77511 МОÐ?ГОЛ УЛС:ХӨДӨЛМӨРИЙÐ? ЗÐ?Ð¥ ЗЭЭЛ ДЭХ ЖЕÐ?ДЭРИЙÐ? ТЭГШ БУС БÐ?ЙДÐ?Л, БОДЛОГЫÐ? ЗӨВЛӨМЖ 2013 он ЭнÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ бодлогын баримт бичгийг ДÑ?лхийн Банкны Зүүн Ð?зи, Ð?омхон Далайн БүÑ?ийн Ñ?дийн заÑ?агч Темина Ханы удирдÑ?ан, Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… Ñ?дийн заÑ?агч Рожер ван ден Бринк, зөвлөх Моназза Ð?Ñ?лам, үйл ажиллагаа хариуцÑ?ан мÑ?ргÑ?жилтÑ?н Б. ОюунбилÑ?г, Ñ?дийн заÑ?агч Ð?. МөнхнаÑ?ан, ахлах Ñ?дийн заÑ?агч Энди МаÑ?он, Ñ?дийн заÑ?агч Транг ван Ð?гуен, Ñ?дийн заÑ?агч Ш. Ð?лтанцÑ?цÑ?г нарааÑ? бүрдÑ?Ñ?н баг боловÑ?руулав. Мөн туÑ? бодлогын баримт бичгийг ЗÐ?Ð?ДБ-н Ñ?албарын менежер Ивайло ИзворÑ?ки, Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… Ñ?дийн заÑ?агч Рожер Ван Ден Бринк болон Монголыг хариуцÑ?ан менежер Корали ГивÑ?Ñ€Ñ? нарын удирдамжийн дор Темина Хан, Моназза Ð?Ñ?лам нар голлон бÑ?лтгÑ?лÑ?Ñ?. Садир Шити, Корали ГиверÑ?, Жон СтронмÑ?н, Лора Чиода, Б. ЭрдÑ?нÑ? нар Ñ?анал, хувь нÑ?мрÑ?Ñ? оруулÑ?ан болно. 2 МОÐ?ГОЛ УЛС:ХӨДӨЛМӨРИЙÐ? ЗÐ?Ð¥ ЗЭЭЛ ДЭХ ЖЕÐ?ДЭРИЙÐ? ТЭГШ БУС БÐ?ЙДÐ?Л, БОДЛОГЫÐ? ЗӨВЛӨМЖ Ð?ГУУЛГÐ? Өмнөх үг...........................................................................................................................................................5 Хөдөлмөрийн зах зÑ?Ñ?лийн оролцоо, хүйÑ?Ñ?Ñ?Ñ€: Монгол улÑ?ыг буÑ?ад орнуудтай харьцуулахад...............9 Монгол УлÑ?ын хөдөлмөрийн зах зÑ?Ñ?лийн оролцоо: 2008/2009 оны Ð?жиллах хүчний Ñ?удалгаанааÑ? гарÑ?ан гол дүгнÑ?лтүүд....................................................................................................................................11 Монголын хөдөлмөрийн зах зÑ?Ñ?л нь ажил мÑ?ргÑ?жлийн хувьд жендÑ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ€ ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н хуваагдахын Ñ?ацуу хувиар хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?Ñ… боломж Ñ…Ñ?згаарлагдмал байна...........................................................................11 Эрт Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарах нь ахимаг наÑ?ны Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн оролцооны түвшинд нөлөөлж, Ñ‚Ñ?дний албан тушаал, өндөр наÑ?ны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€, Ñ?дуурлын аÑ?уудалд Ñ?өрөг үр дагавартай байна.....................................14 ЭмÑ?гтÑ?йчүүдийн гÑ?рийн ажил болон аÑ?аргаа Ñ?увилгааны ажил үүрÑ?г нь Ñ‚Ñ?дний хөдөлмөрийн зах зÑ?Ñ?л дÑ?Ñ… оролцоонд Ñ?өрөг нөлөө үзүүлж байна....................................................................................16 Хөдөлмөрийн зах зÑ?Ñ?л дÑ?Ñ… оролцоо бүрÑ?н буÑ? болон бүрÑ?н дунд боловÑ?ролтой Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й, Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн аль алины хувьд Ñ?ул байгаа боловч, Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдÑ?д илүү нөлөөтÑ?й байна..................17 Цалингийн Ñ?лгаа өндөр байгаа бөгөөд Ñ?нÑ? нь Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й, Ñ?мÑ?гтÑ?й хүмүүÑ?ийн боловÑ?рол, ажлын туршлагын Ñ?лгаагаар тайлбарлагдахгүй байна............................................................................................18 Бодлогын гол зөвлөмжүүд............................................................................................................................21 Ижил ажилд ижил Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний цалин олгодог бодлого Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ…, Ñ?Ñ?вÑ?л туÑ?гайлан дÑ?мжих арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний хууль гаргаж, Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ…........................................................................................................21 ЖендÑ?рийн ҮндÑ?Ñ?ний Хороо болон жендÑ?рийн Ñ?рх Ñ‚Ñ?гш байдлын талаарх буÑ?ад хөтөлбөр, бодлогуудын Ñ?анхүүжилтыг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ…, олон нийтÑ?д таниулах...........................................................22 Эх, Ñ?цÑ?гт чөлөө олгох болон хүүхÑ?д аÑ?аргааны талаарх бодлогуудыг Ñ…Ñ?наж, шинÑ?члÑ?Ñ….......................22 Хувийн Ñ…Ñ?вшилд жендÑ?рийн Ñ?рх Ñ‚Ñ?гш байдлыг хангах.............................................................................25 ЭмÑ?гтÑ?йчүүдийн аж ахуй Ñ?рхлÑ?Ñ… боломжийг Ñ?айжруулах........................................................................27 Гол дүгнÑ?лт....................................................................................................................................................28 Ð?ом Зүй..........................................................................................................................................................29 ХавÑ?ралт A: ЭмÑ?гтÑ?йчүүдийн ажил, мÑ?ргÑ?жлийг Ñ…Ñ?згаарлаÑ?ан хууль тогтоомж, 1999-2008................31 ХавÑ?ралт Б: ЭрÑ?гтÑ?й, Ñ?мÑ?гтÑ?й хүмүүÑ?ийн Ñ?татиÑ?тик нÑ?гтгÑ?л (15-65 наÑ?ны), ÐœÐ?ХС 2009....................34 ХавÑ?ралт Ð’: Ð?лбан болон албан буÑ? ажил дах ажиллах хүчний тархалтын Ñ?татиÑ?тик нÑ?гтгÑ?л, хүйÑ?, бүÑ? нутаг, наÑ?аар (15-65 наÑ?ны)..........................................................................................................36 ХавÑ?ралт Г: Ð?жил Ñ?рхлÑ?лтийн байдалд нөлөөлж болзошгүй зарим үзүүлÑ?лт, хүйÑ?Ñ?Ñ?Ñ€.........................39 ХавÑ?ралт Д: ЗÑ?Ñ?л авах боломж.....................................................................................................................42 ХавÑ?ралт Е: Оролцооны хувийг тайлбарлах хүчин зүйлÑ?.........................................................................43 ХавÑ?ралт Ð?: Ð?жилгүйдлийн магадлал, үргÑ?лжлÑ?Ñ… хугацаа.......................................................................46 ХавÑ?ралт Ж: Цалин хөлÑ?ний Ñ?лгаа..............................................................................................................51 МОÐ?ГОЛ УЛС:ХӨДӨЛМӨРИЙÐ? ЗÐ?Ð¥ ЗЭЭЛ ДЭХ ЖЕÐ?ДЭРИЙÐ? ТЭГШ БУС БÐ?ЙДÐ?Л, БОДЛОГЫÐ? ЗӨВЛӨМЖ 3 ХавÑ?ралт К: “Oaxacaâ€?-гийн задаргаа..........................................................................................................54 Графикууд График 1. ЭмÑ?гтÑ?й Ñ?лÑ?Ñ?гчдийн Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йд ногдох харьцаа (2007)...............................................................10 График 2. ЖендÑ?рийн чадваржилтын зÑ?Ñ€Ñ?г.................................................................................................10 График 3. ЭрÑ?гтÑ?й ба Ñ?мÑ?гтÑ?й ажиллах хүчний харьцуулалт....................................................................10 График 4. ГÑ?Ñ€ бүлийн доторх цалингүй хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?гч Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн харьцаа............................10 График 5. Ð?жиллах хүчний оролцоо хүйÑ?, наÑ?, байршлаар......................................................................12 График 6. Ð?жил Ñ?рхлÑ?лтийн тархалт хүйÑ?, байршил, наÑ?аар...................................................................12 График 7. ЭрÑ?гтÑ?й, Ñ?мÑ?гтÑ?й хүмүүÑ?ийн ихÑ?нх Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?г төвлөрÑ?өн 5 мÑ?ргÑ?жил...........................................12 График 8. 50-65 наÑ?ныхны ажилгүй байгаа шалтгаан, хүйÑ?Ñ?Ñ?Ñ€...............................................................16 График 9. ЭрÑ?гтÑ?йчүүд болон Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн ажиллах хүчний оролцооны Ñ?лгаа, байршил, өрхийн хүн ам, наÑ?аар.................................................................................................................................................16 График 10. Төрийн албаны болон төрийн буÑ? байгууллагуудын өндөр албан тушаалтнууд болон менежерууд.......................................................................................................................................16 График 11. Өрхийн Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й, Ñ?мÑ?гтÑ?й гишүүдийн тархалт, ÐœÐ?ХС-аар, хүйÑ?Ñ?Ñ?Ñ€.....................................16 График 12. ГÑ?рийн ажилд зарцуулдаг цаг, хүйÑ?Ñ?Ñ?Ñ€....................................................................................17 График 13. Цалинтай ажил Ñ?рхÑ?лдÑ?г Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн гÑ?рийн ажилд долоо хоногт зарцуулдаг цаг.....17 График 14. Ð?жиллах хүчний оролцооны хувь хүйÑ?Ñ?Ñ?Ñ€, боловÑ?ролоор....................................................18 График 15. Сарын цалин дахь хүйÑ?ийн Ñ?лгаа, зарим Ñ?албараар...............................................................19 График 16. Ð?жил Ñ?рхлÑ?лт Ñ?албараар болон хүйÑ?Ñ?Ñ?Ñ€..................................................................................19 График 17. Цалин дахь хүйÑ?ийн Ñ?лгааны задаргаа....................................................................................19 График 18. Ð?маржÑ?аны чөлөө Зүүн Ð?зид...................................................................................................23 График 19. Бага наÑ?ны хүүхдийн аÑ?аргаа: цÑ?цÑ?рлÑ?гийн хүүхдийн тоо...................................................23 Хайрцагууд Хайрцаг 1. Бага наÑ?ны хүүхÑ?д аÑ?аргааны Монгол улÑ?ын бодлого...........................................................24 Хайрцаг 2. Ð?жлын байран дахь жендÑ?рийн Ñ?рх Ñ‚Ñ?гш байдлыг Ñ?айжруулах – МекÑ?ик улÑ?ад ЖендÑ?рийн Ñ‚Ñ?гш байдлыг хангах Ñ?ертификатын загвар............................................................................26 4 МОÐ?ГОЛ УЛС:ХӨДӨЛМӨРИЙÐ? ЗÐ?Ð¥ ЗЭЭЛ ДЭХ ЖЕÐ?ДЭРИЙÐ? ТЭГШ БУС БÐ?ЙДÐ?Л, БОДЛОГЫÐ? ЗӨВЛӨМЖ ӨМÐ?ӨХ ҮГ Монгол улÑ? ÐœÑ?нганы Хөгжлийн Зорилтууд ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ тоо нь зөвхөн Ñ?дийн заÑ?гийн өртөг (МХЗ)-ын хүрÑ?Ñ?нд Ñ?үүлийн жилүүдÑ?д жендÑ?рийн талааÑ? нь харуулж байгаа үзүүлÑ?лт бөгөөд аÑ?уудлаар ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н ахиц гаргаж байгаа ба Ñ?хийн Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн Ñ?дийн заÑ?гийн боломжийг Ñ?рүүл мÑ?нд, нÑ?лхÑ?ын Ñ?ндÑ?гдÑ?лтÑ?й холбоотой хоёр Ñ…Ñ?згаарлах нь үе дамжÑ?ан нийгмийн өртөг ихтÑ?й чухал зорилтоо 2008 он гÑ?Ñ…Ñ?д хангаж чадÑ?ан Ñ…Ñ?дий ч, үл Ñ…Ñ?мжигдÑ?Ñ?н Ñ…Ñ?вÑ?Ñ?Ñ€ байна. ТÑ?гш буÑ? байна. Мөн Зүүн Ð?зи, Ð?омхон далайн бүÑ?ийн байдал нь Монголд хөдөлмөрийн зах зÑ?Ñ?л дÑ?Ñ… улÑ? орнуудтай харьцуулахад боловÑ?рол, Ñ?рүүл Ñ?лгавартай хандлага, Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн ажил, мÑ?ндийн тал дÑ?Ñ?Ñ€ жендÑ?рийн Ñ?татиÑ?тик олон мÑ?ргÑ?жлийн Ñ?онголтыг Ñ…Ñ?згаарлах зÑ?Ñ€Ñ?г хөдөлмөр талаар Ñ?айжирÑ?ан үзүүлÑ?лттÑ?й байгаа юм. Ñ?рхлÑ?лтийн Ñ?лгавартай хууль тогтоомж (2008 онд цуцлагдÑ?ан), хүүхÑ?д аÑ?рах үйлчилгÑ?Ñ? хүртÑ?Ñ… ГÑ?Ñ?Ñ?н Ñ…Ñ?дий ч Монгол улÑ?ыг буÑ?ад улÑ? хүндрÑ?л болон ажил хийж буй Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд орнуудтай харьцуулахад улÑ? Ñ‚Ó©Ñ€, Ñ?дийн заÑ?гийн гÑ?рийн ажлын давхар ачаа үүрÑ?Ñ… Ñ‘Ñ?той гÑ?Ñ… Ñ?рх мÑ?дÑ?л болон шийдвÑ?Ñ€ гаргах түвшинд Ñ‚Ñ?гш буÑ? Ñ?оёлын нийтлÑ?г Ñ…Ñ?м Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й холбоотой. байдал ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й байна. Хөдөлмөрийн ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ нь Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн Ñ?дийн заÑ?аг дах нийт зах зÑ?Ñ?лийн хувьд жендÑ?рийн Ñ?лгавартай байдал болон өндөр Ó©Ñ?өлттÑ?й байгаа Ñ?албарууд дах нь Ñ?лангуÑ?а, Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн голлон хийж буй оролцооны хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд нөлөөлөөд зогÑ?охгүй, ажлын төрлүүд (ихÑ?нхдÑ?Ñ? хөлÑ?гүй хөдөлмөр, бага мөн Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн албан тушаал, өндөр наÑ?ны боловч хувиар хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?Ñ… болон аж ахуй Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€, Ñ?дуурал, Ñ?лангуÑ?а өрх толгойлÑ?он Ñ?рхлÑ?Ñ… ажил, жендÑ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ€ Ñ?лгарал гарÑ?ан ажил Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн Ñ?дууралд нөлөөлдөг. мÑ?ргÑ?жил) болон Ñ‚Ñ?дний цалингийн байдлааÑ? тодорхой харагдаж байна. ҮүнÑ?Ñ?Ñ? гадна дÑ?Ñ?д Иймд Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн хөдөлмөрийн зах түвшний удирдах албан тушаалд Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн зÑ?Ñ?лийн үнÑ?лÑ?мжийг Ñ?айжруулах бодлого нь төлөөлөл Ñ…Ñ?згаарлагдмал байна. дÑ?Ñ?рх хүчин зүйлÑ?ийг шийдвÑ?рлÑ?Ñ…Ñ?д чиглÑ?гдÑ?Ñ… шаардлагатай. 2011 онд Монгол улÑ? â€?ЖендÑ?рийн ДÑ?лхийн БанкнааÑ? жендÑ?рийн аÑ?уудлаар Ñ?рх Ñ‚Ñ?гш байдлыг хангах тухайâ€? хуулийг гаргаÑ?ан ДÑ?лхийн хөгжлийн 2012 оны тайланд баталÑ?ан нь жендÑ?рийн Ñ‚Ñ?гш байдлын талаар дурдÑ?анаар, Ñ?дийн заÑ?агт оролцох оролцоо өмнө нь тодорхой хуульгүй байÑ?ан улÑ?ын хийгÑ?Ñ?д хөдөлмөрийн зах зÑ?Ñ?л дÑ?Ñ… жендÑ?рийн хувьд чухал алхам болÑ?он төдийгүй, Ñ?лангуÑ?а Ñ‚Ñ?гш буÑ? байдал нь Ñ?дийн заÑ?гийн хөгжилд жендÑ?рийн Ñ‚Ñ?гш байдлыг хангах талаар төрийн төдийгүй түүний Ó©Ñ?өлтөд ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н уршиг тарьдаг байгууллагуудын үүрÑ?г хариуцлагыг тодорхой байна1. ЖишÑ?Ñ?лбÑ?л, ХүнÑ?, хөдөө аж ахуйн зааж өгÑ?өн юм. ТуÑ? хуулиар төв болон орон байгууллагын тооцоолÑ?оноор, үйлдвÑ?рлÑ?лийн нутгийн Ñ?онгогдÑ?он төлөөллийн наад зах нь нөөцийг ашиглах Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й, Ñ?мÑ?гтÑ?й хүмүүÑ?ийн дөрөвний нÑ?г Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд байхаар зааÑ?ан. боломж Ñ‚Ñ?гш байÑ?ан бол хөгжиж буй орнуудын ТүүнчлÑ?н, ЗаÑ?гийн газрааÑ? хөдөлмөрийн зах хөдөө аж ахуйн бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүний үйлдвÑ?рлÑ?л 2.5- зÑ?Ñ?л дÑ?Ñ… жендÑ?рийн Ñ?лгавартай байдлыг багаÑ?гах 4 хувь өндөр байхаар байжÑ?Ñ?. Хөдөө аж ахуйгааÑ? чиглÑ?лд бодлогын олон арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нүүд буÑ?ад Ñ?албар дах Ñ?мÑ?гтÑ?й ажилчид болон Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлж болох юм. УлÑ?ын Ñ?екторт авах арга менежерүүдийн алагчлалыг уÑ?тгаÑ?наар нÑ?гж Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд хаана их ажиллаж байгаа, ажилчны хөдөлмөрийн бүтÑ?Ñ?мжийг 25-40 хувиар, албан тушаал ахихад Ñ‚Ñ?дÑ?нд юу Ñ?аад болдог, Зүүн Ð?зид 7-18 хувиар Ó©Ñ?гөх боломжтой гÑ?Ñ?Ñ?н Ñ‚Ñ?дний Ñ?анааг зовоодог Ñ?мар аÑ?уудлууд байдаг Ñ?удалгаа гарÑ?ан байна (КюбÑ?Ñ€Ñ?Ñ?, ТигниÑ?Ñ€-Бакү, зÑ?ргийг Ñ?удалж Ñ…Ñ?нах, улмаар Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ аÑ?уудлыг 2011)2. шийдвÑ?рлÑ?Ñ… Ñ?тратеги боловÑ?руулах зÑ?Ñ€Ñ?г багтаж 1 ДÑ?лхийн Банк, ДÑ?лхийн хөгжлийн тайлан (2012а), “ЖендÑ?рийн Ñ?рх Ñ‚Ñ?гш байдал ба хөгжилâ€? болно. Мөн Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүдÑ?Ñ?Ñ? Ñ?рт 2 ДÑ?лхийн Банк (2012б), “Зүүн Ð?зи болон Ð?омхон далайн бүÑ? Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарч болох Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хуулийн заалтыг дÑ?Ñ… жендÑ?рийн Ñ‚Ñ?гш байдал: ДÑ?лхийн хөгжлийн тайлангийн буруугаар ашиглаж Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийг Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт хавÑ?ралтâ€? МОÐ?ГОЛ УЛС:ХӨДӨЛМӨРИЙÐ? ЗÐ?Ð¥ ЗЭЭЛ ДЭХ ЖЕÐ?ДЭРИЙÐ? ТЭГШ БУС БÐ?ЙДÐ?Л, БОДЛОГЫÐ? ЗӨВЛӨМЖ 5 гаргаÑ?ан, ингÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ñ?дний албан тушаал ахиж ЭцÑ?Ñ?Ñ‚ нь, аж ахуй Ñ?рхлÑ?Ñ… ажилд ажиллах, Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?гÑ?Ñ? нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн оролцоо Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүдийнхÑ?Ñ?Ñ? боломжид Ñ?өргөөр нөлөөлÑ?өн тохиолдлууд байна. бага байгаа төдийгүй албан буÑ? хөдөлмөрийн ЭнÑ? нь ажилчдаа хамгийн өндөр бүтÑ?Ñ?мж гаргах зах зÑ?Ñ?л ерөнхийдөө өргөжих төлөвтÑ?й байна. ажилд нь шилжүүлÑ?Ñ… Ñ?рх чөлөөг ажил олгогчдод БизнеÑ? Ñ?рхлÑ?Ñ… боломжоор Монгол улÑ? 171 хадгалахын зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? дүрÑ?м, журмыг гуйвуулан орнооÑ? 86-д байгаа3 бөгөөд бизнеÑ?ийн Ñ?үлжÑ?Ñ?нд ашиглахыг Ñ…Ñ?згаарлаÑ?ан бодлого шаардлагатай нÑ?втрÑ?н орох бÑ?рхшÑ?Ñ?л, Ñ?анхүүгийн хүндрÑ?л нь байгааг харуулж байна. ЗаÑ?гийн газрааÑ? мөн Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн хувьд давхар хүндрÑ?лийг бий Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн төлөөлөл багатай уул уурхай, болгодог байж болзошгүй юм. ЭнÑ? бүгд нь өндөр зам Ñ‚Ñ?Ñ?вÑ?Ñ€, бараа бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүн хадгалах болон Ó©Ñ?өлттÑ?й Ñ?албарыг оролцуулан бизнеÑ? Ñ?хлÑ?Ñ…, харилцаа холбооны Ñ?албарт Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд Ñ?рхлÑ?н хөтлөхийг Ñ…Ñ?лбар болгох бодлого ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н ажиллахыг туÑ?гайлан дÑ?мжих арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? авч Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й байгааг харуулж байна. Ð¥Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлж Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… аÑ?уудлыг бодолцож болох юм. ЭнÑ? нь болох буÑ?ад бодлогод бичил Ñ?анхүүгийн ажил мÑ?ргÑ?жлийг хүйÑ?Ñ?Ñ?Ñ€ хувааж байÑ?ан хуучин байгууллагуудын (зохих Ñ‘Ñ?ны Ñ?рх зүй, удирдлагаар хууль тогтоомжийн уршгийг арилгах, Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й хангагдÑ?ан) талаарх ойлголтыг төлөвшүүлÑ?Ñ… хүн давамгайлан ажилладаг Ñ?албарт Ñ?мÑ?гтÑ?й хүн болон Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?рийн хөгжлийг дÑ?мжих аÑ?уудлууд ажиллуулахааÑ? Ñ?Ñ?Ñ€Ñ?мжилдÑ?г нийгмийн болон багтана. ЗаÑ?гийн газрааÑ? авч Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлж болох Ñ?оёлын буруу хандлагыг өөрчлөх чиглÑ?лд туÑ? дÑ?м бодлогын арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 1–д үзүүлÑ?в. болно. Бодлогын Ñ?нÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ баримт бичгийг дараах Мөн ажил болон гÑ?