөнгөн дэмжлэг авч байна. Хамгийн ядуу бүлэгт очиж буй халамжийн 64 орчим хувь нь ХМХ -ийг оролцуулаад зөвхөн нэг хөтөлбөрт хамрагддаг хүмүүст очиж байна (Зураг 17). Ядуучуудын дийлэнх нь зөвхөн нэг хөтөлбөрт хамрагдаж байна. Тэдэнд хамгийн их өгөөжтэй байгаа хөтөлбөр нь ХМХ, дараа нь нийгмийн халамжийн тэтгэвэр байна. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ Зураг 17: Ядуу иргэдийн авч буй нийт тэтгэмжийн хувь (тооцоолсон), хөтөлбөрийн тоо болон хувиар Эх сурвалж: НХ/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн Банкны ажилтнуудын хийсэн тооцоо Хүнсний эрхийн бичгийн хөтөлбөр нь одоогоор ядуучуудад тухайлан чиглэсэн (ядуучуудыг зорилтот бүлгээ болгосон) цорын ганц хөтөлбөр юм. НХ/ООТА мэдээллийн санд байгаа айл өрхийн 2.3 хувь орчим (нийт 662559 өрхөөс 15118 өрх) нь хүнсний эрхийн бичгийн хөтөлбөрт хамрагдаж байна. ООТА онооны өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгийн 3 дугаар бүлэгт багтаж байгаа 40 ганц өрхөөс бусад бүх өрх хамгийн ядуу бүлэгт багтаж байна. Зураг 18 ООТА оноогоор хүнсний эрхийн бичгийн хөтөлбөрөөс үр шим хүртэж буй хамгийн ядуу бүлгийн айл өрхийн эзлэх хувийг харуулж байна. Зураг 18-д харуулсанчлан, хамгийн ядуу 5 хувийн ООТА оноо 0-244 –ын хооронд байгаа бөгөөд хөтөлбөрөөс үр шим хүртэгч бүх өрх (нэгээс бусад, график дээр харагдахгүй) энэ 5 хувийн дотор багтаж байна. Үнэн хэрэгтээ ООТА онооны дагуу үр шим хүртэж байгаа бүр өрх хамгийн ядуу 2.7 хувьд багтаж байгаа юм. Хамгийн ядуу 2.7 хувьд багтаж байгаа нийт өрхийн 85.6 хувь нь хүнсний эрхийн бичгийн хөтөлбөрийн үр шим хүртэгчид байна.30 30 ООТА оноогоор хамгийн ядуу 2.7 хувьд багтаж байгаа 2543 өрх хүнсний эрхийн бичгийн хөтөлбөрт хамрагдахгүй байна. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ Зураг 18: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгийн нэгдүгээр (хамгийн ядуу) бүлэг дэх хүнсний эрхийн бичиг хөтөлбөрөөс үр шим хүртэгчдийн хувь Эх сурвалж: НХ/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн Банкны ажилтнуудын хийсэн тооцоо 41 ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ 5.БОДЛОГЫН НӨЛӨӨЛӨЛ, ЗӨВЛӨМЖ Ядуу иргэдийн нийгмийн хамгааллыг сайжруулах, нийгмийн халамжийн төсвийн тогтвортой үргэлжлэх байдлыг хангахын тулд халамжийн хөтөлбөрүүдийг илүү үр дүнтэй болгох өөрчлөлтүүд хийх шаардлагатай болж байна. Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн хамралт харьцануй өндөр гэдгийг харгалзан, засгийн газраас халамжийн өнөөгийн зардлыг хэвээр хадгалахын зэрэгцээ ядуу иргэдийг хамгаалах, ядуурлыг бууруулах чиглэлд хөтөлбөрүүдийг илүү үр дүнтэй болгох боломжтой юм. Тайлангийн энэ хэсэгт нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдэд хийсэн дүн шинжилгээнд үндэслэн зөвлөмж болгож буй стратегүүдийг тайлбарлана. Олон саланги хөтөлбөрүүдийг нэгтгэх Одоогийн нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийг нэгтгэх чиглэлд дараах гурван стратегийг зөвлөж байгаа бөгөөд доор дэлгэрүүлэн танилцуулна. • Зорилтот хүн амд илүү оновчтой цогц хөтөлбөрөөр дамжуулан цогц дэмжлэг үзүүлэх хэрэгцээ шаардлагад үндэслэн хөтөлбөрийн дизайныг нэн тэргүүнд авч үзэх замаар нэг ижил зорилтот бүлэгт чиглэсэн, ижил төстэй зорилготой жижиг хөтөлбөрүүдийг нэгтгэх, • Хэрэгцээнд суурилсан хөтөлбөрүүдийг бэхжүүлэх, алдар гавьяанд үндэслэсэн хөтөлбөрүүдийг аажмаар зогсоох, • Цаашид эрүүл мэндтэй холбоотой тэтгэмж тусламжийг эрүүл мэндийн даатгалд шилжүүлэх асуудлыг бодолцох. Жижиг хөтөлбөрүүдийн нэгтгэх. Өмнө дурдсанчлан ХАХНХЯ/НХҮЕГ одоогийн байдлаар 71 хөтөлбөр хэрэгжүүлж байна. Гэхдээ энэ тоо нь хөтөлбөрүүдийг хэрхэн тоолохоос хамаардаг. Ерөнхийдөө эдгээр хөтөлбөрүүдийг сэдэвчилсэн байдлаар бүлэглэж болох боловч, одоогоор хөтөлбөр тус бүрийг маш тодорхой нарийвчилсан байдлаар тодорхойлсон байдаг. Олон саланги 42 эдгээр хөтөлбөрүүд нь захиргааны ачааллыг нэмж, хөтөлбөрт хамрагдах хүсэлт гаргах болон тэтгэмж хүлээн авах зэргийг илүү төвөгтөй болгодог. Энэ байдал нь мөн жижиг хэмжээний тэтгэмж, цөөн тооны үр шим хүртэгчтэй байхад хүргэдэг. Зарим хөтөлбөрүүдийн тэтгэмжийн хэмжээ өндөр ч хамрах хүрээ нь маш бага байдаг. Хүчирхийллийн улмаас хохирол хүлээж хамгаалалт шаардлагатай болсон хүүхдийг гэр бүлдээ авч асрамжилж байгаа иргэнд сар бүр 52800 төгрөг (ойролцоогоор 29 ам.доллар) олгодог. Мөн тэжээн тэтгэх хүнгүй, ганц бие ахмад настан болон хөгжлийн бэрхшээлтэй ганц бие иргэнийг асрамжилж байгаа иргэнд мөн ийм хэмжээний тэтгэмж олгодог. Гэтэл 2012 оны байдлаар дээрх хөтөлбөрүүдэд зөвхөн 365 болон 340 хүн тус тус хамрагдсан байна. Хөтөлбөрийн хамралт ийм бага байхад тэдгээрийн давхцалаас сэргийлэх, үр дүнтэй байдлыг хангахад хэцүү. Эдгээр жижиг хөтөлбөрүүдийг нэгтгэхдээ зорилтот хүн амын зохистой хамралтыг хангах болон тэдний хэрэгцээг хангах хэмжээний дэмжлэг туслалцаа үзүүлж чадахуйц байхаар хөтөлбөрийн дизайныг хийхэд анхаарах хэрэгтэй. Өмнө дурьдсанчлан, дүн шинжилгээ хийж үзэхэд халамжийн үр шим хүртэгчид, ялангуяа ахмад настнууд өөр өөр хэрэгцээгээ хангахын тулд хэд хэдэн хөтөлбөрт хамрагдаж байгаа нь харагдсан. Ахмад настанд олгох нийгмийн халамжийн тэтгэмжүүд болон бусад тусламж хөнгөлөлтийн аль аль нь хэрэгцээнд суурилсан бөгөөд олон ахмад настан аль алиныг нь авдаг. Ахмад настанд хэрхэн илүү цогц дэмжлэг үзүүлж болохыг ойлгохын тулд дээрх тусламж тэтгэмжүүдийн чухам ямар элементүүдийг нэгтгэх шаардлагатай талаар илүү нарийвчилсан дүн шинжилгээ, үр шим хүртэгчдийн дунд чанарын судалгаа хийх шаардлагатай. Үүний нэгэн адил, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд нийгмийн халамжийн тэтгэврээс гадна хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд зориулсан бусад тусламж хөнгөлөлт авдаг. Ахмад настныхтай нэгэн адилаар, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд хэрхэн илүү цогц дэмжлэг үзүүлж болохыг ойлгохын тулд дээрх тусламж тэтгэмжүүдийн чухам ямар элементүүдийг нэгтгэх шаардлагатай талаар илүү нарийвчилсан дүн шинжилгээ, үр шим хүртэгчдийн дунд чанарын судалгаа хийх ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ шаардлагатай. Ийм хөтөлбөрүүдийг нэгтгэн цогц хөтөлбөр боловсруулахдаа тухайн зорилтот бүлгийн доторх эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүсийн ялгаатай хэрэгцээг тухайлан анхаарч үзэх нь чухал. Хэрэгцээнд суурилсан хөтөлбөрийг бэхжүүлэх, алдар цолонд үндэслэсэн хөтөлбөрүүдийг аажмаар зогсоох асуудлыг авч үзэх Алдар цолтой ахмад настанд олгох нэмэгдэл болон алдарт эхчүүдэд олгох урамшуулал зэрэг нь нийгмийн халамж авах хэрэгцээнд суурилахаас илүү дээрх алдар цолыг дагаж олгогддог. Эдгээр нь тодорхой хэрэгцээнд суурилсан хөтөлбөртэй харьцуулахад нийгмийн чинээлэг хэсэгт илүү өгөөжтэй байна. Өмнө дурьдсанчлан, чинээлэг иргэдэд хамгийн их өгөөжтэй хөтөлбөр нь алдар цолтой ахмадад үзүүлэх хөнгөлөлтийн хөтөлбөр бөгөөд олгох хөнгөлөлт тэтгэмжийн хэмжээ нь ч хамгийн өндөр. Хөтөлбөрийн үр шимийн дийлэнхийг чинээлэг хүн ам хүртэж байгаа учир эдгээр хөтөлбөрийг аажмаар хаах, эсвэл мөнгөн бус хэлбэрээр гавьяа шагналыг алдаршуулах хэлбэрт оруулах, эсвэл насан туршид нь сар тутмын хөнгөлөлт тэтгэмж олгохын оронд зөвхөн нэг удаагийн тэтгэмж урамшуулал олгох хэлбэрт шилжих хэрэгтэй. Алдар цолтой ахмад настанд олгох нэмэгдэл болон алдарт эхчүүдэд олгох урамшууллын хөтөлбөр нь нийлээд 2013 оны улсын төсвийн 0.45 хувь нь, нийгмийн халамжийн шилжүүлгийн нийт төсвийн 7 орчим хувийг эзэлж байна. Эдгээр хөтөлбөрүүдийг аажимдаа үе шаттайгаар хаах, эсвэл нэг удаагийн мөнгөн урамшууллаар сольсноор урт хугацаанд ядуучуудад тухайлан чиглэсэн болон хэрэгцээнд суурилсан хөтөлбөрүүд хэрэгжүүлэхэд зарцуулах төсвийн ихээхэн хуримтлал Засгийн газарт бий болно. Эрүүл мэндтэй холбоотой тусламжийг эрүүл мэндийн даатгалд шилжүүлэх. Дээр дурдсанчлан ахмад настан болон хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд сонсголын аппарат, хиймэл шүд болон ортопед, протезийн үнийн нөхөн олговор олгодог. Зөвхөн 2012 онд дээрх хөтөлбөрүүдэд, нэрлэсэн үнээр 5.3 тэрбум төгрөг (ойролцоогоор 2.9 сая ам.доллар) зарцуулсан байна. 43 Дээр дурдсан нөхөн олговор тус бүрийг олгох ангилал, заалтуудыг туйлын нарийн тодорхойлсон байдаг хэдий ч ийм нөхөн олговор нь үр шим хүртэгчдийн хэрэгцээг хангахад хэр үр дүнтэй байгаа нь тодорхой бус байна. Протез, амралт сувилал болон асрамжийн хөнгөлөлт, нөхөн олговор зэргийг эрүүл мэндийн даатгалын шугамаар цогц байдлаар шийдвэрлэх нь илүү тохиромжтой байж болох юм. Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийг ядуучуудад тухайлан чиглүүлэх Амьжиргаа сайтай бүлэгт очиж байгаа хөтөлбөрүүдийг багасгах, аажмаар зогсоох, мөн нэгэнт бэлэн байгаа ООТА мэдээллийн санг ашиглан халамжийн хөтөлбөрүүдийг ядуу бүлэгт тухайлан чиглүүлэх боломжтой. Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийг илүү үр дүнтэй болгохын зэрэгцээ халамжийн нийт өртөг зардлыг нэмэгдүүлэхгүй байх хамгийн оновчтой арга нь одоо категорийн аргаар зорилтот бүлгээ тодорхойлж байгаа хөтөлбөрүүдийг ядуу хүн амд тухайлан чиглүүлэх явдал юм. Ядуу иргэдийг тодорхойлох боломжийг олгох шинэчилсэн ООТА мэдээллийн сан салбарын яамны мэдэлд бэлэн байна. Ийм сан нь ядуу иргэдэд хүрэх боломжийг олгодог хүчирхэг хэрэгсэл бөгөөд дэлхий дээр ийм хэрэгсэлтэй болж чадсан улс орон тийм ч олон биш байна. ХМХ нь ядуурлыг бууруулахад чухал нөлөөтэй байж болох ч хөтөлбөрийн зардлын түвшин тогтвортой үргэлжлэхэд хэцүү байж болох юм. Дээр дурьдсанчлан, хөтөлбөрийн хамрах хүрээ өргөн, ядуу болон ядуу бус хүмүүст үр шим хүртээдэг. Мөн шилжүүлгийн хэмжээ ч том (нэг хүүхдэд жилд 240 мянган төгрөг буюу 130 ам.доллар) байна. Үүний зэрэгцээ, энэ хөтөлбөрийн нийт төсөв дангаараа 2013 оны байдлаар 240 тэрбум төгрөг (ойролцоогоор 130 сая ам.доллар) байгаа нь Монгол улсын нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн нийт зардлын 51 хувийг эзэлж байна. Засгийн газарт тулгарч байгаа төсвийн алдагдлын хүрээнд ХМХ-ийн зарлагын энэ түвшинг тогтвортой барих хэцүү байж болох юм. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ Дээрх байдлыг харгалзан цаашид хэрэгжүүлж болох гурван сонголт байж болох юм. Үүнд: • Төсвийн хувьд боломжтой бол хүүхдийн мөнгөний хөтөлбөр /ХМХ/-ийг одоогийн байдлаар нь цаашид үргэлжлүүлэх, • ХМХ-ийг бүх хүүхдийг хамарсан хэвээр байлгах боловч ядуу өрхөд илүү дэмжлэг очихоор дизайны өөрчлөлт хийх. Үүнийг ООТА санг ашиглан ядуу өрхийн хүүхдүүдийг тодорхойлох, эсвэл категорийн аргаар олон (жишээ нь, гурав ба түүнээс дээш) хүүхэдтэй өрхөд илүү хэмжээний тэтгэмж олгох замаар шийдэж болох юм. Өрхүүдэд очих тэтгэмжийн хэмжээг ялгаатай тогтоох нь хөтөлбөрийн хэрэгжилтийг илүү төвөгтэй болгоно. Хэрэв ядуурлын байдлаар зорилтот бүлгээ тодорхойлох бол хөтөлбөрт хамрагдвал зохих хүүхэд хөтөлбөрийн гадна орхигдох асуудлыг шийдвэрлэхийн тулд хөтөлбөрийн дизайн болон хэрэгжүүлэх төлөвлөгөөг сайтар боловсруулах хэрэгтэй. Халамжийн тэтгэмжийг дахин хуваарилах асуудлыг шийдэхдээ зардлын хувьд халамжийн нийт өртгийг өсгөхгүй хадгалах байдлаар, эсвэл нийт өртгийг бууруулах замаар шийдвэрлэж болно. Үүнд: o халамжийн нийт өртгийг өсгөхгүй барихын тулд ядуу бус (чинээлэг) өрхөд очиж байсан халамжаас хасах хэмжээгээр ядуу өрхүүдэд очих халамжийн зардлыг нэмэх, o халамжийн нийт өртгийг бууруулахын тулд ядуу өрхийн хүүхдүүдэд нэмж олгох халамжийн дүнг ядуу бус /чинээлэг/ өрхийн хүүхдүүдэд очиж байсан халамжаас хассан дүнгээс бага байлгах. • Хүүхдийн мөнгөний хөтөлбөрийг зогсоож, оронд нь ядуу иргэдэд тухайлан чиглэсэн шинэ мөнгөн тэтгэмж хэрэгжүүлэх. ХМХ-ийг зогсоосноор ядуурлыг бууруулах тодорхой зорилготой халамжийн шинэ тэтгэмж бий болгож хэрэгжүүлэх хөрөнгийн эх үүсвэр гарч ирнэ. Энд дараах хоёр хувилбар байж болох юм. 44 o 2012 онд батлагдсан Нийгмийн халамжийн тухай хуульд заасан ядуу өрхийн тэтгэмж (“нийгмийн халамж зайлшгүй шаардлагатай өрх-иргэний тэтгэмж”)-ийг хэрэгжүүлэх.31 o Энэ шинэ хөтөлбөр нь ядуу өрх ХМХ дуусгавар болсноос алдах орлогыг нөхөх хэмжээний тэтгэмжтэй, хамралтын түвшин сайтай байхаас гадна хамрагдвал зохих ядуу өрх хөтөлбөрөөс орхигдох байдлыг шийдвэрлэж чадах хэрэгжилтийн сайн дизайнтай байх хэрэгтэй. Давуу тал нь энэ хөтөлбөр ядуурлыг бууруулах тодорхой зорилготой байх бөгөөд хамрах хүрээ болон тэтгэмжийн хэмжээнээс хамааран, төсвийн нэлээд мөнгийг хэмнэх боломжтой. Сул тал нь аливаа нэг шинэ хөтөлбөрийн нэг адилаар шинэ хөтөлбөр хэрэгжүүлж эхлэх үйл ажиллагааны ихээхэн бэлтгэл шаардлагатай болно. о (ХМХ-ийн нэг адилаар) хойч үеэ дэмжих сонирхлыг хэвээр хадгалахын тулд дээр дурдсан ядуу өрхийн шинэ хөтөлбөр дээр хүүхдийн бүрэлдэхүүн хэсэг нэмэх. Дахин тэмдэглэхэд энэ шинэ тэтгэмж (эсвэл наад зах нь хүүхдийн бүрэлдэхүүн хэсэг нь) ХМХ дуусгавар болсноос ядуу өрхийн алдах орлогыг нөхөж чадах хэмжээнд байх нь маш чухал ач холбогдолтой. Ядуу өрхүүд илүү олон хүүхэдтэй байх талтай байгаа тул хүүхдийн тэтгэмжийн бүрэлдэхүүн хэсэг нэн ядуу 40 хувийн өрхөд чиглэлээ гэхэд энэ нь одоогоор ХМХ-т хамрагдаж буй нийт хүүхдүүдийн тал хувийг хамрах юм. Ядуурлыг буууруулахад хамгийн их үр дүнтэй хувилбарыг гаргахын тулд ӨНЭЗС мэдээллийг ашиглан илүү нарийвчилсан тооцоо хийх нь зүйтэй. ӨНЭЗС-ны асуулгын одоогийн дизайны дутагдалтай тал нь хөтөлбөрт үнэлгээ хийх боломж олгохгүй байна. Гэхдээ тэтгэмжийн хэмжээ, зорилтот бүлгийг тодорхойлох шугам тогтоох аргачлал зэргийг оновчтой тогтоох зорилгоор ӨНЭЗС-ны мэдээллийг ашиглан өөр өөр боломжит хувилбарын тооцоо, дүн шинжилгээ хийх боломжтой. 