Ñ€ бүлийн амьдралыг бүтцÑ?Ñ?Ñ€ бÑ?лтгÑ?лÑ?Ñ?. ЭхлÑ?Ñ?д, Монгол улÑ? дахь хоÑ?луулахад дÑ?мжлÑ?г үзүүлÑ?хүйц бодлого хөдөлмөрийн зах зÑ?Ñ?л дÑ?Ñ… жендÑ?рийн Ñ?лгаатай боловÑ?руулж, Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ…, жишÑ?Ñ?лбÑ?л, аавуудад байдлыг гүнзгийрүүлÑ?н харуулахын өмнө буÑ?ад шинÑ? Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн хүүхдÑ?Ñ? харах чөлөө олгох, хүүхÑ?д улÑ?уудтай харьцуулахад Ñ?мар байгааг харуулна. аÑ?рах байгууллагуудын материаллаг баазыг Дараа нь Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн Ñ?дийн заÑ?гийн оролцоо Ñ?айжруулах, үүнд Ñ?анхүүгийн гачигдал болон Ñ…Ñ?Ñ‚ болон хөдөлмөрийн зах зÑ?Ñ?лийн үзүүлÑ?лтүүдийг ачаалал (Ñ?лангуÑ?а хөдөө орон нутгааÑ? шилжин Ñ?айжруулахад чиглÑ?Ñ?Ñ?н Ñ?тратеги, бодлогын Ñ?уурьшигч ихтÑ?й Улаабаатар хотод) зÑ?ргÑ?Ñ?Ñ? аÑ?уудлуудыг хөндөнө. үүдÑ?лтÑ?й өнөөгийн аÑ?уудлуудыг шийдвÑ?рлÑ?Ñ… гÑ?Ñ… мÑ?Ñ‚. Хувийн Ñ…Ñ?вшилд мөн Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн Ñ‚Ñ?гш 3 БизнеÑ? Ñ?рхлÑ?лтийн үзүүлÑ?лтийн тайлан 2012, (2011 оны оролцоог хангах бодлогыг урамшуулан дÑ?мжих байдлаар жагÑ?ааÑ?ан байр) шаардлагатай. 6 МОÐ?ГОЛ УЛС:ХӨДӨЛМӨРИЙÐ? ЗÐ?Ð¥ ЗЭЭЛ ДЭХ ЖЕÐ?ДЭРИЙÐ? ТЭГШ БУС БÐ?ЙДÐ?Л, БОДЛОГЫÐ? ЗӨВЛӨМЖ Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 1: Бодлогын гол зөвлөмж, Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… байгууллага, хамтрагчид Бодлогын гол зөвлөмжүүд Ð¥Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… байгууллага, хамтрагчид • ЖендÑ?рийн Ñ?рх Ñ‚Ñ?гш байдлыг хангах тухай хуулийг • ЖендÑ?рийн Ñ?рх Ñ‚Ñ?гш байдлыг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ…. ТуÑ? хууль нь жендÑ?рийн алагчлалын хангах тухай хуулийг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?гч, аÑ?уудлаарх төрийн байгууллагуудын үүрÑ?г хариуцлагыг Ñ…Ñ?налт тавигч гол байгууллага тогтоож, заÑ?гийн газрын бүх түвшин дÑ?Ñ… Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн нь ЖендÑ?рийн ҮндÑ?Ñ?ний Хороо төлөөллийн түвшинг баталгаажуулахын зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ?, (ЖҮХ) бөгөөд түүнд заÑ?гийн газрын Хүний Ñ?рхийн үндÑ?Ñ?ний комиÑ?Ñ? болон хөдөлмөрийн бүх байгууллагууд туÑ?лалцаа маргаан таÑ?лах комиÑ?Ñ?оор дамжуулан өргөдөл гомдол үзүүлнÑ?. Хамтрагчид: Ð?зийн шийдвÑ?рлÑ?Ñ… хөшүүрÑ?г бий болгохыг үүрÑ?г болгоÑ?он. Хөгжлийн Банк, ДÑ?лхийн Банк, УлÑ?ын Ñ?албарт жендÑ?рийн Ñ‚Ñ?гш байдлыг Ñ?айжруулахын буÑ?ад олон улÑ?ын хандивлагчид тулд Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд хаана голчлон ажилладаг, Ñ‚Ñ?дÑ?нд болон үндÑ?Ñ?ний болон олон улÑ?ын албан тушаал ахихад юу Ñ?аад болдгийг шинжилж үзÑ?Ñ… агентлагууд болон дÑ?Ñ?д удирдлагын жишиг тогтоох шаардлагууд гарах болно. • ЖендÑ?рийн Ñ?рх Ñ‚Ñ?гш байдлыг хангах тухай хуулийн • Сангийн Ñ?ам, ЗаÑ?гийн газар болон Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилтÑ?д Ñ…Ñ?налт тавих гол байгууллага болох УИХ ЖендÑ?рийн ҮндÑ?Ñ?ний Хорооны Ñ?анхүүжилтийг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ…. • Уул уурхай гÑ?Ñ… мÑ?Ñ‚ Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн төлөөлөл Ñ?Ñ€Ñ? бага • Ð?ийгмийн хамгаалал, хөдөлмөрийн Ñ?албаруудад Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд ажиллахыг туÑ?гайлан дÑ?мжих Ñ?ам, ЭрдÑ?Ñ? баÑ?лаг, Ñ?рчим хүчний арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? авах Ñ?рх зүйн зохицуулалт хийх. Энд Ñ?ам Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн оролцооны түвшин доогуур байгаа нь нийгмийн болон Ñ?оёлын тогтÑ?он Ñ…Ñ?м Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ? гадна Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?албарт 2008 оныг хүртÑ?л мөрдөж байÑ?ан, Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд ажиллах боломжийг Ñ…Ñ?згаарлаÑ?ан хөдөлмөрийн хууль тогтоомжийн уршиг байж болох юм. ЭмÑ?гтÑ?йчүүдийн оролцоог ЗаÑ?гийн газар туÑ?гайлан дÑ?мжих бодлогоор нÑ?мÑ?гдүүлж болох бөгөөд Өмнөд Ð?фрикт уул уурхайн ажиллах хүчний наад зах нь 10 хувийг 2010 он гÑ?Ñ…Ñ?д Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд байлгахаар ЗаÑ?гийн газрааÑ? зориуд зохицуулÑ?ан туршлага байдаг. • ТÑ?тгÑ?врийн хууль тогтоомжийг Ñ?ргÑ?н Ñ…Ñ?наж, Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд • Ð?ийгмийн хамгаалал, хөдөлмөрийн Ó©Ó©Ñ€Ñ?дийн Ñ…Ò¯Ñ?Ñ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ? өмнө Ñ?рт Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарах байдлыг Ñ?ам, ТББ-уудын туÑ?лалцаатайгаар Ñ…Ñ?згаарлах ТÑ?тгÑ?врийн хуулиар Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийг Ñ?айн дурын үндÑ?Ñ?н дÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүдÑ?Ñ?Ñ? Ñ?рт Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарахыг зөвшөөрдөг боловч хуулийн Ñ?нÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ заалтыг буруугаар ашиглаж, Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийг Ñ?рт Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарган, Ñ‚Ñ?дний албан тушаал ахиж ажиллах, Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?гÑ?Ñ? нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… боломжид нь Ñ?өргөөр нөлөөлÑ?өн тохиолдлууд байна. ЭнÑ? нь ажилчдаа хамгийн өндөр бүтÑ?Ñ?мж гаргах ажилд нь шилжүүлÑ?н ажиллуулах боломжийг ажил олгогчдод Ñ…Ñ?вÑ?Ñ?Ñ€ хадгалахын зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? хууль журмыг гуйвуулан ашиглахыг Ñ…Ñ?згаарлаÑ?ан бодлого, тухайлбал өргөдөл, гомдол барагдуулах хөшүүрÑ?г шаардлагатай байгааг харуулж байна. МОÐ?ГОЛ УЛС:ХӨДӨЛМӨРИЙÐ? ЗÐ?Ð¥ ЗЭЭЛ ДЭХ ЖЕÐ?ДЭРИЙÐ? ТЭГШ БУС БÐ?ЙДÐ?Л, БОДЛОГЫÐ? ЗӨВЛӨМЖ 7 • ХүүхÑ?д аÑ?аргаа болон Ñ?Ñ…, Ñ?цÑ?гт чөлөө олгох бодлогыг • БоловÑ?рол, Ñ?оёл, шинжлÑ?Ñ… ухааны Ñ?ргÑ?ж Ñ…Ñ?нах Ñ?ам болон Ð?ийгмийн хамгаалал, хөдөлмөрийн Ñ?ам, ТББ-ууд, Өнөөгийн байдлаар Монгол улÑ?ад аав нарт шинÑ? Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн олон улÑ?ын хандивлагчдын хүүхÑ?д аÑ?рах чөлөө олгогдоггүй бөгөөд хүүхÑ?д аÑ?аргааны туÑ?лалцаатайгаар улÑ?ын байгууллагууд нь Ñ?анхүүжилтийн хүндрÑ?л, Ñ…Ñ?Ñ‚ ачаалал (Ñ?лангуÑ?а хот Ñ?уурин газруудад) болон багшлах боловÑ?он хүчний хомÑ?долтой, Ñ?ургуулийн өмнөх наÑ?ны хүүхдийн аÑ?аргаа нь голлон гÑ?Ñ€ бүлд Ñ?уурилÑ?ан байна. • Хувийн Ñ…Ñ?вшилд жендÑ?рийн Ñ?рх Ñ‚Ñ?гш байдлыг • ЖендÑ?рийн ҮндÑ?Ñ?ний Хороо хангах. ЖендÑ?рийн мÑ?дрÑ?мжтÑ?й бодлогын аÑ?уудлаар (ЖҮХ) болон Ð?ийгмийн хамгаалал, Ñ?ургалт Ñ?еминар зохион байгуулж, Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ…, хөдөлмөрийн Ñ?ам, ТББ-уудын жендÑ?рт Ñ?Ñ?лтÑ?й бодлого Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ?н компаниудад туÑ?лалцаатайгаар олгодог үндÑ?Ñ?ний Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний шагнал, өргөмжлөл бий болгох. Хувийн Ñ…Ñ?вшлийнхÑ?нд зориулан жендÑ?рийн мÑ?дрÑ?мжтÑ?й бодлого Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… удирдамж, шилдÑ?г Ñ?анаа, туршлагын зааварчлага боловÑ?руулж гаргах, жилийн Ñ?цÑ?ийн тайландаа Ñ?нÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ удирдамжийн Ñ…Ñ?рхÑ?н мөрдÑ?өн, Ñ?Ñ?вÑ?л, Ñ?агаад Ñ?Ñ? мөрдөн ажиллаÑ?наа туÑ?гадаг байх шаардлагыг хувийн компаниудад тавих • ЭмÑ?гтÑ?йчүүдийн аж ахуй Ñ?рхлÑ?Ñ…, хувийн Ñ?албарт • Сангийн Ñ?ам, ТББ-уудын Ó©Ñ€Ñ?өлдөх боломжийг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ…. ЭрÑ?гтÑ?йчүүдтÑ?й дÑ?мжлÑ?гтÑ?йгÑ?Ñ?Ñ€ болон ДÑ?лхийн харьцуулахад дÑ?ндүү цөөн Ñ?мÑ?гтÑ?й, Ñ?лангуÑ?а хот Банк болон Ð?зийн Хөгжлийн Банк Ñ?уурин газруудад, хувиараа хөдөлмөр Ñ?рхÑ?лж байна. зÑ?Ñ€Ñ?г олон улÑ?ын хандивлагчид БизнеÑ? Ñ?рхлÑ?Ñ… боломжоор Монгол улÑ? 171 орнооÑ? 86-д байгаа бөгөөд бизнеÑ?ийн Ñ?үлжÑ?Ñ?нд нÑ?втрÑ?н орох бÑ?рхшÑ?Ñ?л, Ñ?анхүүгийн хүндрÑ?л нь Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн хувьд давхар хүндрÑ?лийг бий болгодог байж болзошгүй юм. БизнеÑ?ийн зохицуулалтын зардлыг бууруулах бодлогооÑ? гадна бичил Ñ?анхүүгийн байгууллагуудын (зохих Ñ‘Ñ?ны Ñ?рх зүй, удирдлагаар хангагдÑ?ан) талаарх ойлголтыг төлөвшүүлÑ?Ñ… болон Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?рийн хөгжлийг дÑ?мжих бодлого байж болно. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ бодлого нь Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й, Ñ?мÑ?гтÑ?й хүмүүÑ?ийн аль алинд ашигтай юм. 8 МОÐ?ГОЛ УЛС:ХӨДӨЛМӨРИЙÐ? ЗÐ?Ð¥ ЗЭЭЛ ДЭХ ЖЕÐ?ДЭРИЙÐ? ТЭГШ БУС БÐ?ЙДÐ?Л, БОДЛОГЫÐ? ЗӨВЛӨМЖ ХӨДӨЛМӨРИЙÐ? ЗÐ?Ð¥ ЗЭЭЛИЙÐ? ОРОЛЦОО, ХҮЙСЭЭР: МОÐ?ГОЛ УЛСЫГ БУСÐ?Д ОРÐ?УУДТÐ?Й Ð¥Ð?РЬЦУУЛÐ?Ð¥Ð?Д Хүний хөгжлийн түвшинтÑ?й харьцуулÑ?ан гишүүдийн тоо, орлогын Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? зÑ?Ñ€Ñ?гт хүйÑ?ийн жендÑ?рийн Ñ‚Ñ?гш буÑ? байдал Монголд нилÑ?Ñ?д Ñ‚Ñ?гш буÑ? байдал Ñ…Ñ?Ñ€ байгааг Ñ…Ñ?мждÑ?г. ЭнÑ? тал дÑ?Ñ?Ñ€ доогуур Ñ…Ñ?дий ч улÑ? Ñ‚Ó©Ñ€, Ñ?дийн заÑ?гийн Ñ?рх мÑ?дÑ?л, Монгол улÑ? 109 улÑ?ааÑ? 94-Ñ‚ (График 2) орж байгаа шийдвÑ?Ñ€ гаргах түвшний оролцоонд жендерийн нь Зүүн Ð?зийн буÑ?ад улÑ? орнуудтай харьцуулахад Ñ‚Ñ?гш буÑ? байдал илт өндөр байна. ЖишÑ?Ñ?лбÑ?л, дÑ?ндүү муу үзүүлÑ?лт юм. УлÑ? төрийн шийдвÑ?Ñ€ жендÑ?рийн Ñ‚Ñ?нцвÑ?ргүй байдлаар тодотгоÑ?он гаргах түвшин дÑ?Ñ… Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн оролцоо Хүний хөгжлийн индекÑ? (ХХИ) буюу ЖендÑ?рийн маш муу байгааг 1990 онд УИХ-д 10,5 байÑ?ан хөгжлийн индекÑ? (ЖХИ)-ийг авч үзье. ХХИ нь Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн Ñ?злÑ?Ñ… хувь 2009 онд 45 болж Ñ?рх Ñ‚Ñ?гш буÑ? байдлыг урт удаан Ñ?рүүл амьдрал, буурÑ?ан байдлааÑ? харж болно. ЭнÑ? үзүүлÑ?лт 2012 боловÑ?рол, амьжиргааны зохиÑ?той Ñ?тандарт гÑ?Ñ?Ñ?н оны УлÑ?ын Их Хурлын Ñ?онгуулиар 12 хувь болж гурван үзүүлÑ?лтÑ?Ñ?Ñ€ Ñ…Ñ?мждÑ?г. Хүний хөгжил дÑ?Ñ… Ó©Ñ?Ñ?өн Ñ…Ñ?дий ч дÑ?лхийн дундаж болох 19.7 хувиаÑ? жендÑ?рийн Ñ?лгавартай байдлыг (зөрүүг) ЖХИ доогуур буюу бүÑ? нутгийн хөгжиж буй буÑ?ад болон ХХИ хоёрын хоорондын харьцаа буюу орнуудтай харьцуулахад доогуур байна. зөрүүгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ…Ñ?мжинÑ?. ЭнÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ харьцаагаар, Монгол Цаашилбал, Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд болон хүүхдийн улÑ? 2009 оны байдлаар 155 орнооÑ? хамгийн Ñ?рхийн талаарх олон улÑ?ын голлох гÑ?Ñ€Ñ?Ñ? Ñ‚Ñ?ргүүнд4 (100%) орж байна. БоловÑ?ролын Ñ…Ñ?лÑ?лцÑ?Ñ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ€ үүрÑ?г хүлÑ?Ñ?Ñ?Ñ?н ч Монгол улÑ? 2011 Ñ?албарт, Монгол улÑ? Ñ?ургуульд Ñ?лÑ?Ñ?гчдийн он хүртÑ?л жендÑ?рийн Ñ‚Ñ?гш байдлын аÑ?уудлаар түвшнÑ?Ñ?Ñ€ жендÑ?рийн урвуу үзүүлÑ?лтÑ?д (Ñ?мÑ?гтÑ?й үндÑ?Ñ?ний Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний бие дааÑ?ан хуультай давамгайлÑ?ан) хүрÑ?Ñ?д байна. Бага Ñ?ургуульд байÑ?ангүй (Ð?ХБ, 2010). 2011 оны 2 Ñ?ард УИХ- Ñ?лÑ?Ñ?гчдийн түвшинд жендÑ?рийн Ñ?лгаа их биш аар батлагдÑ?ан жендÑ?рийн Ñ?рх Ñ‚Ñ?гш байдлын атлаа бүрÑ?н дунд болон дÑ?Ñ?д боловÑ?ролын тухай шинÑ? хуулиар жендÑ?рийн харилцааг Ñ‚Ñ?гш түншинд жендÑ?рийн Ñ?лгаатай байдал ихÑ?Ñ?ж, байлгах үүрÑ?г хариуцлагыг нÑ?Ñ€ бүхий төрийн Ñ?мÑ?гтÑ?й оюутнууд давамгайлж байна (График 1). байгууллагуудад тухайлбал, хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?лт, УлÑ? Ñ‚Ó©Ñ€, Ñ?дийн заÑ?гийн Ñ?рх мÑ?длийн хувьд боловÑ?рол, Ñ?рүүл мÑ?нд гÑ?Ñ… мÑ?Ñ‚ Ñ?албарууд болон харьцуулж үзвÑ?л Монгол улÑ?ад Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн төрийн албаны хувьд тодорхой зааж өгÑ?өн. оролцоо хавьгүй муу үзүүлÑ?лттÑ?й байна. ТүүнÑ?Ñ?Ñ? гадна, өмнөх нийгмийн үеÑ?Ñ?6 үүдÑ?лтÑ?й ЖендÑ?рийн Чадваржилтын ЗÑ?Ñ€Ñ?г (ЖЧЗ) нь 1999 онд батлагдÑ?ан хөдөлмөрийн зарим тогтоомж Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд улÑ? Ñ‚Ó©Ñ€, нийгмийн амьдралд Ñ…Ñ?Ñ€ зохицуулалтын улмааÑ? Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд олон жилийн идÑ?вхи оролцоотой байгааг харуулдаг. ҮүгÑ?Ñ?Ñ€ туршид тодорхой нÑ?рийн ажлууд (ХавÑ?ралт Ð?) хууль тогтоох байгууллага, төрийн өндөр албан хийх нь хориотой байлаа (жишÑ?Ñ?лбÑ?л, 25-Ñ? илүү тушаал хийгÑ?Ñ?д удирдах ажил, мөн мÑ?ргÑ?жлийн зорчигч Ñ‚Ñ?Ñ?вÑ?рлÑ?дÑ?г Ñ‚Ñ?Ñ?врийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гÑ?Ñ?л жолоодох, болон техникийн Ñ?албарт Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн Ñ?зÑ?лж машиниÑ?Ñ‚ хийх, мал нÑ?длах гÑ?Ñ… мÑ?Ñ‚). буй хувь, цаашлаад парламент дахь Ñ?мÑ?гтÑ?й 5 Ð?ҮБХХ, 2010, Ð?зи Ð?омхон Далайн бүÑ?ийн хүний хөгжлийн 4 Хүний Ñ?уурь хөгжилд жендерийн Ñ?лгаа их байхын Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ€ тайлан тухайн орны ХХИ-Ñ‚Ñ?й харьцуулÑ?ан ЖХИ бага байна. 6 “ЭмÑ?гтÑ?йчүүд, бизнеÑ? ба хуульâ€? тайлан, 2010, ДÑ?лхийн Банк Монголын ЖХИ нь 2009 онд 0.727; харьцуулÑ?ан ХХИ нь 0.727 байÑ?ан. МОÐ?ГОЛ УЛС:ХӨДӨЛМӨРИЙÐ? ЗÐ?Ð¥ ЗЭЭЛ ДЭХ ЖЕÐ?ДЭРИЙÐ? ТЭГШ БУС БÐ?ЙДÐ?Л, БОДЛОГЫÐ? ЗӨВЛӨМЖ 9 Ð¥Ñ?дийгÑ?Ñ?Ñ€ Монголын хөдөлмөрийн зах зÑ?Ñ?л Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн 70 хувь оролцож байгаа (График дÑ?Ñ… Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн оролцоо Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүдийнхÑ?Ñ?Ñ? 3) нь Зүүн Ð?зи хийгÑ?Ñ?д Төв Ð?зийн улÑ? орнуудтай хол зөрүүгүй ч, Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд хөдөлмөрийн харьцуулахад хавьгүй өндөр үзүүлÑ?лт юм. зах зÑ?Ñ?лийн цалин хөлÑ?гүй Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?гт төвлөрөн ТÑ?гÑ?Ñ?н Ñ…Ñ?дий ч Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн гуравны нÑ?г нь ажиллаж байна. Ð?лбан Ñ‘Ñ?ны ажилгүйдлийн гÑ?Ñ€ бүлийн хүрÑ?Ñ?нд цалингүй хөдөлмөр Ñ?рхÑ?лж түвшин бүÑ? нутгийн дундажтай7 ойролцоо байгаа нь Зүүн Ð?зийн дундажтай харьцуулахад байгаа боловч хөдөлмөрийн зах зÑ?Ñ?лд Монголын өндөр бөгөөд Ñ?дийн заÑ?гийн таатай боломжийг хүртÑ?Ñ… тал дÑ?Ñ?Ñ€ туÑ? бүÑ?ийн буÑ?ад орнуудтай 7 ЭмÑ?гтÑ?йчүүдийн албан Ñ‘Ñ?ны ажилгүйдлийн хувь 2008 онд Монголд 3,1 хувь байÑ?ан бол Зүүн Ð?зийн бүÑ?ийн дундаж 3,3 харьцуулахад жендÑ?рийн Ñ‚Ñ?гш буÑ? байдал нилÑ?Ñ?д хувь байÑ?ан байна. ГÑ?вч албан Ñ‘Ñ?ны хувийг ихÑ?нхдÑ?Ñ? бодит байна. ажилгүйдлийн хувиаÑ? доогуур тооцдог. 10 МОÐ?ГОЛ УЛС:ХӨДӨЛМӨРИЙÐ? ЗÐ?Ð¥ ЗЭЭЛ ДЭХ ЖЕÐ?ДЭРИЙÐ? ТЭГШ БУС БÐ?ЙДÐ?Л, БОДЛОГЫÐ? ЗӨВЛӨМЖ МОÐ?ГОЛ УЛСЫÐ? ХӨДӨЛМӨРИЙÐ? ЗÐ?Ð¥ ЗЭЭЛИЙÐ? ОРОЛЦОО: 2008/2009 ОÐ?Ы Ð?ЖИЛЛÐ?Ð¥ ХҮЧÐ?ИЙ СУДÐ?ЛГÐ?Ð?Ð?Ð?Ð?С ГÐ?РСÐ?Ð? ГОЛ ДҮГÐ?ЭЛТҮҮД Хөдөлмөрийн зах зÑ?Ñ?лийн болон Ñ?дийн байгааг мөн Ñ‚Ñ?мдÑ?глÑ?Ñ… Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й (ХавÑ?ралт Ð’). заÑ?гийн оролцоон дах жендÑ?рийн Ñ‚Ñ?гш буÑ? байдал Сонирхолтой нь, нийт ажил Ñ?рхлÑ?лтÑ?д хөдөө аж нь Ñ?лангуÑ?а Монголын боловÑ?рол дах жендÑ?рийн ахуйн Ñ?злÑ?Ñ… хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? буурч байÑ?нааÑ? улбаалан Ñ‚Ñ?гш байдлын ерөнхий түвшин болон их дÑ?Ñ?д 2000-д оны Ñ?хний хагаÑ?Ñ‚ ажиглагдаж байÑ?ан албан боловÑ?ролын түвшинд Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд давуутай буÑ? байдлын бууралт одоо Ñ?Ñ?Ñ€Ñ?гÑ?Ñ?Ñ€11 Ñ?ргÑ?Ñ?Ñ?н байгаатай нь харьцуулахад дÑ?ндүү Ñ?одон байгаа харагдаж байна. ЭнÑ? нь албан буÑ? байдлаар цалин юм.8 ЭнÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ бүлÑ?гт Монголын ажиллах хүчний хөлÑ? авч ажилладаг ажилчдын тоо Ó©Ñ?Ñ?өнтÑ?й Ñ?удалгаа (ÐœÐ?ХС, 2009)-г ашиглан хөдөлмөрийн холбоотойгооÑ? гадна ДÐ?Б-ний Ó©Ñ?өлт өмнөх зах зÑ?Ñ?лийн дÑ?Ñ… жендÑ?рийн гол Ñ?лгааг болон оныхоо 8.9 хувиаÑ? хаÑ?ах 1.3 хувь хүртÑ?л буурÑ?ан нөлөөлж буй хүчин зүйлÑ?ийг тодорхойлно. 2009 оны Ñ?дийн заÑ?гийн огцом уналтын нөлөө ч байж болох юм. ЖендÑ?рийн Ñ?рх Ñ‚Ñ?гш байдал нь наÑ?ны бүлгүүд, хотод юмуу хөдөөд оршин Ñ?ууж байгаагаар Ñ?лгаатай гардаг. Хүн амын дийлÑ?нхийг залуучууд МОÐ?ГОЛЫÐ? ХӨДӨЛМӨРИЙÐ? ЗÐ?Ð¥ Ñ?зÑ?лдÑ?г Монгол улÑ?ын хувьд Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ үзүүлÑ?лт бүр ЗЭЭЛ Ð?Ь Ð?ЖИЛ МЭРГЭЖЛИЙÐ? ХУВЬД ч чухал юм. Хөдөлмөрийн наÑ?ны (15-65 наÑ?ны) ЖЕÐ?ДЭРЭЭР ИХЭЭХЭÐ? ХУВÐ?Ð?ГДÐ?ХЫÐ? Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн 44 хувь, Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүдийн 46 хувь СÐ?ЦУУ ХУВИÐ?Р ХӨДӨЛМӨР ЭРХЛЭХ нь 30-Ñ? доош наÑ?тай байна (ХавÑ?ралт Б). Мөн БОЛОМЖ ХЯЗГÐ?Ð?РЛÐ?ГДМÐ?Л БÐ?ЙÐ?Ð?. түүнчлÑ?н, 1990–Ñ?Ñ?д оны нийгÑ?м Ñ?дийн заÑ?гийн Ерөнхийдөө Монголд ажиллах хүчний томоохон шилжилт нь хот Ñ?уурин газар руу дотор Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн оролцоо Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүдтÑ?й буюу нийÑ?лÑ?л хот (Улаанбаатар) руу чиглÑ?Ñ?Ñ?н их харьцуулахад бага байгаа бөгөөд Ñ?лангуÑ?а орон нүүдлийг бий болгож, өнөөдөр хот Ñ?уурин газарт нутагт гÑ?Ñ€ бүлийн хүрÑ?Ñ?нд цалингүй ажилчид хөдөлмөрийн наÑ?ны хүн амын 40 орчим хувь Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ€ ажиллах нь их байна. амьдарч байгаа нь ÐœÐ?ХС9-гаар харагдаж байна. Ð¥Ñ?дийгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийг цалингүй Хөдөлмөрийн наÑ?ны Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й, Ñ?мÑ?гтÑ?й нийт хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?лтÑ?Ñ?Ñ? татан гаргахад боловÑ?рол хүмүүÑ?ийн дийлÑ?нх нь (66 хувь) албан буÑ? чухал үүрÑ?г гүйцÑ?тгÑ?Ñ… Ñ…Ñ?дий ч нÑ?Ñ?лттÑ?й байгаа Ñ?албарт10, Ñ‚Ñ?Ñ€ дундаа хөдөө аж ахуйд ажиллаж Ó©Ó©Ñ€ нÑ?г боломжит хувилбар нь гÑ?Ñ€Ñ?Ñ?гÑ?Ñ?Ñ€ ажил 8 ЭмÑ?гтÑ?йчүүдийн боловÑ?ролын чанар Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүдийнхÑ?Ñ?Ñ? муу Ñ?рхлÑ?Ñ… Ñ?вдал байна. Ð?ль ч түвшний боловÑ?ролтой байж болзошгүй. Монголд Ñ…Ñ?дийгÑ?Ñ?Ñ€ ерөнхий боловÑ?ролын болон мÑ?ргÑ?жлийн боловÑ?ролын чанар нийтдÑ?Ñ? муу (Ð?ХБ 2008 Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдтÑ?й харьцуулахад Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүдийн болон Ð?ҮБХС 2009) ч, боловÑ?ролын чанарт гÑ?хдÑ?Ñ? жендÑ?рийн хувьд (хөдөө аж ахуйн Ñ?албарааÑ? гадуур) хувиараа Ñ?лгаа их байгаа, Ñ‚Ñ?Ñ€ нь Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й, Ñ?мÑ?гтÑ?й хүмүүÑ?Ñ‚ Ñ?лгавартайгаар хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?Ñ… боломж хоёр дахин илүү нөлөөлж байгаа шинж үгүй байна. 2007 оны Олон улÑ?ын математик, шинжлÑ?Ñ… ухааны хандлага (ОУМШУХ)-д байна (График г1-г4, ХавÑ?ралт Г). Цаашилбал, мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€, 8 дугаар ангийн математикт хөвгүүд охидооÑ? Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд зөвхөн цөөн төрлийн мÑ?ргÑ?жлийн илүү Ñ?айн байна. ЭнÑ? Ñ?лгаа чухамдаа боловÑ?ролын чанарын Ñ?лгаанааÑ? уу, Ñ?Ñ?вÑ?л гÑ?Ñ€ бүлийн орчин, удмын чадварааÑ? уу албан буÑ? Ñ?албарын байгууллагад ажиллаж байгаагааÑ? үл гÑ?дÑ?г тодорхойгүй байна. Мөн түүнчилÑ?н, мÑ?дÑ?Ñ?ллийн чанар хамаарч), албан буÑ? байгууллагад (5 болон түүнÑ?Ñ?Ñ? цөөн хүн Ñ?ргÑ?лзÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й бөгөөд Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?рийг ОУМШУХ (2008) тайлангийн ажиллуулдаг) ажилладаг хувиараа ажиллагÑ?ад, албан буÑ? хавÑ?ралтааÑ? авав. байгууллагын цалинтай ажилчид (Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авдаггүй ажилчид), 9 Ð?ийт хүн амын 57 хувь нь хот, Ñ?уурин газарт амьдарч байна болон буÑ?ад (5 болон түүнÑ?Ñ?Ñ? цөөн хүн ажиллуулдаг хоршооны (ДÑ?лхийн хөгжлийн индекÑ?, 2010). гишүүд болон ажил олгогчид) ажилчдыг оролцуулж тооцно. 10 “Ð?лбан буÑ?â€? ажил гÑ?дÑ?гт цалингүй бүх ажилчид (албан, 11 ХавÑ?ралт Ð’-г харна уу МОÐ?ГОЛ УЛС:ХӨДӨЛМӨРИЙÐ? ЗÐ?Ð¥ ЗЭЭЛ ДЭХ ЖЕÐ?ДЭРИЙÐ? ТЭГШ БУС БÐ?ЙДÐ?Л, БОДЛОГЫÐ? ЗӨВЛӨМЖ 11 Ñ?вцуу хүрÑ?Ñ?нд, тухайлбал багшлах, нийтийн мÑ?ргÑ?жил дÑ?Ñ?Ñ€ аль аль хүйÑ? адил ажиллаж байгаа хоол, жижиглÑ?н худалдаанд (График 7) төвлөрÑ?өн ч Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд Ñ‚Ñ?Ñ?вÑ?Ñ€ болон барилгын Ñ?албарт байна. ЭрÑ?гтÑ?й, Ñ?мÑ?гтÑ?й хүмүүÑ?ийн хамгийн ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н дутмаг хирнÑ?Ñ? жижиглÑ?н худалдаа, их төвлөрÑ?өн 5 ажил мÑ?ргÑ?жлийн Ñ?албарт нийт нийтийн хоол болон багшлах Ñ?албарт ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүдийн 57 хувь, нийт Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн 55 төвлөрÑ?өн байдалтай байна. хувь нь ажиллаж байна. Ð¥Ñ?дийгÑ?Ñ?Ñ€ зарим төрлийн 12 МОÐ?ГОЛ УЛС:ХӨДӨЛМӨРИЙÐ? ЗÐ?Ð¥ ЗЭЭЛ ДЭХ ЖЕÐ?ДЭРИЙÐ? ТЭГШ БУС БÐ?ЙДÐ?Л, БОДЛОГЫÐ? ЗӨВЛӨМЖ ЭнÑ? байдалд Ñ?дийн заÑ?гийн өндөр Ó©Ñ?өлттÑ?й Ñ?удалгаагаар, Ñ?удалгаанд хамрагдÑ?ан Ñ?албаруудад оролцоход шаардлагатай бизнеÑ?ийн нийт Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн 88 хувийнх нь өмч болон аж ахуй Ñ?рхлÑ?Ñ… хөрөнгийн Ñ…Ñ?згаарлагдмал хөрөнгө зөвхөн нөхрүүдийн нÑ?Ñ€ дÑ?Ñ?Ñ€ байдал, Ñ?дийн заÑ?гийн бүх Ñ?албарт бүрÑ?н бүртгÑ?гдÑ?Ñ?н байÑ?ан бөгөөд дөнгөж 12 Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?гÑ?Ñ?Ñ€ оролцох боломжийг Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдÑ?д хувь нь хамтран өмчилдөг15 гÑ?ж гарÑ?ан Ñ…Ñ?згаарлаÑ?ан Ñ?оёлын Ñ…Ñ?м Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?, 2008 он хүртÑ?л байна. хүчинтÑ?й байÑ?ан хөдөлмөрийн зохицуулалтууд12 гÑ?Ñ… мÑ?Ñ‚ олон хүчин зүйлÑ? нөлөөлÑ?өн байна. Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 1. Хувиараа хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?гчдийн a) БизнÑ?Ñ? Ñ?хлүүлÑ?Ñ…Ñ?д шаардагдах чадавхи, зÑ?Ñ?л авалт, хүйÑ?Ñ?Ñ?Ñ€ ур чадвартаа хөрөнгө, хүч бага зарÑ?ан Ð?ийт дүнд Ñ?злÑ?Ñ… % юмуу, Ñ?Ñ?вÑ?л гаднааÑ? хүн хүч авах, Ñ?Ñ?вÑ?л БизнеÑ?ийнхÑ?Ñ? нÑ?Ñ€ дÑ?Ñ?Ñ€ зÑ?Ñ?л Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й Ñ?мÑ?гтÑ?й бизнеÑ?ийн Ñ?үлжÑ?Ñ?нд орох зÑ?Ñ€Ñ?г Ñ?дийн авах боломжтой 25.2 22.3 заÑ?гийн Ñ…Ñ?згаарлагдмал боломжооÑ? болж Боломжгүй 67.9 69.6 Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд хувиараа хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?Ñ… ÐœÑ?дÑ?хгүй 6.9 8.2 нь бага байж болно. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ аÑ?уудлыг ажиллах хүчний Ñ?удалгаагаар Ñ?удалж Ð¥Ñ?дийгÑ?Ñ?Ñ€, жижиг бизнеÑ? Ñ?рхлÑ?хийн гаргах боломжгүй юм. тулд зÑ?Ñ?л авахыг Ñ…Ò¯Ñ?Ñ?Ñ?н Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн боломжийг Ñ‚Ñ?дний Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й ЭмÑ?гтÑ?й, Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й хүмүүÑ?ийн хөдөлмөрийн Ó©Ñ€Ñ?өлдөгчидтÑ?й харьцуулах аргагүй ч, зах зÑ?Ñ?л дÑ?Ñ… туршлага Ó©Ó©Ñ€ Ó©Ó©Ñ€ байхын жижиг бизнеÑ? нÑ?гÑ?нтÑ?Ñ? Ñ?рхÑ?лж байгаа Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ€ Ñ?мÑ?гтÑ?й, Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й хувиараа бизнеÑ? нийт иргÑ?дийн зÑ?Ñ?л авах боломжийн Ñ?рхлÑ?гчид Ó©Ó©Ñ€Ñ?дийн илүү Ñ?айн мÑ?ддÑ?г тухайд жендÑ?рийн Ñ?мар нÑ?гÑ?н Ñ?лгаа Ñ?албарыг Ñ?онгодог бөгөөд цаашдаа Ñ‚Ñ?Ñ€ харагдахгүй байна. Ð?жиллах хүчний Ñ?албарт өөрийн бизнеÑ?ийг Ñ?хлүүлÑ?Ñ…13 Ñ?удалгаагаар зÑ?Ñ?л авах боломжтой жижиг магадлалтай байдаг. Тухайлбал, ажиллах бизнеÑ? Ñ?рхлÑ?гчид, хувиараа хөдөлмөр хүчний Ñ?удалгаагаар гарÑ?анчлан, Ñ?рхлÑ?гчид (ихÑ?вчлÑ?н албан буÑ? Ñ?албарт Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн дийлÑ?нх ажлын үйл ажиллагаа Ñ?вуулж байгаа жижиг аж туршлага бичиг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?г болон захиргааны ахуйн нÑ?гж)-ийн хувь бага байгаа Ñ…Ñ?дий туÑ?лах ажилтны хүрÑ?Ñ?нд Ñ…Ñ?згаарлагдаж, ч жендÑ?рийн Ñ?лгаа харин Ñ?нÑ? тал дÑ?Ñ?Ñ€ их удирдах ажлын туршлагатай Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд биш байна (Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 2). цөөхөн байгаа тохиолдолд Монголын Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд бизнеÑ? Ñ?хлүүлÑ?Ñ…Ñ?д Ñ?хний Ð?лбан Ñ?албарт үйл ажиллагаа Ñ?вуулж Ñ?Ñ?лжинд хүндрÑ?лтÑ?й байж болзошгүй юм. байгаа хувийн томоохон аж ахуйн нÑ?гжийн төлөөлөгчдөөÑ? авÑ?ан 2008/2009 ТүүнÑ?Ñ?Ñ? гадна, Монгол улÑ? дахь оны Ñ?удалгаагаар Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүдтÑ?й хөрөнгө өмчлөл дÑ?Ñ… жендÑ?рийн Ñ?лгаа нь харьцуулахад Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдÑ?д зÑ?Ñ?л авах Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн Ñ?анхүүгийн боломжид аÑ?уудал хүндрÑ?лтÑ?й дүр зураг гараагүй мөн нөлөөлж байж болно. Газар болон байна16. Ð¥Ñ?дийгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?мÑ?гтÑ?й Ñ?зÑ?нтÑ?й аж малыг ихÑ?нхдÑ?Ñ? өрхийн Ñ‚Ñ?ргүүн буюу ахуйн нÑ?гжийн авÑ?ан зÑ?Ñ?лийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүдийн нÑ?Ñ€ дÑ?Ñ?Ñ€ бүртгÑ?ж байÑ?ан бага (Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?рийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? болон үйл 1990-Ñ?Ñ?д оны улÑ?ын өмч хувьчлалын ажиллагаа Ñ?вуулж байгаа Ñ?албарааÑ? Ñ‚Ñ?гш буÑ? хуваарилалт нь Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийг хамаараад) байгаа ч банкнааÑ? зÑ?Ñ?л хөрөнгө Ñ?зÑ?мших, захиран зарцуулах авÑ?ан Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й болон Ñ?мÑ?гтÑ?й Ñ?зÑ?нтÑ?й аж Ñ?рх мÑ?дÑ?лгүй болгоÑ?он. Үүний улмааÑ?, ахуйн нÑ?гжийн тоо бараг адилхан байна Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд зÑ?Ñ?л авахын тулд хөрөнгө (ХавÑ?ралт Д). Мөн Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й болон Ñ?мÑ?гтÑ?й барьцаалахдаа14 заавал өрхийн Ñ‚Ñ?ргүүнÑ?Ñ?Ñ? зөвшөөрөл авах шаардлагатай 15 Хөрөнгөө өөрийн нÑ?Ñ€ дÑ?Ñ?Ñ€ авÑ?ан өрх толгойлÑ?он Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийг хаÑ?аад. ХаÑ? Банкны Ñ?удалгаа, Хөдөөгийн Ñ?дуу болдог. ЖишÑ?Ñ?лбÑ?л, 2008 онд хийÑ?Ñ?н Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдÑ?д бичил Ñ?анхүүгийн үзүүлÑ?Ñ… нөлөөллийг Ñ…Ñ?мжих, Суурь тайлангийн Ñ‚Ó©Ñ?өл, 2008 оны 7 Ñ?ар 12 ХавÑ?ралт Ð?-г харна уу. 16 ДÑ?лхийн Банк 2008-09 БизнеÑ?ийн орчин ба компаниудын 13 Klapper болон Parker (2010) харна уу үйл ажиллагааны Ñ?удалгаа (БОКҮÐ?С)-ны мÑ?дÑ?Ñ?ллийн Ñ?ан нь 14 Robinsdon болон Солонго (2000) ихÑ?нхдÑ?Ñ? том, албан Ñ?албарын 362 компанийг хамарÑ?ан. МОÐ?ГОЛ УЛС:ХӨДӨЛМӨРИЙÐ? ЗÐ?Ð¥ ЗЭЭЛ ДЭХ ЖЕÐ?ДЭРИЙÐ? ТЭГШ БУС БÐ?ЙДÐ?Л, БОДЛОГЫÐ? ЗӨВЛӨМЖ 13 Ñ?зÑ?нтÑ?й аж ахуйн нÑ?гжийн зÑ?Ñ?лийн аюулгүй ажиллагааны зөрчил, хохирол барьцааны (ойролцоогоор зÑ?Ñ?лийн 40 ерөнхийдөө бага гардаг Ñ?албаруудыг хувь) Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? бараг адилхан байна. ч хамарч байÑ?ан байна. Одоо дÑ?Ñ?рх ГÑ?хдÑ?Ñ?, Ñ?нÑ? Ñ?удалгаанд хамрагдÑ?ан аж Ñ?албаруудад Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүд давамгайлан ахуйн нÑ?гжүүдийг Ñ?онгон авÑ?ан түүвÑ?Ñ€ ажиллаж байна.17 Соёлын хүчин зүйлÑ?Ñ‚Ñ?й аÑ?уудалтай байна. БизнеÑ? анх Ñ?хлүүлÑ?Ñ…Ñ?д нийлÑ?Ñ?д хөдөлмөрийн ийм зохицуулалт учирдаг Ñ?аад, бÑ?рхшÑ?Ñ?лÑ?Ñ? нÑ?гÑ?нтÑ?Ñ? нь туÑ? Ñ?албаруудад Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн шийдÑ?Ñ?н компаниуд Ñ?нÑ? Ñ?удалгаанд оролцоо Ñ…Ñ?згаарлагдмал байх Ñ?вдалд хамрагдÑ?ан учрааÑ? ийм дүр зураг гарч хувь нÑ?мÑ?Ñ€ болÑ?он нь өнөөдөр хирнÑ?Ñ? байх талтай. БизнеÑ? Ñ?хлүүлÑ?Ñ… гÑ?ж тодорхой байна. хичÑ?Ñ?ж байгаа Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн хувьд Ñ?рчүүдтÑ?й харьцуулахад зÑ?Ñ?л авах нь илүү хүндрÑ?лтÑ?й аÑ?уудал байх талтай. ЭРТ ТЭТГЭВЭРТ ГÐ?РÐ?Ð¥ Ð?Ь Ð?ХИМÐ?Г Ð?Ð?СÐ?Ы ЭМЭГТЭЙЧҮҮДИЙÐ? ОРОЛЦООÐ?Ы ТҮВШИÐ?Д Ð?ӨЛӨӨЛЖ, b) 1999 онд гарÑ?ан (2008 оныг хүртÑ?л ТЭДÐ?ИЙ Ð?ЛБÐ?Ð? ТУШÐ?Ð?Л, Ó¨Ð?ДӨР мөрдÑ?өн) хөдөлмөрийн зохицуулалт нь Ð?Ð?СÐ?Ы ТЭТГЭВЭР, ЯДУУРЛЫÐ? (ХавÑ?ралт A) Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийг уул уурхай, Ð?СУУДÐ?ЛД СӨРӨГ ҮР ДÐ?ГÐ?Ð’Ð?РТÐ?Й барилга, Ñ‚Ñ?Ñ?вÑ?Ñ€ зÑ?Ñ€Ñ?г өндөр Ó©Ñ?өлттÑ?й БÐ?ЙÐ?Ð?. гол Ñ?албаруудад ажиллахад хориг тавьж байÑ?ан. Уул уурхайн томоохон Ñ‚Ó©Ñ?лүүд Монголд Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ? Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжиж Ñ?хлÑ?хийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ€ 6 хувьтай хувьд 55 буюу Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүдийнхÑ?Ñ?Ñ? 5 наÑ?аар Ñ?рт байÑ?ан Монголын ДÐ?Б-ний Ó©Ñ?өлт 2013 байдаг бөгөөд дөрөв ба түүнÑ?Ñ?Ñ? дÑ?Ñ?ш хүүхÑ?дтÑ?й он гÑ?Ñ…Ñ?д 25-Ñ? илүү хувьтай байх тооцоо Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд Ñ?рчүүдÑ?Ñ?Ñ? 10 наÑ?аар Ñ?рт Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт байна. ЭнÑ? нь дÑ?Ñ?Ñ€ дурдÑ?ан хөдөлмөрийн гарах боломжтой байдаг. Ð¥Ñ?дийгÑ?Ñ?Ñ€ хуулийн зохицуулалтааÑ? болоод Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн дагуу “өөрөө Ñ…Ò¯Ñ?вÑ?лâ€? Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарч болох хувьд урт хугацаанд “хаалттайâ€? байÑ?ан боловч Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарч байгаа Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн Ñ‚Ñ?Ñ€ Ñ?албаруудад, тухайлбал дÑ?д бүтÑ?ц, хичнÑ?Ñ?н нь Ó©Ó©Ñ€Ñ?дийн Ñ…Ò¯Ñ?Ñ?лтÑ?Ñ?Ñ€, хичнÑ?Ñ?н нь хангамж үйлчилгÑ?Ñ?, Ñ‚Ñ?Ñ?вÑ?Ñ€, уул уурхайн шахалт шаардлагаар гардаг нь тодорхойгүй Ñ?албарт ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний шууд буÑ? байна. Хуулийн Ñ?нÑ? заалтыг буруугаар ашиглаж нөлөө үзүүлÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ байна. Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийг шударга буÑ?аар ажилгүй болгоÑ?он, Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд улмаар Ñ?дуу амьдралд гулган орÑ?он баримтууд байдаг.18 Цаашилбал, 2009 оны Ийм Ñ…Ñ?згаарлалт хийж байÑ?ан шалтгаан нь ажиллах хүчний Ñ?удалгаагаар 50-ааÑ? дÑ?Ñ?ш наÑ?ны Ñ?рүүл мÑ?нд, аюулгүй байдлын аÑ?уудалтай Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн ажилгүй байгаагийн хамгийн гол холбоотой байÑ?ан Ñ…Ñ?дий ч буÑ?ад улÑ? шалтгаан нь Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарÑ?ан Ñ?вдал байгаа бөгөөд орнуудын хувьд “аюулгүйâ€?-д тооцогддог Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн оролцооны хувь 50-наÑ?нааÑ? хойш Ñ?албаруудад ч Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн оролцоог огцом уналттай байна. ( График 8 болон График Ñ…Ñ?згаарлаÑ?ан нь дÑ?ндүү өргөн хүрÑ?Ñ?г 9). ÐœÐ?ХС-гаар 50-65 наÑ?тай Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн хамарч байÑ?ан байна. Цаашилбал, Ñ?рүүл дөрөвний гурав нь, харин Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүдийн 55 хувь мÑ?нд, аюулгүй ажиллагааны аÑ?уудлыг нь ажилгүйдлийн шалтгааныг Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарÑ?анаар шийдÑ?хдÑ?Ñ? Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд ажиллах тайлбарлаж байна. ТÑ?дгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн 30 Ñ?албарыг хуулиар хориглохын оронд, орчим хувь нь өрх толгойлж байÑ?нааÑ? үзвÑ?л Ñ?рт Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й, Ñ?мÑ?гтÑ?й хүмүүÑ?ийн аль алинд Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарахыг Ñ‚Ñ?д Ñ?айн дураараа Ñ?онгоÑ?он нь аюулгүй байхаар шийдвÑ?рлÑ?Ñ… Ñ‘Ñ?той гÑ?дÑ?г нь Ñ?ргÑ?лзÑ?Ñ? төрүүлж байна. билÑ?Ñ?. ҮнÑ?ндÑ?Ñ?, Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд ажиллахыг хориглоÑ?он ажлын байрны жагÑ?аалт нь Ñ…Ñ?Ñ‚ өргөн хүрÑ?Ñ?г хамарÑ?ан, барилга, 17 Монгол улÑ?ын уул уурхайн Ñ?албарт Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн оролцоог нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… нь ДÑ?лхийн Банк (2011), хамтарÑ?ан тайланг харна Ñ‚Ñ?Ñ?вÑ?Ñ€ (төмөр зам, авто зам, агаарын уу замын Ñ‚Ñ?Ñ?вÑ?Ñ€), мах боловÑ?руулах, нÑ?хмÑ?л 18 ЭÐ?БХУК ХХҮТ, ÐœÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л Ñ…Ò¯Ñ?Ñ?Ñ?ний дагуух хариу тайлан, 1 оёдлын, Ñ…Ñ?влÑ?лийн гÑ?Ñ… мÑ?Ñ‚ Ñ?рүүл мÑ?нд, Ñ?арын 24 – 2 Ñ?арын 15, 2000. http://www.un.org/womenwatch/ daw/cedaw/cedaw24/cedawcmng34.pdf 14 МОÐ?ГОЛ УЛС:ХӨДӨЛМӨРИЙÐ? ЗÐ?Ð¥ ЗЭЭЛ ДЭХ ЖЕÐ?ДЭРИЙÐ? ТЭГШ БУС БÐ?ЙДÐ?Л, БОДЛОГЫÐ? ЗӨВЛӨМЖ СудалгаанааÑ? илÑ?рхий харагдаж байгаа орж байгаа баримтууд байна.19 Ð?ҮБХХ болон нÑ?г зүйл нь харьцангуй цөөхөн Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд Сангийн Ñ?амны хамтран хийÑ?Ñ?н Ñ?удалгаагаар 2004 өндөр түвшний удирдах албан тушаалд хүрч онд Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарÑ?ан Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүдийн 25 хувь нь л байна. ЖишÑ?Ñ?лбÑ?л, 2009 оны ажиллах хүчний хамгийн доод Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€20 тогтоолгож байÑ?ан бол Ñ?удалгаагаар (График 10) захирал болон гүйцÑ?тгÑ?Ñ… Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн 84.2 хувь нь ийм Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авÑ?ан захирлуудын тавны нÑ?г нь Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд байгаа байна. бөгөөд улÑ?ын болон хувийн Ñ?албарын аль алинд Мөн Ñ?мÑ?гтÑ?й Ñ‚Ñ?ргүүнтÑ?й өрхөд Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й дунд болон доод түвшний удирдах албан тушаал, Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?лгÑ?гчийн хувь харьцангуй өндөр туÑ?лах ажилтны орон тоонд Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд төвлөрч байна гÑ?дгийг дурьдах нь зүйтÑ?й (График байна. Ð¥Ñ?дийгÑ?Ñ?Ñ€ ажлын байран дах жендÑ?рийн 11). ЖишÑ?Ñ?лбÑ?л, Ñ?мÑ?гтÑ?й Ñ‚Ñ?ргүүнтÑ?й өрхийн алагчлал зÑ?Ñ€Ñ?г буÑ?ад хүчин зүйлÑ? байх талтай гишүүдийн гуравны нÑ?г нь хөдөлмөрийн наÑ?ны ч, Ñ?рт Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарах аÑ?уудал нь дÑ?Ñ?рх байдалд Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүд (Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й Ñ‚Ñ?ргүүнтÑ?й өрхийнхөөÑ? нөлөөлж буй нÑ?г хүчин зүйл байж болох юм. даруй 2 дахин их), түүн дотор 30-ааÑ? дÑ?Ñ?ш ТүүнчлÑ?н Ñ?рт Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарах нь наÑ?ны Ñ?рчүүд ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н хувь Ñ?зÑ?лж байна. ТÑ?дгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн орлого (огт ажил хийгÑ?Ñ?гүй Ñ?рчүүдийн хөдөлмөрийн зах зÑ?Ñ?лд ажил олох тохиолдолд Ñ‚Ñ?г болж унадаг) болон ажиллаÑ?ан магадлал, Ñ?лангуÑ?а наÑ?тай Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүдийн хувьд жилÑ?Ñ?Ñ? хамаарч тогтоогддог Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн бага (Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?в 30-ааÑ? дÑ?Ñ?ш наÑ?тай бол Ñ?нÑ? нь 8 хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд нөлөөлдөг. ЭнÑ? нь улмаар хувиар буурдаг) байгаа нь (Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт б, ХавÑ?ралт бага орлоготой өрхүүдийн, Ñ?лангуÑ?а Ñ?мÑ?гтÑ?й Е) өрх толгойлÑ?он Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд өрх толгойлÑ?он Ñ‚Ñ?ргүүнтÑ?й өрхүүдийн Ñ?дууралд орох Ñ?Ñ€Ñ?длийг Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүдÑ?Ñ?Ñ? илүүтÑ?й Ñ?анхүүгийн дарамтад нÑ?мÑ?гдүүлж байна. Өрх толгойлÑ?он өндөр байдгийг илтгÑ?ж байна. наÑ?тай Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн тоо (ҮСХ-ны дүнгÑ?Ñ?Ñ€, ойролцоогоор 15,000) ийм Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүдийн 19 ЭÐ?БХУК ХХҮТ, ÐœÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л Ñ…Ò¯Ñ?Ñ?Ñ?ний дагуух хариу тайлан, 1 тоотой харьцуулахад даруй 2 дахин их байгаа ба Ñ?арын 24 – 2 Ñ?арын 15, 2000. http://www.un.org/womenwatch/ daw/cedaw/cedaw24/cedawcmng34.pdf өмнө дурдаж байÑ?анчлан, “өөрийн Ñ…Ò¯Ñ?Ñ?лтÑ?Ñ?Ñ€ буÑ?â€? 20 Сангийн Ñ?ам болон Ð?ҮБХХ, Ð?ийгмийн хамгааллын талаарх Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарÑ?нааÑ? болж Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд Ñ?дууралд Ñ‚Ó©Ñ?вийн зарцуулалтын анализ (Улаанбаатар, 2004), 17-18. МОÐ?ГОЛ УЛС:ХӨДӨЛМӨРИЙÐ? ЗÐ?Ð¥ ЗЭЭЛ ДЭХ ЖЕÐ?ДЭРИЙÐ? ТЭГШ БУС БÐ?ЙДÐ?Л, БОДЛОГЫÐ? ЗӨВЛӨМЖ 15 ЭМЭГТЭЙЧҮҮДИЙÐ? ГЭРИЙÐ? Ð?ЖИЛ 21 зах зÑ?Ñ?л дÑ?Ñ?Ñ€ албан Ñ‘Ñ?ны цалинтай ажил хийдÑ?г БОЛОÐ? Ð?СÐ?РГÐ?Ð? СУВИЛГÐ?Ð?Ð?Ы Ð?ЖИЛ болÑ?он ч дÑ?Ñ?Ñ… цаг буурдаггүй байна (График 12 ҮҮРЭГ Ð?Ь ТЭДÐ?ИЙ ХӨДӨЛМӨРИЙÐ? ЗÐ?Ð¥ ба График 13). Ð?жил хийдÑ?г Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн ЗЭЭЛ ДЭХ ОРОЛЦООÐ?Д СӨРӨГ Ð?ӨЛӨӨ хувьд Ñ?нÑ? нь “давхар дарамтâ€? болдог бөгөөд ҮЗҮҮЛЖ БÐ?ЙÐ?Ð?. Ñ?нÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ нөлөөлөл ажиллах хүчний зах зÑ?Ñ?лийн ЭрÑ?гтÑ?йчүүдтÑ?й харьцуулахад Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд Ñ?удалгаагаар харагдаж байна. ЖишÑ?Ñ?лбÑ?л, гÑ?Ñ€ гÑ?рийн ажил болон аÑ?аргаа Ñ?увилгааны ажилд бүлд 15-ааÑ? доош наÑ?ны хүүхдүүд байгаа нь 2 дахин их цаг зарцуулдаг бөгөөд хөдөлмөрийн Ñ?мÑ?гтÑ?й хүний ажил хийх боломжийг ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н 21 ÐœÐ?ХС-д Ó©Ó©Ñ€Ñ?дийгөө Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й болон Ñ?мÑ?гтÑ?й Ñ‚Ñ?ргүүнтÑ?й өрхөд бууруулдаг бөгөөд Ñ?