31 Хуулийн нэр томъёо нь “нийгмийн халамжийн дэмжлэг туслалцаа зайлшгүй шаардлагатай өрхийн гишүүн-иргэний тэтгэмж” бөгөөд англи хэл дээр товчоор “ядуу өрхийн тэтгэмж” гэж нэрлэдэг. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ Хөтөлбөрийн дизайнд аливаа нэг өөрчлөлт хийхдээ бодлогын өөрчлөлтийг нийтэд ойлгуулах, хүлээн зөвшөөрүүлэх, зорилтот бүлгийн иргэд хөтөлбөрөөс үр шим хүртсэн хэвээр байна гэдгийг ойлгуулж, хэрэгжилтийг сайжруулах асуудлыг хамтад нь авч үзэх нь зүйтэй. Ялангуяа ядуучуудад хөтөлбөрийг тухайлан чиглүүлэх бол дараах үйл ажиллагааны асуудлуудыг шийдвэрлэхийг зөвлөж байна: • Бодлогын өөрчлөлт хийх зорилго болон хөтөлбөрийн дизайн, хамрагдах шалгуур, тэтгэмж, тайлагнах болон санал гомдол шийдвэрлэх асуудлаар хийх өөрчлөлтүүдийг таниулах мэдээллийн кампанит ажил зохион байгуулах нь чухал. • ООТА-аар, эсвэл категорийн аргаар, ер нь зорилтот бүлгийг тодорхойлох ямар ч аргыг сонгосон бай тэнд орхигдуулалтын алдаа гарах (үр шим хүртвэл зохих хүмүүс хамрагдахгүй орхигдох) магадлал байсаар байдаг. Тиймээс ийм алдааг залруулах зорилготой санал гомдол барагдуулах үр дүнтэй механизм бий болгох зайлшгүй шаардлагатай. • Хэрэв зорилтот бүлгийг ООТА –аар тодорхойлно гэвэл Засгийн газрын 404 дүгээр тогтоолын (2014 оны 12 дугаар сарын 30-ны өдрийн) “Мэдээллийн санд хадгалагдаж байгаа мэдээллийг шинэчлэх” хэсэгт тусгасан үйл ажиллагааг амжилттай хэрэгжүүлэх нь чухал ач холбогдолтой болно. Ингэснээр гомдол санал шийдвэрлэх явцад ООТА оноонд үндэслэн тогтоосон өрхийн амьжиргааны түвшинд орсон өөрчлөлтийг цаг тухайд бүртгэж, судалгаа хийх үед орхигдсон өрхийн мэдээллийг оруулж мэдээллийн бүрэн бүтэн байдлыг хангаж чадна. • Мөн өрхийн шинж байдлаас хамаараад тэтгэмжийн мөнгөн дүнгийн хэмжээг ялгаатай тогтоох бол хөтөлбөрийн удирдлага илүү төвөгтэй болох талтай. Иймээс удирдлагын мэдээллийн системийг зохих түвшинд боловсруулж бэлдсэн байх нь чухал юм. Ядуурлыг бууруулах хөтөлбөрүүдийн өгөөмөр шинж, хамрах хүрээг 45 нэмэгдүүлэх Өмнө дурьдсанчлан, нийгмийн халамжийн хөтөлбөрт ядуу өрхийн хамрагдалт бага байгаагаас гадна ООТА оноогоор хамгийн ядуу бүлгийн өрхийн хүмүүс үр шим хүртэж байгаа хөтөлбөрүүд тийм ч өгөөмөр биш байна. Өрхийн хэмжээнд авч байгаа тэтгэмж шилжүүлгийн хэмжээг бодож үзвэл энэ нь багахан хэмжээтэй байна. Хамгийн ядуу бүлгийн нийт өрхийн 94 орчим хувь нь өрхийн хэмжээнд жилд дунджаар 867443 төгрөгийн (ХМХ-ийг оруулаад) нийгмийн тэтгэмж шилжүүлэг хүлээн авч байна. 2012 онд ядуурлын шугам 118668 төгрөг, өрхийн дундаж ам бүлийн тоо 5 байсан гэдгийг тооцож үзвэл ядуурлын шугам дээр байгаа ийм гэр бүлд олгож байгаа нийгмийн халамжийн дэмжлэг тусламж нь ийм өрхийн хэрэглээний 12 орчим хувийг л хангаж байна. Дэлхийн улс орон бүрт өөр өөр байдаг боловч ихэнх улс орнууд нэн ядуу өрхийн шилжүүлгийн дараах хэрэглээний 20-35 хувьтай тэнцэх хэмжээний халамж үзүүлж байна. Европ, Төв Азийн бүс нутгийн улс орнуудад дээрх тоо 40-55 хувьд байна (Дэлхийн Банк, 2013). Ядуучуудад тухайлан чиглэсэн шинэ хөтөлбөр бий болгох, эсвэл (ойрын хугацаандаа) хүнсний эрхийн бичгийн хөтөлбөрийг өргөтгөх замаар ядуу хүн амд тухайлан чиглэсэн хөтөлбөрийг илүү өгөөмөр болгон хамралтыг нэмэгдүүлж болох юм. Эдийн засгийн цочролоос ядуучуудыг хамгаалахад нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийг чиглүүлэх зайлшгүй шаардлагатай байна. Ядуу хүмүүсийн хувьд тэдний хэрэгцээнд нийцсэн хөтөлбөр байхгүй, тэдэнд очиж байгаа дэмжлэгийн дийлэнх нь ХМХ-өөс очдог хэдий ч ХМХ нь амьжиргааны бүх түвшний хүмүүст ялгаагүй очдог. Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих хөтөлбөрүүдийг бэхжүүлэх, нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн дизайн нь ажил эрхлэхийг дэмждэг байх Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих хөтөлбөрүүд үр дүнтэй байх нь эмзэг ажилчдын нийгмийн баталгааг хангах нэг хэрэгсэл болно. Одоогийн нийгмийн халамжийн тогтолцооны нэг дутагдалтай тал нь ядуу (гэхдээ хамгийн ядуу 5 хувь шиг биш) болон ядууралд ойрхон байгаа, ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ мөн нийгмийн халамжийн хөтөлбөрт хамрагдах шалгууруудын аль аль ангилалд багтахгүй байгаа хүмүүст нийгмийн баталгаа болох дэмжлэг байхгүй байна. Ажилгүйдлийн даатгал нь хамгийн багадаа 24 сарын хугацаанд, түүний дотор сүүлийн 9 сарын хугацаанд нийгмийн даатгалын шимтгэл тасралтгүй төлсөн хүнд үйлчилдэг. Түр болон улирлын чанартай ажил эрхэлдэг хүмүүс ажилгүйдлийн тэтгэмж авах шаардлага хангадаггүй. Гэтэл тэд эдийн засгийн зохицуулалт болон гадаад эдийн засгийн бусад цочролд хамгийн их өртөх хүмүүс байна. Одоогоор ажилгүй, эсвэл бүрэн цагаар ажиллахгүй байгаа нийгмийн халамжийн үр шим хүртэгчдийн ажил эрхлэх/ур чадвар дээшлүүлэх үйл ажиллагаанд хамрагдалтыг дэмжихэд нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийг ашиглаж болох юм. Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн өнөөгийн дизайн нь үр шим хүртэгчдээ категорийн аргаар тодорхойлдог учраас дийлэнх үр шим хүртэгчид нь тухайн хөтөлбөрт хамрагдах шалгуурыг хангаж байх бүх хугацаанд тэтгэмж тусламжаа үргэлжлүүлэн авсаар байдаг. Ядуучуудад чиглэсэн хөтөлбөрүүдийн өгөөмөр байдал, хамралтыг нэмэгдүүлэх шаардлагатай хэдий ч ийм хөтөлбөрүүд нь халамжаас хараат байдлыг бий болгох ёсгүй, харин ажил эрхлэхийг дэмжих ёстой байдаг. Дунд орлоготой олон улс орнуудад хэрэгжүүлж үр дүнтэй болох нь батлагдсан ”идэвхжүүлэх” шинэ үеийн хөтөлбөрүүдийг бий болгож, ажилгүй болон улирлын чанартай ажилгүй, эсвэл бүрэн цагаар ажилладаггүй хүмүүст чиглэсэн “нийгмийн халамжаас ажилд шилжих” шилжилтийг дэмжих хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлж болох юм. Ийм хөтөлбөрүүд нь эмзэг (үүний дотор ядуучууд, шилжин суурьшигчид болон гэр хороололд амьдардаг) иргэдийг улирлын чанартай ажлын байр, ур чадвар хөгжүүлэх хөтөлбөрүүдтэй холбох зорилготой байж болох юм. Энэ уялдааг бий болгохын тулд ажил эрхлэх чадвартай халамж хүртэгчдийг хамтын хариуцлага хүлээх зарчмаар ажил эрхлэх болон ур чадвар сайжруулах үйл ажиллагаанд хамрагдах шаардлага тавьж болно. Хөдөлмөрийн яамнаас хэрэгжүүлж буй хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих хөтөлбөрүүдийг үнэлэх нь үр дүнтэй идэвхжүүлэх бодлогыг нийгмийн халамжийн хөтөлбөрт суулгаж өгөхөд тус болно. 46 Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн хяналт шинжилгээ, үнэлгээ бэхжүүлэх Хөтөлбөрүүдийн хяналт шинжилгээ, үнэлгээ сайн байх нь ирээдүйд илүү үр дүнтэй нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийг боловсруулах боломжийг Засгийн газарт олгоно. Хөтөлбөрийн үр дүнгийн үнэлгээ өнөөдрийг хүртэл хийгдээгүй тул Засгийн газар хөтөлбөрүүдийн эцсийн үр дүн ямар байгаа, тэдгээрийг хэрхэн сайжруулж болох тал дээр ойлголт багатай байна. Засгийн газар дараах зүйлүүдийг анхаарч болох юм: • ӨНЭЗС-ны асуулгад нийгмийн хамгаалалд чиглэсэн тодорхой модуль нэмэх хүсэлт гаргах, эсвэл дор хаяж ӨНЭЗС асуулгын “бусад орлого” гэсэн хэсгийн нийгмийн халамж ба нийгмийн даатгалын тэтгэмжүүдийг ялгах боломжтой болгон шинэчлэх, • Нийгмийн халамжийн удирдлагын мэдээллийн систем (УМС) бэлэн болсны дараа бүрэн дүүрэн ашиглах, • Хөтөлбөрүүдийн талаарх захиргааны мэдээлэлд тогтмол давтамжтай дүн шинжилгээ хийж шийдвэр гаргахад ашиглах. ӨНЭЗС-ны асуулга нь мэдээллийн сайн эх сурвалж байж болох нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийг багтаадаг хэдий ч хөтөлбөрүүдийн ангилал нь халамжийн хөтөлбөрүүдийн үр дүн, нөлөөнд системтэй дүн шинжилгээ хийх боломж олгохгүй байна. Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн талаарх мэдээллийг агуулсан модуль нь “бусад орлого” гэсэн хэсэг бөгөөд өрхийн гишүүдийн эрхэлж буй ажлаас бусад эх үүсвэрээс орох орлогын талаар асуудаг. Харамсалтай нь, тэнд дурдагдсан хөтөлбөрийн ангилал нь шимтгэлд суурилсан (даатгалын) хөтөлбөр болон шимтгэлд суурилаагүй (халамжийн) хөтөлбөрүүдийг хольсон, хөтөлбөрүүдийг хэт өргөн хүрээнд тодорхойлж байна. Тиймээс, одоогоор энэ мэдээлэлд нарийвчилсан дүн шинжилгээ хийх боломжгүй юм. ХАХНХЯ-ны оролцоотойгоор, судалгааны асуулгын энэ хэсгийг шинэчлэн засварласнаар ирээдүйд хийх судалгааны мэдээлэлд тулгуурлан нийгмийн халамжийн ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ хөтөлбөрүүдийн хяналт болон үр дүнгийн үнэлгээ хийхэд чухал мэдээллийн эх үүсвэр болох боломжтой. Орон нутгийн түвшинд мэдээллийг үнэн зөв оруулах, цаг хугацаанд нь хяналт тавих, тайлагнахад ашиглах мэдээллийн дүн шинжилгээ хийх чадавхийг бий болгох нь чухал юм. Энэ тайлангийн шинжилгээнд ашигласан нийгмийн халамжийн захиргааны бүх мэдээлэл нь аймаг, дүүргийн түвшинд нийгмийн халамж үйлчилгээний хэлтэст байдаг бөгөөд системд оруулж байгаа мэдээллийн чанарт тавих хяналт бага байна. (Одоогоор боловсруулалтын шатанд байгаа) онлайн удирдлагын мэдээллийн систем (УМС) -ийг ашиглаж эхэлснээр НХҮЕГ-аас мэдээллийг тогтмол авч хяналт тавих, тайлагнах боломжтой болно. Цаашлаад, хөтөлбөрүүдийн кодыг цэвэрлэж цэгцлэх нь мэдээллийн удирдлагыг сайжруулна. Цаг хугацааны явцад нийгмийн халамжийн ямар нэг шинэ хөтөлбөр хэрэгжүүлж эхлэхэд тухайн хөтөлбөрийг таних код нэмэгдэж ордог. Харин хэрэгжилтийг нэгэнт зогсоосон хөтөлбөрүүдийн код жагсаалтаас хасагдахгүй байсаар байдаг байна. 47 ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ 6. ДҮГНЭЛТ Дээрх зөвлөмжүүд нь нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийг шинэчлэх өргөн хүрээний стратегийг гаргаж байгаа хэдий ч хөтөлбөр тус бүрийг илүү их үр ашигтай, үр дүнтэй болгоход шаардлагатай загвар дизайн, хэрэгжилтийн нарийн асуудлуудыг хөндөхгүй юм. Авч хэрэгжүүлэх тохиолдолд, зөвлөмж бүрийн хувьд хөтөлбөрийн дизайн, хэрэгжилтийн нарийн дэлгэрэнгүй мэдээллийг анхааралтай авч үзэх шаардлагатай. Гэхдээ үндсэн зорилго нь нийгмийн халамжийн тухай хуульд заасанчлан эмзэг бүлгийн иргэдийн амьжиргааны наад захын хэм хэмжээг хангахад чиглэсэн байх ёстой. Эцэст нь, энэ тайлангийн шинжилгээнд хамрагдаагүй боловч анхаарал хандуулах шаардлагатай нэг асуудал бол нийгмийн баялагийн дахин хуваарилалтад хувь нэмэр оруулах боломжтой татварын асуудал юм. Монгол Улсад бүх түвшний орлоготой хүн амд нэг ижил түвшний орлогын албан татвар үйлчилж байгаагийн үр нөлөө, энэ нь ерөнхийдөө ядуучуудад чиглэсэн нийгмийн халамжийн үр нөлөөг саармагжуулж байгаа эсэхэд нэмэлт дүн шинжилгээ хийх нь зүйтэй юм. 48 ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ НОМ ЗҮЙ • Asian Development Bank (2014). March 2014 Mission Report: Food and Nutrition Social Welfare Program and Project. • Castro, M. C. (2013). Improving the Proxy Means Testing Models to Identify Households for Social Assist- ance in Mongolia (Final Report). • НХҮЕГ. Халамжийн хөтөлбөрүүдийн төсөв, зарцуулалтын мэдээлэл 2010 – 2013. • Нийгмийн халамжийн тухай хууль (2012). • Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэний нийгмийн хамгааллын тухай хууль (2005). • Ахмад настны нийгмийн хамгааллын тухай хууль (2005). • Монгол Улсын баатар, хөдөлмөрийн баатар, ардын болон гавъяат цолтон ахмад настанд төрөөс олгох нэмэгдлийн тухай хууль (2008). • Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын яам. Нийгмийн халамжийн тухай хууль тогтоомжийн гарын авлага (2013). • World Bank (2013). A Diverse and Dynamic Region: Taking Stock of Social Assistance Performance in East Asia and the Pacific. • World Bank (2014). The State of Social Safety Nets 2014. • World Health Organization (2011). World Report on Disability. 49 ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ ХАВСРАЛТ I: ХӨТӨЛБӨРҮҮДИЙН ТОВЧ ТАНИЛЦУУЛГА Нийгмийн халамжийн тэтгэвэр Нийгмийн халамжийн тухай хуулийн (2012), 12 дугаар зүйлд заасны дагуу, нийгмийн даатгалын тухай хууль тогтоомжид заасны дагуу тэтгэвэр авах эрх үүсээгүй дараах иргэнд нийгмийн халамжийн тэтгэврийг сар бүр олгоно. Үүнд: • 60 ба түүнээс дээш настай эрэгтэй, 55 ба түүнээс дээш настай эмэгтэй; • 16 насанд хүрсэн одой иргэн; • хөдөлмөрийн чадвараа 50 ба түүнээс дээш хувиар алдсан 16 насанд хүрсэн хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэн; • тэжээгч нь нас барсан 18 хүртэлх насны хүүхэд; • 18 хүртэлх насны дөрөв ба түүнээс дээш хүүхэдтэй, өрх толгойлсон 45 насанд хүрсэн эх, 50 насанд хүрсэн эцэг. Сард 103600 төгрөг (ойролцоогоор 56 ам.доллар) байсан нийгмийн халамжийн тэтгэврийн шилжүүлэг 2014 оны нэгдүгээр сарын байдлаар 115 мянган төгрөг (ойролцоогоор 62 ам.