лангуÑ?а наÑ?тай Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдÑ?д оруулÑ?ан боловч Ó©Ó©Ñ€Ñ?дөө өрхийн Ñ‚Ñ?ргүүн биш хүмүүÑ?. нийтлÑ?г тохиолдож (Ñ‚Ñ?дний оролцооны хувь 16 МОÐ?ГОЛ УЛС:ХӨДӨЛМӨРИЙÐ? ЗÐ?Ð¥ ЗЭЭЛ ДЭХ ЖЕÐ?ДЭРИЙÐ? ТЭГШ БУС БÐ?ЙДÐ?Л, БОДЛОГЫÐ? ЗӨВЛӨМЖ бараг 4 пунктÑ?Ñ?Ñ€ доошилдог) байна (ХавÑ?ралт Е). юм22. Монголд 1990 онооÑ? хойш хурдацтай унаÑ?ан төрөлтийн хувь 2005 онооÑ? дахин Ñ?Ñ?ргÑ?ж ГÑ?хдÑ?Ñ? Ñ‚Ó©Ñ€Ó©Ñ… наÑ?ны Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдÑ?д давхар байгаа нь заÑ?гийн газрааÑ? олгож буй бÑ?лÑ?н нөлөөлж байж болзошгүй нÑ?г хүчин зүйл нь 2000 мөнгө Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийг олон хүүхÑ?д гаргахыг онооÑ? өнөөг хүртÑ?л харьцангуй өгөөмөр байдлаар урамшуулан дÑ?мжÑ?Ñ?нийг харуулж байна. үргÑ?лжлүүлÑ?н олгож байгаа бÑ?лÑ?н мөнгөний хөтөлбөр юм. Сар тутам хүүхÑ?д бүрт 3,000 төгрөг 22 ЭдгÑ?Ñ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ? Хүүхдийн мөнгөний хөтөлбөрт 2008 онд нийт (хүүхдийн мөнгө хөтөлбөр), улирал тутам хүүхÑ?д Ñ‚Ó©Ñ?вийн зардлын бараг 5,6 хувийг зарцуулÑ?ан. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ мөнгөн бүрт 25,000 төгрөг, шинÑ? Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн хүүхÑ?д бүрт Ñ‚Ñ?тгÑ?мжүүд 2010 онд зогÑ?Ñ?он боловч 2011 оны Ñ‚Ó©Ñ?өвт Монгол 100,000 төгрөг олгож байÑ?ан зÑ?Ñ€Ñ?г нь хүүхÑ?дтÑ?й улÑ?ын иргÑ?н бүрт олгох нийтлÑ?г байдлаар олгох бÑ?лÑ?н мөнгө туÑ?гагдÑ?ан. 2012 оны УлÑ?ын ИхХурлын Ñ?онгуулийн дараа, зарим залуу Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийг хөдөлмөрийн зах иргÑ?н бүрт олгодог нийтлÑ?г Ñ‚Ñ?тгÑ?мжийг халж, харин Хүүхдийн зÑ?Ñ?лÑ?Ñ?Ñ? хөндийрөхөд нөлөөлÑ?өн байж болох мөнгөний хөтөлбөрийг 10 дугаар Ñ?арааÑ? Ñ?ргÑ?н Ñ?Ñ?ргÑ?Ñ?н 18-Ñ? доош наÑ?ны хүүхÑ?д бүрт Ñ?ар тутам 20,000 төгрөг олгох болÑ?он. ХӨДӨЛМӨРИЙÐ? ЗÐ?Ð¥ ЗЭЭЛ ДЭХ харилцаанд бага оролцох23 төдийгүй дÑ?Ñ?д ОРОЛЦОО БҮРЭÐ? БУС БОЛОÐ? БҮРЭÐ? боловÑ?ролтой хүмүүÑ? болон Ñ?мар ч боловÑ?ролгүй ДУÐ?Д БОЛОВСРОЛТОЙ ЭРЭГТЭЙ, хүмүүÑ?Ñ‚Ñ?й харьцуулахад ажилгүй байх магадлал ЭМЭГТЭЙЧҮҮДИЙÐ? Ð?ЛЬ Ð?ЛИÐ?Ы ХУВЬД илүү өндөр байна24. ЭнÑ? нь ийм түвшний СУЛ БÐ?ЙГÐ?Ð? БОЛОВЧ, ЭМЭГТЭЙЧҮҮДЭД боловÑ?ролтой ажилчид нь хөдөлмөрийн зах зÑ?Ñ?лд ИЛҮҮ Ð?ӨЛӨӨТЭЙ БÐ?ЙÐ?Ð?. шаардлагатай ур чадварыг Ñ?зÑ?мшÑ?Ñ?гүй байгааг ДÑ?Ñ?д боловÑ?ролтой хүмүүÑ?Ñ‚Ñ?й харьцуулахад илÑ?рхийлж байж болзошгүй бөгөөд Монгол улÑ?ад бүрÑ?н буÑ? болон бүрÑ?н дунд боловÑ?ролтой Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й, боловÑ?ролтой Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүд, Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд дутаагүй Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн аль алиных нь хөдөлмөрийн харин шаардлагатай ур чадвар Ñ?зÑ?мшÑ?Ñ?н хүмүүÑ? зах зÑ?Ñ?лийн оролцоо харьцангуй Ñ?ул байна. ЭнÑ? дутагдаж байгааг харуулж байна. нь Монгол улÑ?ын идÑ?вхитÑ?й ажиллах хүчний ихÑ?нхид хамааралтай (Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн 56 хувь, 23 ХавÑ?ралт Е Ñ…Ò¯Ñ?нÑ?гт в-г харна уу. 24 Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт Ñ‘2 ХавÑ?ралт Ð?. ГÑ?хдÑ?Ñ?, ажилгүйдÑ?л дÑ?Ñ… жендÑ?рийн Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүдийн 60 хувь нь бүрÑ?н буÑ? болон Ñ?лгаа их биш байна. Ð?жилгүй байх магадлал болон ажилгүй бүрÑ?н дунд боловÑ?ролтой) юм. БоловÑ?ролын байх хугацаанд жендÑ?рийн мÑ?дÑ?гдÑ?хүйц нөлөө байхгүй байна. түвшин бага байх туÑ?ам хөдөлмөрийн зах зÑ?Ñ?лийн Ð?химаг наÑ?тай Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й, Ñ?мÑ?гтÑ?й хүмүүÑ?Ñ‚Ñ?й харьцуулахад залуу Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й болон Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн аль алины хувьд ажилгүй байх магадлал ерөнхийдөө өндөр байна. МОÐ?ГОЛ УЛС:ХӨДӨЛМӨРИЙÐ? ЗÐ?Ð¥ ЗЭЭЛ ДЭХ ЖЕÐ?ДЭРИЙÐ? ТЭГШ БУС БÐ?ЙДÐ?Л, БОДЛОГЫÐ? ЗӨВЛӨМЖ 17 боловÑ?ролтой Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн дөнгөж 27 хувь нь хувиараа хөдөлмөр Ñ?рхÑ?лж байхад Ñ?нÑ? үзүүлÑ?лт Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүдийн хувьд 40 хувь байна. ЦÐ?ЛИÐ?ГИЙÐ? ЯЛГÐ?Ð? Ó¨Ð?ДӨР БÐ?ЙГÐ?Ð? БӨГӨӨД ЭÐ?Э Ð?Ь ЭРЭГТЭЙ, ЭМЭГТЭЙ ХҮМҮҮСИЙÐ? БОЛОВСРОЛ, Ð?ЖЛЫÐ? ТУРШЛÐ?ГЫÐ? ЯЛГÐ?Ð?ГÐ?Ð?Р ТÐ?ЙЛБÐ?РЛÐ?ГДÐ?ХГҮЙ БÐ?ЙÐ?Ð?. Ерөхийдөө Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?дÑ?н шалтгааны улмааÑ? Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүдÑ?Ñ?Ñ? бага орлого олдог байж болно. ЭмÑ?гтÑ?йчүүдийн боловÑ?ролын болон хичÑ?Ñ?лийн Ñ?онголт нь Ñ‚Ñ?дний албан тушаал ахиж дÑ?вших Ñ…Ò¯Ñ?Ñ?л Ñ?рмÑ?лзÑ?л бага байдагтай холбоотой бөгөөд Ñ‚Ñ?д бага цалинтай ажил мÑ?ргÑ?жлийг “өөрÑ?дөө Ñ?онгодогâ€? гÑ?ж үзÑ?Ñ… тохиолдол байдаг (ОУХБ 2004). Мөн хүүхÑ?д төрүүлж аÑ?рахтай холбоотойгоор таÑ?алдÑ?ан жилÑ?Ñ?Ñ? болоод Ñ‚Ñ?д ажлын туршлага бага хуримтлуулж, Ñ?нÑ? нь Ñ‚Ñ?дний цалингийн зөрүүг Ó©Ñ?гөдөг байх талтай. Иймд, БүрÑ?н буÑ? болон бүрÑ?н дунд боловÑ?ролтой хөдөлмөрийн зах зÑ?Ñ?лд авчирч буй бүтÑ?Ñ?мжийн Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн хувьд ижил түвшний үзүүлÑ?лтүүд (боловÑ?рол, ажлын туршлага гÑ?Ñ… боловÑ?ролтой Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүдтÑ?й харьцуулахад мÑ?Ñ‚) нь доогуур байдгийн улмааÑ? Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд хөдөлмөрийн зах зÑ?Ñ?л дÑ?Ñ… оролцоо бага Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүдтÑ?й харьцуулахад бага цалин авдаг байна. ЖишÑ?Ñ?лбÑ?л, бүрÑ?н буÑ? боловÑ?ролтой байх тохиолдлууд байдаг. Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийг бүрÑ?н буÑ? боловÑ?ролтой Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүдтÑ?й харьцуулахад ажиллах хүчний ГÑ?хдÑ?Ñ? дÑ?Ñ?рхÑ?Ñ?Ñ? Ó©Ó©Ñ€ нÑ?г шалтгаан нь Ñ?г оролцооны хувь 9 пунктийн зөрүүтÑ?й байгаа ба адилхан үзүүлÑ?лтүүдтÑ?й байхад хөдөлмөрийн бүрÑ?н дунд боловÑ?ролтой Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й, Ñ?мÑ?гтÑ?йн хувьд зах зÑ?Ñ?л дÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийг Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүдÑ?Ñ?Ñ? мөнхүү Ñ?лгаа нь 13 пункт (График 14) байна. Ó©Ó©Ñ€Ó©Ó©Ñ€ үздÑ?г байж баÑ? болно. ЭнгийнÑ?Ñ?Ñ€ ТүүнтÑ?й нÑ?гÑ?н адил, бүрÑ?н дунд боловÑ?ролтой тайлбарлахад, Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдÑ?д Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүдÑ?Ñ?Ñ? Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн ажилгүй байх магадлал дÑ?Ñ?д Ó©Ó©Ñ€Ó©Ó©Ñ€ ханддаг байж болно. Хөгжингүй болон боловÑ?ролтой Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийнхтÑ?й харьцуулахад хөгжиж буй орнуудын олон баримт бичигт 7,4 пунктÑ?Ñ?Ñ€ илүү байна. Харин Ñ?нÑ? үзүүлÑ?лт дурдÑ?анаар цалингийн Ñ?лгааны томоохон хувь нь Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүдийн хувьд 3,5 пунктийн зөрүүтÑ?й Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд болон Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүдийн онцлог шинж гарÑ?ан байна (Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт Ñ‘2, ХавÑ?ралт Ð?). чанарын Ñ?лгаагаар тайлбарлагддаггүй. Яагаад бүрÑ?н буÑ? болон бүрÑ?н дунд Монгол улÑ?ад бөөний болон жижиглÑ?н боловÑ?ролтой Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдÑ?д Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ нөлөө худалдаа, төрийн захиргааны ажлааÑ? буÑ?ад Ñ?рчүүдийнхÑ?Ñ?Ñ? илүү хурц байгааг “ажил болон Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд голчлон ажиллаж байгаа бүх Ñ?албарт ур чадвар тохирохгүй байнаâ€? гÑ?Ñ… шалтгаанаар жендÑ?рийн орлогын Ñ?лгааихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й тайлбарлах боломжгүй байна. Үүний цаана байгаа бөгөөд Ó©Ñ?өн нÑ?мÑ?гдÑ?ж байна25 (График Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн ажиллах боломж Ñ…Ñ?згаарлагдмал, 15 болон График 16). ЭрÑ?гтÑ?йчүүд ерөнхийдөө Ñ?Ñ?вÑ?л Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийг алагчлан үзÑ?Ñ… хүчин Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдÑ?Ñ?Ñ? ойролцоогоор 10 хувиар илүү зүйлүүд байх боломжтой. Ð?зийн Хөгжлийн цалин авч байгаа бөгөөд Ñ?нÑ? нь боловÑ?ролын бүх Банкны 2010 оны жендÑ?рийн тайлан болон Ñ?дийн түвшинд, Ñ?лангуÑ?а хот Ñ?уурин газар болон албан заÑ?гийн Ñ…Ñ?мралын нөлөөллийг Ñ?удалÑ?ан ДÑ?лхийн Ñ?екторт илүү ажиглагдаж байна (Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт ж2 Банкны тоон Ñ?удалгаанд Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн гадаад ХавÑ?ралт Ж). төрх байдлын (Ñ?Ñ?вÑ?л наÑ?ны) талаарх шаардлага бүхий ажлын байрны зарын талаар баримтууд 25 ХавÑ?ралт Ж-д цалинтай ажилчдын дундаж цалинг харуулÑ?ан, байна. Мөн бүрÑ?н буÑ? болон бүрÑ?н дунд ÐœÐ?ХС (2009). 18 МОÐ?ГОЛ УЛС:ХӨДӨЛМӨРИЙÐ? ЗÐ?Ð¥ ЗЭЭЛ ДЭХ ЖЕÐ?ДЭРИЙÐ? ТЭГШ БУС БÐ?ЙДÐ?Л, БОДЛОГЫÐ? ЗӨВЛӨМЖ МОÐ?ГОЛ УЛС:ХӨДӨЛМӨРИЙÐ? ЗÐ?Ð¥ ЗЭЭЛ ДЭХ ЖЕÐ?ДЭРИЙÐ? ТЭГШ БУС БÐ?ЙДÐ?Л, БОДЛОГЫÐ? ЗӨВЛӨМЖ 19 ЭмÑ?гтÑ?йчүүдийн бүтÑ?Ñ?мжийн дундаж Эхний Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?гт Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүд, Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн үзүүлÑ?лтүүд (боловÑ?ролын түвшин зÑ?Ñ€Ñ?г) дундаж үзүүлÑ?лтүүдийн өөрчлөлттÑ?й (бүтÑ?Ñ?мж, Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүдийнхÑ?Ñ?Ñ? илүү, Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ? боловÑ?рол, ажиллаÑ?ан жил) холбогдох цалингийн шалтгаалÑ?ан өгөөж Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүдийнхтÑ?й адил Ñ?лгаа орно. “Үл тайлбарлагдахâ€? гÑ?Ñ?Ñ?н Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?г нь юмуу илүү байгаа (Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт ж2 ХавÑ?ралт Ж) хүйÑ? хоорондын Ñ…Ñ?мжигддÑ?ггүй үзүүлÑ?лтүүд ийм нөхцөлд орлогын Ñ?лгаа байгаа нь түүний (жишÑ?Ñ?лбÑ?л, Ñ?Ñ?дÑ?л шалтгаан, чадвар)-ийн цаана Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдÑ?д Ñ?лгаатай хандах хандлага нөлөөллийг илтгÑ?нÑ?, гÑ?хдÑ?Ñ? баÑ? зарим бүтÑ?Ñ?лд (магадгүй алагчлал) байна гÑ?дгийг харуулж байж дурдÑ?анчлан, Ñ?нÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?г нь жендÑ?рийн алагчлал болох юм. 2009 оны ажиллах хүчний Ñ?удалгаагаар, оршин байгааг, тухайлбал, адилхан үзүүлÑ?лттÑ?й цалинтай Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд26 Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүдтÑ?й байхад ч Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й, Ñ?мÑ?гтÑ?й хүмүүÑ?ийг зах зÑ?Ñ?л дÑ?Ñ?Ñ€ харьцуулахад илүү Ñ?айн дундаж үзүүлÑ?лтүүдтÑ?й Ñ?лгавартай үзÑ?ж байгаагийн илÑ?рхийлÑ?л болдог. байна. Тухайлбал Ñ?уралцÑ?ан жилÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд Цалингийн жендÑ?рийн Ñ?лгааны үзүүлÑ?лт Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүдÑ?Ñ?Ñ? Ñ?льгүй илүү (Ñ?мÑ?гтÑ?й 13 жил, 0.18 байгаа нь Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдтÑ?й харьцуулахад Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й 12 жил); ажлын туршлага тал дÑ?Ñ?Ñ€ үл Ñ?лиг Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүд 1.2 дахин их цалин авч байгааг дутуу (Ñ?мÑ?гтÑ?й 17 жил, Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й 18 жил) байгаа харуулж байна (График 17). Салбар болон бөгөөд Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн 42 хувь нь одоогийн мÑ?ргÑ?жлийн үзүүлÑ?лтийг хувьÑ?агч болгон авч ажлаа 10 болон түүнÑ?Ñ?Ñ? дÑ?Ñ?ш жил хийÑ?Ñ?н байхад үзÑ?Ñ…Ñ?д Ñ?лгаа бүр илүү болж байгаа бөгөөд Ñ?нÑ? Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүдийн 37 хувь л одоогийн ажилдаа нь Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүд болон Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн ажиллаж тогтвортой байна. байгаа мÑ?ргÑ?жил, Ñ?албар нь цалингийн жендÑ?рийн Цалингийн Ñ?лгааг задлан шинжлÑ?Ñ…Ñ?д Ñ?лгааг тайлбарлах хүчин зүйл болж чадахгүй ажил олгогчид Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдÑ?д Ó©Ó©Ñ€Ó©Ó©Ñ€ хандах байгааг харуулж байна. Залуу ажилчдын хувьд, байдал Монголын хөдөлмөрийн зах зÑ?Ñ?л Ñ?нÑ? Ñ?лгаа илүү их байгаа бөгөөд залуу Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүд дÑ?Ñ?Ñ€ маш түгÑ?Ñ?мÑ?л байгаа нь харагдаж байна. залуу Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдÑ?Ñ?Ñ? 1.35 дахин илүү цалин авч Цалингийн Ñ?лгааг “тайлбарлагдахâ€? болон “үл байна. тайлбарлагдахâ€?27 гÑ?Ñ?Ñ?н Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?гт хувааж болно. Цалингийн Ñ?лгааг задлан шинжлÑ?Ñ…Ñ?д түүний дийлÑ?нх Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?г нь бүтÑ?Ñ?мжийн үзүүлÑ?лтүүдийн 26 Манай Ñ?удалгаанд зөвхөн цалин авдаг ажилчдын орлогын Ñ?лгаатай холбоотой гÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?Ñ?Ñ? илүү, Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й, мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л байна. ГÑ?хдÑ?Ñ? Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн ихÑ?нх нь үнÑ?ндÑ?Ñ? Ñ?мÑ?гтÑ?й хүмүүÑ?ийн ажлыг зах зÑ?Ñ?л Ñ?лгаатай цалингүй ажилчид, зарим нь хувиараа хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?гчид байдаг. Ð¥Ð?Ð?-д болон Ð¥Ð?Ð?-н буÑ? Ñ?албарт хувиараа хөдөлмөр үнÑ?лж байгаатай холбоотой байна. ҮнÑ?н Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?Ñ?, Ñ?рхлÑ?гчдийн цалингийн мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л байхгүй байгаа бөгөөд Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?в бүтÑ?Ñ?мжийн үзүүлÑ?лт дÑ?Ñ?Ñ€ үндÑ?Ñ?лÑ?н Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ ажил мÑ?ргÑ?жилтÑ?й Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн Ñ?анхүү, газар болон Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн ажлыг Ñ?рчүүдийнхтÑ?й адил нийгмийн Ñ?үлжÑ?Ñ?нд нÑ?втрÑ?н орох, ашиглах боломж дутмаг байдаг тул цалингийн Ñ?лгаа нилÑ?Ñ?д их байж болох юм. үнÑ?лдÑ?г байÑ?ан бол Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд Ñ?рчүүдÑ?Ñ?Ñ? илүү 27 Oaxaca-гийн арга зүйн талаар ХавÑ?ралт Ж-г харна уу. Ñ?айн үзүүлÑ?лттÑ?й гÑ?дÑ?г утгаараа Ñ?рчүүдÑ?Ñ?Ñ? илүү Тухайн арга зүй нь хөдөлмөрийн зах зÑ?Ñ?лийн чадавхи, улмаар цалин авах байÑ?ан. Зөвхөн наÑ?тай ажилчдын чадавхааÑ? шалтгаалÑ?ан өгөөжийг хүйÑ?Ñ?Ñ?Ñ€ Ñ?лган задалдаг. Цалингийн Ñ?лгааг “тайлбарлагдахâ€? болон “үл тайлбарлагдахâ€? хувьд цалингийн хүйÑ?ийн Ñ?лгааны багахан бүрÑ?лдÑ?хүүн Ñ…Ñ?Ñ?гүүдÑ?д хуваан шинжилж, түүнийг алагчлалын Ñ…Ñ?Ñ?гийг Ñ…Ñ?мжигддÑ?г үзүүлÑ?лтүүдтÑ?й нь холбон зÑ?ргийн үзүүлÑ?лт болгон ихÑ?вчлÑ?н ашигладаг. ГÑ?хдÑ?Ñ?, Ñ?нÑ? нь тайлбарлаж болохоор байна. Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?дÑ?н зүйлÑ?ийн, үүнд Ñ…Ñ?мжигдÑ?хүүний нөлөө (жишÑ?Ñ?лбÑ?л, хөдөлмөрийн зах зÑ?Ñ?лд ажиллаÑ?ан жилийг төлөөлөн үзүүлÑ?Ñ… үзүүлÑ?лт), гÑ?Ñ?гдÑ?ж орхигдÑ?он хувьÑ?агчууд (ажлын байран дах Ñ?ургалт, ажиллах хүчний зогÑ?олт) ба буÑ?ад Ñ…Ñ?мжигддÑ?ггүй үзүүлÑ?лтүүд (жишÑ?Ñ?лбÑ?л, хүчин чармайлт, төрөлхийн чадвар)- ийн туÑ?гал байж болох юм. 20 МОÐ?ГОЛ УЛС:ХӨДӨЛМӨРИЙÐ? ЗÐ?Ð¥ ЗЭЭЛ ДЭХ ЖЕÐ?ДЭРИЙÐ? ТЭГШ БУС БÐ?ЙДÐ?Л, БОДЛОГЫÐ? ЗӨВЛӨМЖ БОДЛОГЫÐ? ГОЛ ЗӨВЛӨМЖҮҮД ДÑ?Ñ?Ñ€ дурдÑ?ан мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л, дүгнÑ?лтүүд нь тодорхойлогчид Ñ…Ñ?Ñ€ чухалд үзÑ?ж буйг харуулах хөдөлмөрийн зах зÑ?Ñ?л дÑ?Ñ… Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн шалгалт болно. ЖендÑ?рийн Ñ‚Ñ?гш байдлыг хангах оролцооны үр дүнг Ñ?айжруулах, түүнчлÑ?н зорилтуудыг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… талаар хууль тогтоомж, жендÑ?рийн Ñ?рх Ñ‚Ñ?гш байдлыг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… бодлого, хөтөлбөрүүдÑ?д жендÑ?рт Ñ?уурилÑ?ан бодлогын Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?дÑ?н арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г авах урьдчилÑ?ан дүн шинжилгÑ?Ñ? хийхийг заÑ?гийн шаардлагатайг харуулж байна. Үүнд: газарт үүрÑ?г болгоÑ?он хуулийн Ñ‚Ó©Ñ?лийн заалт УИХ-аар батлагдах шатанд хуулийн Ñ‚Ó©Ñ?лөөÑ? хаÑ?агдÑ?ан. ГÑ?хдÑ?Ñ? жендÑ?рийн Ñ?рх Ñ‚Ñ?гш байдлыг ИЖИЛ Ð?ЖИЛД ИЖИЛ ХЭМЖЭЭÐ?ИЙ ЦÐ?ЛИÐ? ОЛГОДОГ БОДЛОГО Ñ?айжруулахын тулд, хамгийн багаар бодоход, ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ, ЭСВЭЛ ТУСГÐ?ЙЛÐ?Ð? Ñ?мÑ?гтÑ?й ажиллах хүч хаана байгаа, Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд ДЭМЖИХ Ð?РГÐ? ХЭМЖЭЭÐ?ИЙ ХУУЛЬ албан тушаал ахихад юу Ñ?аад болж байгаа, Ñ‚Ñ?д ГÐ?РГÐ?Ж, ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ юунд хамгийн их Ñ?анаа зовж байгаа болон Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ аÑ?уудлуудыг Ñ…Ñ?рхÑ?н шийдвÑ?рлÑ?Ñ… зÑ?Ñ€Ñ?гт анхаарал ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ бодлого нь a) боловÑ?рол Ñ?Ñ?вÑ?л хандуулах шаардлагатай. Мөн жендÑ?рийн ажлын туршлага зÑ?Ñ€Ñ?г хүчин зүйлүүдтÑ?й холбон мÑ?дрÑ?мжтÑ?й бодлого боловÑ?руулах, Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ…, тайлбарлаж болохооргүй, Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн Ñ?нÑ? талаарх ойлголтыг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… үйл цалин хөлÑ? Ñ?лгавартай байгаа нийтлÑ?г байдал; ажиллагаа шаардлагатай. ЖендÑ?рийн Ñ?рх Ñ‚Ñ?гш б) Ñ?дийн заÑ?гийн өндөр Ó©Ñ?өлттÑ?й Ñ?албаруудад байдлыг хангах хуулийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилтÑ?д ЖендÑ?рийн Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн оролцооны хувь бага байгаа ҮндÑ?Ñ?ний Хороо Ñ…Ñ?налт тавина. ШийдвÑ?Ñ€ гаргах болон в) шийдвÑ?Ñ€ гаргах түвшинд Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн түвшинд Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн оролцоог нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ…, төлөөлөл хангалтгүй байгаа, Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд удирдах мөн залуу Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдÑ?д зөвлөх, үлгÑ?Ñ€ жишÑ?Ñ? албан тушаалд хүрÑ?Ñ…Ñ?д чөдөр, тушаа болÑ?он болох хүмүүÑ?ийг бий болгох зорилгын хүрÑ?Ñ?нд аÑ?уудлыг шийдвÑ?рлÑ?Ñ…Ñ?д чиглÑ?гдÑ?Ñ… нь зүйтÑ?й. туÑ?гайлан дÑ?мжих арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний бодлогыг Монгол улÑ? Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн Ñ?рхийн талаарх Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… нь зүйтÑ?й байж болох юм. олон улÑ?ын ихÑ?нх гÑ?Ñ€Ñ?Ñ? конвенцÑ?д нÑ?гдÑ?н орж Бодлогын туÑ?гай аÑ?уудлуудад мөн анхаарал Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й, Ñ?мÑ?гтÑ?й хүмүүÑ?ийг Ñ?лгаварлахгүй байх тавих шаардлагатай. ЖишÑ?Ñ?лбÑ?л, 2008 онооÑ? үүргийг хүлÑ?Ñ?Ñ?Ñ?н бөгөөд 2011 оны 2 дугаар өмнө үйлчилж байÑ?ан хөдөлмөрийн хууль Ñ?ард жендÑ?рийн Ñ?рх Ñ‚Ñ?гш байдлыг хангах тухай тогтоомжийн дагуу, ХавÑ?ралт Ð?-д жагÑ?ааÑ?ан үндÑ?Ñ?ний хуулийг баталÑ?ан. ЭнÑ? хууль нь улÑ? өргөн хүрÑ?Ñ?ний ажлын байранд Ñ?мÑ?гтÑ?й хүн Ñ‚Ó©Ñ€, Ñ?дийн заÑ?аг, гÑ?Ñ€ бүл, боловÑ?ролын хүрÑ?Ñ?н ажиллахыг хориглоÑ?он байÑ?ан нь жендÑ?рийн дÑ?Ñ… Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийг Ñ?лгаварлан гадуурхалтын талаарх Ñ…Ñ?вшмÑ?л ойлголт болон Ñ?мÑ?гтÑ?й хүнд аÑ?уудлыг шийдвÑ?рлÑ?Ñ…Ñ?д чухал үүрÑ?гтÑ?й бөгөөд “тохиромжтойâ€? ажил гÑ?Ñ… мÑ?Ñ‚ Ñ?оёлын Ñ…Ñ?м аливаа төрлийн бÑ?лгийн дарамт шахалтыг Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й хавÑ?ран Монголд өндөр Ó©Ñ?өлттÑ?й Ñ?лгаварлан гадуурхалтын нÑ?г Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€ гÑ?ж байгаа уул уурхай мÑ?Ñ‚ Ñ?дийн заÑ?гийн Ñ?албарт хуульчилÑ?ан. ТуÑ? хууль нь жендÑ?рийн Ñ?лгаварлан ажил мÑ?ргÑ?жлийн Ñ?лгарал өндөр болоход гадуурхалтын Ñ?Ñ?Ñ€Ñ?г төрийн байгууллагуудын нөлөөлÑ?өн. ЭнÑ? байдлыг заÑ?ах, Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?албарт үүрÑ?г хариуцлагыг тодорхой зааж, улÑ?ын Ñ?албарт Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн оролцоог нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… зорилгоор Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… туÑ?гайлан дÑ?мжих бодлогуудыг ЗаÑ?гийн газар туÑ?гайлан дÑ?мжих арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний Ñ?анал болгон, Хүний Ñ?рхийн үндÑ?Ñ?ний комиÑ?Ñ? хууль батлан Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлж болох бөгөөд Өмнөд болон хөдөлмөрийн маргаан таÑ?лах комиÑ?Ñ?оор Ð?фрикт уул уурхайн ажиллах хүчний дор хаÑ?ж дамжуулан өргөдөл гомдол шийдвÑ?рлÑ?Ñ… 10 хувийг Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд Ñ?зÑ?лж байхаар ЗаÑ?гийн механизмыг бий болгоÑ?он. газрааÑ? туÑ?гайлан тогтооÑ?он туршлага байдаг. ЭнÑ? хуулийг Ñ…Ñ?рхÑ?н Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… нь Эрт Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарч болох Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн жендÑ?рийн Ñ?рх Ñ‚Ñ?гш байдлын аÑ?уудлыг бодлого хуулийн заалт нь Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийг хөдөлмөрийн МОÐ?ГОЛ УЛС:ХӨДӨЛМӨРИЙÐ? ЗÐ?Ð¥ ЗЭЭЛ ДЭХ ЖЕÐ?ДЭРИЙÐ? ТЭГШ БУС БÐ?ЙДÐ?Л, БОДЛОГЫÐ? ЗӨВЛӨМЖ 21 зах зÑ?Ñ?лÑ?Ñ?Ñ? шахан гаргах шалтаг болж байж Ñ…Ñ?нах үүргÑ?Ñ? илүү Ñ?айн гүйцÑ?тгÑ?Ñ… үүднÑ?Ñ?Ñ? ЖҮХ болзошгүй бөгөөд Ñ?нÑ? нь Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн нь Ñ?анхүүжилт болон ажиллах хүчÑ?Ñ?Ñ€ бүрÑ?н Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€, Ñ?дуурлын Ñ?мзÑ?г байдалд нөлөөлөх хангагдÑ?ан байх шаардлагатай. талтай. Ð?ҮБХХ болон Сангийн Ñ?амны хамтран хийÑ?Ñ?н Ñ?удалгаагаар 2004 онд Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарÑ?ан Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүдийн 25 хувь хамгийн доод Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ ЭХ, ЭЦЭГТ ЧӨЛӨӨ ОЛГОХ БОЛОÐ? тогтоолгож байÑ?ан бол Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн 84.2 ХҮҮХЭД Ð?СÐ?РГÐ?Ð?Ð?Ы ТÐ?ЛÐ?Ð?РХ хувь ийм Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тогтоолгоÑ?он байна28. Өрхийн БОДЛОГУУДЫГ ХЯÐ?Ð?Ж, ШИÐ?ЭЧЛЭХ амьжиргааны Ñ?удалгаагаар, хот Ñ?уурин газрын ЭмÑ?гтÑ?йчүүдийг ажиллах хүчинд нÑ?гдÑ?н Ñ?мÑ?гтÑ?й Ñ‚Ñ?ргүүнтÑ?й өрхийн 31 хувь Ñ?дуу байхад, орохыг (Ñ?лангуÑ?а цалин хөлÑ?Ñ‚Ñ?й ажилд) дÑ?мжÑ?Ñ?н, хоёр Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?гчтÑ?й, Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й Ñ‚Ñ?ргүүнтÑ?й өрхийн 26 “нөхөн үржихүйâ€?-н жилүүдÑ?д үргÑ?лжлүүлÑ?н хувь нь Ñ?дуу байна. 2009 оны ажиллах хүчний ажиллах, хүүхÑ?д төрүүлÑ?ний дараа хөдөлмөрийн Ñ?удалгаанааÑ? харахад 50-65 наÑ?ны ажилгүй, ажил зах зÑ?Ñ?лд Ñ?ргÑ?н орохыг нь дÑ?мжÑ?Ñ?н бодлогууд хайж байгаа Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн ¾ нь Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт шаардлагатай байна. гарÑ?наар ажилгүй болÑ?он гÑ?жÑ?Ñ? (График 8). Эх, Ñ?цÑ?гт олгох чөлөөтÑ?й холбоотой бодлого Иймд, Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ хууль тогтоомжийг Ñ?ргÑ?Ñ? харах нь ба хүүхдийн мөнгө: Эх, Ñ?цÑ?гт олгож буй чөлөөтÑ?й зүйтÑ?й бөгөөд Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийг шударга буÑ?аар холбоотой одоогийн бодлогыг шинÑ?члÑ?Ñ… нь ажилгүй болгоÑ?он өргөдөл гомдлыг зохих хамгийн Ñ?хний зөв алхам байж болох юм. Ñ‘Ñ?оор шийдвÑ?рлÑ?дÑ?г механизмыг бий болгох Өнөөгийн байдлаар Ñ?хчүүдÑ?д олгодог хүүхÑ?д шаардлагатай. аÑ?рах чөлөө 120 хоног боловч цалингийн зөвхөн 70 хувьтай Ñ‚Ñ?нцдÑ?г. Цаашилбал, Ñ?мÑ?гтÑ?й ажиллах ЖЕÐ?ДЭРИЙÐ? Ò®Ð?ДЭСÐ?ИЙ ХОРОО хүчний бараг 64 хувь нь ажилладаг албан буÑ? БОЛОÐ? ЖЕÐ?ДЭРИЙÐ? ЭРХ ТЭГШ Ñ?албарт хүүхÑ?д аÑ?рах чөлөө Ñ?хчүүдÑ?д олгогддог БÐ?ЙДЛЫÐ? ТÐ?ЛÐ?Ð?РХ БУСÐ?Д ХӨТӨЛБӨР, гÑ?дÑ?г нь Ñ?ргÑ?лзÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й. Одоогийн байдлаар аав БОДЛОГУУДЫÐ? СÐ?Ð?ХҮҮЖИЛТЫГ нарт хүүхÑ?д аÑ?рах цалинтай болон цалингүй Ð?ЭМЭГДҮҮЛЭХ, ОЛОÐ? Ð?ИЙТЭД чөлөөг заÑ?гийн газар баталгаажуулаагүй байна. ТÐ?Ð?ИУЛÐ?Ð¥ 2009 он хүртÑ?л Ñ‚Ó©Ñ€Ó©Ó©Ñ? хүүхдийн мөнгийг (одоо ЖендÑ?рийн ҮндÑ?Ñ?ний Хороо (ЖҮХ) нь 2005 байгаа болон шинÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн хүүхдүүд) харамгүй онд байгуулагдÑ?ан, ерөнхий Ñ?айд ахалдаг, гол олгож байÑ?ан бөгөөд Ñ?нÑ? нь залуу Ñ?хчүүдийг Ñ?албарын Ñ?айдууд болон хувийн Ñ…Ñ?вшил, иргÑ?ний хөдөлмөрийн зах зÑ?Ñ?лÑ?Ñ?Ñ? гарахад баÑ? нөлөөлÑ?өн нийгмийн нÑ?Ñ€ хүнд бүхий 30 гаруй гишүүдтÑ?й. байж болох талтай. ЖҮХ нь шинÑ?Ñ?Ñ€ батлагдÑ?ан жендÑ?рийн Ñ?рх Ñ‚Ñ?гш ХүүхÑ?д аÑ?аргаа ба уÑ?н хатан ажлын цагтай байдлын тухай хуулийн Ñ‚Ó©Ñ?лийг боловÑ?руулÑ?ан холбоотой бодлогууд: Эдийн заÑ?гийн таатай бөгөөд хуулийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилтийг хангах үүрÑ?г бүхий боломжооÑ? хүртÑ?Ñ… Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн хүртÑ?Ñ?мжийг гол байгууллага төдийгүй, 2002 онд батлагдÑ?ан нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… аÑ?уудалд Ñ‚Ñ?дний аÑ?аргаа Ñ?увилгааны ЖендÑ?рийн Ñ‚Ñ?гш байдлыг хангах үндÑ?Ñ?ний болон зах зÑ?Ñ?лийн үүргийг Ñ‚Ñ?нцвÑ?ржүүлÑ?Ñ…Ñ?д хөтөлбөрийг Ñ…Ñ?лÑ?лцÑ?Ñ…, зохицуулах, Ñ…Ñ?налт тавих дÑ?м болдог, боломжийн төлбөртÑ?й, хүртÑ?Ñ?мжтÑ?й чиглÑ?лÑ?Ñ?Ñ€ үйл ажиллагаагаа Ñ?вуулдаг. ГÑ?хдÑ?Ñ? хүүхÑ?д аÑ?рах үйлчилгÑ?Ñ? чухал үүрÑ?гтÑ?йд Ñ?нÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ хороо нь Ð?зийн Хөгжлийн БанкнааÑ? хийÑ?Ñ?н тооцогддог.29 ХүүхÑ?дтÑ?й байх нь Ñ?лангуÑ?а залуу жендÑ?рийн үнÑ?лгÑ?Ñ?нд дурдÑ?анчлан, Ñ?анхүүгийн Ñ?Ñ… Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд болон хот Ñ?уурин газарт амьдарч Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?Ñ€ болон хүний нөөцөөр дутмаг, олон нийтÑ?д буй наÑ?тай Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн (магадгүй Ñ?мÑ?Ñ? төдийлÑ?н танигдаагүй байна. ЖҮХ-ны угааÑ? бага нарын) хөдөлмөрийн зах зÑ?Ñ?л дÑ?Ñ… оролцоонд байÑ?ан Ñ‚Ó©Ñ?өв Ñ?үүлийн жилүүдÑ?д ихÑ?Ñ?Ñ€ хумигдÑ?ан ихÑ?Ñ?Ñ€ нөлөөлж байгаа нь Ñ?нÑ? Ñ?удалгааны хүрÑ?Ñ?нд боловч 2011 онд 2010 оныхооÑ? 6 хувиар Ó©Ñ?ч, 46 хийÑ?Ñ?н дүн шинжилгÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ? харагдаж байна. УÑ?н Ñ?аÑ? төгрөг болÑ?он. ЖендÑ?рийн Ñ‚Ñ?гш байдлыг хатан ажлын цагийн бодлого (Ñ?ургуулийн цагийн хангах зорилтоо Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ…, жендÑ?рийн Ñ?рх хуваарьт тохирÑ?он богино Ñ?Ñ?лж, гÑ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ?Ñ?Ñ? хийж Ñ‚Ñ?гш байдлын тухай шинÑ? хуулийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилтийг болох ажлууд) болон чанар Ñ?айтай, боломжийн 29 ДÑ?лхийн Банк (2012б), “Зүүн Ð?зи болон Ð?омхон далайн бүÑ? 28 Сангийн Ñ?ам болон Ð?ҮБХХ, Ð?ийгмийн хамгааллын талаарх дÑ?Ñ… жендÑ?рийн Ñ‚Ñ?гш байдал: ДÑ?лхийн хөгжлийн тайлангийн Ñ‚Ó©Ñ?вийн зарцуулалтын анализ (Улаанбаатар, 2004), 17-18. хавÑ?ралтâ€? 22 МОÐ?ГОЛ УЛС:ХӨДӨЛМӨРИЙÐ? ЗÐ?Ð¥ ЗЭЭЛ ДЭХ ЖЕÐ?ДЭРИЙÐ? ТЭГШ БУС БÐ?ЙДÐ?Л, БОДЛОГЫÐ? ЗӨВЛӨМЖ төлбөртÑ?й хүүхÑ?д аÑ?рах газруудаар үйлчлүүлÑ?Ñ… Чөлөө олгох болон хүүхÑ?д аÑ?рах бодлогуудыг боломж Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдÑ?д чухал Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й шинÑ?члÑ?хдÑ?Ñ? дизайны онцлогуудыг нÑ?гт нÑ?мбай байгаа ч Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?рийн хүрÑ?лцÑ?Ñ?, хамрах хүрÑ?Ñ? авч үзÑ?Ñ… шаардлагатай. Тухайлбал, хүүхÑ?д Ñ…Ñ?згаарлагдмал байна. ЭхÑ?д олгодог чөлөө албан аÑ?рах чөлөөг шилжүүлÑ?н ашиглаж болох Ñ?Ñ?Ñ?Ñ…, буÑ? Ñ?албарынханд хүрÑ?Ñ… магадлал багатай байна. Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийг хөдөлмөрийн зах зÑ?Ñ?лÑ?Ñ?Ñ? Ñ…Ñ?Ñ‚ ХүүхÑ?д аÑ?аргааны талаарх үндÑ?Ñ?ний бодлогыг удаан гарахыг хөхүүлÑ?н дÑ?мжиж байгаа Ñ?Ñ?Ñ?Ñ… (хөрш Ñ?үүлийн жилүүдÑ?д Ñ…Ñ?наж өөрчилÑ?өн ч Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?рийн орнуудтай харьцуулахад хүүхÑ?д аÑ?рах чөлөөний Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилт Ñ?айнгүй байна. Мөн Ñ?анхүүжилтийн хугацаа Монголд урт байгаа боловч олгодог аÑ?уудал, багшийн Ñ?ургалт болон Ñ?ертификат мөнгөний дүн бага (График 18. Ð?маржÑ?аны чөлөө олгох гÑ?Ñ… мÑ?Ñ‚ шийдвÑ?рлÑ?Ñ… олон аÑ?уудлууд байна Зүүн Ð?зид) байна. Ð?ийгÑ?м дÑ?Ñ… нийтлÑ?г ойлголт, (Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 2-ыг харна уу). ЖишÑ?Ñ? нь, цÑ?цÑ?рлÑ?гийн бүтÑ?ц зохион байгуулалтын хүчин зүйлүүд мөн нÑ?г багшид ноогдох хүүхдийн улÑ?ын дундаж чухал, тухайлбал ихÑ?нх аав нар хүүхÑ?д аÑ?рахдаа 29 байхад нийт хүн амын 60 хувь амьдардаг хойрго байдаг учрааÑ? Ñ?нÑ? аÑ?уудлаар олон нийтийн Улаанбаатарт Ñ?нÑ? тоо 40 байна30. График 19-Ñ‚ Ñ?уртал ухуулгын компанит ажлыг зохион үзүүлÑ?Ñ?нчлÑ?н, нÑ?г цÑ?цÑ?рлÑ?гт ногдох хүүхдийн байгуулж олон нийтийн ойлголтыг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ…, дундаж тоо Улаанбаатарт улÑ?ын дунджааÑ? хавьгүй аав нарт олгох хүүхÑ?д аÑ?рах чөлөөг заавал олгодог өндөр байна. болгох гÑ?Ñ… мÑ?Ñ‚ арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? авч болох юм. 30 Ð?ХБ (2010б) МОÐ?ГОЛ УЛС:ХӨДӨЛМӨРИЙÐ? ЗÐ?Ð¥ ЗЭЭЛ ДЭХ ЖЕÐ?ДЭРИЙÐ? ТЭГШ БУС БÐ?ЙДÐ?Л, БОДЛОГЫÐ? ЗӨВЛӨМЖ 23 Хайрцаг 1. Бага наÑ?ны хүүхÑ?д аÑ?аргааны талаарх бодлого Монгол улÑ? зах зÑ?Ñ?лийн Ñ?иÑ?темд шилжÑ?Ñ?н 1990-Ñ?Ñ?д оны үеÑ?Ñ? улÑ?ын Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? Ñ?анхүүждÑ?г, бага наÑ?ны хүүхдийн аÑ?аргаа, боловÑ?ролын үйлчилгÑ?Ñ? хумигдаж, бага наÑ?ны хүүхдийг (3 хүртÑ?л наÑ?ны) гÑ?Ñ€ бүлийн хүрÑ?Ñ?нд аÑ?рах, 3-ааÑ? дÑ?Ñ?ш наÑ?ны хүүхдийг улÑ?ааÑ? (ихÑ?вчлÑ?н) Ñ?анхүүждÑ?г цÑ?цÑ?рлÑ?гт хүмүүжүүлÑ?Ñ… үндÑ?Ñ?ний бодлого барьÑ?ан нь Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдÑ?д “давхар дарамтâ€? болж байна1. 2008 онд УИХ-Ñ? Сургуулийн өмнөх боловÑ?ролын тухай хуулийг баталÑ?ан бөгөөд үүгÑ?Ñ?Ñ€ хувилбарт Ñ?ургалтын Ñ…Ñ?лбÑ?рүүдийг (хөдөө орон нутгийн хүүхдүүдийн боловÑ?ролын Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ?г хангах аÑ?уудлыг шийдвÑ?рлÑ?хийн тулд тухайлбал, зуны гÑ?Ñ€ цÑ?цÑ?рлÑ?г ажиллуулах) хуульчилÑ?ны зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? бүх хүүхдийг Ñ?ургуулийн өмнөх боловÑ?рол (СӨБ)-ын үйл ажиллагаанд хамруулах шаардлага тавьÑ?ан. Мөн хүүхдийн цÑ?цÑ?рлÑ?гийн хоолны мөнгөний хагаÑ?ыг улÑ?ааÑ? даадаг байÑ?ныг нÑ?мÑ?гдүүлж улÑ?ааÑ? 100 хувь даахаар болгоÑ?он. 2006 онд батлагдÑ?ан “2006- 2015 он хүртÑ?лх БоловÑ?ролын Ñ?албарын маÑ?тер төлөвлөгөө-2 (БСМТ-2)-Ñ‚ хөдөөгийн 2-6 наÑ?ны хүүхдүүдийн 35 хувийг цÑ?цÑ?рлÑ?гт, 64 хувийг хувилбарт Ñ?ургалтанд хамруулах зорилт тавьÑ?ан. Мөн 2008-2009 онооÑ? Ñ?хлÑ?н Монгол улÑ? боловÑ?ролын 11 жилийн тогтолцоонооÑ? 12 жилийн тогтолцоонд шилжиж Ñ?ургуульд орох наÑ? 7 байÑ?ныг 6 болгоÑ?ноор Ñ?лÑ?Ñ?гчдийн тоо 9 хувиар нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ?н. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ бодлогууд Ñ…Ñ?Ñ€ Ñ?айн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжиж байна вÑ?? Ð?ХБ-ны Ñ?үүлд хийÑ?Ñ?н Ñ?удалгаагаар: “2007-2008 оны хичÑ?Ñ?лийн жилийн хувьд, улÑ?ын Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд 768 хүүхдийн цÑ?цÑ?рлÑ?гт (Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?рийн 87% нь улÑ?ын)130,758 хүүхÑ?д хүмүүжиж байна. 2-6 наÑ?ны нийт хүүхдийн дөнгөж 57,1 хувь нь цÑ?цÑ?рлÑ?гт хамрагдаж байгаагийн 43,8 хувь нь улÑ?ын цÑ?цÑ?рлÑ?гт, үлдÑ?Ñ?н 13,3 хувь нь Ñ?ургуулийн өмнөх боловÑ?ролын хувилбарт Ñ?ургалтанд хамрагдÑ?ан байна. БоловÑ?рол, Ñ?оёл, шинжлÑ?Ñ… ухааны Ñ?амны Ñ?удалгаагаар, Ñ?ургуулийн өмнөх боловÑ?ролд хамрагдаагүй 43 хувийн 30 хувь нь шилжин Ñ?уурьшÑ?ан гÑ?Ñ€ бүлийн хүүхдүүд, 13 хувь нь малчдын болон хөдөөгийн хүүхдүүд байнаâ€?. ДÑ?Ñ?рх тайланд дараах Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?дÑ?н аÑ?уудлуудыг гаргаж ирÑ?Ñ?н. Үүнд: -- Ð?үүдлийн цÑ?цÑ?рлÑ?г гÑ?Ñ… мÑ?Ñ‚ хөдөө орон нутагт байгаа Ñ?ургуулийн өмнөх боловÑ?ролын хувилбарт Ñ?ургалтын чанар болон хугацаа богино аÑ?уудал -- Багш нарт Ñ?ертификат олгох болон үйлчилгÑ?Ñ?ний Ñ?тандарт, мөн бүртгÑ?лийн Ñ?тандарт байхгүй, Ñ?ургуулийн өмнөх боловÑ?ролын хувилбарт хөтөлбөрийг зохих түвшинд Ñ…Ñ?рхÑ?н боловÑ?руулах талаарх албан Ñ‘Ñ?ны удирдамж байхгүй -- ХөдөөгөөÑ? хот руу чиглÑ?Ñ?Ñ?н их нүүдÑ?л нь Ñ?анхүүжилт багатай хотын ойролцоох гÑ?Ñ€ хорооллын нийгмийн үйлчилгÑ?Ñ?ний Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ?г Ó©Ñ?гөж Ñ?нÑ? нь улмаар хөдөөд хангалтгүй Ñ?анхүүжилтийг, хотод Ñ…Ñ?Ñ‚ ачааллыг бий болгоÑ?он. Эх Ñ?урвалж: Ð?ХБ (2010b) Сургуулийн өмнөх тогтолцооны тухай http://www.adb.org/documents/supplementary-appendixes/43127/43127-mon-sa-c.pdf 31 31 Ð?ҮБШУСБ (2006). http://unesdoc.unesco.org/images/0014/001471/147198e.pdf 24 МОÐ?ГОЛ УЛС:ХӨДӨЛМӨРИЙÐ? ЗÐ?Ð¥ ЗЭЭЛ ДЭХ ЖЕÐ?ДЭРИЙÐ? ТЭГШ БУС БÐ?ЙДÐ?Л, БОДЛОГЫÐ? ЗӨВЛӨМЖ ХУВИЙÐ? ХЭВШИЛД ЖЕÐ?ДЭРИЙÐ? ЭРХ Хувийн Ñ…Ñ?вшлийнхÑ?нд зориулан шилдÑ?г ТЭГШ БÐ?ЙДЛЫГ Ð¥Ð?Ð?ГÐ?Ð¥ Ñ?анаа, Ñ‚Ñ?ргүүн туршлагын удирдамж зааварчлага Хувийн Ñ…Ñ?вшилд жендÑ?рийн Ñ?рх Ñ‚Ñ?гш боловÑ?руулж гаргах, Ñ?нÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ зааварчлагыг Ñ…Ñ?Ñ€ байдлыг хангах ажлыг заÑ?гийн газрааÑ? дÑ?мжих зÑ?Ñ€Ñ?г мөрдөн, Ñ?Ñ?вÑ?л Ñ?Ñ? мөрдөн ажиллаÑ?наа жилийн нь зүйтÑ?й. ЖендÑ?рийн мÑ?дрÑ?мжтÑ?й бодлогуудыг Ñ?цÑ?ийн тайландаа Ñ…Ñ?влÑ?ж баримтжуулахыг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… нь компаниудад Ñ?мар ашигтай заÑ?гийн газрааÑ? шаардах баÑ? нÑ?г хувилбар (ажиллах хүчний талааÑ?аа) байх талаар Ñ?ургалт байж болох юм. ЭнÑ? нь хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?лтийн Ñ?еминар хийж Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ…, мөн жендÑ?рийн жендÑ?рийн мÑ?дрÑ?мжтÑ?й бодлогыг Ñ…Ñ?Ñ€ Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлж мÑ?дрÑ?мжтÑ?й бодлогыг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ?н компаниудыг байгаагаа тайлагнах байнгын шахалтыг (томоохон үндÑ?Ñ?ний Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд шалгаруулдаг болж болох юм. компаниудын дунд) нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… бөгөөд ажиллах Бага зардлаар амжилттай Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжÑ?Ñ?н жендÑ?рийн хүчний нөөцөд Ñ?айнаар нөлөөлөх учрааÑ? Ñ‚Ñ?дÑ?нд компанит ажлын МекÑ?ик улÑ?ын жишÑ?Ñ?г Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт Ó©Ó©Ñ€Ñ?дөд нь туÑ?тай юм. 3-Ñ‚ оруулав. МОÐ?ГОЛ УЛС:ХӨДӨЛМӨРИЙÐ? ЗÐ?Ð¥ ЗЭЭЛ ДЭХ ЖЕÐ?ДЭРИЙÐ? ТЭГШ БУС БÐ?ЙДÐ?Л, БОДЛОГЫÐ? ЗӨВЛӨМЖ 25 Хайрцаг 2. Ð?жлын байран дахь жендÑ?рийн Ñ?рх Ñ‚Ñ?гш байдлыг Ñ?айжруулах – МекÑ?ик улÑ?ад ЖендÑ?рийн Ñ‚Ñ?гш байдлыг хангах Ñ?ертификатын загвар ЖендÑ?рийн Ñ‚Ñ?гш байдлын загвар (ЖТБЗ) нь МекÑ?ик улÑ?ад Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гждÑ?г Ñ?ертификат олгох үйл ажиллагаа бөгөөд МекÑ?икийн заÑ?гийн газар хийгÑ?Ñ?д жендÑ?рийн Ñ‚Ñ?гш байдлыг дÑ?мжих Ñ?онирхол бүхий хувийн компаниудын түншлÑ?л юм. ТуÑ? хөтөлбөр нь хувийн Ñ…Ñ?вшлийнхний дунд ажлын байран дах жендÑ?рийн алагчлалтай холбоотой аÑ?уудлыг шийдвÑ?рлÑ?Ñ…, бүх нийтÑ?д ашиг туÑ?тай бизнеÑ?ийг дÑ?мжих орчинг Ñ?айжруулах шинÑ?лÑ?г хандлагын жишÑ?Ñ? юм. ЭнÑ? нь 2001-2005 онд Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжÑ?Ñ?н ЖендÑ?рийн Ñ‚Ñ?гш байдлыг хангах Ñ?ургалт, Ñ?анаачлагын зÑ?Ñ?л нÑ?ртÑ?й Ñ‚Ó©Ñ?лийн ЖендÑ?рийн тухай ойлголтыг олон нийтÑ?д таниулах бүрÑ?лдÑ?хүүн Ñ…Ñ?Ñ?гийн хүрÑ?Ñ?нд Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжÑ?Ñ?н бөгөөд олон нийтийн чадавхийг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ…, шинÑ? Ñ?анаачлагыг турших, жендÑ?рийн Ñ‚Ñ?гш байдлын талаарх ойлголтыг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… замаар жендÑ?рийн Ñ‚Ñ?гш буÑ? байдлын аÑ?уудлыг шийдвÑ?рлÑ?Ñ… зорилго тавьÑ?ан. ТөÑ?өл ДÑ?лхийн Банкны 3.03 Ñ?аÑ? долларын Ñ?анхүүжилттÑ?й Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжÑ?Ñ?н. Хувийн компаниуд, төрийн болон төрийн буÑ? байгууллагуудад жендÑ?рийн Ñ‚Ñ?гш байдал Ñ…Ñ?Ñ€ зÑ?Ñ€Ñ?г хангагдаж байгааг Ñ…Ñ?нах зорилгоор бий болгоÑ?он ЖТБЗ нь олон нийтийн ойлголтыг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… чухал бүрÑ?лдÑ?хүүн Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?г, онцгой шинÑ?лÑ?г зүйл байÑ?ан. МекÑ?икийн заÑ?гийн газар ЭмÑ?гтÑ?йчүүдийн үндÑ?Ñ?ний инÑ?титуттÑ?й хамтран, Ñ‚Ó©Ñ€ болон хувийн Ñ…Ñ?вшлийн удирдагчид, Ñ?рдÑ?мтÑ?д болон төрийн буÑ? байгууллагатай Ñ…Ñ?лÑ?лцÑ?н боловÑ?руулÑ?ан ЖТБЗ нь ажилтан шалгаруулж авах, албан тушаал дÑ?вшүүлÑ?Ñ…, Ñ?ургалт болон бÑ?лгийн дарамт гÑ?Ñ?Ñ?н дөрвөн чиглÑ?лийн аÑ?уудлыг хамарÑ?ан. Оролцогч компаниудын зорилго нь Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й, Ñ?мÑ?гтÑ?й хүмүүÑ?ийн аль алинд туÑ?тай, Ñ‚Ñ?гш боломжийг бүрдүүлж, Ñ…Ñ?вшүүлÑ?