доллар) болж нэмэгдсэн. Энэ нь хаана амьдарч байгаагаас хамаараад 2014 оны амьжиргааны доод түвшний 68-79.5 хувьтай тэнцэж байгаа бөгөөд ийм тэтгэвэр авч буй ганц бие хүн амьжиргааны доод түвшнээс доогуур түвшинд амьдарч байна гэсэн үг юм. Нийгмийн халамжийн тэтгэврийн зардал Нийгмийн халамжийн тэтгэвэрт зориулсан төсөв сүүлийн гурван жилд тогтмол нэмэгдсээр байгаа бөгөөд бодит үнийн дүнгээр 2010-2012 оны хооронд бараг хоёр дахин өссөн байна. Энэ чиг хандлага нь нийгмийн халамжийн тэтгэвэр авагч хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн тоо ихээхэн 50 нэмэгдсэн (хөдөлмөрийн чадвараа 50-60 хувиар алдсан болон 70 -аас дээш хувиар алдсан хүмүүс гэж тодорхойлогдсон), мөн тэжээгчээ алдсны улмаас ийм тэтгэвэр авагч хүүхдүүдийн тоо нэмэгдсэнтэй холбоотой байна (Зураг 19). Зураг 19: Инфляцийг оруулан тооцсон нийгмийн халамжийн тэтгэврийн жилийн зардлын чиг хандлага (2010 оныг суурь он болгож авсан, сая төгрөгөөр) 25,000 - 50-60 20,000 70- 15,000 16 10,000 , 18 5,000 - 2010 2011 2012 2013 ( ) Эх сурвалж: НХҮЕГ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ Нийгмийн халамжийн тэтгэвэр авагчдын шинж чанар НХ/ООТА мэдээлэлд орсон 46958 хувь хүн нийгмийн халамжийн тэтгэвэр авч байна. Энэ нь НХ/ООТА мэдээллийн санд байгаа нийт иргэдийн 2 хувь (нийгмийн даатгалын тэтгэврийг оруулахгүйгээр) болж байна. Ерөнхийдөө, үр шим хүртэгчид зөвхөн нэг төрлийн тэтгэвэр авдаг, харин нийгмийн халамжийн хэд хэдэн хөтөлбөрөөс үр шим хүртэж болдог. Гэхдээ цөөхөн хэдий ч зарим хүн (199 хүн) нийгмийн халамжийн нэгээс илүү төрлийн тэтгэвэр авч байна. Тэдний дийлэнх (88 гаруй хувь) нь хөгжлийн бэрхшээлтэйн улмаас халамжийн тэтгэвэр авахын зэрэгцээ тэжээгчээ алдсан хүүхдийн халамжийн тэтгэвэр авч байна. Хүснэгт 9: Нийгмийн халамжийн тэтгэвэр авагч хүний тоо, аймгаар Нийгмийн халамжийн Газар зүйн код Аймаг тэтгэвэр авагч хувь Хувь хүмүүсийн тоо 11 Улаанбаатар 14797 31.5% 21 Дорнод 1732 3.7% 22 Сүхбаатар 1270 2.7% 23 Хэнтий 1536 3.3% 41 Төв 1569 3.3% 42 Говьсүмбэр 243 0.5% 43 Сэлэнгэ 2034 4.3% 44 Дорноговь 1041 2.2% 45 Дархан-Уул 1370 2.9% 46 Өмнөговь 1013 2.2% 48 Дундговь 792 1.7% 51 61 Орхон 1399 3.0% 62 Өвөрхангай 1943 4.1% 63 Булган 1016 2.2% 64 Баянхонгор 1802 3.8% 65 Архангай 1858 4.0% 67 Хөвсгөл 2809 6.0% 81 Завхан 1818 3.9% 82 Говь-Алтай 1207 2.6% 83 Баян-Өлгий 2658 5.7% 84 Ховд 1466 3.1% 85 Увс 1585 3.4% Бүгд 46958 100.0% Эх сурвалж: НХ/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн Банкны ажилтнуудын хийсэн тооцоо Боловсролын түвшин 18-аас дээш насны, нийгмийн халамжийн тэтгэвэр авагчдын боловсролын түвшин нийт хүн амын боловсролын түвшинтэй харьцуулахад доогуур байгаа бөгөөд 86 гаруй хувь нь дунд сургууль болон түүнээс доош түвшний боловpолтой байна. Боловсролгүй иргэдийн хувь нийт хүн ам дахь ийм иргэдийн хувиас (4.82 хувь) даруй 5 дахин өндөр байна (Хүснэгт 10). ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ Хүснэгт 10: Нийгмийн халамжийн тэтгэвэр авагч насанд хүрэгчдийн боловсролын түвшин Боловсролын түвшин Үр шим хүртэгчдийн тоо Хувь 1 Боловсролгүй 12050 28.03 2 Бага 4595 10.69 3 Бүрэн бус дунд 7762 18.05 4 Бүрэн дунд 12465 28.99 5 Техник/мэргэжлийн 2082 4.84 6 Дээд 4040 9.4 Бүгд 42994 100 Эх сурвалж: НХ/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн Банкны ажилтнуудын хийсэн тооцоо Хөгжлийн бэрхшээл Нийгмийн халамжийн тэтгэвэр авагчдын 62.3 орчим хувь нь хөгжлийн бэрхшээлтэй гэж бүртгүүлжээ. Тэдний 33.2 орчим хувь нь оюун ухааны бэрхшээлтэй гэсэн бол 20.7 хувь нь бие махбодын/ хөдөлгөөний бэрхшээлтэй гэсэн байна. Ойролцоогоор 11 хувь нь хэд хэдэн төрлийн хавсарсан хөгжлийн бэрхшээлтэй байна (Хүснэгт 11). Гайхалтай нь нийгмийн халамжийн тэтгэвэр авч байгаа хөгжлийн бэрхшээлтэй 34402 хүнээс 18 хувь (6065 хүн) нь ООТА судалгаанд хөгжлийн бэрхшэaэлгүй гэж бүртгэгдсэн байна. Хүснэгт 11: Нийгмийн халамжийн тэтгэвэр авагч хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн тоо, хөгжлийн бэрхшээлийн төрлөөр 52 Үр шим Хөгжлийн бэрхшээлийн төрөл Хувь хүртэгчдийн тоо 1 Харааны 2437 8.34 2 Хэл ярианы 1440 4.93 3 Сонсголын 1884 6.45 4 Бие махбодын/хөдөлгөөний 6043 20.68 5 Сэтгэцийн/оюун ухааны 9694 33.17 6 Хавсарсан 3251 11.13 7 Бусад 4473 15.31 Бүгд 29222 100 Эх сурвалж: НХ/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн Банкны ажилтнуудын хийсэн тооцоо Ажил Нийгмийн халамжийн тэтгэвэр авагч хөдөлмөрийн насны хүмүүсийн 33.8 хувь нь өмнөх долоо хоногт ажил эрхэлсэн бөгөөд зөвхөн 5.4 хувь нь өмнөх жил ажил эрхэлж байсан гэжээ. Энэ нь нийт хүн амын дундах ийм иргэдийн хувьтай харьцуулахад харьцангуй бага байна. ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлэг Нийгмийн халамжийн тэтгэвэр авагчдын дийлэнх нь ООТА онооны дагуу ядуу гэж үнэлэгдсэн байгаа нь үр шим хүртэгчдийн дотор хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн32 эзлэх хувь өндөр байгаагийн 32 Хөгжлийн бэрхшээл нь ООТА томьёоны нэг үзүүлэлт учраас ам бүлдээ хөгжлийн бэрхшээлтэй хүнтэй өрхүүдийг ийм хүнгүй өрхүүдтэй харьцуулахад ООТА оноо багатай байх магадлалтай. Тиймээс ам бүлийн гишүүн хөгжлийн бэрхшээлтэй өрхүүд ядуу гэж тодорхойлогдох магадлал илүү байна. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ илэрхийлэл байж магадгүй. Нийгмийн халамжийн тэтгэвэр авагчдын 48 хувь орчим нь хамгийн ядуу бүлэгт багтаж, 23.3 хувь нь дороосоо хоёр дахь ядуу бүлэгт багтаж байна (Хүснэгт 12). Амьжиргааны түвшнээр ангилсан өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлэг тус бүрд байгаа мэдээллийн сангийн хүн амын тооны хувь болон нийгмийн халамжийн тэтгэвэрт авагчдын хувийг харьцуулахад нийгмийн халамжийн тэтгэвэр нь ядуучуудад илүү өгөөжтэй байгаа нь харагдаж байна (Зураг 20). Хүснэгт 12: Нийгмийн халамжийн тэтгэвэр авагчдын тоо, ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгээр ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү бүлгүүд Нийгмийн халамжийн тэтгэвэр Хувь 1-хамгийн бага (ядуу) –аас авагчдын тоо 5- хамгийн өндөр (чинээлэг) 1 22288 47.53 2 10986 23.43 3 6891 14.69 4 4492 9.58 5 2239 4.77 Бүгд 46896 100 Эх сурвалж: НХ/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн Банкны ажилтнуудын хийсэн тооцоо Зураг 20: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлэг тус бүр дэх иргэдийн эзлэх хувь, нийгмийн халамжийн тэтгэвэр авагчдын харьцаа 50 45 53 40 35 30 25 20 15 10 5 0 ʥರ̣̾̐1 ʥರ̣̾̐2 ʥರ̣̾̐3 ʥರ̣̾̐4 ʥರ̣̾̐5 ʺ̛̛̣̣̜̦̭̦̜̬̾̔̾̾̌̔̍̌̐̌̌̐̾̔,% ʻˈͲ̸̛̛̜̦̯̯̬̾̐̾̏̾̌̏̌̐̔,% Эх сурвалж: НХ/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн Банкны ажилтнуудын хийсэн тооцоо Нийгмийн халамжийн тэтгэмж Нийгмийн халамжийн тухай хуулийн 13 дугаар зүйлд зааснаар, нийгмийн халамжийн тэтгэмж дараах төрөлтэй байна: • асаргааны тэтгэмж; • нийгмийн халамжийн дэмжлэг, туслалцаа зайлшгүй шаардлагатай өрхийн гишүүн-иргэний тэтгэмж; • онцгой тохиолдлын болон амьжиргааг дэмжих мөнгөн тэтгэмж; • жирэмсэн болон нярай, хөхүүл хүүхэдтэй эхийн тэтгэмж. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ Нийгмийн халамжийн тэтгэмжүүдийн шилжүүлгийн хэмжээ болон олгох давтамж өөр өөр байна. Асаргааны тэтгэмж сар бүр 52800 төгрөг (ойролцоогоор 29 ам.доллар) байна.33 Гэнэтийн аюул ослоор гэр оронгүй болсон болон 18 нас хүрээгүй байхдаа өнчирсөн 18-24 насны иргэнд 1 сая 200 мянган төгрөг (ойролцоогоор 649 ам.доллар)-ийн нэг удаагийн тусламж олгодог. Мөн хоёр ихэр хүүхэд төрүүлсэн эхэд нэг сая төгрөг (ойролцоогоор 541 ам.доллар)-ийн, гурван ихэр хүүхэд төрүүлсэн эхэд 3 сая төгрөг (ойролцоогоор 1,622 ам.доллар)-ийн нэг удаагийн тусламж олгодог. 14-аас доош насны гурав ба түүнээс олон хүүхэдтэй өрх толгойлсон эх/эцэгт жилд 120 мянган төгрөг (ойролцоогоор 65 ам.доллар), байнгын асаргаа шаардлагатай хүмүүст улирал тутамд 60 мянган (ойролцоогоор 32 ам.доллар)-ийн тусламж үзүүлж байна. Нийгмийн халамжийн тэтгэмжийн зардал 2010-2012 оны хооронд нийгмийн халамжийн тэтгэмжийн нийт зардал, бодит үнийн дүнгээр, 60 хувиар өссөн байна. 2013 оны төсвийн хуваарилалтаас харахад энэ тоо нэмэгдсээр байгаа бөгөөд 2010 оны түвшинтэй харьцуулахад хоёр дахин өндөр байна (Зураг 21). Зураг 21: Инфляцийг оруулан тооцсон нийгмийн халамжийн тэтгэмжийн жилийн зардлын чиг хандлага (2010 оныг суурь он болгож авсан, сая төгрөгөөр) 18,000 16,000 ʤ̭̬̦̼̯̯̥̙̌̐̌̌̾̐̾ 14,000 12,000 ˈ̨̘̬̯̍̌ರರ̵̛̦̭̹̬̾̾̔̾̾̾ 10,000 ̵ರರ̵್̯̬̾̔ರರ̵್̛̣̭̦̬̜̦̾ 54 ̯̯̥̙̾̐̾ 8,000 ಉ̸̵̛̦̦ರರ̵̨̨̛̣̦̦̯̜̦̾̔̍̐̾̾ 6,000 ̨̨̬̭̣̭̬̬̦̾̔̾̾̐̾̐ರ̨̨̜̣̭̦̍ ̵̨̨̛̬̦̣̯̱̭̣̥̙̐̾̔̐̌ 4,000 ˉ̶̵̨̨̛̬̣̜̦̣̦̼̾̾̾̐ 2,000 ̵್್್̦̣̣̯̐ Ͳ 2010 2011 2012 2013(್್̯̭̏) Эх сурвалж: НХҮЕГ Нийгмийн халамжийн тэтгэмж авагчдын шинж чанар Нийт 63263 хувь хун наад зах нь нийгмийн халамжийн нэг төрлийн тэтгэмж авч байна.34 Ийм тэтгэмж авагчдын дундаж нас 45.7, үүний 58.2 хувь нь эмэгтэйчүүд байна. Нийгмийн халамжийн тэтгэмж авагчдын тархалт НХ/ООТА мэдээллийн сан дахь нийгмийн халамжийн бусад тусламж, хөнгөлөлт авч буй иргэдийнхтэй адил байна. Хүнсний эрхийн бичгийн хөтөлбөрийн хувьд Хөвсгөл, Архангай, Өвөрхангай аймгууд харьцангуй өндөр хамралттай, харин Улаанбаатар хот хамгийн бага хамралттай байна (Хүснэгт 13). 34 Энэ тоонд нийгмийн халамжийн тэтгэмж авагчид, үүний дотор асаргааны тэтгэмж болон хүнсний эрхийн бичгийн хөтөлбөрийн үр шим хүртэгчид орсон. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ Хүснэгт 13: Нийгмийн халамжийн тэтгэмж авагчдын тоо ба хувь, аймгаар Газар зүйн Аймаг Нийгмийн Асаргааны Хүнсний эрхийн код халамжийн тэтгэмж тэтгэмж авагчид бичиг (хүлээн авагчид авагч өрхийн тэргүүний тоо) 11 Улаанбаатар 11646 32.7% 11946 35.0% 2715 18.0% 21 Дорнод 1018 2.9% 1067 3.1% 1603 10.6% 22 Сүхбаатар 895 2.5% 993 2.9% 583 3.9% 23 Хэнтий 1082 3.0% 978 2.9% 893 5.9% 41 Төв 741 2.1% 659 1.9% 271 1.8% 42 Говьсүмбэр 214 0.6% 203 0.6% 33 0.2% 43 Сэлэнгэ 943 2.6% 1060 3.1% 339 2.2% 44 Дорноговь 896 2.5% 874 2.6% 231 1.5% 45 Дархан-Уул 971 2.7% 1126 3.3% 259 1.7% 46 Өмнөговь 900 2.5% 930 2.7% 110 0.7% 48 Дундговь 742 2.1% 533 1.6% 260 1.7% 61 Орхон 1506 4.2% 1456 4.3% 481 3.2% 62 Өвөрхангай 1832 5.1% 1613 4.7% 1130 7.5% 63 Булган 1018 2.9% 918 2.7% 280 1.9% 64 Баянхонгор 1361 3.8% 1357 4.0% 545 3.6% 55 65 Архангай 1450 4.1% 1374 4.0% 1576 10.4% 67 Хөвсгөл 2576 7.2% 2594 7.6% 2308 15.3% 81 Завхан 943 2.6% 607 1.8% 285 1.9% 82 Говь-Алтай 677 1.9% 728 2.1% 198 1.3% 83 Баян-Өлгий 1411 4.0% 1395 4.1% 399 2.6% 84 Ховд 1152 3.2% 461 1.3% 248 1.6% 85 Увс 1612 4.5% 1294 3.8% 372 2.5% Бүгд 35586 100.0% 34166 100.0% 15119 100.0% Эх сурвалж: НХ/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн Банкны ажилтнуудын хийсэн тооцоо Боловсролын түвшин Нийгмийн халамжийн тэтгэмж авагчид болон хүнсний эрхийн бичиг хүлээн авагч өрхийн тэргүүний боловсролын түвшин нийт хүн амын боловсролын түвшнээс доогуур байна. (Хүснэгт 14). Тэдний 80 хувь дунд сургууль болон түүнээс доош түвшний боловсролтой байхад мэдээллийн санд байгаа нийт хүн амын 66 хувь нь ийм боловсролтой байна. Боловсролгүй иргэдийн хувь мэдээллийн санд буй нийт хүн амын ийм хувьтай харьцуулахад 2 дахин их байна. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ Хүснэгт 14: Нийгмийн халамжийн тэтгэмж авагчид болон хүнсний эрхийн бичиг хүлээн авагч өрхийн тэргүүний боловсролын түвшин Боловсролын түвшин Үр шим хүртэгчдийн тоо Хувь 1 Боловсролгүй 9794 13.8 2 Бага 12164 17.14 3 Бүрэн бус дунд 14839 20.91 4 Бүрэн дунд 19909 28.05 5 Техник/мэргэжлийн 5860 8.26 6 Дээд 8406 11.84 Бүгд 70972 100 Эх сурвалж: НХ/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн Банкны ажилтнуудын хийсэн тооцоо Хөгжлийн бэрхшээл Нийгмийн халамжийн тэтгэмж, тусламж авагчид болон хүнсний эрхийн бичиг хүлээн авагч өрхийн тэргүүний дөрөвний нэг орчим нь хөгжлийн бэрхшээлтэй байна. Хамгийн түгээмэл байгаа бэрхшээл нь бие махбодын/хөдөлгөөний (25.0 хувь), дараагийнх нь оюун ухааны /сэтгэцийн (22.2 хувь) бэрхшээл байна. Тэдний 17 орчим хувь нь хэд хэдэн төрлийн хавсарсан хөгжлийн бэрхшээлтэй байна (Хүснэгт 15). Хүснэгт 15: Нийгмийн халамжийн тэтгэмж авагч болон хүнсний эрхийн бичиг хүлээн авагч хөгжлийн бэрхшээлтэй өрхийн тэргүүний тоо, хөгжлийн бэрхшээлийн төрлөөр Хөгжлийн бэрхшээлийн төрөл Хөгжлийн бэрхшээлтэй Хувь 56 иргэдийн тоо 1 Харааны 2053 10.54 2 Хэл ярианы 592 3.04 3 Сонсголын 584 3 4 Бие махбодын/хөдөлгөөний 4863 24.98 5 Сэтгэцийн/оюун ухааны 4330 22.24 6 Хавсарсан 3347 17.19 7 Бусад 3700 19 Бүгд 19469 100 Эх сурвалж: НХ/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн Банкны ажилтнуудын хийсэн тооцоо Ажил Үр шим хүртэгчдийн дунд ажил эрхлэлт бага, тэдний зөвхөн 39.5 хувь нь өмнөх долоо хоногт ажил эрхэлсэн байна. Өмнөх долоо хоногт ажил эрхлээгүй иргэдийн зөвхөн 10.6 хувь нь өмнөх жил нь ажил эрхэлж байжээ. Тэдний дунд урт хугацаагаар ажил эрхлээгүй иргэдийн хувь өндөр, мэдээллийн санд байгаа нийт хүн амын ийм хувьтай харьцуулахад бараг 2 дахин их байна. ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлэг Нийгмийн халамжийн тэтгэмж нь ерөнхийдөө ядуучуудад илүү өгөөжтэй. Ядуучуудад очиж буй тэтгэмжийн хэмжээ нь ядуу бус иргэдэд очиж байгаа тэтгэмжээс илүү байна. Нийгмийн халамжийн тэтгэмж авагчдын тал орчим хувь нь ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгийн хамгийн ядуу бүлэгт багтаж байна (Хүснэгт 16, Зураг 22). ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ Хүснэгт 16: Нийгмийн халамжийн тэтгэмж авагчид, ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү бүлгээр ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү бүлгүүд Нийгмийн халамжийн тэтгэмж Хувь шилжүүлэг хүлээн авагчид 1- хамгийн бага (ядуу) –аас (Хүнсний эрхийн бичгийн 5- хамгийн өндөр (чинээлэг) хөтөлбөрийг оруулаад) 1 38278 49.88 2 15039 19.6 3 10874 14.17 4 8140 10.61 5 4402 5.74 Бүгд 76733 100 Эх сурвалж: НХ/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн Банкны ажилтнуудын хийсэн тооцоо Зураг 22: ООТА оноогоор өрхийн тооны 5 тэнцүү бүлэг тус бүр дэх иргэдийн эзлэх хувь, бүлэг тус бүр дэх нийгмийн халамжийн тэтгэмж шилжүүлэг авагчдын харьцаа 60 50 40 30 57 20 10 0 ʥರ̣̾̐1 ʥರ̣̾̐2 ʥರ̣̾̐3 ʥರ̣̾̐4 ʥರ̣̾̐5 ʺ̛̛̣̣̜̦̭̦̜̬̾̔̾̾̌̔̍̌̐̌̌̐̾̔,% ʻˈͲ̛̜̦̯̯̥̙̾̐̾,ˈರ̵̸̸̛̛̛̛̛̦̭̦̜̬̜̦̾̍̐̌̏̌̐̔,% Эх сурвалж: НХ/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн Банкны ажилтнуудын хийсэн тооцоо Нийгмийн Халамжийн Үйлчилгээ 2012 онд батлагдсан нийгмийн халамжийн тухай хуулийн 18, 19 дүгээр зүйл заалтууд олон нийтийн оролцоонд түшиглэсэн халамжийн үйлчилгээ болон төрөлжсөн асрамжийн үйлчилгээг тодорхойлдог. Олон нийтийн оролцоонд түшиглэсэн халамжийн үйлчилгээ нь дараах төрөлтэй байна: • амьдралын итгэл үнэмшил, бие даан амьдрах чадвар, хөдөлмөрийн дадал олгох, авьяасыг нь дэмжих зорилгоор сургалт зохион байгуулах; • зөвлөгөө өгөх; • сэргээн засах үйлчилгээнд хамруулах; • түр байрлуулан асрамжлах; • өдрийн үйлчилгээнд хамруулах; ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ • гэрийн асрамж, халамжийн үйлчилгээнд хамруулах; • иргэн, түүний гэр бүлийн хэрэгцээнд тулгуурласан нийгмийн халамжийн бусад үйлчилгээ үзүүлэх; • гэр оронгүй иргэн, түүний гэр бүлийн гишүүдийн амьдрах итгэлийг нэмэгдүүлэх, нийгэмшүүлэх, бичиг баримтжуулах, түр хоноглох байранд байрлуулах; • нийгмийн халамжийн дэмжлэг, туслалцаа зайлшгүй шаардлагатай өрх, иргэнийг нийгэмшүүлэх, хамт олны бүлэг бүрдүүлэх, орлогын эх үүсвэртэй болгох төсөл хэрэгжүүлэх, амьдрах ухаанд сургах. Олон нийтийн оролцоонд түшиглэсэн халамжийн үйлчилгээнд дараах өрх, иргэн хамрагдана: • ахмад настан; • хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэн; • хүнд нөхцөлд байгаа хүүхэд; • хүчирхийлэлд өртсөн иргэн; • хорих ангиас суллагдсан иргэн; • согтуурах, мансуурах донтох өвчтэй иргэн; • эдгэшгүй хүнд өвчтэй хүн; • гэр оронгүй тэнэмэл амьдралтай өрх, иргэн; • шилжин суурьшсан энэ хуулийн 3.1.2-т заасан өрхийн гишүүн-иргэн, иргэн; • өрх толгойлсон эх /эцэг/. • хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхэдтэй өрх. Төрөлжсөн асрамжийн үйлчилгээ нь дараах төрөлтэй байна: • ахмад настны асрамжийн үйлчилгээ; • хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэний асрамжийн үйлчилгээ; • хүнд нөхцөлд байгаа 18 хүртэлх насны хүүхдийн асрамжийн үйлчилгээ; • гурав ба түүнээс дээш ихэр хүүхдийн асрамжийн үйлчилгээ 58 Төрөлжсөн асрамжийн үйлчилгээнд дараах иргэнийг хамруулна: • тэжээн тэтгэх хүүхэдгүй, бие даан амьдрах чадваргүй ганц бие, эсхүл тэжээн тэтгэх хүүхэд нь ахмад настан, хөгжлийн бэрхшээлтэйн улмаас дэмжлэг, туслалцаа үзүүлэх чадваргүй болох нь тогтоогдсон бөгөөд олон нийтийн оролцоонд түшиглэсэн халамжийн үйлчилгээнд хамрагдах боломжгүй ахмад настан; • мэргэжлийн үйлчилгээ, тусгай нөхцөл шаардагдсан болон тэжээн тэтгэх хүүхэдгүй, бие даан амьдрах чадваргүй ганц бие хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэн; • хүнд нөхцөлд байгаа, Гэр бүлийн тухай хуулийн 25.5-д заасан болон байнгын асрамжид байдаг хөгжлийн бэрхшээлтэй 18 хүртэлх насны хүүхэд; • улсын зардлаар төрөлжсөн асрамжийн газар асрамжлан өсгөхийг эцэг, эх нь зөвшөөрсөн дөрөв хүртэлх насны гурав ба түүнээс дээш ихэр хүүхэд. Нийгмийн халамжийн үйлчилгээний зардал Бусад хөтөлбөрүүдтэй харьцуулахад халамжийн үйлчилгээний зардал, бодит үнийн дүнгээр, хамгийн бага байгаа ч 2010-2012 оны хооронд 2 дахин өсжээ. Үүнд нөхөн сэргээх үйлчилгээнйи зардал голлон нөлөөлсөн байна. Нөхөн сэргээх үйлчилгээнээс бусад үйлчилгээний зардал 2010 оноос хойш, бодит үнийн дүнгээр, нэг түвшинд хэвээр хадгалагдсан байна (Зураг 23). ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ Зураг 23: Инфляцийг оруулан тооцсон нийгмийн халамжийн үйлчилгээний жилийн зардлын чиг хандлага (2010 оныг суурь он болгож авсан, сая төгрөгөөр) 3,000 ʤ̵̥̦̭̯̦̌̔̌̌,ˈʥʰ,̸್̛̦̦, ̵ರ̸̵್್̛̛̛̬̜̣̣̬̯̭̦̬̾̔̐̾̔̾̔ ̸್್್್̛̣̭̦̣̣̐̾̾̏̐̚,̭̱̬̣̯̐̌ 2,500 ʤ̵̥̦̭̯̦̌̔̌̌,ˈʥʰ,̸್̛̦̦, ̵ರ̸̵್್̛̛̛̛̬̜̣̣̬̯̭̦̬̜̦̾̔̐̾̔ ̨̨̨̬̣̦̥̐̾̾̐̔ರರ̵̣̥̙̣̾̔̾̾̐ ʻ̵̵್್̦̭̬̾̐̾̾ರ̸̛̜̣̣̐̾̾ 2,000 ˃ರ̬̜̬̍̌ 1,500 ʧ̛̬̜̦̭̬̾̌̌̐̌̌,ರ̸̛̜̣̣̐̾̾ 1,000 ʰ̵̶್̛̙̣̯̭̯̜̬̯̜̾̾̾̐̾̾̾ ̵ರ̥ರರ̵̵̨̨̛̛̭̜̦̜̱̱̣̐̍̌̐̌̚ 500 ʤ̵̭̬̌,̵̸̛̭̱̣̱̜̦̱̬̬̼̦̏̌̌̔̏̌ ̭̱̬̣̯̐̌ ˃್್್̛̬̣̙̭̦̭̬̥̙̜̦̌̌ Ͳ ರ̸̛̜̣̣̐̾̾ 2010 2011 2012 2013(್್̯̭̏) Эх сурвалж: НХҮЕГ 59 Нийгмийн халамжийн үйлчилгээ авагчдын шинж чанар Нийгмийн халамжийн захиргааны мэдээлэл асуудалгүй гэж үзвэл, НХ/ООТА мэдээллийн дагуу улсын хэмжээнд зөвхөн 6455 хүн35 нийгмийн халамжийн үйлчилгээнд хамрагджээ (Хүснэгт 17). Энэ нь ойролцоогоор мэдээллийн сан дахь иргэдийн 0.3 хувь болж байна. Нийгмийн халамжийн үйлчилгээний хамралт ийм бага байгаа нь эдгээр үйлчилгээнүүд шинэ тулгар хөгжиж байгаатай холбоотой байж магад. Ийм үйлчилгээ авагчдын дундаж нас 53.7, тэдний 63.7 хувь нь эмэгтэй, 36.3 хувь нь эрэгтэй байна. Хүснэгт 17: Нийгмийн халамжийн үйлчилгээ авагчдын тоо, аймгаар Газар Аймаг Олон нийтийн оролцоонд Төрөлжсөн халамжийн зүйн түшиглэсэн халамжийн үйлчилгээ код үйлчилгээ Хүний тоо Хувь Хүний тоо Хувь 11 Улаанбаатар 2917 45.19 1 0.91 21 Дорнод 5 0.08 22 Сүхбаатар 78 1.21 23 Хэнтий 7 0.11 -- -- 41 Төв 154 2.39 -- -- 42 Говьсүмбэр 29 0.45 -- -- 43 Сэлэнгэ 1784 27.64 -- -- 35 6455 хүний зарим нь халамжийн үйлчилгээнд хэд хэдэн удаа хамрагдсан. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ 44 Дорноговь 11 0.17 -- -- 45 Дархан-Уул 570 8.83 -- -- 46 Өмнөговь 2 0.03 -- -- 48 Дундговь 50 0.77 -- -- 61 Орхон 192 2.97 -- -- 62 Өвөрхангай 4 0.06 -- -- 63 Булган 10 0.15 -- -- 64 Баянхонгор 10 0.15 -- -- 65 Архангай 6 0.09 -- -- 67 Хөвсгөл 164 2.54 -- -- 81 Завхан 3 0.05 -- -- 82 Говь-Алтай 5 0.08 -- -- 83 Баян-Өлгий -- -- 84 Ховд 453 7.02 109 99.09 85 Увс 1 0.02 Бүгд 6455 100 110 100 Эх сурвалж: НХ/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн Банкны ажилтнуудын хийсэн тооцоо Ерөнхийд нь авч үзвэл, захиргааны мэдээллээс харахад “ижил төстэй хэрэгцээтэй хүмүүсийг зохион байгуулах” болон “асрах, сувилахуйн ур чадварын сургалт”-аас үр шим хүртэгчдийн тоо цөөн байна. Төрөлжсөн асрамжийн үйлчилгээний хувьд хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд болон хөгжлийн бэрхшээлтэй 16 нас хүртэлх хүүхдэд зориулсан асрамжийн үйлчилгээний аль алинд 60 тун цөөхөн хүн хамрагдаж байна (Хүснэгт 18). Хүснэгт 18: Нийгмийн халамжийн үйлчилгээ авагчдын тоо Олон нийтийн оролцоонд түшиглэсэн Үйлчилгээ авагчдын тоо (давхардсан халамжийн үйлчилгээ тоогоор) Ахмад настан, хөгжлийн бэрхшээлтэй, өнчин болон хүчирхийллийн хохирогч болсон иргэдэд зөвлөгөө өгөх 957 Ахмад настан, хөгжлийн бэрхшээлтэй, өнчин болон хүчирхийллийн хохирогч болсон иргэдийн орлого бий бий үйл ажиллагаанд туслах 1053 Сэргээн засах үйлчилгээ 4209 Түр байрлуулан асрамжлах 165 Гэрийн асрамж, халамжийн үйлчилгээ 475 Ижил төстэй хэрэгцээтэй хүмүүсийг зохион байгуулах 30 Асрах, сувилахуйн ур чадварын сургалт 7 Төрөлжсөн асрамжийн үйлчилгээ Ахмад настны асрамжийн үйлчилгээ 100 Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэний асрамжийн үйлчилгээ; 24 Хөгжлийн бэрхшээлтэй 16 хүртэлх насны хүүхдийн асрамжийн үйлчилгээ; 18 Эх сурвалж: НХ/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн Банкны ажилтнуудын хийсэн тооцоо ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ Боловсролын түвшин Нийгмийн халамжийн үйлчилгээ авагчид мэдээллийн сан дахь нийт хүн амын боловсролын түвшинтэй харьцуулахад доогуур боловсролтой байна. Боловсролгүй иргэдийн хувь (7.5 хувь) нийт хүн ам дахь ийм иргэдийн хувиас (4.8 хувь) өндөр байгаа бол бага боловсролтой иргэдийн хувь (12.4 хувь) ч нийт хүн ам дахь ийм иргэдийн хувиас (8.0 хувь) өндөр байна. Харин дээд боловсролтой иргэдийн хувь (15 хувь) нийт хүн ам дахь ийм иргэдийн хувиас (25 хувь) бага байна (Хүснэгт 19). Хүснэгт 19: Нийгмийн халамжийн үйлчилгээ авагчдын боловсролын түвшин Боловсролын түвшин Үр шим хүртэгчдийн тоо Хувь 1 Боловсролгүй 437 7.48 2 Бага 727 12.44 3 Бүрэн бус дунд 996 17.04 4 Бүрэн дунд 1718 29.39 5 Техник/мэргэжлийн 900 15.4 6 Дээд 1,068 18.27 Бүгд 5846 100 Эх сурвалж: НХ/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн Банкны ажилтнуудын хийсэн тооцоо Хөгжлийн бэрхшээл Нийгмийн халамжийн үйлчилгээ авагчдын 29 орчим хувь нь хөгжлийн бэрхшээлтэй гэж бүртгүүлжээ. Тэдний дунд хамгийн түгээмэл байгаа бэрхшээл нь бие махбодын/ хөдөлгөөний (33.2 хувь) болон оюун ухааны бэрхшээл (20.7 хувь) байна. 61 Хүснэгт 20: Нийгмийн халамжийн үйлчилгээ авагч хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн тоо, хөгжлийн бэрхшээлийн төрлөөр Хөгжлийн бэрхшээлийн төрөл Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн тоо, Хувь 1 Харааны 164 8.87 2 Хэл ярианы 57 3.08 3 Сонсголын 143 7.74 4 Бие махбодын/хөдөлгөөний 458 24.78 5 Сэтгэцийн/оюун ухааны 429 23.21 6 Хавсарсан 234 12.66 7 Бусад 363 19.64 Бүгд 1848 100 Эх сурвалж: НХ/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн Банкны ажилтнуудын хийсэн тооцоо Ажил Нийгмийн халамжийн үйлчилгээ авагчдын хөдөлмөрийн зах зээлийн оролцоо бага байна. Тэдний 29 орчим хувь нь өмнөх долоо хоногт ажил эрхэлсэн гэсэн бол өнгөрсөн долоо хоногт ажил эрхлээгүй хүмүүсийн зөвхөн 5.4 хувь нь өмнөх жилд ажил эрхэлж байжээ. ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлэг Нийгмийн халамжийн үйлчилгээ нь ядуучуудад илүү өгөөжтэй биш, амьжиргааны түвшний бүх бүлгийн хүмүүст адилхан хүрч байна (Зураг 24). Тэдний 27 хувь нь ООТА онооны дагуу ядуу гэж үнэлэгдсэн байхад 11 орчим хувь нь чинээлэг бүлэгт багтаж байна (Хүснэгт 21). ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ Зураг 24: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлэг тус бүр дэх иргэдийн эзлэх хувь, нийгмийн халамжийн үйлчилгээ авагчдын харьцаа 30 25 20 15 10 5 0 ʥರ̣̾̐1 ʥರ̣̾̐2 ʥರ̣̾̐3 ʥರ̣̾̐4 ʥರ̣̾̐5 ʺ̛̛̣̣̜̦̭̦̜̬̾̔̾̾̌̔̍̌̐̌̌̐̾̔,% ʻˈͲ̛̜̦ರ̸̸̛̛̜̣̣̐̾̾̌̏̌̐̔,% Эх сурвалж: НХ/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн Банкны ажилтнуудын хийсэн тооцоо Хүснэгт 21: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлэг тус бүр дэх нийгмийн халамжийн үйлчилгээ 62 авагчдын тоо ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү бүлгүүд Нийгмийн халамжийн үйлчилгээ Хувь 1- хамгийн бага (ядуу) –аас авагчдын тоо 5- хамгийн өндөр (чинээлэг) 1 1727 26.80 2 1413 21.93 3 1311 20.34 4 1269 19.69 5 724 11.24 Бүгд 6444 100 Эх сурвалж: НХ/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн Банкны ажилтнуудын хийсэн тооцоо Ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж Ахмад настны нийгмийн хамгааллын тухай хуулийн 5 дугаар зүйлд заасны дагуу ахмад настанд дор дурдсан хөнгөлөлт, тусламж үзүүлж болно: • хөл, гар, шүдний протез, сонсох, харах эрхтний ортопедийн хэрэгсэл худалдан авсан болон дотоодод хийлгэсэн зардлын үнийг 5 жил тутам нэг удаа нөхөн олгох; • ахмадын зориулалттай амралт, сувилалын газарт амрах эрхийн бичгийг хөнгөлөлттэй үнээр олгох; • тэжээн тэтгэх хүүхэдгүй, эсхүл хууль ёсны тэжээн тэтгэгч нь дэмжлэг туслалцаа үзүүлэх боломжгүй нь тогтоогдсон ахмад настанд болон хүндэт донор ахмад настанд орон сууцны хөлс төлөхөд, хэрэв нийтийн халаалтгүй сууц, гэрт амьдардаг бол түлш худалдан авахад нь жилд нэг удаа мөнгөн тусламж олгох; ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ • хүндэт донор ахмад настан болон эмчилгээ, сувилгаа зайлшгүй шаардлагатай ахмад настан эмнэлгийн байгууллагын дүгнэлтээр магадлан итгэмжлэгдсэн дотоодын рашаан сувилалд амарч сувилуулах тохиолдолд тээврийн хэрэгслийн нэг талын зардал, эрхийн бичгийн үнийн 50 хувийг жилд нэг удаа нөхөн олгох; • нийгмийн даатгалын тухай хууль тогтоомжид заасан оршуулгын тэтгэмж авах эрх үүсээгүй, ганц бие ахмад настан нас барвал түүний оршуулгын зардалд нийгмийн даатгалын сангаас олгох оршуулгын тэтгэмжийн 75 хувьтай тэнцэх хэмжээний тусламж олгох; • нийслэл, аймгийн төвийн нийтийн тээврийн хэрэгсэл (таксинаас бусад)-ээр орон нутгийн харъяалал харгалзахгүй үнэ төлбөргүй зорчих; • худалдаа, тээвэр, холбоо, эрүүл мэнд, нийтийн үйлчилгээний газар тэргүүн ээлжинд үйлчлэх; • нийслэлээс 1000 ба түүнээс дээш км алслагдсан газарт байнга оршин суудаг ахмад настан аймгийн нэгдсэн эмнэлгийн нарийн мэргэжлийн эмч нарын хяналтын комиссын шийдвэрээр нийслэлд ирж эмчлүүлэх, шинжилгээ хийлгэх тохиолдолд унааны нэг талын зардлыг жилд нэг удаа нөхөн олгох; Эдгээр тусламжийн ихэнх нь нөхөн олговор хэлбэрээр олгогддог, харин орон сууцны хөлс төлөхөд, эсвэл нийтийн халаалтгүй сууц, гэрт амьдардаг бол түлш худалдан авахад зориулж жилд нэг удаа 140 мянган төгрөгийн (ойролцоогоор 76 ам.доллар) мөнгөн тусламж олгодог. Ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламжийн зардал Ахмад настанд зориулсан ортопедийн зардал тодорхой хэмжээнд өссөн хэдий ч ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламжийн нийт зардал, бодит үнийн дүнгээр, 2010 оноос хойш нэг түвшинд байна (Зураг 25). Зураг 25: Инфляцийг оруулан тооцсон ахмад настны хөнгөлөлт тусламжийн жилийн зардлын чиг хандлага (2010 оныг суурь он болгож авсан, сая төгрөгөөр) 63 5,000 4,500 ʤ̵̵̨̨̛̥̦̭̯̦̼̬̯̪̖̜̦̬̭̣̌̔̌̔̾̾̐̾ 4,000 ʤ̵̛̥̦̭̯̦̼̥̬̣̯̭̱̣̣̌̔̌̌̌̏̌ 3,500 ʤ̵̶̵್̨̨̥̦̭̯̦̼̬̦̭̱̱̼̣̭̌̔̌/̯ರ̣̹ 3,000 2,500 ˈರ̵̨̨̦̯̦̬̥̦̭̯̦̼̬̹̦̔̾̔̌̌̔̌̌̌̌ ̵̛̛̭̱̣̣̥̬̯̬̜̦̏̌̔̌̌̌̔̾̾̏ 2,000 ̵̛̬̭̣̜̦̬̣̼̦̾̾̐̌̔̚50% ʤ̵̨̥̦̭̯̦̼̬̹̱̱̣̼̦̬̣̌̔̌̐̌̔̌̚ 1,500 ʻ̛̜̭̣̣̭̾̾̾1000Ͳ̛̭̣̌̌ರರ̡̥̜̌̔̚ 1,000 ̵̸̛̛̥̬̥̦̭̯̦̥̣̦̜̌̽̔̌̔̌̐̌̌̔̌̌̾̐̾̾ ̵̵̨̹̬̣̬̯̬̣̌̌̔̌̐̌̌́̏̌̌̔̌̚ 500 ʤ̵̵̥̌̔̌̔ರ̦̯̣̔̾̐̾ರ̚ರರ̵̣̾(̶̦̌̐̌̌ ̵̭̬̼̦̬̥̙̌̌̐̌̾̾̾) Ͳ 2010 2011 2012 2013(್್̯̭̏) Эх сурвалж: НХҮЕГ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ Ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагчдын шинж чанар НХ/ООТА мэдээллээр, нийт 83708 иргэн ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авч байна. Мэдээллийн санд байгаа нийт иргэдийн тархалттай харьцуулахад ийм хөнгөлөлт тусламж авсан иргэдийн тархалт Улаанбаатар хотод арай илүү төвлөрсөн байна (Хүснэгт 22). Хүснэгт 22: Ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагчид, аймгаар Газар зүйн код Аймаг Ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж Үр шим хүртэгчдийн тоо Хувь 11 Улаанбаатар 32885 39.29 21 Дорнод 675 0.81 22 Сүхбаатар 1339 1.6 23 Хэнтий 2166 2.59 41 Төв 2802 3.35 42 Говьсүмбэр 457 0.55 43 Сэлэнгэ 3097 3.7 44 Дорноговь 1387 1.66 45 Дархан-Уул 5674 6.78 46 Өмнөговь 1327 1.59 48 Дундговь 1858 2.22 61 Орхон 4300 5.14 62 Өвөрхангай 2919 3.49 64 63 Булган 1814 2.17 64 Баянхонгор 1662 1.99 65 Архангай 2112 2.52 67 Хөвсгөл 3327 3.97 81 Завхан 3075 3.67 82 Говь-Алтай 1378 1.65 83 Баян-Өлгий 3192 3.81 84 Ховд 3585 4.28 85 Увс 2677 3.2 Бүгд 83708 100 Эх сурвалж: НХ/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн Банкны ажилтнуудын хийсэн тооцоо Ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламжийн үр шим хүртэгчдийн дундаж нас 67.5 байна. Тэдний 68.9 хувь нь эмэгтэй, 31.1 хувь нь эрэгтэй байна. Эмэгтэйчүүдийн хувь илүү байгааг эмэгтэйчүүд илүү урт насалдгаас гадна ахмад настанд тооцох эмэгтэйчүүдийн нас 55, эрэгтэйчүүдийнх 60 байгаатай холбож болох юм. Боловсролын түвшин Ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагчдын боловсролын түвшин мэдээллийн санд байгаа нийт хүн амтай харьцуулахад доогуур байна. Боловсролгүй болон бага боловсролтой иргэдийн хувь (9 хувь болон 21.3 хувь тус тус байгаа) нь санд байгаа нийт хүн ам дахь ийм иргэдийн хувь (4.8 хувь болон 8.0 хувь тус тус байгаа)-аас өндөр байна. Харин техник мэргэжлийн сургууль дүүргэсэн ахмад настны хувь (15.2 хувь) нийт хүн ам дахь ийм иргэдийн тооноос (8.9 хувь) өндөр байна (Хүснэгт 23). ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ Хүснэгт 23: Ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагчдын боловсролын түвшин Боловсролын түвшин Үр шим хүртэгчдийн тоо Хувь 1 Боловсролгүй 7510 8.97 2 Бага 17799 21.27 3 Бүрэн бус дунд 11280 13.48 4 Бүрэн дунд 16713 19.97 5 Техник/мэргэжлийн 12701 15.18 6 Дээд 17690 21.14 Бүгд 83693 100 Эх сурвалж: НХ/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн Банкны ажилтнуудын хийсэн тооцоо Хөгжлийн бэрхшээл Ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагчдын 6.8 орчим хувь нь хөгжлийн бэрхшээлтэй гэж бүртгүүлжээ. Тэдний дунд хамгийн түгээмэл байгаа бэрхшээл нь бие махбодын/ хөдөлгөөний бэрхшээл (28.3 хувь) байгаа нь магадгүй ийм хөгжлийн бэрхшээл ортопед, протезийн тусламж хэрэгтэй байдагтай холбоотой (Хүснэгт 24). Хүснэгт 24: Ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагч хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн тоо, хөгжлийн бэрхшээлийн төрлөөр Хөгжлийн бэрхшээлийн төрөл Үр шим хүртэгчдийн тоо Хувь 1 Харааны 1014 17.9 2 Хэл ярианы 124 2.19 65 3 Сонсголын 375 6.62 4 Бие махбодын/хөдөлгөөний 1600 28.25 5 Сэтгэцийн/оюун ухааны 459 8.1 6 Хавсарсан 916 16.17 7 Бусад 1176 20.76 Бүгд 5664 100 Эх сурвалж: НХ/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн Банкны ажилтнуудын хийсэн тооцоо ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлэг Ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж нь амьжиргааны түвшний хамгийн ядуу бүлгүүдээс илүүтэй чинээлэг бүлгүүдэд арай илүү өгөөжтэй байна (Зураг 26). Үр шим хүртэгчдийн зөвхөн 15 хувь нь хамгийн ядуу бүлэгт багтаж байна (Хүснэгт 25). ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ Зураг 26: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлэг тус бүр дэх иргэдийн эзлэх хувь, ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагчдын харьцаа 30 25 20 15 10 5 0 ʥರ̣̾̐1 ʥರ̣̾̐2 ʥರ̣̾̐3 ʥರ̣̾̐4 ʥರ̣̾̐5 ʺ̛̛̣̣̜̦̭̦̜̬̾̔̾̾̌̔̍̌̐̌̌̐̾̔,% ʤ̵̵̵್್್̥̦̭̯̦̼̯̱̭̣̥̙̦̣̣̯̌̔̌̌̐ರ̸̛̬̯̾̐̔,% Эх сурвалж: НХ/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн Банкны ажилтнуудын хийсэн тооцоо Хүснэгт 25: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлэг тус бүр дэх ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагчид ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү бүлгүүд Ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт Хувь 1- хамгийн бага (ядуу) –аас тусламж авагчдын тоо 66 5- хамгийн өндөр (чинээлэг) 1 12348 14.77 2 17720 21.19 3 19180 22.94 4 18701 22.36 5 15675 18.74 Бүгд 83624 100 Эх сурвалж: НХ/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн Банкны ажилтнуудын хийсэн тооцоо Алдар цолтой ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж Ахмад настны нийгмийн хамгааллын тухай хуулийн 5 дугаар зүйлд заасны дагуу алдар цолтой (тухайлбал дайнд оролцож явсан ахмад дайчин, Улсын болон Хөдөлмөрийн баатар, ардын болон бусад гавьяа цолтой) ахмадуудад дор дурдсан хөнгөлөлт, тусламж үзүүлэхээр заасан: • Ахмад дайчин, түүнчлэн дайнд оролцож яваад амь үрэгдсэн иргэний эхнэр /нөхөр/т сар бүр мөнгөн тусламж үзүүлэх; • Монгол Улсын төрийн шагналт, төрийн соёрхолт, түүнчлэн Улсын ударник, хувьсгалт тэмцлийн ахмад зүтгэлтэнд сард нэг удаа мөнгөн тусламж үзүүлэх; мөн o нийслэлээс аймагт, аймгаас нийслэлд ирэх, буцах замын зардлыг жилд нэг удаа олгох; o дотоодын рашаан сувилалд ирэх, буцах замын зардал, эрхийн бичгийн үнийг жилд нэг удаа нөхөн олгох, o орон сууцны хөлс төлөхөд, хэрэв нийтийн халаалтгүй сууц, гэрт амьдардаг бол түлш худалдан авахад зориулж сард нэг удаа мөнгөн тусламж олгох ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ Дайнд оролцож явсан ахмад дайчинд сар тутамд олгох мөнгөн тусламж 200 мянган төгрөг (ойролцоогоор 108 ам. доллар) байна. Монгол Улсын төрийн шагналт, төрийн соёрхолт, түүнчлэн Улсын ударник, хувьсгалт тэмцлийн ахмад зүтгэлтэнд сар тумамд олгох мөнгөн тусламж 150 мянган төгрөг (ойролцоогоор 81 ам. доллар) байгаа бол дотоодын рашаан сувилалд ирэх, буцах замын зардал, эрхийн бичгийн үнийн нөхөн олговорт жилд нэг удаа 140 мянган төгрөг (ойролцоогоор 76 ам. доллар) олгодог. Алдар цолтой ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламжийн зардал Магадгүй ийм тусламж авах нөхцлийг хангаж байгаа ахмад (ялангуяа дайнд оролцож явсан ахмад)-ын тоо цөөрч байгаагаас алдар цолтой ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламжийн зардал 2010 оноос хойш, бодит үнийн дүнгээр, буурч байна. 2013 оны төсвөөс харахад энэ зардал цаашид мөн буурах төлөвтэй байна. Гэсэн хэдий ч алдар цолтой ахмад настны замын зардал болон орон сууцтай холбоотой зардлууд буурахгүй хэвээр байна (Зураг 27). Зураг 27: Инфляцийг оруулан тооцсон, алдар цолтой ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламжийн зардлын чиг хандлага (2010 оныг суурь он болгож авсан, сая төгрөгөөр) 3,000 ˄̣̭̼̦̯̬̍̌̌̌,̵್್್̛̣̥̬̜̦̯̬̔̍̌̌̌, ̶̵̨̨̨̜̦̬̣̙̜̭̦̥̦̭̯̦̔̌̔̍̌̌̌̌̔̌̌, 2,500 ̛̭̣̯̦̜̬̾̏̾̾̔̐̾̍ರ̵್್̣̯̯̥̙̔̐̾̐̾ ʤ̶̵̨̨̣̬̣̯̜̥̦̭̯̦̼̦̥̣̔̌̌̌̔̌̾̾̐̔̾ 2,000 ʤ̶̵̨̨̛̣̬̣̯̜̥̦̭̯̦̼̯̬̜̦̔̌̌̌̔̌̾̾̏ ̬̣̌̔̌̚ 1,500 67 ʤ̶̵̨̨̣̬̣̯̜̥̦̭̯̦̼̥̬̣̯̔̌̌̌̔̌̌̌ ̸̵̨̛̛̭̱̣̣̥̼̦̬̣̏̌̔̌̌̔̌̚̚ 1,000 ʤ̶̵̶̨̨̨̨̣̬̣̯̜̥̦̭̯̦̼̬̦̭̱̱̔̌̌̌̔̌, ̯ರ̵್್್̛̣̹̦̜̦̣̣̯̐,̨̨̬̼̦̣̦̌̔̍ ̶̨̯̣̯̦̼̦̥̣̐̌̏̽́̌̾̾̐̔̾ 500 ˄̣̭̼̦̯̬̍̌̌̌,̵್್್̛̣̥̬̜̦̯̬̔̍̌̌̌, ̶̵̨̨̬̼̦̣̯̦̥̦̭̯̦̼̦̥̣̌̔̌̌̔̌̾̾̐̔̾ Ͳ ʧ̶̵̨̨̯̣̯̦̥̦̭̯̦̼̦̥̣̌̏̽́̌̌̌̔̌̾̾̐̔̾ 2010 2011 2012 2013(್್̯̭̏) Эх сурвалж: НХҮЕГ Алдар цолтой ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагчдын шинж чанар Захиргааны мэдээллээс харахад зөвхөн 1864 хүн алдар цолтой ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авч байна. Үр шим хүртэгчдийн тархалтын хувьд Улаанбаатарт хамгийн өндөр байна. Дунджаар, нэг хүн гурван төрлийн тусламж дэмжлэг авдаг бөгөөд, үүнээс хоёр нь алдар цолтой ахмад настанд тухайлан олгодог хөнгөлөлт тусламж байна. Үр шим хүртэгчдийн дундаж нас 76, тэдний 82 хувь нь эрэгтэй, 18 хувь нь эмэгтэй байна. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ Хүснэгт 26: Алдар цолтой ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагчдын тоо, авсан тусламж хөнгөлөлтийн тоо, аймгаар Газар зүйн код Аймаг Үр шим хүртэгчдийн тоо Хувь 11 Улаанбаатар 1253 67.22 21 Дорнод 19 1.02 22 Сүхбаатар 11 0.59 23 Хэнтий 27 1.45 41 Төв 45 2.41 42 Говьсүмбэр 9 0.48 43 Сэлэнгэ 40 2.15 44 Дорноговь 22 1.18 45 Дархан-Уул 47 2.52 46 Өмнөговь 23 1.23 48 Дундговь 36 1.93 61 Орхон 45 2.41 62 Өвөрхангай 27 1.45 63 Булган 24 1.29 64 Баянхонгор 13 0.7 65 Архангай 25 1.34 67 Хөвсгөл 34 1.82 81 Завхан 30 1.61 82 Говь-Алтай 24 1.29 68 83 Баян-Өлгий 44 2.36 84 Ховд 45 2.41 85 Увс 21 1.13 Бүгд 1864 100 Эх сурвалж: НХ/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн Банкны ажилтнуудын хийсэн тооцоо Боловсролын түвшин Алдар цолтой ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагчдын боловсролын түвшин маш өндөр. Тэдний 60 хувь нь техник мэргэжлийн болон түүнээс дээш түвшний боловсролтой (Хүснэгт 27). Хүснэгт 27: Алдар цолтой ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагчдын боловсролын түвшин Боловсролын түвшин Үр шим хүртэгчдийн тоо Хувь 1 Боловсролгүй 119 6.39 2 Бага 247 13.26 3 Бүрэн бус дунд 68 3.65 4 Бүрэн дунд 178 9.55 5 Техник/мэргэжлийн 121 6.49 6 Дээд 1130 60.65 Бүгд 1863 100 Эх сурвалж: НХ/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн Банкны ажилтнуудын хийсэн тооцоо ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ Хөгжлийн бэрхшээл Алдар цолтой ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагчдын 4 орчим хувь нь хөгжлийн бэрхшээлтэй гэж бүртгүүлсэн нь нийт хүн амын дундах ийм хүмүүсийн хувьтай ижил хэмжээнд байна. Бие махбодын/хөдөлгөөний бэрхшээл хамгийн түгээмэл (32 хувь) байгаа бол харааны бэрхшээл (26 хувь) дараа нь орж байна. Тэдний тавны нэг орчим нь хэд хэдэн төрлийн хавсарсан бэрхшээлтэй байна. Хүснэгт 28: Ахмад настны хөнгөлөлт, тусламж авагч хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн тоо, хөгжлийн бэрхшээлийн төрлөөр Хөгжлийн бэрхшээлтэй үр Хөгжлийн бэрхшээлийн төрөл Хувь шим хүртэгчдийн тоо 1 Харааны 19 25.68 2 Хэл ярианы 1 1.35 3 Сонсголын 2 2.7 4 Бие махбодын/хөдөлгөөний 24 32.43 5 Сэтгэцийн/оюун ухааны 1 1.35 6 Хавсарсан 16 21.62 7 Бусад 11 14.86 Бүгд 74 100 Эх сурвалж: НХ/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн Банкны ажилтнуудын хийсэн тооцоо ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлэг 69 ООТА онооноос харахад ахмад настны хөнгөлөлт, тусламж нь ядуучуудад өгөөжгүй байна. Үр шим хүртэгчдийн 74 хувь нь ООТА оноогоор амьжиргааны түвшний дээд 40 хувьд багтаж байна (Хүснэгт 29, Зураг 28). Хүснэгт 29: Ахмад настны хөнгөлөлт тусламж авагчдын тоо, ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгээр ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү бүлгүүд Ахмад настны хөнгөлөлт, тусламж Хувь 1- хамгийн бага (ядуу) –аас авагсдын тоо 5- хамгийн өндөр (чинээлэг) 1 86 4.62 2 150 8.06 3 247 13.27 4 447 24.01 5 932 50.05 Бүгд 1862 100 Эх сурвалж: НХ/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн Банкны ажилтнуудын хийсэн тооцоо ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ Зураг 28: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлэг тус бүр дэх иргэдийн эзлэх хувь, ахмад настны хөнгөлөлт тусламж авагчдын харьцаа 60 50 40 30 20 10 0 ʥರ̣̾̐1 ʥರ̣̾̐2 ʥರ̣̾̐3 ʥರ̣̾̐4 ʥರ̣̾̐5 ʺ̛̛̣̣̜̦̭̦̜̬̾̔̾̾̌̔̍̌̐̌̌̐̾̔,% ʤ̶̵̵್್್್್̨̨̣̬̣̯̜̥̼̦̯̣̬̭̔̌̌̌̔̍ರ̵̛̬̹̥ರ̸̛̬̯̾̐̔,% Эх сурвалж: НХ/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн Банкны ажилтнуудын хийсэн тооцоо Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэний нийгмийн хамгааллын тухай хууль (2005)-д бие махбодь, оюун санаа, сэтгэл мэдрэл, мэдрэхүйн байнгын согог нь бусад төрлийн бэрхшээлтэй нийлсний 70 улмаас бусдын адил нийгмийн амьдралд оролцох чадвар нь хязгаарлагдсан хүнийг “хөгжлийн бэрхшээлтэй” гэж ойлгоно гэж тодорхойлсон. Хуулийн 5 дугаар зүйлд хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнд дор дурдсан тусламж, хөнгөлөлтийг үзүүлнэ гэжээ: • Бүрэн хараагүй, бүрэн хэлгүй дүлий, одой иргэн болон байнгын асаргаа шаардлагатай хөдөлмөрийн чадвараа бүрэн алдсан хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэн болон байнгын асаргаа шаардлагатай хүүхдэд орон сууцны хөлс төлөхөд, хэрэв нийтийн халаалтгүй сууц, гэрт амьдардаг бол түлш худалдан авахад нь жилд нэг удаа мөнгөн тусламж олгох, • 18 хүртэлх насны хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийн дотоодод хийлгэсэн протезийн үнийг эдэлгээний хугацаа дууссан болон тухайн хүүхдийн өсөлтийн улмаас бие эрхтэнд нь таарахгүй болсон тохиолдолд тухай бүр 100 хувь нөхөн олгох, • Үйлдвэрлэлийн осол, мэргэжлээс шалтгаалсан өвчний даатгалын сангаас протез хийлгэх, сэргээн засалттай холбогдсон хөнгөлөлт авах эрх үүсээгүй хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэний дотоодод хийлгэсэн протезийн үнийг 3 жил тутам нэг удаа 100 хувь нөхөн олгох, • 18 хүртэлх насны хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхэд, түүнчлэн үйлдвэрлэлийн осол, мэргэжлээс шалтгаалсан өвчний даатгалын сангаас протез хийлгэх, сэргээн засалттай холбогдсон хөнгөлөлт авах эрх үүсээгүй, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэний дотоодод хийлгэсэн болон худалдан авсан ортопед, тэргэнцэр зэрэг тусгай хэрэгслийн үнийг 3 жил тутам нэг удаа 100 хувь нөхөн олгох, • Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхэд болон түүний асран хамгаалагч, харгалзан дэмжигчийн цэцэрлэг сургуульд ирж, очих унааны зардлыг жилд нэг удаа хөнгөлөх эсхүл автобусаар үйлчлэх, • Дотоодын рашаан, сувилалд асруулах, сувилуулах шаардлагатай дараах этгээдэд нэг талын унааны болон эрхийн бичгийн үнийн зардлыг дор дурдсан хувиар жилд нэг удаа нөхөн ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ олгох / үүнд хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдэд 100 хувь; ийм хүүхдийг асрамжилж яваа нэг иргэнд 50 хувь; үйлдвэрлэлийн осол, мэргэжлээс шалтгаалсан өвчний даатгалын сангаас хөнгөлөлт авах эрх үүсээгүй хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнд 50 хувь/, • Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийн болон хөдөлмөрийн чадвараа бүрэн алдсан иргэний нэг хүүхдийн цэцэрлэгийн хоолны зардлын төлбөрт хөнгөлөлт үзүүлэх, • Насанд хүрсэн бүрэн хараагүй иргэний харилцаа холбооны зардалд хөнгөлөлт үзүүлэх, • Нийслэлээс 1000 ба түүнээс дээш км алслагдсан газарт байнга оршин суудаг хөгжлийн бэрхшээлтэй хүн аймгийн нэгдсэн эмнэлгийн нарийн мэргэжлийн эмч нарын хяналтын комиссын шийдвэрээр нийслэлд ирж эмчлүүлэх, шинжилгээ хийлгэх тохиолдолд нэг талын унааны зардлыг жилд нэг удаа нөхөн олгох, • Хараагүй хүний брайлын үсгээр бичсэн захидал, ил захидал, брайль хэвлэл 10 кг хүртэлх илгээмжийг дотоодод үнэ төлбөргүй явуулж, хараагүй хүний зориулалттай техник, тоног төхөөрөмж, материал хэрэгслийг дотоодод үнэ төлбөргүй хүргүүлэх, • Бүрэн хараагүй хүн эмнэлэгийн байгууллагын дүгнэлтээр эмчлүүлэх, рашаан сувилалд сувилуулахаар аймгаас нийслэлд, нийслэлээс аймагт зорчих шаардлагатай болвол ирж буцах унааны зардлын 75 хувийг жилд нэг удаа нөхөн олгох, • Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхэд нь хүүхдийн зусланд амарвал эрхийн бичгийн үнийн 50 хувийг жилд нэг удаа олгох, • Бүрэн хараагүй хүн эмнэлэгийн байгууллагын дүгнэлтээр эмчлүүлэх, рашаан сувилалд сувилуулахаар аймгаас нийслэлд, нийслэлээс аймагт зорчих шаардлагатай болвол ирж буцах унааны зардлын 75 хувийг жилд нэг удаа нөхөн олгох, • Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэн олимп, тивийн наадам, дэлхийн зэрэглэлийн тэмцээнд оролцож алт, мөнгө, хүрэл медаль хүртсэн тохиолдолд түүний оролцсон тэмцээний давтамжийн хугацаанд ногдох тэтгэвэртэй нь тэнцэх хэмжээний нэг удаагийн мөнгөн тусламж олгох, 71 • Нийслэл, аймгийн төвийн нийтийн тээврийн хэрэгсэл /таксинаас бусад/-ээр орон нутгийн харъяалал харгалзахгүйгээр үнэ төлбөргүй зорчих, • Худалдаа, тээвэр, холбоо, эрүүл мэнд, нийтийн үйлчилгээний байгууллагаар тэргүүн ээлжинд үйлчлүүлэх. Дээрх тусламжийн дийлэнх нь үйлчилгээний хөлсний нөхөн олговор бөгөөд мөнгөн дүн оноогоогүй байдаг. Үүнээс ялгаатай нь орон сууцны хөлс төлөхөд, эсвэл нийтийн халаалтгүй сууц, гэрт амьдардаг бол түлш худалдан авахад зориулж жилд нэг удаа олгодог 140 мянган төгрөг (ойролцоогоор 76 ам.доллар), мөн хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхэд болон түүний асран хамгаалагч, харгалзан дэмжигчийн цэцэрлэг сургуульд ирж, очих унааны зардлын нэг удаагийн хөнгөлөлтөд жилд нэг удаа олгох 200 мянган төгрөг (ойролцоогоор 108 ам.доллар), мөн хараагүй хүний харилцаа холбооны зардалд сар тутамд 20000 төгрөг (ойролцоогоор 11 ам.доллар) –ийн мөнгөн тусламжууд байна. Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламжийн зардал Хэдийгээр орон сууцны холбогдолтой болон ортопедийн хэрэгслийн үнийн нөхөн олговрын зардал 2012 онд буурсан үзүүлэлттэй байгаа ч, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламжийн нийт зардал, бодит үнийн дүнгээр, нэг түвшинд хэвээр хадгалагдсан байна (Зураг 29). ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ Зураг 29: Инфляцийг оруулан тооцсон, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламжийн жилийн зардлын чиг хандлага (2010 оныг суурь он болгож авсан, сая төгрөгөөр) 1,800 ˈʥʰͲ̶̵್̨̨̛̛̜̬̦̭̱̱̦̼̣̭̦̜ 1,600 ̵್್್̦̣̣̯̐ ˈʥʰͲ̛̜̯ರ̵್್್̛̣̹̦̜̦̣̣̯̐ 1,400 18̵ರ̵̬̯̣̦̭̦̼̾̌ˈʥʰͲ̛̜̦ 1,200 ̵̨̨̛̬̯̪̖̜̦̬̭̣̔̾̾̐̾ ʻ̵̭̦̌̌̔ರ̬̭̦̾ˈʥʰͲ̨̨̛̛̜̦̬̯̪̖̜̦̔ 1,000 ̵̬̭̣̾̾̐̾ 18̵ರ̵̨̨̬̯̣̦̭̦̼̣̦̦̭̦̾̌̍̌̌̔ 800 ̵ರ̬̭̦̾ˈʥʰͲ̵̛̜̦̱̭̯̱̭̣̍̌̔̌ ̵̬̭̣̾̾̐̾ ˈ̵̵್̛̙̣̜̦̬̹̣̯̜̐̍̾̾̾̾ರರ̵̛̜̦̔ 600 ̵̵̛̛̭̱̬̱̱̣̯̬̜̦̬̭̣̜̦̐̽̔́̏̌̾̾̏̾̾̐ ̬̣̌̔̌̚ 400 ˈ̵್̛̛̛̙̣̜̦̬̹̣̯̜̬̜̦̐̍̾̾̾̾̐̾̔ ̵̛̥̬̣̯̭̱̣̣̥̼̦̌̌̏̌̔́̏̌̌̚ ̬̣̌̔̌̚ 200 ˈ̬̌̌̌̐ರ̵̜ರ̥ರರ̛̛̭̜̦̹̱̱̦̜̦̔̌̐ ̬̣̌̔̌̚ Ͳ ˈʥʰͲ̛̜̦̣̣̔̌́̌,̱̭̣̦̌̚,̵̶̛̬̣̌̌̌ 2010 2011 2012 2013(್್̯̭̏) ̵̨̨̨̣̍,̵̨̬̹̱̱̣̥̯̬̣̼̦̐̌̐̾̾̌̔̚ ̵್್̨̨̨̦̦̣̬̐̏ Эх сурвалж: НХҮЕГ 72 Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламжийг нийт 33897 хүн авч байна. (Хүснэгт 30). Үр шим хүртэгчдийн дундаж нас 44.7, хүйсийн хувь эрэгтэй эмэгтэй хүмүүсийн тоо бараг адил байна. Хүснэгт 30: Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагчид, аймгаар Газар зүйн код Аймаг Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагчид Тоо Хувь 11 Улаанбаатар 13585 40.08 21 Дорнод 558 1.65 22 Сүхбаатар 637 1.88 23 Хэнтий 733 2.16 41 Төв 588 1.73 42 Говьсүмбэр 420 1.24 43 Сэлэнгэ 1837 5.42 44 Дорноговь 850 2.51 45 Дархан-Уул 1114 3.29 46 Өмнөговь 428 1.26 48 Дундговь 693 2.04 61 Орхон 1192 3.52 62 Өвөрхангай 909 2.68 63 Булган 437 1.29 64 Баянхонгор 784 2.31 ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ 65 Архангай 710 2.09 67 Хөвсгөл 1732 5.11 81 Завхан 1715 5.06 82 Говь-Алтай 479 1.41 83 Баян-Өлгий 1619 4.78 84 Ховд 1352 3.99 85 Увс 1525 4.5 Бүгд 33897 100 Эх сурвалж: НХ/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн Банкны ажилтнуудын хийсэн тооцоо Боловсролын түвшин Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагсдын боловсролын түвшин санд байгаа нийт хүн амын боловсролын түвшинтэй харьцуулахад доогуур байгаа нь магадгүй хөгжлийн бэрхшээлтэй байдалтай нь холбоотой байх. Боловсролгүй иргэдийн хувь 19.8 байгаа нь нийт хүн ам дахь ийм иргэдийн хувиас (4.8 хувв) даруй 4 дахин өндөр байна. Гэхдээ техник мэргэжлийн боловсролтой хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн хувь (10.4 хувь) нийт хүн ам дахь ийм иргэдийн хувь (8.9 хувь)-тай харьцуулахад илүү байна. Харин дээд боловсролтой иргэдийн хувьд ийм биш байна (Хүснэгт 31). Хүснэгт 31: Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагчдын боловсролын түвшин Боловсролын түвшин Үр шим хүртэгчдийн тоо Хувь 1 Боловсролгүй 6392 19.82 2 Бага 3422 10.61 3 Бүрэн бус дунд 5675 17.6 73 4 Бүрэн дунд 9428 29.24 5 Техник/мэргэжлийн 3356 10.41 6 Дээд 3973 12.32 Бүгд 32246 100 Эх сурвалж: НХ/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн Банкны ажилтнуудын хийсэн тооцоо Хөгжлийн бэрхшээл Сонирхолтой нь, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагсдын зөвхөн 76 хувь нь хөгжлийн бэрхшээлтэй гэж ООТА судалгаанд бүртгүүлжээ. Тэдний дунд хамгийн түгээмэл байгаа бэрхшээл нь оюун ухааны (22.7 хувь), дараа нь бие махбодын/ хөдөлгөөний (20.5 хувь), дараа нь харааны (10.4 хувь) бэрхшээл байна (Хүснэгт 32). Хүснэгт 32: Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагчдын тоо, хөгжлийн бэрхшээлийн төрлөөр Хөгжлийн бэрхшээлийн төрөл Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн тоо Хувь 1 Харааны 2675 10.35 2 Хэл ярианы 1411 5.46 3 Сонсголын 1845 7.14 4 Бие махбодын/хөдөлгөөний 5302 20.52 5 Сэтгэцийн/оюун ухааны 5883 22.77 6 Хавсарсан 3703 14.33 7 Бусад 5023 19.44 Бүгд 25842 100 Эх сурвалж: НХ/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн Банкны ажилтнуудын хийсэн тооцоо ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлэг Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж нь ядуучуудад илүү өгөөжтэй байна. Үр шим хүртэгчдийн дийлэнх нь амьжиргааны түвшний ядуу бүлгүүдэд багтаж байна (Хүснэгт 33, Зураг 30). Гэхдээ ООТА томьёо нь хөгжлийн бэрхшээлд нэлээд жин өгч байгааг энд тэмдэглэх нь зүйтэй. Томьёоны эл байдлаас шалтгаалан ядуу бүлэгт хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн хувь өндөр байж болох юм. Хүснэгт 33: Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагчдын тоо, ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгээр ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү бүлгүүд Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнд Хувь 1-хамгийн бага (ядуу) –аас үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж 5- хамгийн өндөр (чинээлэг) авагчдын тоо / давхардсан тоогоор/ 1 12909 38.15 2 8032 23.73 3 6039 17.85 4 4515 13.34 5 2346 6.93 Бүгд 33841 100 Эх сурвалж: НХ/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн Банкны ажилтнуудын хийсэн тооцоо Зураг 30: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлэг тус бүр дэх иргэдийн эзлэх хувь, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагчдын харьцаа 40 74 35 30 25 20 15 10 5 0 ʥರ̣̾̐1 ʥರ̣̾̐2 ʥರ̣̾̐3 ʥರ̣̾̐4 ʥರ̣̾̐5 ʺ̛̛̣̣̜̦̭̦̜̬̾̔̾̾̌̔̍̌̐̌̌̐̾̔,% ˈ̵̵̵್್್್̛̛̛̙̣̜̦̬̹̣̯̜̬̦̜̯̱̭̣̥̙̦̣̣̯̐̍̾̾̾̾̐̾̌̐ರ̸̛̬̯̾̐̔,% Эх сурвалж: НХ/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн Банкны ажилтнуудын хийсэн тооцоо Эх, хүүхдэд үзүүлэх тэтгэмж тусламж “Эхийн алдар” одонтой эхчүүдэд олгох мөнгөн тусламж, жирэмсэн болон нярай, хөхүүл хүүхэдтэй эхийн тэтгэмж гэсэн хоёр төрлийн хөтөлбөр байна. Нийгмийн халамжийн тухай хуулийн 123 дугаар зүйлд дөрөв ба түүнээс дээш хүүхэд төрүүлж өсгөсөн эхэд олгох “Эхийн алдар” одонтой эхчүүдэд мөнгөн тусламж олгоно гэж заасан. Эхийн алдар 1 дүгээр зэргийн одонг зургаа ба түүнээс олон хүүхэд төрүүлж өсгөсөн эхэд, 2 дугаар зэргийн одонг дөрвөн хүүхэд төрүүлж өсгөсөн эхэд олгодог. Хуулийн мөн энэ зүйлд заасны дагуу жирэмсэн болон нярай, хөхүүл хүүхэдтэй эхийн тэтгэмжийг жирэмсний таван сартайгаас эхлэн 12 сарын хугацаанд сар тутамд олгоно. Эхийн алдар 1 дүгээр зэргийн одонтой эхчүүд жилд нэг удаа 200 мянган төгрөгийн (ойролцоогоор 108 ам.доллар), 2 дугаар зэргийн одонтой эхчүүд жилд нэг удаа 100 мянган ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ төгрөгийн (ойролцоогоор 54 ам.доллар) мөнгөн тусламж авдаг. Жирэмсэн болон хөхүүл хүүхэдтэй эхийн сар тутмын тэтгэмж нь 40 мянган төгрөг (ойролцоогоор ам.доллар 22) байна. Жирэмсэн болон хөхүүл хүүхэдтэй эхийн тэтгэмжийг эмэгтэйчүүд жирэмсэн эсвэл хөхүүл байх хугацаанд л олгодог бол алдарт эхийн урамшууллыг одон авсан үеэс эхлэн насан туршид нь олгодог. Энэ урамшууллыг ингэж насан туршид нь олгож байгаа нь засгийн газрын төсөвт ихээхэн ачаалал өгдөг. Энэ хоёр хөтөлбөр, ялангуяа алдарт эхийн урамшуулал нь үр шим хүртэгчдэд наад захын хэрэгцээг хангах нийгмийн халамжийн дэмжлэг гэхээсээ илүү хүн амын өсөлтийг дэмжихэд чиглэсэн байна. Эх хүүхдэд үзүүлэх тэтгэмж тусламжийн зардал Эх хүүхдэд үзүүлэх тэтгэмж тусламжийн нийт зардал нь, бодит үнийн дүнгээр, 2010 оноос хойш бага зэрэг өссөн байна. Хэдийгээр одонтой эхчүүдийн урамшууллын зардал буурсан ч жирэмсэн болон хөхүүл эхийн тэтгэмжийн зардал өсжээ (Зураг 31). Энэ хоёр хөтөлбөрөөс үр шим хүртэгчдийн тоо бараг өөрчлөгдөөгүй байна. Зураг 31: Инфляцийг оруулан тооцсон эх хүүхдэд үзүүлэх тэтгэмж тусламжийн жилийн зардлын чиг хандлага (2010 оныг суурь он болгож авсан, сая төгрөгөөр) 30,000 25,000 20,000 ʮ̨̨̛̬̥̭̦̣̦̾̾̍ ̵̵್ರರ̵̛̣̜̦̯̯̥̙̾̾̐̾ 15,000 10,000 ʤ̵̛̣̬̯̜̦̔̌̾ ̱̬̥̹̱̱̣̣̌̌,1̍̌2Ͳ̬ 75 5,000 ̨̨̛̬̜̦̦̾̐̔̚ Ͳ 2010 2011 2012 2013(್್̯̭̏) Эх сурвалж: НХ/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн Банкны ажилтнуудын хийсэн тооцоо Эх хүүхдэд үзүүлэх тэтгэмж тусламж авагчдын шинж чанар Нийт 235059 эмэгтэй “Эхийн алдар” одонтой эхчүүдэд олгох мөнгөн тусламж, жирэмсэн болон нярай, хөхүүл хүүхэдтэй эхийн тэтгэмжийн аль нэгийг авч байна. Ийм тэтгэмж тусламж авч байгаа эхчүүдийн тооны тархалтыг НХ/ООТА мэдээллийн санд байгаа хүн амын ерөнхий тархалттай харьцуулахад аймаг орон нутгийн хооронд жигд байна (Хүснэгт 34). Үр шим хүртэгчдийн дундаж нас 48.7 байна. Тэдний 2 орчим хувь нь 15 нас хүрээгүй, эхийн алдар одон авсан эхчүүдийн талаас илүү хувь нь 50-аас дээш насны хүмүүс байна. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ Хүснэгт 34: “Эхийн алдар” одонтой эхчүүдэд олгох мөнгөн тусламж, жирэмсэн болон нярай, хөхүүл хүүхэдтэй эхийн тэтгэмж авагчид, аймгаар Газар зүйн код Аймаг “Эхийн алдар” одонтой эхчүүдэд олгох мөнгөн тусламж, жирэмсэн болон нярай, хөхүүл хүүхэдтэй эхийн тэтгэмжийн авагчид Тоо Хувь 11 Улаанбаатар 79798 33.95 21 Дорнод 6992 2.97 22 Сүхбаатар 5695 2.42 23 Хэнтий 6669 2.84 41 Төв 8735 3.72 42 Говьсүмбэр 1429 0.61 43 Сэлэнгэ 8780 3.74 44 Дорноговь 5427 2.31 45 Дархан-Уул 7241 3.08 46 Өмнөговь 5297 2.25 48 Дундговь 4683 1.99 61 Орхон 6787 2.89 62 Өвөрхангай 10153 4.32 63 Булган 5845 2.49 64 Баянхонгор 8055 3.43 65 Архангай 8617 3.67 67 Хөвсгөл 12300 5.23 76 81 Завхан 6818 2.9 82 Говь-Алтай 5409 2.3 83 Баян-Өлгий 11547 4.91 84 Ховд 9253 3.94 85 Увс 9529 4.05 Бүгд 235059 100 Эх сурвалж: НХ/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн Банкны ажилтнуудын хийсэн тооцоо Боловсролын түвшин Эх хүүхдэд үзүүлэх тэтгэмж тусламж авагчдын боловсролын түвшин мэдээллийн сан дахь нийт хүн амын боловсролын түвшинтэй харьцуулахад бага зэрэг доогуур байна. Ялангуяа боловсролгүй болон бага, дунд боловсролтой иргэдийн хувь нийт хүн ам дахь ийм иргэдийн хувиас өндөр байна (Хүснэгт 35). Хүснэгт 35: “Эхийн алдар” одонтой эхчүүдэд олгох мөнгөн тусламж, жирэмсэн болон нярай, хөхүүл хүүхэдтэй эхийн тэтгэмж авагчдын боловсролын түвшин Боловсролын түвшин Үр шим хүртэгчдийн тоо Хувь 1 Боловсролгүй 14192 6.05 2 Бага 33847 14.43 3 Бүрэн бус дунд 43744 18.65 4 Бүрэн дунд 72403 30.86 5 Техник/мэргэжлийн 28031 11.95 6 Дээд 42371 18.06 Эх сурвалж: НХ/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн Банкны ажилтнуудын Бүгд 234588 100 хийсэн тооцоо ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ Хөгжлийн бэрхшээл “Эхийн алдар” одонтой эхчүүдэд олгох мөнгөн тусламж, жирэмсэн болон нярай, хөхүүл хүүхэдтэй эхийн тэтгэмж авагчдын 4.6 хувь нь хөгжлийн бэрхшээлтэй гэсэн нь НХ/ООТА мэдээллийн санд буй нийт хүн амын дундах хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн хувьтай (4.5 хувь) бараг ижил хэмжээнд байна. Тэдний 23.6 хувь нь бие махбодын/ хөдөлгөөний бэрхшээлтэй. Мэдээллийн санд буй нийт хүн амтай харьцуулахад энэ бүлэгт оюун ухааны бэрхшээлтэй иргэдийн хувь бага байна (Хүснэгт 36). Хүснэгт 36: “Эхийн алдар” одонтой эхчүүдэд олгох мөнгөн тусламж, жирэмсэн болон нярай, хөхүүл хүүхэдтэй эхийн тэтгэмж авагчдын дундах хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд, хөгжлийн бэрхшээлийн төрлөөр Хөгжлийн бэрхшээлийн төрөл Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн тоо Хувь 1 Харааны 1315 12.2 2 Хэл ярианы 202 1.87 3 Сонсголын 873 8.1 4 Бие махбодын/хөдөлгөөний 2541 23.57 5 Сэтгэцийн/оюун ухааны 1249 11.59 6 Хавсарсан 1426 13.23 7 Бусад 3173 29.44 Бүгд 10779 100 Эх сурвалж: НХ/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн Банкны ажилтнуудын хийсэн тооцоо Ажил 77 “Эхийн алдар” одонтой эхчүүдэд олгох мөнгөн тусламж, жирэмсэн болон нярай, хөхүүл хүүхэдтэй эхийн тэтгэмж авагч хөдөлмөрийн насны хүмүүсийн 46.1 хувь нь өмнөх долоо хоногт ажил эрхэлсэн байна. Өмнөх долоо хоногт ажил эрхлээгүй хүмүүсийн зөвхөн 8.13 хувь нь өнгөрсөн жил нь ажил эрхэлж байжээ. Хөдөлмөрийн зах зээлийн оролцооны энэ түвшин НХ/ ООТА мэдээллийн сан дахь хөдөлмөрийн насны нийт эмэгтэйчүүдийн ийм хувьтай харьцуулахад доогуур байна. Хөтөлбөр тус бүрээр задалж үзвэл, жирэмсэн болон хөхүүл хүүхэдтэй эхчүүдийн тэтгэмж авагч хөдөлмөрийн насны эхчүүдийн 45 хувь өмнөх долоо хоногт ажил эрхэлжээ. Ажил эрхлээгүй хүмүүсийн 15.0 хувь нь өмнөх онд ажил эрхэлж байсан байна. “Эхийн алдар” одонтой эхчүүдэд олгох мөнгөн тусламж авч байгаа хөдөлмөрийн насны эхчүүдийн 46.7 хувь өмнөх долоо хоногт ажил эрхэлсэн. Харин өмнөх долоо хоногт ажил эрхлээгүй байсан хүмүүсийн зөвхөн 5.0 хувь нь өмнөх онд ажил эрхэлж байсан байна. Үүнээс харахад эдгээр хөтөлбөрүүдээс үр шим хүртэгч хөдөлмөрийн насны эхчүүдийн хувьд богино хугацаанд ажил эрхлэхгүй байх хувь хэмжээ адилхан байгаа хэдий ч “Эхийн алдар” одонтой эхчүүд урт хугацаанд ажил эрхлэхгүй байх магадлал илүү байна. ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлэг Эх, хүүхдийн тэтгэмж тусламж нь ядуучуудад арай илүү өгөөжтэй байна. Үр шим хүртэгчдийн 28 орчим хувь нь ООТА оноо хамгийн багатай ядуу бүлэгт багтаж байна. Энэ хувь амьжиргааны түвшин дээшлэх тутам багасч байна. Үр шим хүртэгчдийн 12 хувь хамгийн чинээлэг бүлэгт багтжээ (Хүснэгт 37, Зураг 32). ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ Хүснэгт 37: “Эхийн алдар” одонтой эхчүүдэд олгох мөнгөн тусламж, жирэмсэн болон нярай, хөхүүл хүүхэдтэй эхийн тэтгэмж авагчид, ООТА онооны өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгээр ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү “Эхийн алдар” одонтой эхчүүдэд олгох мөнгөн Хувь бүлгүүд тусламж, жирэмсэн болон нярай, хөхүүл хүүхэдтэй эхийн тэтгэмж авагсад 1- хамгийн бага (ядуу) –аас 5- хамгийн өндөр (чинээлэг) 1 65683 27.97 2 53433 22.76 3 47509 20.23 4 40247 17.14 5 27923 11.89 Бүгд 234795 100 Эх сурвалж: НХ/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн Банкны ажилтнуудын хийсэн тооцоо Зураг 32: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлэг тус бүр дэх иргэдийн эзлэх хувь, “Эхийн алдар” одонтой эхчүүдэд олгох мөнгөн тусламж, жирэмсэн болон нярай, хөхүүл хүүхэдтэй эхийн тэтгэмж авагчдын харьцаа 30 25 20 78 15 10 5 0 ʥರ̣̾̐1 ʥರ̣̾̐2 ʥರ̣̾̐3 ʥರ̣̾̐4 ʥರ̣̾̐5 ʺ̛̛̣̣̜̦̭̦̜̬̾̔̾̾̌̔̍̌̐̌̌̐̾̔,% Эх сурвалж: НХ/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн Банкны ажилтнуудын хийсэн тооцоо Хүнсний эрхийн бичгийн хөтөлбөр Хүнсний эрхийн бичгийн хөтөлбөрийн хууль зүйн үндэслэл нь 2012 оны нийгмийн халамжийн тухай хуулийн 22 дугаар зүйлд заасан хүнс тэжээлийн дэмжлэг үзүүлэх үйлчилгээний хүрээнд тодорхойлогддог. Нийгмийн халамжийн дэмжлэг туслалцаа зайлшгүй шааардлагатай өрхийн гишүүн-иргэдийн дотроос хүнсний хангамж зайлшгүй шаардлагатай өрхийн гишүүн-иргэн болон гэр оронгүй, тэнэмэл амьдралтай иргэнд хүнс тэжээлийн дэмжлэг үзүүлэх үйлчилгээ үзүүлнэ гэж заасан. Хөтөлбөр нь хоол хүнс худалдан авахад зориулж сар бүр насанд хүрсэн иргэнд 10 мянган төгрөг (ойролцоогоор 5,4 ам.доллар), хүүхдэд 5 мянган төгрөг (ойролцоогоор 2,7 ам.доллар) -тэй тэнцэх хүнсний эрхийн бичиг олгодог. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ Хүнсний эрхийн бичгийн хөтөлбөрийн үр шим хүртэгчдийн шинж чанар НХ/ООТА мэдээллийн санд орсон нийт өрхийн 2.3 хувь буюу 15119 өрх хүнсний эрхийн бичгийн хөтөлбөрөөс үр шим хүртсэн байна. Хүнсний эрхийн бичгийн хөтөлбөрийн хамралт Хөвсгөл, Архангай болон Дорнод аймагт өндөр байна (Хүснэгт 38). Хөтөлбөрийн үр шим хүртэгчдийн тоо Улаанбаатар хотод хүн амд эзлэх хувьтай нь харьцуулахад харьцангуй бага байна. Үр шим хүртэгч өрхийн тэргүүний дундаж нас 44.9 (15-98 насны хооронд) байсан бөгөөд тэдний 74 хувь нь эрэгтэй байна. Хүснэгт 38: Хүнсний эрхийн бичиг хөтөлбөрийн үр шим хүртэгчид, аймгаар Газар зүйн код Аймаг Хүнсний эрхийн бичиг авагч Өрх Хувь 11 Улаанбаатар 2715 18.0% 21 Дорнод 1603 10.6% 22 Сүхбаатар 583 3.9% 23 Хэнтий 893 5.9% 41 Төв 271 1.8% 42 Говьсүмбэр 33 0.2% 43 Сэлэнгэ 339 2.2% 44 Дорноговь 231 1.5% 45 Дархан-Уул 259 1.7% 46 Өмнөговь 110 0.7% 48 Дундговь 260 1.7% 61 Орхон 481 3.2% 62 Өвөрхангай 1130 7.5% 79 63 Булган 280 1.9% 64 Баянхонгор 545 3.6% 65 Архангай 1576 10.4% 67 Хөвсгөл 2308 15.3% 81 Завхан 285 1.9% 82 Говь-Алтай 198 1.3% 83 Баян-Өлгий 399 2.6% 84 Ховд 248 1.6% 85 Увс 372 2.5% Бүгд 15119 100.0% Хөтөлбөрөөс нэг өрх жилд дунджаар 529141 төгрөг (ойролцоогоор 286 ам.доллар)-ийн үр шим хүртсэн байна. Энэхүү хөтөлбөр нь нэн ядуу өрхөд (амьжиргааны түвшнээр хамгийн ядуу 5 хувь)-д тухайлан чиглэснийг тооцвол, ялангуяа үр шим хүртэгч өрхүүдийн ам бүлийн тоо өндөр (дунджаар 5.8) байгаа тохиолдолд дээрх тоо тийм ч их өгөөмөр биш юм. Үүнийг дунджилж тооцвол жилд нэг хүнд ногдох тэтгэмжийн хэмжээ нь 91231 төгрөг (ойролцоогоор 49 ам.доллар) байна гэсэн үг юм. Өрхийн тэргүүний боловсролын түвшин Өрхийн тэргүүний боловсролын түвшин ООТА томьёоны нэг хувьсагч болж орсон тул хүнсний эрхийн бичиг хөтөлбөрийн үр шим хүртэгч өрхийн тэргүүний 94 хувь нь дунд сургууль болон түүнээс доош түвшний боловсролтой байгаа нь гайхах зүйл биш юм. Нийт хүн амын гуравны хоёр нь дунд сургууль болон түүнээс доош түвшний боловсролтой байгаатай харьцуулахад хүнсний эрхийн бичиг хөтөлбөрийн үр шим хүртэгч өрхийн тэргүүний боловсролын түвшин ихээхэн доогуур байна (Хүснэгт 39). ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ Хүснэгт 39: Хүнсний эрхийн бичиг хөтөлбөрийн үр шим хүртэгч өрхийн тэргүүний боловсролын түвшин Боловсролын түвшин Өрхийн тэргүүний тоо Хувь 1 Боловсролгүй 2414 15.97 2 Бага 3210 21.23 3 Дунд 4976 32.92 4 Бүрэн дунд 3653 24.16 5 Техник/мэргэжлийн 754 4.99 6 Дээд 110 0.73 Бүгд 15117 100 Эх сурвалж: НХ/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн Банкны ажилтнуудын хийсэн тооцоо Хөгжлийн бэрхшээл Хүнсний эрхийн бичиг хөтөлбөрийн үр шим хүртэгчдийн дотор, өрхийн тэргүүн нь хөгжлийн бэрхшээлтэй гэж бүртгүүлсэн өрх 20.9 хувийг эзэлж байна. Энэ нь мэдээллийн сан дахь нийт хүн амын дундах хөгжлийн бэрхшээлтэй өрхийн тэргүүний хувьтай (7.2 хувь) харьцуулахад ихээхэн өндөр байна. Тэдний дунд хамгийн түгээмэл байгаа хөгжлийн бэрхшээл нь бие махбодын/ хөдөлгөөний (25.9 хувь), дараа нь оюун ухааны (7.9 хувь) бэрхшээл байна. Хүснэгт 40: Хүнсний эрхийн бичиг хөтөлбөрийн үр шим хүртэгч хөгжлийн бэрхшээлтэй өрхийн тэргүүн, хөгжлийн бэрхшээлийн төрлөөр Хөгжлийн бэрхшээлийн төрөл Хөгжлийн бэрхшээлтэй өрхийн Хувь 80 тэргүүний тоо 1 Харааны 458 14.53 2 Хэл ярианы 69 2.19 3 Сонсголын 241 7.65 4 Бие махбодын/хөдөлгөөний 815 25.86 5 Сэтгэцийн/оюун ухааны 564 17.89 6 Хавсарсан 373 11.83 7 Бусад 632 20.05 Бүгд 3152 100 Эх сурвалж: НХ/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн Банкны ажилтнуудын хийсэн тооцоо Ажил Хүнсний эрхийн бичиг хөтөлбөрийн үр шим хүртэгч 15119 өрхийн тэргүүний 10.8 хувь нь хөдөлмөрийн насны бус (18-аас доош насны эсвэл тэтгэврийн насны) хүмүүс байна. Тэдний дотор нэг өрхийн тэргүүн эрэгтэй 15 настай, нэг өрхийн тэргүүн эмэгтэй 16 настай байгаагаас бусад нь тэтгэврийн насны хүмүүс байлаа.36 Хөдөлмөрийн насны өрхийн тэргүүний 36.7 хувь нь өмнөх долоо хоногт ажил эрхэлжээ. Өмнөх долоо хоногт ажил эрхлээгүй хүмүүсийн зөвхөн 16.7 хувь нь өнгөрсөн жил ажил эрхэлж байсан гэжээ. Энэ нь хүнсний эрхийн бичиг хөтөлбөрийн үр шим хүртэгч өрхийн тэргүүний хөдөлмөрийн зах зээлийн оролцооны хувь нийт хүн амын ийм хувьтай харьцуулахад ихээхэн бага байгааг харуулж байна. 36 Хүнсний эрхийн бичиг хүлээн авагч, хөдөлмөрийн насны бус өрхийн тэргүүнийн дундаж нас эрэгтэй 68.5, эмэгтэй 65.2 байна. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлэг Хүнсний эрхийн бичиг хөтөлбөрийн үр шим хүртэгч нийт өрхөөс амьжиргааны түвшний тэнцүү 5 бүлгийн 3 дугаар бүлэгт багтсан нэг өрхөөс бусад бүх өрх хамгийн ядуу бүлгийн өрхүүд байна. Хүүхдийн мөнгөний хөтөлбөр Хүүхдийн мөнгөний хөтөлбөр (ХМХ) хүний хөгжлийн сангаас санхүүждэг бөгөөд 0-18 насны бүх хүүхдэд сар бүр 20 мянган төгрөг (ойролцоогоор 11 ам. доллар)-ийн тэтгэмж олгодог. Үр шим хүртэгч нэг өрх дунджаар 0- 18 насны хоёр хvvхэдтэй байна. Үр шим хүртэгч нэг өрх жилд 480 мянган төгрөг (ойролцоогоор 260 ам.доллар) –ийн тэтгэмж авдаг. Өрхийн хүүхдийн тоо хамгийн олон нь 9 (29 өрх) байна. Хүүхдийн мөнгөний хөтөлбөрийн үр шим хүртэгчдийн шинж чанар Мэдээллийн сан бүртгэгдсэн нийт 785819 хүүхэд (0-18 насны) ХМХ-өөс үр шим хүртэж байна. Аймаг бүрт хөтөлбөрийн хамралт жигд сайн, хүн амын тоотой уялдаж байна. ХМХ-ийн үр шим хүртэгчдийн 50.9 хувь нь эрэгтэй бөгөөд үр шим хүртэгчдийн дундаж нас 8 байна. Хүснэгт 41: Хүүхдийн мөнгөний хөтөлбөрийн үр шим хүртэгчид, аймгаар Газар зүйн код Аймаг Хүүхдийн мөнгө авдаг Хүүхдийн тоо Хувь 11 Улаанбаатар 292165 37.2% 21 Дорнод 21220 2.7% 22 Сүхбаатар 17161 2.2% 81 23 Хэнтий 21123 2.7% 41 Төв 24938 3.2% 42 Говьсүмбэр 4729 0.6% 43 Сэлэнгэ 28374 3.6% 44 Дорноговь 18498 2.4% 45 Дархан-Уул 25795 3.3% 46 Өмнөговь 16904 2.2% 48 Дундговь 12599 1.6% 61 Орхон 25160 3.2% 62 Өвөрхангай 33830 4.3% 63 Булган 17184 2.2% 64 Баянхонгор 26089 3.3% 65 Архангай 27856 3.5% 67 Хөвсгөл 39980 5.1% 81 Завхан 22126 2.8% 82 Говь-Алтай 18248 2.3% 83 Баян-Өлгий 34693 4.4% 84 Ховд 28658 3.7% 85 Увс 28489 3.6% Бүгд 785819 100.0% Эх сурвалж: НХ/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн Банкны ажилтнуудын хийсэн тооцоо ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ Боловсролын түвшин Хүүхдийн мөнгөний хөтөлбөрөөс үр шим хүртэгч 785081 хүүхдийн 74 хувь нь цэцэрлэг, сургууль, эсвэл их дээд сургуульд сурч байна. Насны булгээр задалж үзвэл, 3-5 настай хүүхдийн 65.2 орчим хувь нь цэцэрлэгт явдаг. 6-11 насны хүүхдүүдийн дийлэнх (95 хувь) нь сургуульд суралцаж байна. 12-15 насныхны дийлэнх нь (97 хувь) нь сургуульд сурдаг бөгөөд 95 хувь нь ерөнхий боловсролын сургуульд сурч байна. 16-18 насныхны 90 орчим хувь нь сургуульд сурч байгаагаас 68 хувь нь ерөнхий боловсролын сургууль, 6 хувь нь техникийн болон мэргэжлийн боловсролын сургууль, 4.3 хувь нь их дээд сургуульд сурч байна. Хөгжлийн бэрхшээл ХМХ-ийн үр шим хүртэгч хүүхдүүдийн 1.2 хувь нь хөгжлийн бэрхшээлтэй гэж бүртгэгджээ. ООТА мэдээллийн санд бүртгэгдсэн нийт хүн амтай адилаар, хамгийн нийтлэг хөгжлийн бэрхшээл нь бие махбодийн (22 хувь), дараагийнх нь оюун ухааны (20 хувь) бэрхшээл байна. Хүснэгт 42: Хүүхдийн мөнгөний хөтөлбөрөөөс үр шим хүртэгч хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийн тоо, хөгжлийн бэрхшээлийн төрлөөр Хөгжлийн бэрхшээлийн төрөл Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийн тоо Хувь 1 Харааны 892 10.16 2 Хэл ярианы 783 8.92 3 Сонсголын 461 5.25 4 Бие махбодын/хөдөлгөөний 1948 22.18 5 Сэтгэцийн/оюун ухааны 1761 20.05 6 Хавсарсан 1440 16.4 82 7 Бусад 1496 17.04 Бүгд 8781 100 Эх сурвалж: НХ/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн Банкны ажилтнуудын хийсэн тооцоо Ажил ХМХ-ийн үр шим хүртэгч 16 ба түүнээс дээш насны хүүхдүүдийн 8 хувь нь сүүлийн нэг долоо хоног ажил эрхэлсэн гэжээ. Өмнөх долоо хоногт ажил эрхлээгүй хүүхдүүдийн 5.4 хувь нь өнгөрсөн жил ажил эрхэлж байжээ. ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлэг ХМХ-ийн үр шим хүртэгчдийг ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгээр задалж үзвэл хүүхдийн мөнгө авч буй ядуу өрхийн хүүхдийн тоо олон байгаа нь харагдана. Хүүхдийн мөнгө авч байгаа нийт хүүхдийн 30.4 хувь нь амьжиргааны түвшний 5 бүлгийн хамгийн ядуу бүлгийн өрхөд багтаж байна. Харин хүүхдийн мөнгө авагч нийт хүүхдийн 14 хувь нь өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгийн хамгийн чинээлэг бүлгийн өрхөд амьдарч байна (Хүснэгт 43, Зураг 33). Энэ нь эдийн засгийн хувьд ядуу өрхүүд чинээлэг өрхүүдтэй харьцуулахад 0-18 насны илүү олон хүүхэдтэй байгаатай холбоотой. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ Хүснэгт 43: Хүүхдийн мөнгөний хөтөлбөрөөс үр шим хүртэгч хүүхдийн тоо, ООТА онооны өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгээр ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү Хүүхдийн мөнгөний Хувь бүлгүүд хөтөлбөрөөс үр шим хүртэгч 1- хамгийн бага (ядуу) –аас хүүхдүүдийн тоо 5- хамгийн өндөр (чинээлэг) 1 238862 30.43 2 161299 20.55 3 140780 17.94 4 136703 17.42 5 107192 13.66 Бүгд 784836 100 Эх сурвалж: НХ/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн Банкны ажилтнуудын хийсэн тооцоо Зураг 33: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлэг тус бүр дэх иргэдийн эзлэх хувь, хүүхдийн мөнгөний хөтөлбөрөөс үр шим хүртэгч хүүхдүүдийн харьцаа 35 30 25 20 15 83 10 5 0 ʥರ̣̾̐1 ʥರ̣̾̐2 ʥರ̣̾̐3 ʥರ̣̾̐4 ʥರ̣̾̐5 ʺ̛̛̣̣̜̦̭̦̜̬̾̔̾̾̌̔̍̌̐̌̌̐̾̔,% ˈರರ̵̸್್̛̛̜̦̥̦̔̐̌̏̌̐̔,% Эх сурвалж: НХ/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн Банкны ажилтнуудын хийсэн тооцоо 84 ХАВСРАЛТ II: ИНФЛЯЦИЙГ ОРУУЛЖ ТООЦСОН ХАЛАМЖИЙН ШИЛЖҮҮЛГИЙН ЗАРДАЛ, 2010 - 2013 ОН 2010 2011 2012 2013 Бүгд, төг Бүгд, төг Үр шим Бүгд, төг Бүгд, төг Үр шим Бүгд, төг Бүгд, төг Зардлын төрөл (мянган төгрөг) Үр шим Үр шим төгрөг (нэрлэсэн (бодит хүртэгч- (нэрлэсэн (бодит хүртэгч- (нэрлэсэн (бодит хүртэгч- хүртэгч- (суурь он) үнийн үнийн дийн тоо үнийн үнийн дийн тоо үнийн үнийн дийн тоо дийн тоо дүнгээр ) дүнгээр ) дүнгээр ) дүнгээр ) дүнгээр) дүнгээр ) Нийгмийн халамжийн тэтгэвэр 56708 27641131 57925 35650027 32706447 60658 65615826 52076052 63423 83191227 60723523 Жирэмсэн болон хөхүүл эхийн 87171 16112700 87171 20870824 19147545 88971 32087134 25465979 94882 38895382 28390790 тэтгэмж Нийгмийн халамжийн тэтгэмж 33074 8216164 31910 11299168 10366209 31971 14,239,922 11301525 42260 23442090 17111015 Олон нийтийн оролцоонд 17588 1336308 42845 3340612 3064782 37366 3450600 2738571 24104 5566419 4063080 түшиглэсэн үйлчилгээ Асаргааны тэтгэмж 33910 4315032 35252 4712576 4323464 25272 5506331 4370104 36411 15906364 11610485 Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд 35888 5306160 36451 5477055 5024821 32852 5394834 4281614 38743 6526413 4763805 олгох тусламж хөнгөлөлт Ахмад настанд олгох тусламж 108158 8401107 118672 9576516 8785794 114103 11262940 8938841 125941 14429702 10532629 хөнгөлөлт Хүсний эрхийн бичгийн 3569164 4606464 4226114 8439603 6698098 97919 10975451 8011278 хөтөлбөр Алдарт эхийн урамшуулал 125556 15707658 204313 29894921 27426533 204378 28937787 22966498 202474 28098558 20509896 Алдар цолтой ахмадад олгох 5228 5703459 5025 5490344 5037013 4042 5106034 4052408 4962636 3622362 тусламж хөнгөлөлт Төрөлжсөн асрамжийн 48207 44227 57606 45719 100000 72993 үйлчилгээ Хүүхдийн мөнгөний хөтөлбөр 970000 58200000 46190476 1000000 240000000 175182482 ( баталсан төсөв) Инфляцийн хүчин зүйл Он 2010 2011 2012 2013 ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ Инфляцийн хүчин зүйл 100 109 126 137 Эх сурвалж: Дэлхийн хөгжлийн үзүүлэлтүүд ХАВСРАЛТ III: АМЬЖИРГААНЫ ТҮВШНИЙ ӨӨР ӨӨР БҮЛГҮҮД (ООТА ОНООГООР ӨРХИЙН ТООНЫ ТЭНЦҮҮ 5 БҮЛЭГ) НИЙГМИЙН ХАЛАМЖИЙН ХӨТӨЛБӨРҮҮДЭЭС ҮР ШИМ ХҮРТЭЖ БАЙГАА БАЙДАЛ Үр шим хүртэгчдийн хувь, амьжиргааны түвшний бүлэг тус бүрээр (ООТА оноог үндэслэн өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлэгт хуваасан байдлаар) НХ/ООТА мэдээллийн санд Q2 Q3 Q4 Q1 Q5 Хөтөлбөрийн нэр бүртгэгдсэн үр (амьжир-гааны (амьжиргааны шим хүртэгчдийн түвшин- хамгийн түвшин- хамгийн тоо ядуу) чинээлэг Нийгмийн халамжийн тэтгэвэр Тэжээн тэтгэх хүүхэд, төрөл садангүй service111 ахмад настан 724 41.6% 31.2% 15.2% 7.6% 4.4% Тэжээн тэтгэгч нь ахмад настан, эсхүл хөгжлийн бэхшээлтэй иргэн байх ахмад service112 настан 169 51.5% 30.8% 11.8% 5.3% 0.6% Хөдөлмөрийн чадварааа 50 -69 хувиар алдсан, 16 насанд хүрсэн хөгжлийн service121 бэрхшээлтэй иргэн 17894 49.5% 22.8% 14.4% 9.2% 4.1% Хөдөлмөрийн чадварааа 70 ба түүнээс дээш хувиар алдсан, 16 насанд хүрсэн service122 хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэн 16479 51.4% 23.4% 13.3% 8.3% 3.6% service130 16 насанд хүрсэн одой иргэн 121 38.0% 24.8% 19.0% 10.7% 7.4% 4 ба түүнээс дээш хүүхэдтэй, өрх толгойлсон 45 насанд хүрсэн эх (50 насанд service140 хүрсэн эцэг)-ийн халамжийн тэтгэвэр 22 59.1% 31.8% 0.0% 4.5% 4.5% Тэжээгч нь нас барсан 18 хүртэлх насны service150 хүүхэд 10927 39.1% 23.5% 17.3% 12.3% 7.7% Нийгмийн даатгалаас өндөр насны service160 тэтгэвэр авах эрх үүсээгүй ахмад настан 742 46.2% 27.4% 14.7% 8.4% 3.4% Нийгмийн халамжийн тэтгэмж Ахмад настныг асарч байгаа иргэнд олгох service211 тэтгэмж 29678 38.0% 23.3% 17.7% 13.6% 7.5% Бүтэн өнчин хүүхдийг үрчлэн авсан болон асран хамгаалж харгалзан дэмжиж байгаа ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ service212 иргэнд олгох тэтгэмж 1574 38.2% 21.5% 16.7% 14.1% 9.4% 85 86 Үр шим хүртэгчдийн хувь, амьжиргааны түвшний бүлэг тус бүрээр (ООТА оноог үндэслэн өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлэгт хуваасан байдлаар) НХ/ООТА мэдээллийн санд Q2 Q3 Q4 Q1 Q5 Хөтөлбөрийн нэр бүртгэгдсэн үр (амьжир-гааны (амьжиргааны шим хүртэгчдийн түвшин- хамгийн түвшин- хамгийн тоо ядуу) чинээлэг Хамгаалалт шаардлагатай болсон хүүхдийг гэр бүлдээ авч асрамжилж service213 байгаа иргэнд олгох тэтгэмж; 300 41.7% 21.3% 18.0% 11.3% 7.7% Тэжээн тэтгэх хүүхэдгүй ганц бие ахмад настан болон ганц бие хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнийг асрамжилж байгаа service214 иргэнд олгох асаргааны тэтгэмж 274 37.6% 26.3% 18.2% 12.4% 5.5% Байнгын асаргаа шаардлагатай 16 хүртэлх насны service215 хүүхэд 5144 49.1% 20.3% 14.2% 11.4% 5.0% Хоёр ба түүнээс дээш ихэр хүүхэд service224 төрүүлсэн өрхийн тэтгэмж 3578 37.8% 19.6% 16.2% 15.8% 10.6% Өнчин хүүхэд болон гэнэтийн эрсдлээс гэр service225 оронгүй болсон иргэнд олгох тусламж 3115 45.6% 24.3% 15.2% 10.4% 4.6% Байнгын асаргаа шаардлагатай иргэнд service227 олгох тэтгэмж 25835 36.0% 26.2% 18.4% 12.8% 6.6% 14 хүртэлх насны 3 ба түүнээс хүүхэдтэй service228 өрх толгойлсон эх, эцэг 1813 76.6% 13.1% 6.5% 2.8% 1.1% Олон нийтийн оролцоонд түшиглэсэн үйлчилгээ Ахмад настан, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэн, өнчин, хүчирхийлэлд өртсөн service310 иргэдэд чиглэсэн зөвлөгөө, сургалт 950 39.7% 24.4% 16.1% 13.6% 6.2% service311 Шилжин суурьшсан өрх 0 Ахмад настан, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэн, өнчин, хүчирхийлэлд өртсөн иргэдэд чиглэсэн орлого нэмэгдүүлэх service320 дэмжлэг 1052 33.1% 24.4% 18.5% 15.2% 8.7% service330 Нөхөн сэргээх үйлчилгээ 4206 22.9% 21.0% 21.8% 22.0% 12.3% service340 Түр байр 165 21.2% 16.4% 17.6% 23.0% 21.8% ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ service350 Гэрийн асаргаа, үйлчилгээ 475 26.5% 25.3% 23.4% 16.2% 8.6% Үр шим хүртэгчдийн хувь, амьжиргааны түвшний бүлэг тус бүрээр (ООТА оноог үндэслэн өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлэгт хуваасан байдлаар) НХ/ООТА мэдээллийн санд Q2 Q3 Q4 Q1 Q5 Хөтөлбөрийн нэр бүртгэгдсэн үр (амьжир-гааны (амьжиргааны шим хүртэгчдийн түвшин- хамгийн түвшин- хамгийн тоо ядуу) чинээлэг service360 30 33.3% 43.3% 6.7% 10.0% 6.7% Гэрийн асаргаа, үйлчилгээний ур чадвар service370 олгох сургалт 7 71.4% 14.3% 14.3% 0.0% 0.0% Төрөлжсөн асрамжийн үйлчилгээ Ахмад настны төрөлжсөн асрамжийн service410 үйлчилгээ 100 5.0% 8.0% 16.0% 38.0% 33.0% Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэний service420 төрөлжсөн асрамжийн үйлчилгээ 24 0.0% 4.2% 4.2% 58.3% 33.3% Хөгжлийн бэрхшээлтэй 16 хүртэлх насны service430 иргэний төрөлжсөн асрамжийн үйлчилгээ 18 5.6% 0.0% 5.6% 55.6% 33.3% 3 болон түүнээс дээш ихэр хүүхдийн service440 төрөлжсөн асрамжийн үйлчилгээ Ахмад настанд үзүүлэх тэтгэмж хөнгөлөлт service510 Ахмад настны ортопедийн хэрэгсэл 49107 13.5% 21.3% 24.2% 23.2% 17.9% service520 Ахмад настны амралт сувилал 13534 7.2% 14.8% 20.7% 27.1% 30.2% service530 Ахмад настны орон сууцы хөлс/ түлш 12391 30.9% 31.0% 22.9% 11.3% 3.9% Хүндэт донор ахмад настны рашаан сувилалд амрахад тээврийн хэрэгслийн service540 зардлын 50 % 18002 7.0% 13.6% 19.2% 27.1% 33.2% service550 Ахмад настны оршуулгын зардал 34 23.5% 23.5% 14.7% 32.4% 5.9% Нийслэлээс 1000-аас илүү км зайд амьдардаг ахмад настан эмчилгээний service560 шаардлагаар хот явах зардал 3360 9.5% 22.6% 30.7% 23.4% 13.8% service570 10066 18.3% 24.8% 24.7% 21.6% 10.6% service573 Хамаарах байгууллагагүй ахмад настан 2401 19.7% 26.0% 24.1% 19.5% 10.6% Алдар цолтой ахмад настанд үзүүлэх тусламж дэмжлэг ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ 87 88 Үр шим хүртэгчдийн хувь, амьжиргааны түвшний бүлэг тус бүрээр (ООТА оноог үндэслэн өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлэгт хуваасан байдлаар) НХ/ООТА мэдээллийн санд Q2 Q3 Q4 Q1 Q5 Хөтөлбөрийн нэр бүртгэгдсэн үр (амьжир-гааны (амьжиргааны шим хүртэгчдийн түвшин- хамгийн түвшин- хамгийн тоо ядуу) чинээлэг Улсын баатар, хөдөлмөрийн баатар, дайнд оролцож байсан ахмад настан, service610 эсвэл тэдний гэр бүлд өгөх тэтгэмж, 460 12.0% 18.7% 22.2% 24.8% 22.4% service620 Гавьяа цолтой ахмад настны нэмэгдэл, 39 5.1% 5.1% 15.4% 15.4% 59.0% Гавьяа цолтой ахмад настны тээврийн service630 зардал 185 1.1% 6.5% 16.8% 29.2% 46.5% Гавьяа цолтой ахмад настны амралт service640 сувилалд очих замын зардал 309 0.6% 2.6% 11.0% 26.9% 58.9% Гавьяа цолтой ахмад настны орон сууц, түлшний хөнгөлөлт, ардын болон гавьяат service650 цолтны нэмэгдэл 1735 4.6% 8.3% 14.0% 24.1% 49.0% Улсын баатар, хөдөлмөрийн баатар, ардын service670 цолтон ахмад настны нэмэгдэл 244 3.3% 8.2% 12.3% 24.2% 52.0% service671 Гавьяат цолтон ахмад настны нэмэгдэл 1071 1.4% 3.8% 10.0% 23.8% 61.0% Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд үзүүлэх тэтгэмж тусламж Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн орон service710 сууц/түлшний хөнгөлөлт 17243 46.8% 24.0% 15.0% 10.0% 4.2% 18 хүртэлх насны хөгжлийн бэрхшээлтэй service730 иргэдийн ортопедийн хэрэгсэл 2633 30.4% 23.4% 20.5% 15.3% 10.3% Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн service740 ортопедийн хэрэгсэл 6954 31.5% 25.1% 20.2% 15.4% 7.9% 18 хүртэлх насны болон насанд хүрсэн хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн service750 ортопедийн болон бусад туслах хэрэгсэл 6771 31.0% 23.4% 21.6% 16.1% 7.8% Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийн сургуульд явах тээврийн хэрэгслийн service760 зардал 1373 42.2% 18.3% 17.1% 14.4% 7.9% Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн амралт ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ service770 сувилалд явах замын зардал 2376 22.2% 19.6% 20.2% 21.5% 16.5% Үр шим хүртэгчдийн хувь, амьжиргааны түвшний бүлэг тус бүрээр (ООТА оноог үндэслэн өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлэгт хуваасан байдлаар) НХ/ООТА мэдээллийн санд Q2 Q3 Q4 Q1 Q5 Хөтөлбөрийн нэр бүртгэгдсэн үр (амьжир-гааны (амьжиргааны шим хүртэгчдийн түвшин- хамгийн түвшин- хамгийн тоо ядуу) чинээлэг Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийн service791 цэцэрлэгийн хоолны мөнгө 6 50.0% 33.3% 0.0% 16.7% 0.0% 18 нас хүрсэн хөгжлийн бэрхшээлтэй service792 иргэний харилцаа холбооны зардал 1437 42.7% 24.1% 17.7% 11.4% 4.0% Нийслэлээс 1000 км-ээс илүү зайд амьдардаг хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэний хүүхдийн эмчилгээний зорилгоор service793 УБ явах замын зардал 1579 29.8% 25.1% 21.8% 15.5% 7.8% Хараагүй иргэний эмчилгээ, амралт service794 сувилалд явах замын зардал 108 29.6% 26.9% 15.7% 16.7% 11.1% Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийн service795 зуслангийн зардал 20 15.0% 45.0% 15.0% 15.0% 10.0% Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэний service796 оршуулгын зардал 79 53.2% 22.8% 15.2% 5.1% 3.8% Эх, хүүхдийн тэтгэмж тусламж Жирэмсэн болон хөхүүл хүүхэдтэй эхийн service810 тэтгэмж 62942 23.6% 20.0% 18.6% 19.3% 18.5% service820 Алдарт эх – 1р зэрэг, 64735 29.5% 26.3% 22.4% 15.1% 6.7% service821 Алдарт эх – 2р зэрэг, 111793 30.4% 22.3% 19.7% 16.7% 10.8% ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ 89 ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ 90