Ñ… Ñ?вдал юм. Хөтөлбөрт компаниудыг Ñ?айн дурын үндÑ?Ñ?н дÑ?Ñ?Ñ€ оролцуулÑ?ан бөгөөд компаниудааÑ? Ñ?мар нÑ?г төлбөр авдаггүй, мөн тухайлÑ?ан нÑ?г компани Ñ?Ñ?вÑ?л тухайлÑ?ан нÑ?г Ñ?албарт чиглÑ?Ñ?Ñ?н Ñ?тратеги байгаагүй. Эхний шатанд туÑ? хөтөлбөрт оролцохыг уриалÑ?ан зар тарааж, Ñ‚Ó©Ñ?лийн багийн зүгÑ?Ñ?Ñ? бизнеÑ?ийн байгууллагуудад хөтөлбөрийг танилцуулах ажил хийÑ?Ñ?н. Хөтөлбөрт хамрагдах Ñ?онирхол их байÑ?ан. Компаниуд өөрийн давуу болон Ñ?ул талуудыг тодорхойлÑ?ны дараа Ñ?ургалт зохион байгуулж, хүндрÑ?лтÑ?й аÑ?уудлуудаа шийдÑ?Ñ…Ñ?д туÑ?лалцаа үзүүлÑ?Ñ…, шинÑ? Ñ?анаа нÑ?втрүүлÑ?Ñ… үйл ажиллагаанууд хийгдÑ?Ñ?н. Компаниуд Ñ…Ñ?Ñ€ амжилттай байÑ?ныг үнÑ?лÑ?Ñ… ажилд хөндлөнгийн, итгÑ?мжлÑ?гдÑ?Ñ?н дөрвөн компанийг ажиллуулÑ?ан. Компани төлөвлөÑ?өн үйл ажиллагаагаа амжилттай дууÑ?гаад жендÑ?рийн Ñ‚Ñ?гш байдлын тамга авдаг. Тогтвортой байдлыг баталгаажуулахын тулд 3 жилийн турш жил бүр хөндлөнгийн байгууллагааÑ? Ñ…Ñ?налт хийдÑ?г. ЖендÑ?рийн Ñ‚Ñ?гш байдлыг хангах зорилго, арга замаа компаниуд Ó©Ó©Ñ€Ñ?дөө тодорхойлдог тул хөтөлбөрт оролцох нь Ñ‚Ñ?дний хувьд өртөг зардал багатай байÑ?ан. ТөÑ?лөөÑ? Ñ?ургалт зохион байгуулж, Ñ?ертификат авÑ?ан компани туÑ? бүрт 500 ам доллар өгÑ?өн. ОролцÑ?он компаниудын 30 хувь нь Вол-Март, ÐœÑ?нпавер, Крафт, Моторолла зÑ?Ñ€Ñ?г олон улÑ?ын компаниуд байÑ?ан бөгөөд зорилгодоо хүрÑ?Ñ…Ñ?д шаардлагатай арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? авах чадавхитай байÑ?ан. БизнеÑ?ийн нÑ?Ñ€ хүндийн аÑ?уудалд болгоомжтой ханддаг компаниудын хувьд, ЖТБЗ нь компанийхаа дүр төрхийг улам Ñ?айжруулахад туÑ? дÑ?м болÑ?он. ЖТБЗ компаниуд Ñ…Ñ?влÑ?мÑ?л материалууд дÑ?Ñ?Ñ€Ñ?Ñ? Ó©Ó©Ñ€Ñ?дийн тамгыг байрлуулж, жендÑ?рийн Ñ‚Ñ?гш байдлыг хангахын төлөө ажилладаг гÑ?дгÑ?Ñ? харуулдаг. Тухайлбал, жендÑ?рийн алагчлалын аÑ?уудлаар Ð?Ð?У-ын шүүхÑ?д татагтаж байÑ?ан Вол-Март Ñ?нÑ? хөтөлбөрт орж, Ñ?ертификат авч, жендÑ?рийн Ñ‚Ñ?гш байдлын талаарх амлалтаа Ñ…Ñ?рхÑ?н Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?нÑ?Ñ? харуулÑ?ан. 2010 оны байдлаар, 170,000 ажиллагÑ?адтай 42 компани үйл ажиллагаагаа Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлж дууÑ?гаад тамгаа авÑ?ан, жендÑ?рийн Ñ‚Ñ?гш байдлыг Ñ…Ñ?рхÑ?н хангах талаарх Ñ?ургалтад 550 хүн хамрагдÑ?ан байна. Сертификат авÑ?ан компаниудын хүрÑ?Ñ?нд ЖендÑ?рийн хороод болон Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн Ñ?үлжÑ?Ñ?нүүд бий болÑ?он. Удирдлага хоорондын харилцаа Ñ?айжирÑ?ан, илүү Ñ?анаачлагатай ажиллах хүчтÑ?й болÑ?он зÑ?Ñ€Ñ?г ажлын илүү таатай уур амьÑ?гал бий болÑ?он гÑ?ж компаниуд тайлагнаÑ?ан. ИхÑ?нх компаниуд ажилтан авахдаа жендÑ?рийн Ñ‚Ñ?гш байдлыг харгалздаг болÑ?он. Зарим Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд албан тушаал дÑ?вшиж удирдах албан тушаалд очÑ?он. ТуÑ? хөтөлбөрийн амжилт, хөтөлбөрийг үргÑ?лжлүүлÑ?Ñ… хувийн Ñ…Ñ?вшлийн Ñ?онирхол болон МекÑ?икийн Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн бүлгүүд нь ЖТБХЗ-ыг заÑ?гийн газрын байнгын хөтөлбөр болгон Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… Ñ?уурь, гол хүч болÑ?он юм. Эх Ñ?урвалж: ОУСК (2010) ЖендÑ?Ñ€, жижиг бизнеÑ? ба зах зÑ?Ñ?л (GEM). http://www.ifc.org/ifcext/enviro.nsf/attachmentsbytitle/art_gemquicknote_mexico/$FILE/gem+flyer_mexico. pdf 26 МОÐ?ГОЛ УЛС:ХӨДӨЛМӨРИЙÐ? ЗÐ?Ð¥ ЗЭЭЛ ДЭХ ЖЕÐ?ДЭРИЙÐ? ТЭГШ БУС БÐ?ЙДÐ?Л, БОДЛОГЫÐ? ЗӨВЛӨМЖ ЭМЭГТЭЙЧҮҮДИЙÐ? Ð?Ж Ð?ХУЙ ЭРХЛЭХ Ñ?нÑ? талаарх Ñ‚Ñ?дний Ñ?рхийг таниулах чиглÑ?лд олон БОЛОМЖИЙГ СÐ?ЙЖРУУЛÐ?Ð¥ нийтийн компанит ажил өрнүүлÑ?Ñ…, “нийлүүлÑ?лт Монгол улÑ?ын Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й, Ñ?мÑ?гтÑ?й талâ€?-ын аÑ?уудлууд буюу өмч хөрөнгөө иргÑ?д хүмүүÑ?ийн нÑ?лÑ?Ñ?д хувь албан буÑ? Ñ?албарт анх бүртгүүлÑ?Ñ…Ñ?д нь гÑ?Ñ€ бүлийн бүх гишүүдийг ажилладаг. Үүний дотор Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й хүмүүÑ? хувиараа оролцуулж байх талаар төрийн албан хаагчдыг хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?Ñ… хандлагатай байхад Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд Ñ?ургах, тодорхой зааварчлагаар хангах гÑ?Ñ… мÑ?Ñ‚Ñ?Ñ?Ñ€ ихÑ?нхдÑ?Ñ? цалин хөлÑ?гүй хөдөлмөр Ñ?рхÑ?лж шийдвÑ?рлÑ?Ñ… Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й. байна. Ð?лбан буÑ? Ñ?албар дахь Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн ЭмÑ?гтÑ?йчүүдийн аж ахуй Ñ?рхлÑ?Ñ… боломжийг хөдөлмөртÑ?й холбоотой 2 гол аÑ?уудал байна. Ñ?айжруулахад бизнеÑ? Ñ?хлÑ?Ñ… үйл ажиллагааг Ð?Ñ?гдүгÑ?Ñ?рт, албан буÑ? Ñ?албар нь хөдөлмөрийн, хөнгөвчлөх бодлого шаардагдана. БизнеÑ? Ñ?рхлÑ?Ñ… татварын болон буÑ?ад хууль тогтоомжийг Ñ‚Ñ?Ñ€ ерөнхий боломжоор Монгол улÑ? 171 орнооÑ? 86- бүр мөрддөггүй (Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?ртÑ?й холбоотой гарах д, бизнеÑ? Ñ?хлүүлÑ?хийг дÑ?мжих байдлаар 97-д, зардлааÑ? болоод) бөгөөд Ñ?нÑ? нь хүүхÑ?д аÑ?рах барилгын зөвшөөрөл авах тал дÑ?Ñ?Ñ€ 119-д, зÑ?Ñ?л чөлөө, Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ болон жендÑ?рийн алагчлалын олгох аÑ?уудлаар 67-д туÑ? туÑ? жагÑ?Ñ?ан байна. Ñ?Ñ?Ñ€Ñ?г зÑ?Ñ€Ñ?г Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдÑ?д туÑ?тай хууль дүрмүүд БүÑ?ийн буÑ?ад орнуудтай харьцуулахад Ñ?нÑ? нь Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжихгүй байх магадлалтай гÑ?Ñ?Ñ?н үг. харьцангуй муу үзүүлÑ?лтүүд бөгөөд компаниуд Ð?өгөө талааÑ?, албан буÑ? Ñ?албар нь жижиг аж албан буÑ? Ñ?албарт үйл ажиллагаагаа үргÑ?лжлүүлÑ?Ñ… ахуй Ñ?рхлÑ?гчдийн өндөр орлого олох нÑ?г талбар шалтаг болж байна. Монголд бизнеÑ? Ñ?рхлÑ?Ñ… болдог ч Ñ?нÑ? тал дÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүдтÑ?й Ñ…Ñ?цүү, дÑ?Ñ?Ñ€ нь Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд бизнеÑ?ийн Ñ?үлжÑ?Ñ?нд адил түвшинд хүрч чаддггүй. Хувиараа хөдөлмөр орж чадахгүй байх болон Ñ?анхүүгийн нөөцөөÑ? Ñ?рхлÑ?Ñ… боломж Ñ?лангуÑ?а Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн дунд хүртÑ?Ñ… боломж муу байгаа зÑ?Ñ€Ñ?г нь Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдÑ?д Ñ…Ñ?згаарлагдмал байхад нөлөөлдөг Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?дÑ?н бизнеÑ? Ñ?рхлÑ?Ñ…Ñ?д давхар хүндрÑ?л Ò¯Ò¯Ñ?гÑ?ж байна. хүчин зүйл байна. Ð?Ñ?гдүгÑ?Ñ?рт, хувиараа хөдөлмөр ДÑ?лхийн олон орны туршлагууд нÑ?гт нÑ?мбай, Ñ?рхлÑ?Ñ… зÑ?Ñ€Ñ?г үр бүтÑ?Ñ?лтÑ?й боломжуудыг нарийн боловÑ?руулÑ?ан бодлогууд нь (компанийн ашиглахад шаардлагатай хөрөнгийг өмчлөх, бүртгÑ?лийн аÑ?уудлыг амар бөгөөд Ñ…Ñ?мд болгох, захиран зарцуулах Ñ?рх Ñ…Ñ?згаарлагдÑ?ан байдал. татварын хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г компанийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ? ДÑ?Ñ?Ñ€ дурдÑ?анчлан, хувьчлалын үед ихÑ?нх хөрөнгө хамааруулж ноогдуулдаг болох гÑ?м мÑ?Ñ‚) Ñ?дийн өрхийн Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүдийн нÑ?Ñ€ дÑ?Ñ?Ñ€ бүртгÑ?гдÑ?Ñ?н заÑ?аг дахь албан Ñ?албарын Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г нÑ?мÑ?гдүүлж, нь зÑ?Ñ?лийн барьцаа хангах Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн Ó©Ñ?өлтийг хурдаÑ?гадаг болохыг батлан харуулж боломжийг бууруулÑ?ан. СаÑ?хны Ñ?удалгаанааÑ? байна. харахад ч хөрөнгө болон өмчийн Ñ?зÑ?мшил одоо Мөн олон нийтÑ?д таниулах, бичил зÑ?Ñ?лийн болтол Ñ‚Ñ?гш буÑ? Ñ…Ñ?вÑ?Ñ?Ñ€ байна32. Хувиараа бизнеÑ? байгууллагуудыг дÑ?мжих (зохих Ñ‘Ñ?ны Ñ?рх Ñ?рхлÑ?гч Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд Ñ?анхүүжилт олоход Ñ…Ñ?Ñ€ зүй, удирдлагаар хангагдÑ?ан) зÑ?Ñ€Ñ?г бодлогын хүндрÑ?лтÑ?йг тооцох боломжгүй боловч албан буÑ? буÑ?ад ажлуудыг хийж болно. Том Ñ?анхүүгийн Ñ?албарт хувиараа жижиг бизнеÑ? Ñ?рхлÑ?гч Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й, байгууллагууд үйлчилдÑ?ггүй орхиÑ?он Ñ‚Ñ?Ñ€ Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?гт Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн Ñ…Ñ?лж байгаагаар зÑ?Ñ?л авах зÑ?Ñ?л олгоход бичил Ñ?анхүүгийн байгууллага аÑ?уудал амаргүй байна (Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 2-ийг харна уу). чухал үүрÑ?г гүйцÑ?тгÑ?ж чадах бөгөөд Ñ?нÑ? тал дÑ?Ñ?Ñ€ Цаашилбал, Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдÑ?д шаардлагатай ажлын хамгийн алдартай жишÑ?Ñ? бол Бангладеш улÑ?ын туршлага, бизнеÑ?Ñ?Ñ? Ñ?хлÑ?Ñ…Ñ?д нь туÑ? болохуйц Грамин Банк юм. Мөн заÑ?гийн газар иргÑ?ний бизнеÑ?ийн Ñ?үлжÑ?Ñ?нд хамрагдах боломж дутмаг нийгмийн байгууллагуудтай хамтран бизнеÑ?ийн байна. Ñ?үлжÑ?Ñ? бий болгоход туÑ?лалцаа үзүүлж болох ГÑ?Ñ€ бүл болÑ?он Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й, Ñ?мÑ?гтÑ?й хүмүүÑ? өмч юм. БизнеÑ?ийн Ñ?үлжÑ?Ñ? нь харилцаа холбоог хөрөнгөө хамтран бүртгүүлÑ?Ñ… аÑ?уудлын хувьд, Ñ?айжруулахад туÑ?лах, харилцан худалдаа хийх төрийн бодлого юуны өмнө “хÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? талâ€?- үйл ажиллагааг бий болгох, Ñ?анхүүгийн Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?Ñ€ ын аÑ?уудлуудыг, жишÑ?Ñ?лбÑ?л, үндÑ?Ñ?н хөрөнгөө болон зах зÑ?Ñ?лийн мÑ?дÑ?Ñ?ллÑ?Ñ?Ñ€ хангах, нÑ?г үгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд хамтран Ñ?зÑ?мшихийн чухлыг болон Ñ…Ñ?лбÑ?л ганцаардаж байÑ?ан хувиараа жижиг бизнеÑ? Ñ?рхлÑ?гчдÑ?д дÑ?мжлÑ?г үзүүлÑ?Ñ… механизм болох юм. 32 ХаÑ? Банк, Хөдөөгийн Ñ?дуу Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдÑ?д бичил Ñ?анхүүгийн үзүүлÑ?Ñ… нөлөөллийг Ñ…Ñ?мжих, Суурь тайлангийн Ñ‚Ó©Ñ?өл, 2008 оны 7 Ñ?ар МОÐ?ГОЛ УЛС:ХӨДӨЛМӨРИЙÐ? ЗÐ?Ð¥ ЗЭЭЛ ДЭХ ЖЕÐ?ДЭРИЙÐ? ТЭГШ БУС БÐ?ЙДÐ?Л, БОДЛОГЫÐ? ЗӨВЛӨМЖ 27 ГОЛ ДҮГÐ?ЭЛТ ЖендÑ?рийн Ñ?рх Ñ‚Ñ?гш байдлыг хангах тухай үзүүлÑ?Ñ… юм33. хуулийг 2011 онд баталÑ?ан нь Ñ?нÑ? чиглÑ?лд Иймд, Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн хөдөлмөрийн зах хуульгүй байÑ?ан Монгол орны хувьд томоохон зÑ?Ñ?л дÑ?Ñ… оролцооны үр дүнг дÑ?Ñ?шлүүлÑ?Ñ…, ололт бөгөөд Ñ?хийн Ñ?рүүл мÑ?нд, Ñ?Ñ… нÑ?лхÑ?ын Монголд өрнөж буй Ñ?дийн заÑ?гийн өөрчлөлтийн Ñ?ндÑ?гдлийн аÑ?уудлаар ÐœÑ?нганы хөгжлийн үр шимÑ?Ñ?Ñ? (тухайлбал, уул уурхай болон зорилтууд (МХЗ)-ын хүрÑ?Ñ?нд тавьÑ?ан зорилгодоо үйлчилгÑ?Ñ?ний Ñ?албарт хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?Ñ… шинÑ? хүрÑ?Ñ?н амжилтыг нь улам бататгалаа. Монгол боломж) Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й, Ñ?мÑ?гтÑ?й хүмүүÑ? Ñ‚Ñ?гш хүртÑ?Ñ… Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд өөрийн бүÑ? нутгийн Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдÑ?Ñ?Ñ? чиглÑ?лд бодлогын арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? авч Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… төдийгүй, монгол Ñ?рчүүдтÑ?й харьцуулахад шаардлагатай байна. Бодлогын Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?дÑ?н арга хавьгүй илүү боловÑ?ролтой байна. ГÑ?Ñ?Ñ?н Ñ…Ñ?дий ч, Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г Ñ?удалж үзÑ?Ñ… боломжтой юм. Үүнд улÑ?ын Ñ?нÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ бодлогын баримт бичигт Ñ‚Ñ?мдÑ?глÑ?Ñ?Ñ?нчлÑ?н, Ñ?албарт ажиллаж буй Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн хөдөлмөр хөдөлмөрийн зах зÑ?Ñ?л дÑ?Ñ… Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й, Ñ?мÑ?гтÑ?й Ñ?рхлÑ?лтийн үнÑ?лÑ?мж (цалин хөлÑ?, албан тушаал)- хүмүүÑ?ийн оролцоо, Ñ‚Ñ?дний цалин хөлÑ?ний Ñ?лгаа ийг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ…, хүүхÑ?д аÑ?рах чөлөөг илүү Ñ?Ñ?лтÑ?й болон ажил мÑ?ргÑ?жлийн Ñ?лгарал их байна. Мөн болгож Ñ?Ñ…, Ñ?цгийн аль алинд олгох, цÑ?цÑ?рлÑ?г дÑ?Ñ?д түвшний удирдах албан тушаалд болон аж Ñ?Ñ?лийн үйлчилгÑ?Ñ?г Ñ?айжруулах, Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн ахуй Ñ?рхлÑ?Ñ… ажилд Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн төлөөлөл төлөөлөл Ñ?Ñ€Ñ? багатай Ñ?албаруудад, тухайлбал уул Ñ…Ñ?згаарлагдмал байгаа бөгөөд хөдөлмөр Ñ?рхÑ?лж уурхайд Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийг туÑ?гайлан дÑ?мжих арга буй Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүдтÑ?й харьцуулахад Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? зÑ?Ñ€Ñ?г байж болно. Цаашилбал, Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й, гÑ?Ñ€ орны болон аÑ?ран Ñ?увилах үүрÑ?г хариуцлагын Ñ?мÑ?гтÑ?й хүмүүÑ?ийн аль аль нь бизнеÑ? Ñ?хлÑ?Ñ…, дийлÑ?нхийг мөн үүрч байна. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ñ?гш буÑ? Ñ?рхлÑ?н Ñ?вуулах нөхцлийг Ñ?Ñ?лтÑ?й болгох чиглÑ?лд байдал нь хөгжил дÑ?вшил, Ó©Ñ?өлт болон бүтÑ?Ñ?мжид бизнеÑ?ийн хууль тогтоомжийг боловÑ?ронгуй ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н нөлөөтÑ?й байгаад зогÑ?охгүй, үе дамжÑ?ан болгох, бичил Ñ?анхүүгийн байгууллагууд (зохих нийгмийн уршигтай байж болно. ЭнÑ? утгаараа, Ñ‘Ñ?ны Ñ?рх зүй, удирдлагаар хангагдÑ?ан)-ын талаарх Ñ?дийн заÑ?агт Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд бүрÑ?н бөгөөд Ñ‚Ñ?нцүү олон нийтийн ойлголтыг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ…, Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ оролцох Ñ?аад тотгорыг уÑ?тгаж, Ñ?дийн заÑ?гийн байгууллагуудыг дÑ?мжих бодлого шаардагдаж нөөц баÑ?лаг, боломжооÑ? Ñ‚Ñ?нцүү хүртÑ?Ñ… нөхцлийг байна. бүрдүүлж, алагчлалыг уÑ?тгах нь хөдөлмөрийн бүтÑ?Ñ?мжийг болон аж ахуйн нÑ?гжүүдийн Ó©Ñ€Ñ?өлдөх чадварыг нÑ?мÑ?гдүүлж, улÑ? орны Ñ?дийн 33 ДÑ?лхийн Банк, ДÑ?лхийн хөгжлийн тайлан (2012а), “ЖендÑ?рийн заÑ?аг болон гÑ?Ñ€ бүлийн амьдралд таатай нөлөө Ñ?рх Ñ‚Ñ?гш байдал ба хөгжилâ€?-г харна уу. 28 МОÐ?ГОЛ УЛС:ХӨДӨЛМӨРИЙÐ? ЗÐ?Ð¥ ЗЭЭЛ ДЭХ ЖЕÐ?ДЭРИЙÐ? ТЭГШ БУС БÐ?ЙДÐ?Л, БОДЛОГЫÐ? ЗӨВЛӨМЖ Ð?ОМ ЗҮЙ ADB (2010) Country Gender Assessment (forth- ILO (2004), Breaking Through the Glass Ceiling, coming). Update 2004, International Labor Office, Ge- neva. ADB (2010b) Description of the Pre-school Sys- tem http://www.adb.org/documents/supple- Kingdon, G. and John. Knight (2004), ‘Race and mentary-appendixes/43127/43127-mon-sa- the incidence of unemployment in South Af- c.pdf rica’, Review of Development Economics, 8(2), 198-222. ADB (2008), Mongolia: Education Sector ADB Evaluation Study (2008), Asian Develop- Liu, M. and Y. Yin (2010), ‘Human Development ment Bank. in East and Southeast Asian Economies: 1990s-2010’, United Nations Human Devel- Altonji and Blank (1999),’Race and Gender in opment Program, Human Development Re- the Labor Market’, in Handbook of Labor ports Research Paper 2010/17. Economics (eds. Ashenfelter, O. and D. E. Card), Chapter 48, Vol. 3, Part 3, 3123-3259. Nickell, S. (1980), ‘A picture of male unem- ployment in Britain’, Economic Journal, 90 Aslam, M., Kingdon, G. and M. Söderbom (363), 776-794, December. (2008), ‘Is Education a Path to Gender Equality in the Labour Market? Evidence NSO (2008), National Statistical Office Year- from Pakistan’, in Tembon, M. and L. Fort book, Mongolia Statistical Office. (eds.) Educating Girls for the 21st Century: Oaxaca, R. (1973)31 Gender Equality, Empowerment and Eco- nomic Growth, 2008. Washington D.C: The Pastore, F. (2008), ‘School-to-work Transitions World Bank. in Mongolia’, ILO Employment Sector, Em- ployment Sector working paper No. 14. CIA World Factbook, https://www.cia.gov/li- brary/publications/the-world-factbook/ Pastore, F. (2009), ‘The Gender Gap in Early Ca- reer in Mongolia’, The Institute for the Study Emmett, B. (2009), ‘Paying the Price for the Eco- of Labor (IZA), Discussion paper series No. nomic Crisis’, Oxfam International Discus- 4480, October 2009. sion Paper, Oxfam GB. Reva, A. Heltberg, R., Sodnomtseren Altantset- Flintan, F. (2008), ‘Women’s Empowerment in seg and J. Sarantuya (2010) The Impacts of Pastoral Societies’, UNDP 2008. Economic Crisis in Mongolia: Findings from Gutierrez-Romero, R. (2010), ‘The dynamics of Focus Group Discussions, Discussion Draft the informal economy’, CSAE WPS/2010- Robinson, B. and Solongo, A. (2000) The Gen- 07, Department of Economics, University of der Dimension of Economic Transition in Oxford. Mongolia, in The Mongolian Economy: A HDR (2009), Human Development Report, Unit- Manual of Applied Economics for a Country ed Nations, available online http://hdr.undp. in Transition. Editors: F. Nixson, B. Suvd, P. org/en/reports/ Luvsandorj, B. Walters . IFC (2010) Gender Entrepreneurship and Mar- Steiner-Khamsi, G. and Gerelmaa, A. (2008), kets (GEM) http://www.ifc.org/ifcext/ ‘Quality and Equity in the Mongolian Edu- enviro.nsf/attachmentsbytitle/art_gemquic- cation Sector’, Prospects: Quarterly Review knote_mexico/$FILE/gem+flyer_mexico. of Comparative Education, 38 (3), 409-414 pdf Sep 2008. МОÐ?ГОЛ УЛС:ХӨДӨЛМӨРИЙÐ? ЗÐ?Ð¥ ЗЭЭЛ ДЭХ ЖЕÐ?ДЭРИЙÐ? ТЭГШ БУС БÐ?ЙДÐ?Л, БОДЛОГЫÐ? ЗӨВЛӨМЖ 29 TIMSS (2008), TIMSS 2007 International Math- UNESCAP (2007), ‘Gender Equality and Em- ematics Report, TIMSS and PIRLS Interna- powerment: A Statistical Profile of the ES- tional Study Centre, Lynch School of Educa- CAP region’, United Nations Economic and tion, Boston College. Social Commission for Asia and the Pacific. UNICEF (2009), Situation Analysis of Women TIMSS (2008), TIMSS 2007 International Sci- and Children in Mongolia, United Nations ence Report, TIMSS and PIRLS Internation- Children’s Fund, Mongolia. al Study Centre, Lynch School of Education, Boston College. UNDP Asia Pacific Human Development Report (2010), ‘Power, Voice and Rights: A turning point for gender equality in Asia and the Pa- cific’, Macmillan Publishers India Ltd. 30 МОÐ?ГОЛ УЛС:ХӨДӨЛМӨРИЙÐ? ЗÐ?Ð¥ ЗЭЭЛ ДЭХ ЖЕÐ?ДЭРИЙÐ? ТЭГШ БУС БÐ?ЙДÐ?Л, БОДЛОГЫÐ? ЗӨВЛӨМЖ Ð¥Ð?ВСРÐ?ЛТ A: ЭМЭГТЭЙЧҮҮДИЙÐ? Ð?ЖИЛ, МЭРГЭЖЛИЙГ ХЯЗГÐ?Ð?РЛÐ?СÐ?Ð? ХУУЛЬ ТОГТООМЖ, 1999-200834 ЭРҮҮЛ МЭÐ?Д, Ð?ИЙГМИЙÐ? Ð¥Ð?МГÐ?Ð?ЛЛЫÐ? СÐ?ЙДЫÐ? ТУШÐ?Ð?Л 1999 оны 8 Ñ?арын 13 Дугаар A/204 Улаанбаатар хот Монгол УлÑ?ын Хөдөлмөрийн тухай хуулийн 109 дахь Ñ…Ñ?Ñ?гийн 5-Ñ€ бүлÑ?г, 101 дахь Ñ…Ñ?Ñ?гийг үндÑ?Ñ?лÑ?н ТУШÐ?Ð?Ð¥ нь: 1. “ЭмÑ?гтÑ?й хүн ажиллахыг хориглоÑ?он ажил мÑ?ргÑ?жлийн жагÑ?аалтâ€?-ыг ХавÑ?ралт 1, “Ð?аÑ?анд хүрÑ?Ñ?гүй хүн ажиллахыг хориглоÑ?он ажлын байрâ€?-ны жагÑ?аалтыг ХавÑ?ралт 2-Ñ€ шинÑ?члÑ?н баталÑ?угай. 2. Холбогдох байгууллага, аж ахуйн нÑ?гжийн удирдлагад Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ жагÑ?аалтыг мөрдөж ажиллахыг үүрÑ?г болгоÑ?угай СÐ?ЙДЫÐ? ҮҮРЭГ ГҮЙЦЭТГЭГЧ С. СОÐ?ИÐ? Уул • газар доорх бүх төрлийн Ð?гаарын • ниÑ?Ñ?Ñ… онгоцны механик уурхайн ажил, газрын тоÑ? олборлох, Ñ‚Ñ?Ñ?вÑ?Ñ€ • ниÑ?Ñ?Ñ… онгоцны холбоочин олборлох нÑ?Ñ€Ñ?Ñ…, шатдаг хий ашиглах үйлдвÑ?Ñ€ • онгоц болон түүний үйлчилгÑ?Ñ? хийх Ð?рьÑ? • арьÑ? ширний идÑ?Ñ?лÑ?Ñ…, Мод бÑ?лтгÑ?Ñ…, • мод бÑ?лтгÑ?Ñ…, уÑ?аар урÑ?гах бүх ширний натри, хромын шим бÑ?лтгÑ?Ñ… боловÑ?руулах дамжлага үйлдвÑ?Ñ€ зÑ?Ñ€Ñ?г шохойн дамжлагын үйлдвÑ?Ñ€ • гуалин гараар ачиж буулгах бүх ажил, идÑ?Ñ?лÑ?Ñ?н ширийг зөөж хураах • доод агуулахад мод тайрах, Ñ?лгаж хураах • цааÑ?ны үйлдвÑ?рийн хлор найруулах • мод бутлах 34 2008 онд цуцлагдÑ?ан. МОÐ?ГОЛ УЛС:ХӨДӨЛМӨРИЙÐ? ЗÐ?Ð¥ ЗЭЭЛ ДЭХ ЖЕÐ?ДЭРИЙÐ? ТЭГШ БУС БÐ?ЙДÐ?Л, БОДЛОГЫÐ? ЗӨВЛӨМЖ 31 Шилний • шилний амаар үлÑ?Ñ?Ñ… Барилга • Ñ?ндан хоолой угÑ?рах үйлдвÑ?Ñ€ угÑ?ралт • карбид гараар бутлах • худаг малтах • хавтан гараар цутгах, Ñ?вдÑ?ж буулгах • чулуу бутлах • автоклавчин Ð?Ñ?хмÑ?лийн • аналины давÑ?, флюкÑ? Ð?ийгмийн • бохир уÑ?ны шүүр цÑ?вÑ?рлÑ?Ñ… үйлдвÑ?Ñ€ гараар бÑ?лтгÑ?Ñ… үйлчилгÑ?Ñ? • бохир уÑ?ны шугамын • гидрохлорит гар Ñ?антехник ажиллагаагаар бÑ?лтгÑ?Ñ… Ð¥Ñ?влÑ?лийн • Ñ…Ñ?влÑ?лийн Ñ…Ñ?влÑ?гч ТүгÑ?Ñ?мÑ?л • льт чанах үйлдвÑ?Ñ€ ажил, • оффÑ?Ñ?Ñ‚ Ñ…Ñ?влÑ?л, цайр • уулын аврах ажил мÑ?ргÑ?жил зургийг буулгах, хордуулах • шүхÑ?рчин-гал Ñ?өнөөгч • Ñ?Ñ‚Ñ?риотип цутгах • мөнгөн уÑ?тай харьцаж ажиллах • тугалга хайлуулах • мөнгөн уÑ?тай будаг найруулах • Ò¯Ñ?Ñ?г цутгах будах • нÑ?г тал огтолгоо машины • бүх төрлийн уурын зуухны галч машинч • шатах тоÑ?лох материал хадгалдаг цеÑ?терн, танкинд орж цÑ?вÑ?рлÑ?Ñ…, будах, заÑ?варлах гагнах Оёдлын • Ñ?Ñ?гÑ?Ñ… дамжлагын • бензинд Ñ?тил холих үйлдвÑ?рлÑ?л нарийвчлилÑ?ан болон • зуух Ñ?ндан хоолой камер Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?гчилÑ?Ñ?н огтолгооны цÑ?вÑ?рлÑ?Ñ… машинч • туÑ?гай зориулалтын преÑ?Ñ? индүү ажиллуулах Махны • мал, гахай, шувууг мÑ?дрÑ?л • түлш үнÑ? зөөх үйлдвÑ?рлÑ?л алдуулах, цуÑ?алгаа хийх • ширÑ?м металл хайлуулах цувих, • мал нÑ?длах, юүлÑ?Ñ… Ñ?авлах • аммиакан хөргүүртÑ?й • хар тугалга хайлуулах, цутгах зооринд ажиллах Ñ?унгах, цувих, Ñ…Ñ?вÑ?нд цохих, гүйлгÑ?Ñ… • аккумлÑ?тор хийх гагнах, кабелийг тугалгадах 32 МОÐ?ГОЛ УЛС:ХӨДӨЛМӨРИЙÐ? ЗÐ?Ð¥ ЗЭЭЛ ДЭХ ЖЕÐ?ДЭРИЙÐ? ТЭГШ БУС БÐ?ЙДÐ?Л, БОДЛОГЫÐ? ЗӨВЛӨМЖ Төмөр • агон холбогч, найруулагч, • гар ажиллагаагаар хар тугалган замын Ñ?длÑ?л боловÑ?руулах • хоÑ? дугуйн жийрÑ?г, мөөр Ñ‚Ñ?Ñ?вÑ?Ñ€ Ñ?уулгах • хар тугалга хайлуулах, цутгах Ñ?унгах, цувих, Ñ…Ñ?вÑ?нд цохих, • гүүрийн Ñ?леÑ?арь гүйлгÑ?Ñ… • дÑ?Ñ€ мод идÑ?Ñ?лÑ?Ñ…, ачиж • аккумлÑ?тор хийх гагнах, буулгах, Ñ?ндан цÑ?вÑ?рлÑ?Ñ…, кабелийг тугалгадах хөөлгөх, үлдÑ?Ñ?Ñ… • гар ажиллагаагаар хар тугалган • ивүүрчин Ñ?длÑ?л боловÑ?руулах • вагон доогуур орж • хүдрÑ?Ñ?Ñ? хар тугалга, зÑ?Ñ? мөнгө үйлчилгÑ?Ñ? Ñ…Ñ?налт хийх зÑ?Ñ€Ñ?г металл хайлуулах • илчит Ñ‚Ñ?Ñ€Ñ?гний дизель, • шугам хоолой гагнах туÑ?лах тоноглол, түлш цахилгаан мотор заÑ?варлах • лантуучин • хүнд механизмын жолооч • 25тн-ооÑ? дÑ?Ñ?ш хүчÑ?Ñ?Ñ€ металлыг хүйтнÑ?Ñ?Ñ€ Ñ…Ñ?влÑ?Ñ… автоматчин, преÑ?Ñ?чин • хүрд зорох Ñ?уурь машинч, бутлагч • автомашины дугуй жигнÑ?Ñ… • зуухны заÑ?варчин • өндөр даралтын шугам хоолой гагнах заÑ?варлах УÑ?ан Ñ‚Ñ?Ñ?вÑ?Ñ€ • уÑ?ан онгоцны дизельчин • холхивч цутгах • залуурч, уÑ?ан цÑ?Ñ€Ñ?г • химийн аргаар металл өнгөлөх хучих • уÑ?анд шумбах • Ñ?уурийн дизелийн цахилгаан • уÑ?ан онгоцны механик Ñ?танцын машинч, заÑ?варчин • уÑ?ан замын Ñ‚Ñ?мдÑ?г тавих • компреÑ?Ñ?орчин Ð?вто • 2.5тн-ооÑ? дÑ?Ñ?ш даацын • химийн аргаар металл өнгөлөх Ñ‚Ñ?Ñ?вÑ?Ñ€ автомашин, 25-ааÑ? дÑ?Ñ?ш хучих Ñ?уудалтай автомашины жолооч • агуулах резервуар, циÑ?терн дотор заÑ?вар хийх, гагнах МОÐ?ГОЛ УЛС:ХӨДӨЛМӨРИЙÐ? ЗÐ?Ð¥ ЗЭЭЛ ДЭХ ЖЕÐ?ДЭРИЙÐ? ТЭГШ БУС БÐ?ЙДÐ?Л, БОДЛОГЫÐ? ЗӨВЛӨМЖ 33 Ð¥Ð?ВСРÐ?ЛТ Б: ЭРЭГТЭЙ, ЭМЭГТЭЙ ХҮМҮҮСИЙÐ? СТÐ?ТИСТИК Ð?ЭГТГЭЛ (15-65 Ð?Ð?СÐ?Ы), ÐœÐ?ХС 2009 Монголын 15-65 наÑ?ны Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд Бүгд Хөдөө Хот Залуу Ð?хмад Ð?аÑ? 34.5 34.4 34.5 22.1 44.0 Залуучуудын Ñ?злÑ?Ñ… хувь (%) 43.6 43.0 44.0 - - СуралцÑ?ан жил 10.2 8.4 11.4 9.8 10.5 БоловÑ?ролгүй (%) 2.4 5.2 0.7 3.1 1.9 Бага (%) 9.6 19.3 3.5 10.2 9.2 БүрÑ?н буÑ? дунд (%) 21.2 32.0 15.6 25.0 20.0 БүрÑ?н дунд (%) 35.0 26.7 40.4 40.0 31.2 Техник мÑ?ргÑ?жлийн (%) 5.4 4.2 6.1 2.2 7.8 Техникумын (%) 11.7 7.6 14.2 4.6 17.1 ДÑ?Ñ?д ба түүнÑ?Ñ?Ñ? дÑ?Ñ?ш (%) 14.2 5.6 20.0 15.2 13.4 ГÑ?рлÑ?Ñ?Ñ?н (%) 55.8 60.9 52.7 33.1 73.4 Хөдөө амьдрагÑ?дын хувь (%) 38.7 - - 38.1 39.1 15 болон түүнÑ?Ñ?Ñ? доош наÑ?ны 60.5 65.4 57.4 62.7 58.7 хүүхÑ?дтÑ?й өрхөд амьдардаг(%) Ð?жиллаÑ?ан цаг/долоо хоногт 43.5 39.6 47.4 41.6 44.4 Ð?жиллах хүчний оролцооны хувь 59.2 72.6 50.8 44.1 70.9 Цалин авагчдын дунд: 1-Ñ? бага жил ажиллаÑ?ан (%) 7.0 8.0 7.0 15.0 4.0 1-2 жил (%) 13.0 15.0 12.0 28.0 7.0 3-4 жил (%) 15.0 12.0 16.0 28.0 10.0 5-9 жил (%) 21.0 17.0 22.0 22.0 20.0 10 болон түүнÑ?Ñ?Ñ? дÑ?Ñ?ш жил (%) 43.0 46.0 42.0 4.5 58.0 34 МОÐ?ГОЛ УЛС:ХӨДӨЛМӨРИЙÐ? ЗÐ?Ð¥ ЗЭЭЛ ДЭХ ЖЕÐ?ДЭРИЙÐ? ТЭГШ БУС БÐ?ЙДÐ?Л, БОДЛОГЫÐ? ЗӨВЛӨМЖ Монгол улÑ?ын 15-65 наÑ?ны Бүгд Хөдөө Хот Залуу Ð?хмад Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүд Ð?аÑ? 33.8 33.6 33.8 21.9 44.0 Залуучуудын хувь (%) 46.1 46.0 46.4 - - СуралцÑ?ан жил 9.6 7.8 10.8 8.9 10.2 БоловÑ?ролгүй (%) 3.0 5.5 1.2 4.1 2.0 Бага (%) 11.4 22.1 3.8 14.7 8.7 БүрÑ?н буÑ? дунд (%) 26.5 37.0 19.1 30.0 23.7 БүрÑ?н дунд (%) 34.4 22.8 42.6 36.6 32.6 Техник мÑ?ргÑ?жлийн (%) 6.5 4.9 7.6 2.8 9.7 Техникумын (%) 7.5 4.2 9.7 2.6 11.6 ДÑ?Ñ?д ба түүнÑ?Ñ?Ñ? дÑ?Ñ?ш (%) 10.7 3.4 15.9 9.5 11.8 ГÑ?рлÑ?Ñ?Ñ?н (%) 57.4 59.8 55.8 25.0 85.1 Хөдөө амьдрагÑ?дын хувь (%) 41.4 - - 40.9 41.8 15 болон түүнÑ?Ñ?Ñ? доош наÑ?ны 57.3 61.3 54.4 53.8 60.3 хүүхÑ?дтÑ?й өрхөд амьдардаг Ð?жиллаÑ?ан цаг/долоо хоногт 49.9 49.4 50.4 49.1 50.3 Ð?жиллах хүчний оролцооны хувь 69.1 80.8 60.9 53.5 82.5 Цалин авагчдын дунд: 1-Ñ? бага жил ажиллаÑ?ан (%) 8.0 12.0 7.0 13.0 5.0 1-2 жил (%) 15.0 15.0 16.0 31.0 8.0 3-4 жил (%) 17.0 16.0 18.0 27.0 13.0 5-9 жил (%) 21.0 22.0 21.0 20.0 21.0 10 болон түүнÑ?Ñ?Ñ? дÑ?Ñ?ш жил (%) 37.0 32.0 38.0 6.0 51.0 Эх Ñ?урвалж: ÐœÐ?ХС дÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?уурилж тооцÑ?он МОÐ?ГОЛ УЛС:ХӨДӨЛМӨРИЙÐ? ЗÐ?Ð¥ ЗЭЭЛ ДЭХ ЖЕÐ?ДЭРИЙÐ? ТЭГШ БУС БÐ?ЙДÐ?Л, БОДЛОГЫÐ? ЗӨВЛӨМЖ 35 Ð¥Ð?ВСРÐ?ЛТ Ð’: Ð?ЛБÐ?Ð? БОЛОÐ? Ð?ЛБÐ?Ð? БУС Ð?ЖИЛ ДÐ?Ð¥ Ð?ЖИЛЛÐ?Ð¥ ХҮЧÐ?ИЙ ТÐ?РХÐ?ЛТЫÐ? СТÐ?ТИСТИК Ð?ЭГТГЭЛ, ХҮЙС, БҮС Ð?УТÐ?Г, Ð?Ð?СÐ?Ð?Р (15-65 Ð?Ð?СÐ?Ы) Бүгд Бүгд ЭрÑ?гтÑ?й ЭмÑ?гтÑ?й Ð?лбан (Ð?жиллах хүчинд Ñ?злÑ?Ñ… %) 24.0 21.9 25.7 Ð?лбан буÑ? (Ð?жиллах хүчинд Ñ?злÑ?Ñ… %) 66.2 68.3 63.9 ҮүнÑ?Ñ?Ñ?: Хувиараа 47.7 65.8 27.0 Цалингүй 29.8 13.2 48.8 Цалинтай 21.9 20.3 23.7 БуÑ?ад 0.6 0.7 0.5 Хөдөө Ð?лбан 10.5 9.2 12.0 Ð?лбан буÑ? 83.4 84.5 82.2 ҮүнÑ?Ñ?Ñ?: Хувиараа 46.7 71.4 18.8 Цалингүй 44.1 19.9 71.5 Цалинтай 9.0 8.5 9.5 БуÑ?ад 0.2 0.2 0.2 Хот Ð?лбан 35.9 33.8 38.1 Ð?лбан буÑ? 50.3 53.1 47.3 ҮүнÑ?Ñ?Ñ?: Хувиараа 49.3 57.3 39.9 36 МОÐ?ГОЛ УЛС:ХӨДӨЛМӨРИЙÐ? ЗÐ?Ð¥ ЗЭЭЛ ДЭХ ЖЕÐ?ДЭРИЙÐ? ТЭГШ БУС БÐ?ЙДÐ?Л, БОДЛОГЫÐ? ЗӨВЛӨМЖ Цалингүй 7.9 3.3 13.2 Цалинтай 41.6 37.8 46.0 БуÑ?ад 0.2 1.6 0.9 Залуу (30 болон түүнÑ?Ñ?Ñ? доош наÑ?ны ) Ð?лбан 18.0 17.0 19.0 Ð?лбан буÑ? 68.7 70.4 66.6 ҮүнÑ?Ñ?Ñ?: Хувиараа 35.4 50.8 16.0 Цалингүй 42.5 29.2 59.0 Цалинтай 21.8 19.5 24.7 БуÑ?ад 0.3 0.5 0.3 Ð?хмад (30-Ñ? дÑ?Ñ?ш, 65 болон түүнÑ?Ñ?Ñ? доош наÑ?ны ) Ð?лбан 26.8 24.7 29.0 Ð?лбан буÑ? 64.9 67.2 62.5 ҮүнÑ?Ñ?Ñ?: Хувиараа 54.5 74.4 32.6 Цалингүй 22.8 3.9 43.6 Цалинтай 21.9 20.7 23.2 БуÑ?ад 0.8 1.0 0.6 Тайлбар: Ð?жиллах хүчинд ажилгүйчүүд мөн багтдаг тул аль ч баганы албан + албан буÑ? гÑ?Ñ?Ñ?н нийлбÑ?Ñ€ 100 хувьтай Ñ‚Ñ?нцÑ?хгүй (100-Ñ? үлдÑ?ж байгаа Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?г нь ажилгүйчүүдийн хувь); ‘Ð?лбан буÑ?‘ ажил гÑ?дÑ?гт ‘цалингүй’ бүх ажилчид (албан, албан буÑ? Ñ?албарын байгууллагад ажиллаж байгаагааÑ? үл хамаарч), албан буÑ? байгууллагад (5 болон түүнÑ?Ñ?Ñ? цөөн хүн ажиллуулдаг) ажилладаг ‘хувиараа’ ажиллагÑ?ад, албан буÑ? байгууллагын ‘цалинтай’ ажилчид (Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авдаггүй ажилчид), болон ‘буÑ?ад’ (5 болон түүнÑ?Ñ?Ñ? цөөн хүн ажиллуулдаг хоршооны гишүүд болон ажил олгогчид) ажилчдыг оролцуулж тооцов. ХүмүүÑ?ийн мÑ?дүүлÑ?Ñ?н үндÑ?Ñ?н болон нÑ?мÑ?лт “албан буÑ?â€? ажлууд оров. МОÐ?ГОЛ УЛС:ХӨДӨЛМӨРИЙÐ? ЗÐ?Ð¥ ЗЭЭЛ ДЭХ ЖЕÐ?ДЭРИЙÐ? ТЭГШ БУС БÐ?ЙДÐ?Л, БОДЛОГЫÐ? ЗӨВЛӨМЖ 37 38 МОÐ?ГОЛ УЛС:ХӨДӨЛМӨРИЙÐ? ЗÐ?Ð¥ ЗЭЭЛ ДЭХ ЖЕÐ?ДЭРИЙÐ? ТЭГШ БУС БÐ?ЙДÐ?Л, БОДЛОГЫÐ? ЗӨВЛӨМЖ Ð¥Ð?ВСРÐ?ЛТ Г: Ð?ЖИЛ ЭРХЛЭЛТИЙÐ? БÐ?ЙДÐ?ЛД Ð?ӨЛӨӨЛЖ БОЛЗОШГҮЙ ЗÐ?РИМ ҮЗҮҮЛЭЛТ, ХҮЙСЭЭР ЭрÑ?гтÑ?й ЭмÑ?гтÑ?й 1. Ð?жиллах хүчнÑ?Ñ?Ñ? гадуур СуралцÑ?ан жил -0.027 -0.042 (-10.94)*** (-19.06)*** Өрхийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? -0.004 -0.004 (-0.67) (-0.78) 15-ааÑ? доош наÑ?ны хүүхдүүд -0.012 0.023 (-1.12) (2.52)** ГÑ?рлÑ?Ñ?Ñ?н -0.118 0.008 (-5.13)*** (0.40) 2. Ð?жилгүй СуралцÑ?ан жил 0.0003 0.0004 (0.30) (0.42) Өрхийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? 0.004 0.006 (1.27) (2.67)*** 15-ааÑ? доош наÑ?ны хүүхдүүд 0.004 0.003 (0.75) (0.79) ГÑ?рлÑ?Ñ?Ñ?н -0.031 -0.020 (-2.53)** (-2.21)** 3. Цалингүй ажилчид СуралцÑ?ан жил -0.0002 -0.001 (-8.10)*** (-13.71)*** Өрхийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? 0.0001 -0.0004 (2.30)** (-1.89)* 15-ааÑ? доош наÑ?ны хүүхдүүд -0.0001 0.0004 (-1.57) (1.64) ГÑ?рлÑ?Ñ?Ñ?н -0.0002 0.007 МОÐ?ГОЛ УЛС:ХӨДӨЛМӨРИЙÐ? ЗÐ?Ð¥ ЗЭЭЛ ДЭХ ЖЕÐ?ДЭРИЙÐ? ТЭГШ БУС БÐ?ЙДÐ?Л, БОДЛОГЫÐ? ЗӨВЛӨМЖ 39 (-0.85) (7.37)*** 4. Хөдөө аж ахуйн ажилчид СуралцÑ?ан жил -0.022 -0.004 (-14.69)*** (-7.75)*** Өрхийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? -0.012 -0.001 (-3.86)*** (-0.73) 15-ааÑ? доош наÑ?ны хүүхдүүд 0.016 -0.000 (3.87)*** (-0.23) ГÑ?рлÑ?Ñ?Ñ?н 0.021 -0.004371 (2.06)** (-1.09) 5. Ð¥Ð?Ð? буÑ? хувиараа хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?гчид СуралцÑ?ан жил 0.005 0.003 (3.23)*** (2.40)** Өрхийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? 0.005 0.002 (1.22) (0.77) 15-ааÑ? доош наÑ?ны хүүхдүүд -0.001 0.002 (-0.17) (-3.00)*** ГÑ?рлÑ?Ñ?Ñ?н 0.045 0.026 (2.90)*** (2.58)*** 6. Цалинтай ажилчид СуралцÑ?ан жил 0.044 0.044 (22.38)*** (27.42)*** Өрхийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? 0.006 -0.003 (1.12) (-0.69) 15-ааÑ? доош наÑ?ны хүүхдүүд -0.007 -0.012 (-0.77) (-1.79)* ГÑ?рлÑ?Ñ?Ñ?н 0.084 -0.017 (4.50)*** (-1.06) Тайлбар: ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ үр дүн нь олон гишүүнт логарифм дÑ?Ñ?Ñ€ үндÑ?Ñ?лÑ?гдÑ?Ñ?н бөгөөд Ñ‚Ñ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ€ Ñ?нд туÑ?гагдаагүй; Хаалтад робаÑ?Ñ‚ z – Ñ?татиÑ?тик; * гÑ?Ñ?Ñ?н нь 10%-ийн ач холбогдлын түвшин; ** 5%-ийн ач холбогдлын түвшин; *** 1%-ийн ач холбогдлын түвшин болно; Тайлбар хувьÑ?агчид наÑ?, наÑ?ны квадрат, Ñ?уралцÑ?ан жил, өрхийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?, 15 болон түүнÑ?Ñ?Ñ? доош наÑ?ны хүүхдүүд, гÑ?рлÑ?Ñ?Ñ?н гÑ?рлÑ?Ñ?гүй Ñ?Ñ?Ñ?Ñ…, тухайн хүн өрхийн Ñ‚Ñ?ргүүн болох Ñ?Ñ?Ñ?Ñ…, тухайн хүн өрх Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ?н Ñ?мÑ?гтÑ?й мөн Ñ?Ñ?Ñ?Ñ… болон аймгийн-түвшинд тохируулÑ?ан нөлөөллүүд багтÑ?ан. 40 МОÐ?ГОЛ УЛС:ХӨДӨЛМӨРИЙÐ? ЗÐ?Ð¥ ЗЭЭЛ ДЭХ ЖЕÐ?ДЭРИЙÐ? ТЭГШ БУС БÐ?ЙДÐ?Л, БОДЛОГЫÐ? ЗӨВЛӨМЖ Доорх графикууд нь ажиллах хүчнÑ?Ñ?Ñ? гадуур Ñ?рхлÑ?Ñ… болон цалинтай ажил Ñ?рхлÑ?Ñ… зÑ?ргийн аль байх, ажилгүй байх, өрхийн хүрÑ?Ñ?ний цалингүй нÑ?г нь байх магадлалыг урьдчилан тооцдог олон хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?Ñ…, хөдөө аж ахуйн Ñ?албарт гишүүнт логарифмын загвар дÑ?Ñ?Ñ€ үндÑ?Ñ?лÑ?гдÑ?Ñ?н. хувиараа хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?Ñ…, хувиараа хөдөлмөр МОÐ?ГОЛ УЛС:ХӨДӨЛМӨРИЙÐ? ЗÐ?Ð¥ ЗЭЭЛ ДЭХ ЖЕÐ?ДЭРИЙÐ? ТЭГШ БУС БÐ?ЙДÐ?Л, БОДЛОГЫÐ? ЗӨВЛӨМЖ 41 Ð¥Ð?ВСРÐ?ЛТ Д: ЗЭЭЛ Ð?Ð’Ð?Ð¥ БОЛОМЖ ЭрÑ?гтÑ?й ЭмÑ?гтÑ?й Бүгд Ядаж нÑ?г Ð?ийт (ганц бие) (ганц бие) Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й Ñ?мÑ?гтÑ?й (олон (олон Ñ?зÑ?нтÑ?й Ñ?зÑ?нтÑ?й компаниуд) компаниуд) Банкинд данÑ?тай компаний 61% 69% 58% 52% 61% % ГадаадааÑ? Ñ?анхүүжÑ?Ñ?н Ñ…Ó©Ñ€ 82% 68% 70% 67% 73% оруул % %Invest- ment financed internally Банкны зÑ?Ñ?лтÑ?й компаний 58% 58% 49% 56% 57% % ЗÑ?Ñ?лийн дундаж Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? 46.5 40 200 45 49 (Ñ?аÑ? төг) Барьцааны дундаж Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?, 40% 40% 45% 35% 40% зÑ?Ñ?лийн %-Ñ€ Loan 2007 онд зÑ?Ñ?л Ñ…Ò¯Ñ?Ñ?Ñ?н 55% 60% 51% 65% 58% компаний % ЗÑ?Ñ?л татгалзÑ?ан % 26% 13% 13% 33% 22% Ð?удитын тайлантай 82% 76% 89% 79% 80% компаний % Эх Ñ?урвалж: БизнеÑ?ийн Орчин болон Компаниудын Үйл ажиллагааны Судалгаа (БОКҮÐ?С) 2008/09 ДÑ?лхийн Банк. Судалгаанд Монголын аж ахуйн нÑ?гжийн бүртгÑ?лд хамрагдÑ?ан 362 компани оролцÑ?он учрааÑ? албан Ñ?албарын компаниуд болно. 42 МОÐ?ГОЛ УЛС:ХӨДӨЛМӨРИЙÐ? ЗÐ?Ð¥ ЗЭЭЛ ДЭХ ЖЕÐ?ДЭРИЙÐ? ТЭГШ БУС БÐ?ЙДÐ?Л, БОДЛОГЫÐ? ЗӨВЛӨМЖ Ð¥Ð?ВСРÐ?ЛТ Е: ОРОЛЦООÐ?Ы ХУВИЙГ ТÐ?ЙЛБÐ?РЛÐ?Ð¥ ХҮЧИÐ? ЗҮЙЛС Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт (a) Хөдөлмөрийн зах зÑ?Ñ?л дÑ?Ñ… Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн оролцооны өөрчлөлтийн нөлөөлөл Ð?ийт Байршлаар Ð?аÑ?ны ангиллаар (1) (2) (3) Ð?жиллах хүчний Хөдөө Хот Залуу Ð?хмад оролцоо: (15-30 наÑ?) (31-65 наÑ?) СуралцÑ?ан жил 0.022 0.003 0.037 0.014 0.022 (11.94)*** (1.20) (14.41)*** (5.03)*** (10.95)*** Ð?аÑ? 0.126 0.085 0.148 0.270 0.074 (9.06)*** (28.45)*** (15.91)*** (22.51)*** (10.78)*** Ð?аÑ?ны квадрат -0.002 -0.001 -0.002 -0.005 -0.001 (-30.27)*** (-16.90)*** (-24.12)*** (-8.30)*** (-11.23)*** 15-Ñ? доош наÑ?ны -0.013 -0.006 -0.019 0.021 -0.036 хүүхÑ?дтÑ?й өрх (-1.93)* (-0.72) (-2.04)** (2.03)** (-4.78)*** ГÑ?рлÑ?Ñ?Ñ?н 0.044 0.153 -0.030 -0.033 0.061 (2.63)*** (6.18)*** (-1.38) (-1.40) (2.48)** ЭмÑ?гтÑ?й Ñ‚Ñ?ргүүнтÑ?й 0.014 0.028 0.003 0.040 0.004 өрхүүд (0.83) (1.16) (0.14) (1.62) (0.17) Ð?ймгаар тийм тийм тийм тийм тийм тохируулÑ?ан нөлөө Ð?жиглалт 8923 3450 5473 3887 5036 ПÑ?юдо-Р2 0.287 0.259 0.295 0.313 0.214 Хамаарах хувьÑ?агчийн дундач 0.592 0.726 0.508 0.441 0.709 Тайлбар: * гÑ?Ñ?Ñ?н нь 10%-ийн ач холбогдлын түвшин; ** 5%-ийн ач холбогдлын түвшин; *** 1%- ийн ач холбогдлын түвшин; тооцоолÑ?он аргачлал пробит (probit), робаÑ?Ñ‚ z-утгыг харуулÑ?ан; Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?в тухайн хүн хөдөлмөрийн зах зÑ?Ñ?лд оролцож байвал хамаарах хувьÑ?агч = 1, үгүй бол 0; Загвар 1 ‘залуу’ болон ‘хөдөө’ гÑ?Ñ?Ñ?н дамми (dummy) хувьÑ?агчууд оруулÑ?ан, Загвар 2 ‘залуу’ гÑ?Ñ?Ñ?н дамми хувьÑ?агчтай, харин Загвар 3 ‘хөдөө’ гÑ?Ñ?Ñ?н дамми хувьÑ?агч оруулÑ?ан. МОÐ?ГОЛ УЛС:ХӨДӨЛМӨРИЙÐ? ЗÐ?Ð¥ ЗЭЭЛ ДЭХ ЖЕÐ?ДЭРИЙÐ? ТЭГШ БУС БÐ?ЙДÐ?Л, БОДЛОГЫÐ? ЗӨВЛӨМЖ 43 Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт (б) Хөдөлмөрийн зах зÑ?Ñ?л дÑ?Ñ… Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүдийн оролцооны өөрчлөлтийн нөлөөлөл Ð?ийт Байршлаар Ð?аÑ?ны ангиллаар Ð?жиллах хүчний (1) (2) (3) оролцоо: Хөдөө Хот Залуу Ð?хмад (15-30 наÑ?) (31-65 наÑ?) СуралцÑ?ан жил 0.013 -0.003 0.032 0.009 0.011 (7.66)*** (-1.42) (10.99)*** (2.72)*** (6.90)*** Ð?аÑ? 0.119 0.070 0.165 0.330 0.046 (33.13)*** (18.06)*** (27.25)*** (11.48)*** (8.28)*** Ð?аÑ?ны квадрат -0.001 -0.001 -0.002 -0.006 -0.001 (35.40)*** (-18.62)*** (29.41)*** (-8.96)*** (-10.26)*** 15-Ñ? доош наÑ?ны 0.019 0.010 0.026 0.044 0.004 хүүхÑ?дтÑ?й өрх (2.93)*** (1.60) (2.56)*** (3.69)*** (0.66) ГÑ?рлÑ?Ñ?Ñ?н 0.139 0.053 0.182 0.221 0.082 (8.75)*** (2.78)*** (7.91)*** (7.72)*** (4.72)*** ЭмÑ?гтÑ?й -0.034 -0.029 -0.039 -0.022 -0.080 Ñ‚Ñ?ргүүнтÑ?й өрхүүд (-1.84)* (-1.17) (-1.44) (-0.84) (2.48)** Ð?ймгаар Yes yes yes yes yes тохируулÑ?ан нөлөө Ð?жиглалт 8227 3406 4821 3789 4438 ПÑ?юдо-Р2 0.371 0.317 0.390 0.413 0.232 Хамаарах хувьÑ?агчийн дундач 0.691 0.808 0.609 0.535 0.825 Тайлбар: * гÑ?Ñ?Ñ?н нь 10%-ийн ач холбогдлын түвшин; ** 5%-ийн ач холбогдлын түвшин; *** 1%- ийн ач холбогдлын түвшин; тооцоолÑ?он аргачлал пробит (probit), робаÑ?Ñ‚ z-утгыг харуулÑ?ан; Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?в тухайн хүн хөдөлмөрийн зах зÑ?Ñ?лд оролцож байвал хамаарах хувьÑ?агч = 1, үгүй бол 0; Загвар 1 ‘залуу’ болон ‘хөдөө’ гÑ?Ñ?Ñ?н дамми (dummy) хувьÑ?агчууд оруулÑ?ан, Загвар 2 ‘залуу’ гÑ?Ñ?Ñ?н дамми хувьÑ?агчтай, харин Загвар 3 ‘хөдөө’ гÑ?Ñ?Ñ?н дамми хувьÑ?агч оруулÑ?ан. 44 МОÐ?ГОЛ УЛС:ХӨДӨЛМӨРИЙÐ? ЗÐ?Ð¥ ЗЭЭЛ ДЭХ ЖЕÐ?ДЭРИЙÐ? ТЭГШ БУС БÐ?ЙДÐ?Л, БОДЛОГЫÐ? ЗӨВЛӨМЖ Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт (в) ЭрÑ?гтÑ?йчүүд болон Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн оролцооны өөрчлөлтийн нөлөөлөл – БоловÑ?ролын нөлөөлөл ДүүргÑ?Ñ?Ñ?н ЭрÑ?гтÑ?й ЭмÑ?гтÑ?й Ялгаа хир ач боловÑ?ролын холбогдолтой? түвшин: (Суурь: БоловÑ?ролгүй Ñ?Ñ?вÑ?л бага) БүрÑ?н буÑ? дунд -0.064 *** -0.027 *** (-3.06) (-1.13) БүрÑ?н дунд -0.050 ** -0.042 * (2.35) (-1.74) Техник мÑ?ргÑ?жлийн 0.051 * 0.074 ** (1.81) (2.30) Техникумын 0.030 0.096 *** *** (1.09) (3.61) ДÑ?Ñ?д, түүнÑ?Ñ?Ñ? дÑ?Ñ?ш 0.135 *** 0.219 *** *** (7.01) (9.81) Ð?ймгаар тохируулÑ?ан Тийм Тийм нөлөө Ð?жиглалт 8227 8923 ПÑ?юдо-Р2 0.378 0.295 Тайлбар: * гÑ?Ñ?Ñ?н нь 10%-ийн ач холбогдлын түвшин; ** 5%-ийн ач холбогдлын түвшин; *** 1%-ийн ач холбогдлын түвшин; тооцоолÑ?он аргачлал пробит (probit), робаÑ?Ñ‚ z-утгыг харуулÑ?ан; Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?в тухайн хүн хөдөлмөрийн зах зÑ?Ñ?лд оролцож байвал хамаарах хувьÑ?агч = 1, үгүй бол 0; Ñ…Ñ?нах үзүүлÑ?лтүүд: наÑ?, наÑ?ны квадрат, 15-ааÑ? доош наÑ?ны хүүхÑ?д, гÑ?рлÑ?Ñ?Ñ?н, Ñ?мÑ?гтÑ?й Ñ‚Ñ?ргүүнтÑ?й өрх. Ерөнхий тайлбар наÑ?ны хүүхдийн тоо. Хөдөлмөрийн зах зÑ?Ñ?лийн байдалд хүүхдүүд Ñ…Ñ?рхÑ?н нөлөөлдөгийг гаргахдаа БоловÑ?ролын түвшинг дараах байдлаар тухайн өрхөд байгаа Ñ?мÑ?гтÑ?йн өөрийн хүүхдийн тодорхойлÑ?он: БоловÑ?ролгүй (Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?в хүн Ñ?мар ч тоог авч үзÑ?Ñ… нь тохиромжтой байдаг. 2009 оны боловÑ?ролгүй бол дамми хувьÑ?агч 1, үгүй бол 0), ÐœÐ?ХС-нд хүүхдийн Ñ?цÑ?г Ñ?Ñ… Ñ…Ñ?н болохыг үзүүлÑ?Ñ?н бага (Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?в 4 жилийн боловÑ?ролтой бол дамми мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л байхгүй тул дÑ?Ñ?рх үзүүлÑ?лт нь өрхийн хувьÑ?агч 1, үгүй бол 0), бүрÑ?н буÑ? дунд (Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?в 8 динамик өөрчлөлтийг тооцох бидÑ?нд байгаа жилийн боловÑ?ролтой бол дамми хувьÑ?агч 1, үгүй хамгийн боломжит хувьÑ?агч юм. Тогтворжилтыг бол 0), бүрÑ?н дунд (Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?в 10 жилийн боловÑ?ролтой шалгахдаа бид 15-65 наÑ?ны Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн бол дамми хувьÑ?агч 1, үгүй бол 0), техник түүвÑ?рт зөвхөн өрхийн Ñ‚Ñ?ргүүн юмуу Ñ?Ñ?вÑ?л мÑ?ргÑ?жлийн (Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?в 12 жилийн боловÑ?ролтой бол өрхийн Ñ‚Ñ?ргүүний Ñ?хнÑ?Ñ€ Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийг Ñ?онгоÑ?он дамми хувьÑ?агч 1, үгүй бол 0), техникумын (Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?в бөгөөд ингÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€ хүүхдүүд болон биологийн 13 жилийн боловÑ?ролтой бол дамми хувьÑ?агч 1, Ñ?цÑ?г Ñ?хийн хамаарлыг илүү харуулна гÑ?ж үзÑ?Ñ?н. үгүй бол 0), дÑ?Ñ?д болон түүнÑ?Ñ?Ñ? дÑ?Ñ?ш (Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?в 17 Бидний таамаглаж байÑ?анчилан, оролцооны жилийн боловÑ?ролтой бол дамми хувьÑ?агч 1, үгүй магадлалд хүүхдийн үзүүлÑ?Ñ… нөлөөлөл илүү бол 0) өргөн гÑ?дÑ?г нь харагдаж, нөлөөлөл илүү нарийн “15 болон түүнÑ?Ñ?Ñ? доош наÑ?ны хүүхÑ?дâ€? гÑ?Ñ?Ñ?н тодорхойлогдÑ?он. хувьÑ?агч нь өрхөд байгаа 15 болон түүнÑ?Ñ?Ñ? доош МОÐ?ГОЛ УЛС:ХӨДӨЛМӨРИЙÐ? ЗÐ?Ð¥ ЗЭЭЛ ДЭХ ЖЕÐ?ДЭРИЙÐ? ТЭГШ БУС БÐ?ЙДÐ?Л, БОДЛОГЫÐ? ЗӨВЛӨМЖ 45 Ð¥Ð?ВСРÐ?ЛТ Ð?: Ð?ЖИЛГҮЙДЛИЙÐ? ÐœÐ?ГÐ?ДЛÐ?Л, ҮРГЭЛЖЛЭХ ХУГÐ?ЦÐ?Ð? Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт Ñ‘1: “Ð?арийнâ€? болон “өргөнâ€? ажилгүйдÑ?л “Өргөнâ€? тодорхойлолтоор “Ð?арийнâ€? тодорхойлолтоор Ð?аÑ? Эр Эм Эр Эм 15-65 9.8 10.4 7.8 8.6 Залуу (15-30) 12.7 14.5 9.7 11.3 Ð?хмад (31-65) 8.2 8.4 7.0 7.4 БоловÑ?рол Үгүй/Бага 5.7 4.5 3.5 2.6 БүрÑ?н буÑ? дунд/БүрÑ?н дунд 11.5 13.5 9.3 10.6 ДундааÑ? дÑ?Ñ?ш 8.7 8.9 7.6 8.0 Байрлал Хөдөө 6.3 5.8 4.5 4.1 Хот 13.1 14.6 11.2 12.8 БүÑ? Баруун 8.5 8.2 8.2 6.8 Хангай 8.5 8.9 8.3 7.2 Төв 9.5 9.1 7.9 7.6 Зүүн 10.9 9.7 8.0 6.7 Улаанбаатар 11.4 13.7 7.2 11.9 Эх Ñ?урвалж: ÐœÐ?ХС (2009). “Ð?арийнâ€? гÑ?Ñ?Ñ?н тодорхойлолтод одоогоор ажилгүй байгаа боловч өгөгдÑ?өн хугацаанд ажил идÑ?вхитÑ?й хайÑ?ан хүмүүÑ?, â€?өргөнâ€? тодорхойлолтод “нарийн ажилгүйдÑ?лâ€? гÑ?Ñ?Ñ?н дÑ?Ñ?Ñ€ нÑ?мÑ?гдÑ?ж ажиллахыг Ñ…Ò¯Ñ?ч байгаа боловч өгөгдÑ?өн хугацаанд ажил хайгаагүй хүмүүÑ? багтана. Kingdon болон Knight (2004)-г мөн үзнÑ? Ò¯Ò¯. 46 МОÐ?ГОЛ УЛС:ХӨДӨЛМӨРИЙÐ? ЗÐ?Ð¥ ЗЭЭЛ ДЭХ ЖЕÐ?ДЭРИЙÐ? ТЭГШ БУС БÐ?ЙДÐ?Л, БОДЛОГЫÐ? ЗӨВЛӨМЖ Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт Ñ‘2: Ð?жилгүйдлийн магадлал (ажиллах хүчнийг нийтÑ?д нь хамарÑ?ан) Ð?жилгүй Бүгд ЭрÑ?гтÑ?й ЭмÑ?гтÑ?й байх магадлал: Өөрчлөл- РобиÑ?Ñ‚ Өөрчлөл- РобиÑ?Ñ‚ Өөрчлөлт- РобиÑ?Ñ‚ тийн нөлөө z-утга тийн нөлөө z-утга ийн нөлөө z-утга Хувь хүн characteristics Ð?аÑ?*100 0.204 (0.95) 0.310 (1.07) 0.340 (1.05) Ð?аÑ?2*100 -0.003 (-1.13) -0.003 (-0.94) -0.005 (-1.36) ЭрÑ?гтÑ?й -0.004 (-0.73) - - - - Залуу 0.035 (3.02)*** 0.028 (1.76)* 0.044 (2.56)** БоловÑ?рол (Суурь: ДÑ?Ñ?д болон түүнÑ?Ñ?Ñ? дÑ?Ñ?ш) БоловÑ?ролгүй 0.039 (1.69)* 0.019 (0.67) 0.062 (1.62) education Бага -0.029 (-2.66)*** -0.035 (-2.51)** -0.026 (-1.47) БүрÑ?н буÑ? 0.030 (2.74)*** 0.012 (0.85) 0.049 (2.92)*** дунд БүрÑ?н дунд 0.054 (5.76)*** 0.035 (2.72)*** 0.074 (5.49)*** Техник 0.023 (1.64) -0.004 (-0.24) 0.056 (2.37)** мÑ?ргÑ?жлийн анхан Техникумын -0.024 (-2.49)** -0.024 (-1.70)* -0.017 (-1.34) дÑ?Ñ?д БуÑ?ад хувьÑ?агчууд 15-Ñ? доош 0.011 (3.88)*** 0.008 (2.01)** 0.014 (3.72)*** наÑ?ны хүүхдүүд ЭмÑ?гтÑ?й 0.010 (1.17) 0.069 (3.78)*** -0.011 (-0.97) Ñ‚Ñ?ргүүнтÑ?й ГÑ?рлÑ?Ñ?Ñ?н -0.058 (-6.78)*** -0.072 (-5.78)*** -0.056 (-4.36)*** Хөдөө -0.095 (-12.53)*** -0.087 (-8.38)*** -0.104 (-9.66)*** БүÑ? тийм тийм тийм Ð?жиглалт 10967 5686 5281 ПÑ?юдо-Р2 0.072 0.068 0.088 Хамаарах хувьÑ?агчийн 0.101 0.098 0.104 дундач Тайлбар: *10%-ийн ач холбогдлын түвшин; ** 5%-ийн ач холбогдлын түвшин; *** 1%-ийн ач холбогдлын түвшин; тооцооллын арга пробит (probit), робаÑ?Ñ‚ z-утгыг харуулÑ?ан; Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?в хүн өргөн тодорхойлолтоор ажилгүй (ажил хайж болон хайхгүй байгаа) бол хамаарах хувьÑ?агч = 1, үгүй бол 0; ‘залуу’ гÑ?Ñ?Ñ?н дамми хувьÑ?агчийг оруулÑ?ан. МОÐ?ГОЛ УЛС:ХӨДӨЛМӨРИЙÐ? ЗÐ?Ð¥ ЗЭЭЛ ДЭХ ЖЕÐ?ДЭРИЙÐ? ТЭГШ БУС БÐ?ЙДÐ?Л, БОДЛОГЫÐ? ЗӨВЛӨМЖ 47 Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт Ñ‘3: Ð?жилгүйдлийн хугацаа (наÑ?, боловÑ?рол, байршил болон бүÑ?Ñ?Ñ?Ñ€) Ð?жилгүйдлийн Ð?жилгүйдлийн хугацаа, хувиар хугацаа (дундаж Ñ?ар) 1 1-2 3-6 7-11 Ñ?ар 1-2 3 жил, Ñ?арааÑ? жил түүнÑ?Ñ?Ñ? Ñ?ар Ñ?ар бага дÑ?Ñ?ш ЭрÑ?гтÑ?йчүүд Ð?аÑ? 15-30 28.6 2.7 3.9 12.4 8.5 25.2 47.3 31-65 33.5 1.3 3.7 7.7 7.7 19.4 60.2 БоловÑ?рол БоловÑ?ролгүй 39.5 0.0 0.0 6.3 2.1 16.7 75.0 Ñ?Ñ?вÑ?л бага БүрÑ?н буÑ? Ñ?Ñ?вÑ?л 32.4 1.7 4.1 9.1 8.0 19.6 57.6 бүрÑ?н дунд БүрÑ?н дундааÑ? 25.8 3.4 4.1 13.0 10.3 30.1 39.0 дÑ?Ñ?ш Байршил Хөдөө 35.2 2.9 2.3 8.7 5.2 15.1 65.7 Хот 29.5 1.6 4.4 10.4 9.4 25.2 49.1 БүÑ? Баруун 35.3 1.1 3.2 4.3 4.3 23.7 63.4 Хангай 34.7 0.9 4.4 6.1 6.1 19.3 63.2 Төв 31.8 5.3 3.2 16.0 2.1 14.9 58.5 Зүүн 34.0 2.3 9.1 9.1 6.8 6.8 65.9 Улаанбаатар 26.8 1.4 2.8 11.8 13.7 29.3 41.0 Ð?жилгүйдлийн төрөл Хайж байгаа 31.1 1.6 2.5 10.4 9.0 23.3 53.3 48 МОÐ?ГОЛ УЛС:ХӨДӨЛМӨРИЙÐ? ЗÐ?Ð¥ ЗЭЭЛ ДЭХ ЖЕÐ?ДЭРИЙÐ? ТЭГШ БУС БÐ?ЙДÐ?Л, БОДЛОГЫÐ? ЗӨВЛӨМЖ Хайхгүй байгаа 31.8 3.5 8.8 7.9 4.4 17.5 57.9 ЭмÑ?гтÑ?йчүүд Ð?аÑ? 15-30 26.0 3.6 4.4 13.3 10.4 28.1 40.2 31-65 28.6 1.7 3.3 7.0 4.0 23.6 60.5 БоловÑ?рол БоловÑ?ролгүй 42.4 0.0 0.0 7.1 3.6 3.6 85.7 Ñ?Ñ?вÑ?л бага БүрÑ?н буÑ? Ñ?Ñ?вÑ?л 32.0 1.2 2.9 7.9 5.3 28.5 54.3 бүрÑ?н дунд БүрÑ?н дундааÑ? 25.3 5.5 6.1 13.8 10.5 23.8 40.3 дÑ?Ñ?ш Байршил Хөдөө 35.1 1.4 2.8 6.9 5.5 19.3 64.1 Хот 28.7 3.0 4.2 10.9 7.4 27.9 46.7 БүÑ? Баруун 32.6 0.0 2.4 13.1 4.8 22.6 57.1 Хангай 29.8 1.0 5.3 12.4 3.5 28.3 49.6 Төв 34.0 1.2 3.6 11.9 2.4 19.1 61.9 Зүүн 33.6 5.6 8.3 5.6 5.6 11.1 63.9 Улаанбаатар 28.0 4.3 3.0 7.3 11.2 30.0 44.2 Ð?жилгүйдлийн төрөл Хайж байгаа 29.9 2.5 3.8 9.8 7.6 26.6 49.8 Хайхгүй байгаа 32.5 2.9 3.9 9.8 3.9 21.6 57.8 Тайлбар: ÐœÐ?ХС-н (2009) дах ажилгүйдлийн хугацаа нь төрлөөр заагдÑ?ан хувьÑ?агч (1 Ñ?арааÑ? бага, 1-2 Ñ?ар гÑ?Ñ… мÑ?Ñ‚) болно. Сарын хугацааны дундач хувьÑ?агчийг олохдоо бид үргÑ?лжлÑ?Ñ… хувьÑ?агчийг бий болгохын тулд тухайн төрлийн дундаж-цÑ?гүүдийг ашиглаÑ?ан. МОÐ?ГОЛ УЛС:ХӨДӨЛМӨРИЙÐ? ЗÐ?Ð¥ ЗЭЭЛ ДЭХ ЖЕÐ?ДЭРИЙÐ? ТЭГШ БУС БÐ?ЙДÐ?Л, БОДЛОГЫÐ? ЗӨВЛӨМЖ 49 Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт Ñ‘4: Ð?жилгүйдлийн хугацааг тодорхойлогч хүчин зүйлÑ? Ð?жилгүйдлийн Ð?ийт ЭрÑ?гтÑ?й ЭмÑ?гтÑ?й хугацааг КоÑ?Ñ„ РобиÑ?Ñ‚ КоÑ?Ñ„ РобиÑ?Ñ‚ КоÑ?Ñ„ РобиÑ?Ñ‚ тодорхойлогч z-утга z-утга z-утга хүчин зүйлÑ?: Хувь хүний үзүүлÑ?лтүүд Ð?аÑ? 2.066 (4.14)*** 1.478 (2.07)** 2.697 (3.61)*** Ð?аÑ?2 -0.022 (-3.57)*** -0.016 (-1.81)* -0.029 (-3.10)*** ЭрÑ?гтÑ?й 0.306 (0.28) - - - - Залуу 2.594 (1.11) 2.068 (0.59) 3.215 (0.99) БоловÑ?рол БоловÑ?ролгүй 15.139 (4.76)*** 14.461 (3.46)*** 14.210 (2.79)*** Бага 15.995 (6.19)*** 14.473 (4.11)*** 17.653 (4.65)*** БүрÑ?н буÑ? дунд 7.927 (4.03)*** 8.641 (3.08)*** 6.871 (2.48)** БүрÑ?н дунд 7.620 (4.65)*** 7.706 (3.21)*** 7.371 (3.23)*** Техник мÑ?ргÑ?жлийн 8.225 (3.36)*** 10.711 (3.04)*** 5.525 (1.61) Техникумын 0.753 (0.28) -2.125 (-0.51) 2.247 (0.63) Өрхийн хүн амын хувьÑ?агчид ГÑ?рлÑ?Ñ?Ñ?н -3.582 (-2.56)** -3.166 (-1.62) -3.606 (-1.77)* 15-Ñ? доош наÑ?ны 0.999 (2.15)** 1.032 (1.44) 0.897 (1.43) хүүхÑ?д ЭмÑ?гтÑ?й Ñ‚Ñ?ргүүн 0.667 (0.45) -1.579 (-0.67) 1.655 (0.84) өрх Байршил Хөдөө 2.482 (1.75)* 1.409 (0.73) 3.467 (1.63) БүÑ? Баруун 2.482 (1.98)** 4.804 (1.92)* 2.326 (0.92) Хангай 2.458 (1.60) 5.567 (2.51)** -0.231 (-0.11) Төв 2.017 (1.08) 2.470 (0.93) 1.734 (0.64) Зүүн 0.695 (0.27) 1.409 (0.40) 0.265 (0.07) Ð?жиглалт 1107 557 550 R2 0.119 0.112 0.144 Хамаарах хувьÑ?агчийн дундач 30.801 31.238 30.359 Тайлбар: * 10%-ийн ач холбогдлын түвшин; ** 5%-ийн ач холбогдлын түвшин; *** 1%-ийн ач холбогдлын түвшин; тооцооллын арга Ñ?нгийн хамгийн бага квадрат (ХБК), робаÑ?Ñ‚ t-утгыг харуулÑ?ан; хамаараах хувьÑ?агч = ажилгүйдлын хугацаа (Ñ?араар), Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт Ð?5-ын доод талын тодорхойлолтыг харна уу; ‘залуу’ гÑ?Ñ?Ñ?н хувьÑ?агчийг оруулÑ?ан. 50 МОÐ?ГОЛ УЛС:ХӨДӨЛМӨРИЙÐ? ЗÐ?Ð¥ ЗЭЭЛ ДЭХ ЖЕÐ?ДЭРИЙÐ? ТЭГШ БУС БÐ?ЙДÐ?Л, БОДЛОГЫÐ? ЗӨВЛӨМЖ Ð¥Ð?ВСРÐ?ЛТ Ж: ЦÐ?ЛИÐ? ХӨЛСÐ?ИЙ ЯЛГÐ?Ð? Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт ж1: Цалинтай ажилчдын цалингийн цÑ?вÑ?Ñ€ дундач (мÑ?н төг/Ñ?ард) (15-65 наÑ?тай) ЭрÑ?гтÑ?й ЭмÑ?гтÑ?й Ялгаа (Эр-Эм Ð?ийт 235.1 213.8 21.37*** БоловÑ?ролын түвшингÑ?Ñ?Ñ€ БоловÑ?ролгүй 160.8 51.4 109.4 Бага 131.3 118.3 13.0 БүрÑ?н буÑ? дунд 178.6 150.4 28.3*** БүрÑ?н дунд 213.6 176.0 37.6*** Техник мÑ?ргÑ?жлийн 219.1 186.7 32.4*** Техникумын 257.7 223.1 34.7*** ДÑ?Ñ?д болон дÑ?Ñ?ш 290.7 257.5 33.2*** Байршлаар Хот 245.6 219.5 26.1*** Хөдөө 198.9 194.7 4.3 Ð?аÑ?ны ангиллаар Залуу 229.7 208.3 21.4*** Ð?хмад 237.6 215.9 21.7*** БүÑ?Ñ?Ñ?Ñ€ Баруун 191.5 205.1 -13.6* Хангай 230.1 208.8 21.3** Төв 218.9 201.4 17.5** МОÐ?ГОЛ УЛС:ХӨДӨЛМӨРИЙÐ? ЗÐ?Ð¥ ЗЭЭЛ ДЭХ ЖЕÐ?ДЭРИЙÐ? ТЭГШ БУС БÐ?ЙДÐ?Л, БОДЛОГЫÐ? ЗӨВЛӨМЖ 51 Зүүн 212.1 193.6 18.5 Улаанбаатар 254.1 223.7 30.4*** Ð?ж үйлдвÑ?рийн Ñ?албараар Бага 253.4 222.4 31.0* Дунд 236.8 210.0 26.8*** ДÑ?Ñ?д 231.6 214.1 17.5*** ÐœÑ?ргÑ?жлÑ?Ñ?Ñ€ Хуульчид 287.1 265.4 21.7** ÐœÑ?ргÑ?жилтнүүд 286.6 246.4 40.2*** БуÑ?ад мÑ?ргÑ?жилтнүүд 248.6 227.4 21.2*** Ð?лбан хаагчид 197.1 205.6 - 8.5 Худалдаа 195.2 158.7 36.5*** Ð¥Ð?Ð? 133.5 113.3 20.2 Барилга 229.8 199.8 30.0*** Операторчид 220.6 223.3 - 2.7 Энгийн 167.0 145.6 21.4*** Ð?лбан,албан буÑ? байдлаар Ð?лбан буÑ? Ñ?албарын 202.4 185.2 17.2*** цалинтай ажил Ð?лбан Ñ?албарын цалинтай 257.3 231.2 26.3*** ажил Эх Ñ?урвалж: ÐœÐ?ХС (2009) мÑ?дÑ?Ñ?. 52 МОÐ?ГОЛ УЛС:ХӨДӨЛМӨРИЙÐ? ЗÐ?Ð¥ ЗЭЭЛ ДЭХ ЖЕÐ?ДЭРИЙÐ? ТЭГШ БУС БÐ?ЙДÐ?Л, БОДЛОГЫÐ? ЗӨВЛӨМЖ Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт ж2: Цалин ба Ñ?урч боловÑ?орÑ?он жил, байршил, наÑ?, хүйÑ?Ñ?Ñ?Ñ€ (15-65 наÑ?) Ð?ийт Монгол Байршлаар Ð?аÑ?аар Сарын (1) (2) (3) цалингийн Хот Хөдөө Залуу Ð?хмад логарифм: Ð?ийт ЭрÑ?гтÑ?й ЭмÑ?гтÑ?й Ð?ийт ЭрÑ?гтÑ?й ЭмÑ?гтÑ?й Ð?ийт ЭрÑ?гтÑ?й ЭмÑ?гтÑ?й Ð?ийт ЭрÑ?гтÑ?й ЭмÑ?гтÑ?й Ð?ийт ЭрÑ?гтÑ?й ЭмÑ?гтÑ?й Сурч 0.054 0.049 0.058 0.052 0.047 0.057 0.059 0.056 0.064 0.048 0.035 0.064 0.057 0.058 0.056 боловÑ?орÑ?он жил (28.13)*** (17.74)*** (22.44)*** (25.66)*** (15.82)*** (20.77)*** (12.71)*** (8.67)*** (9.08)*** (12.81)*** (7.02)*** (12.86)*** (24.73)*** (17.33)*** (17.51)*** Ð?аÑ? 0.005 -0.007 0.019 0.013 0.004 0.024 -0.027 -0.062 0.005 -0.003 0.026 -0.048 0.002 -0.009 0.014 (0.79) (-0.80) (1.89)* (1.87)* (0.49) (2.12)** (-1.64) (-2.61)*** (0.27) (-0.45) (0.36) (-0.59) (0.24) (-0.63) (0.78) Ð?аÑ?2*100 -0.007 0.005 -0.021 -0.016 -0.007 -0.028 0.003 0.066 0.000 0.059 -0.052 0.116 -0.005 0.007 -0.016 (-0.97) (0.50) (-1.75)* (-2.03)** (-0.68) (-2.08) ** (1.67)* (2.43)** (0.03) (0.53) (-0.36) (0.72) (-0.37) (0.43) (0.76) 1-2 жил 0.131 0.102 0.146 0.135 0.114 0.140 0.105 0.080 0.005 0.099 0.082 0.095 0.180 0.139 -0.000 ажиллаÑ?ан (4.11)*** (2.29)** (3.28)*** (3.71)*** (2.40)** (2.62)*** (1.64) (0.82) (1.79)* (2.62)*** (1.56) (1.81)* (3.23)*** (1.79)* (2.82)*** 3-4 жил 0.168 0.081 0.245 0.187 0.123 0.238 0.088 0.080 0.269 0.122 0.064 0.163 0.208 0.0912 0.331 (5.26)*** (1.79)* (5.58)*** (5.28)*** (2.69)*** (4.58)*** (1.17) (-0.61) (3.07)*** (2.86)*** (1.06) (2.90)*** (4.15)*** (1.33) (4.64)*** 5-9 жил 0.268 0.214 0.308 0.269 0.222 0.238 0.262 0.203 0.319 0.207 0.174 0.224 0.313 0.231 0.389 (8.60)*** (4.86)*** (7.00)*** (7.61)*** (4.76)*** (5.71)*** (4.06)*** (2.16)** (3.68)*** (5.06)*** (2.90)*** (4.10)*** (6.45)*** (3.49)*** (5.60)*** 10 жил, түүнÑ?Ñ?Ñ? 0.354 0.305 0.381 0.345 0.313 0.353 0.374 0.289 0.447 0.274 0.279 0.218 0.393 0.316 0.461 дÑ?Ñ?ш (11.07)*** (6.88)*** (8.46)*** (9.57)*** (6.76)*** (6.58)*** (5.92)*** (3.08)*** (5.25)*** (5.30)*** (3.65)*** (3.22)*** (8.43)*** (4.96)*** (6.88)*** ГÑ?рлÑ?Ñ?Ñ?н 0.014 0.065 -0.017 0.015 0.047 -0.005 0.012 0.113 -0.049 0.048 0.068 0.022 -0.009 0.045 -0.035 (0.99) (2.79)*** (-0.97) (1.00) (2.09)** (-0.24) (0.33) (1.55) (-1.13) (2.03)** (2.00)** (0.68) (-0.50) (1.38) (-1.66)* ЭрÑ?гтÑ?й 0.152 - - 0.162 - - 0.123 - - 0.167 - - 0.148 - - (12.77)*** (12.77)*** (4.03)*** (7.64)*** (10.26)*** Ð? (N) 4114 1973 2141 3173 1530 1643 941 443 498 1219 617 602 2895 1356 1539 Ркв (Rsq) 0.313 0.301 0.328 0.308 0.278 0.326 0.266 0.266 0.307 0.319 0.269 0.402 0.317 0.330 0.309 Хам хувьÑ? дундач 5.31 5.40 5.30 5.37 5.43 5.32 5.18 5.18 5.18 5.31 5.36 5.26 5.33 5.38 5.29 Тайлбар: * 10%-ийн ач холбогдлын түвшин; ** 5%-ийн ач холбогдлын түвшин; *** 1%-ийн ач холбогдлын түвшин; тооцооллын арга Ñ?нгийн хамгийн бага квадрат (ХБК), робаÑ?Ñ‚ t-утгыг харуулÑ?ан; 1-Ñ?Ñ?Ñ? бага жил ажиллаÑ?ан ангиллыг оруулаагүйхаÑ?агдÑ?ан; бүÑ?Ñ?Ñ?Ñ€ тохируулÑ?ан нөлөөлөл болон ‘залуу’ (Загвар 3-Ñ? буÑ?дад), “хөдөөâ€? гÑ?Ñ?Ñ?н (Загвар 2-Ñ? буÑ?дад) дамми хувьÑ?агчуудыг оруулÑ?ан. Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт дÑ?Ñ… “ЭрÑ?гтÑ?йâ€? гÑ?Ñ?Ñ?н жендерийн хувьÑ?агчийн коеффициент нь Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүд Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдÑ?Ñ?Ñ? Ñ…Ñ?дÑ?н хувиар илүү цалин авч буйг илÑ?рхийлнÑ?. Тухайлбал, 1 дүгÑ?Ñ?Ñ€ баганад, коÑ?ффициент 0,152 гÑ?Ñ?Ñ?н нь Ñ?урч боловÑ?орÑ?он жил, наÑ?, ажлын туршлага болон хүн ам зүйн үзүүлÑ?лт зÑ?Ñ€Ñ?г бүх хүчин зүйлÑ?ийг тооцÑ?оны Ñ?цÑ?Ñ?Ñ‚ ижил Ñ‚Ó©Ñ?Ñ‚Ñ?й үзүүлÑ?лттÑ?й Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й ажилчин Ñ?мÑ?гтÑ?й ажилчнааÑ? 15 хувиар илүү цалин авч байгааг харуулж байгана болно. МОÐ?ГОЛ УЛС:ХӨДӨЛМӨРИЙÐ? ЗÐ?Ð¥ ЗЭЭЛ ДЭХ ЖЕÐ?ДЭРИЙÐ? ТЭГШ БУС БÐ?ЙДÐ?Л, БОДЛОГЫÐ? ЗӨВЛӨМЖ 53 Ð¥Ð?ВСРÐ?ЛТ К: “OAXACAâ€?-ГИЙÐ? ЗÐ?ДÐ?РГÐ?Ð? “Oaxacaâ€?-гийн (1973) арга зүй нь цалингийн Ñ?лгааг 2 бүрÑ?лдÑ?хүүн Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?гт задалдаг: 1) хувь хүний үзүүлÑ?лтүүдийн Ñ?лгаагаар “тайлбарлагдах Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?гâ€? болон 2) үлдÑ?Ñ?н, “үл тайлбарлагдах Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?гâ€?, Ñ?нÑ? нь цалин хөлÑ?ний бүтцийн Ñ?лгааг харуулдаг. “fâ€?тооны Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн цалин хөлÑ?ний дундачийг Yf , “mâ€? тооны Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүдийнхийг Ym гÑ?ж үзье. ТÑ?гвÑ?л цалин хөлÑ?ний дундач дараах байдлаар тодорхойлогдоно: Yi = biXi үүнд i=m,f (1) X нь i дундаж үзүүлÑ?лтүүдийн виктор ба bi нь i–гийн тооцоолÑ?он үзүүлÑ?лтийн виктор. “ЭрÑ?гтÑ?йгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?тандартлахâ€? гÑ?дÑ?г нь цалин хөлÑ?ний дундач дах жендÑ?рийн Ñ?лгааг “тайлбарлагдах E бүрÑ?лдÑ?хүүн Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?гâ€? болон “үл тайлбарлагдах D бүрÑ?лдÑ?хүүн Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?гâ€?-Ñ‚ дараах байдлаар хуваахыг Ñ…Ñ?лнÑ?: Цалингийн зөрүү = Ym – Yf Цалингийн зөрүү = bmXm – bfXf Цалингийн зөрүү = {Xm (bm– bf)} + {bf (Xm – Xf)} Цалингийн зөрүү = Үл тайлбарлагдах Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?г + Тайлбарлагдах Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?г (2) {bf (Xm – Xf)} нь тайлбарлагдах бүрÑ?лдÑ?хүүн Ñ…Ñ?Ñ?гийг илÑ?рхийлнÑ?. Ó¨Ó©Ñ€Ó©Ó©Ñ€ Ñ…Ñ?лбÑ?л, Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүдийн (Xm) болон Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн (Xf) дундаж үзүүлÑ?лтүүдийн Ñ?лгаанааÑ? болж гарÑ?ан цалингийн Ñ?лгааны Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?г. Ð¥Ñ?Ñ€Ñ?в дундаж үзүүлÑ?лтүүд адилхан байÑ?ан бол Ñ?нÑ? үзүүлÑ?лт 0 байх байÑ?ан. Ð¥Ñ?Ñ€Ñ?в Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүд Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдÑ?Ñ?Ñ? илүү Ñ?айн үзүүлÑ?лттÑ?й байвал Ñ‚Ñ?Ñ€ нь Ñ?лгааны Ñ?ерÑ?г тал болж тайлбарлагдана. {Xm (bm– bf)} нь үл тайлбарлагдах Ñ…Ñ?Ñ?гийг илÑ?рхийлÑ?Ñ… бөгөөд Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ нь хүйÑ?ийн Ñ?лгаанааÑ? үүдÑ?лтÑ?й, Ó©Ó©Ñ€Ó©Ó©Ñ€ Ñ…Ñ?лбÑ?л, өгөгдÑ?өн үзүүлÑ?лтүүдийн багцын (жишÑ?Ñ?лбÑ?л, Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й) хүрÑ?Ñ?нд хөдөлмөрийн зах зÑ?Ñ?л хүйÑ?Ñ?Ñ?Ñ€ Ñ…Ñ?рхÑ?н Ñ?лгаж байгааг харуулна. 54 МОÐ?ГОЛ УЛС:ХӨДӨЛМӨРИЙÐ? ЗÐ?Ð¥ ЗЭЭЛ ДЭХ ЖЕÐ?ДЭРИЙÐ? ТЭГШ БУС БÐ?ЙДÐ?Л, БОДЛОГЫÐ? ЗӨВЛӨМЖ Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт (a) Сарын цалингийн логарифмын “Oaxacaâ€? задаргаа ЭрÑ?гтÑ?йн дундачаар Ñ?тандартлагдÑ?ан ЭмÑ?гтÑ?йн дундачаар Ñ?тандартлагдÑ?ан Үл Тайлбарлаг Цалингийн хүйÑ?ийн нийт Үл тайлбарлагдах Тайлбарлаг дах Цалингийн хүйÑ?ийн тайлбарлагдах дах (E) Ñ?лгаа (Ñ?арын цалингийн (D) (E) нийт Ñ?лгаа (Ñ?арын (D) логарифм) цалингийн логарифм) ҮндÑ?Ñ?н цалин 0.198 -0.015 0.184 0.202 -0.019 0.184 ҮйлдÑ?л Ð?жил 0.236 0.003 0.239 0.252 -0.013 0.239 мÑ?ргÑ?жлийн болон Ñ?албарын хувьÑ?агчтай Залуу (Ð?жил 0.338 -0.042 0.296 0.337 -0.041 0.296 мÑ?ргÑ?жлийн болон Ñ?албарын хувьÑ?агчтай) Ð?хмад (Ð?жил 0.148 0.042 0.190 0.176 0.014 0.190 мÑ?ргÑ?жлийн болон Ñ?албарын хувьÑ?агчтай) Тайлбар: Тооцоо (а)-г ХавÑ?ралт Й-н Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт (a) Загвар (1)–д үзүүлÑ?Ñ?н үр дүнг үндÑ?Ñ?лÑ?н хийÑ?Ñ?н ; (b), (c) болон (d) багануудыг Ñ?нд туÑ?гагдаагүй үр дүнгүүд дÑ?Ñ?Ñ€ үндÑ?Ñ?лÑ?н гаргаÑ?ан. МОÐ?ГОЛ УЛС:ХӨДӨЛМӨРИЙÐ? ЗÐ?Ð¥ ЗЭЭЛ ДЭХ ЖЕÐ?ДЭРИЙÐ? ТЭГШ БУС БÐ?ЙДÐ?Л, БОДЛОГЫÐ? ЗӨВЛӨМЖ 55 56 МОÐ?ГОЛ УЛС:ХӨДӨЛМӨРИЙÐ? ЗÐ?Ð¥ ЗЭЭЛ ДЭХ ЖЕÐ?ДЭРИЙÐ? ТЭГШ БУС БÐ?ЙДÐ?Л, БОДЛОГЫÐ? ЗӨВЛӨМЖ