czerwiec 2017 Marco Hernandez, Julian Jamison, Ewa Korczyc, Nina Mazar i Roberto Sormani © 2017 International Bank for Reconstruction and Development / The World Bank 1818 H Street NW, Washington DC 20433 Telephone: 202-473-1000; Internet: www.worldbank.org Some rights reserved 1 2 3 4 15 14 13 12 This work is the product of the staff of the World Bank with external contributions. The findings, interpretations, and conclusions expressed in this work do not necessarily reflect the views of The World Bank, its Board of Execu- tive Directors, or the governments they represent. The World Bank does not guarantee the accuracy of the data included in this work. The boundaries, colors, denominations, and other information shown on any map in this work do not imply any judgement on the part of The World Bank concerning the legal status of any territory or the endorsement or acceptance of such boundaries. Nothing herein shall constitute or be considered to be a limitation upon or waiver of the privileges and immuni- ties of The World Bank, all of which are specifically reserved. Rights and Permissions This work is available under the Creative Commons Attribution 3.0 IGO license (CC BY 3.0 IGO) https://creativecommons.org/licenses/by/3.0/igo/. Under the Creative Commons Attribution license, you are free to copy, distribute, transmit, and adapt this work, including for commercial purposes, under the following condi- tions: Translations - If you create a translation of this work, please add the following disclaimer along with the attribu- tion: This translation is an adaptation of an original work by The World Bank and should not be considered an official World Bank translation. The World Bank shall not be liable for any content or error in this translation. Adaptation – If you create an adaptation of this work, please add the following disclaimer along with the attribu- tion: This is an adaptation of an original work by The World Bank. Views and opinions expressed in the adapta- tion are the sole responsibility of the authors of the adaptation and are not endorsed by The World Bank. SPIS TREŚCI 4 Podziękowania 5 Synteza 8 Informacje wstępne 11 Struktura badania 11 Metodologia 12 Randomizacja 14 Grupy badawcze 18 Wyniki 18 Które pisma były najbardziej i najmniej skuteczne jeśli chodzi o poprawę ściągalności podatków od podatników zalegających z płatnością? 20 Czy istniały różnice jeśli chodzi o wpływ przekazów zredagowanych w surowym i łagodnym tonie? 23 Czy różne grupy podatników różnie reagowały na treść poszczególnych pism? 26 Testowanie metody doręczenia 28 Analiza kosztów i korzyści 30 Wnioski 31 Bibliografia 33 Załącznik 1. Zastosowanie ekonomii behawioralnej w komunikacji z podatnikiem w Polsce: wyniki eksperymentu dotyczącego pism do podatników PIT 36 Załącznik 2. Wyniki głównego modelu regresji: statystycznie istotne różnice w odniesieniu do upomnienia standardowego 37 Załącznik 3. Wyniki głównego modelu regresji: statystycznie istotne różnice w odniesieniu do bazowego pisma behawioralnego 38 Załącznik 4. Wpływ poszczególnych typów pism (w porównaniu ze standardowym upomnieniem) na podatników, według wieku podatnika 39 Załącznik 5. Wpływ poszczególnych typów pism (w porównaniu ze standardowym upomnieniem) na podatników, według początkowej kwoty zaległego zobowiązania podatkowego 40 Załącznik 6. Czy data odcięcia danych ma znaczenie? 42 Załącznik 7. Pisma kontrolne i odmiany pism eksperymentalnych 53 Załącznik 8. Przykładowy tytuł wykonawczy nadzorem Arupa Banerji’ego (Country Director), Car- PODZIÊKOWANIA losa Pinerua (Country Manager), Ivailo Izvorski’ego (Lead Economist), Mariny Wes (Country Director), i Lality Moorty (Practice Manager). Autorzy chcieliby podziêkowaæ Anne Brockmeyer, Niniejszy raport zosta³ sporz¹dzony z inicjatywy rz¹du Tasmii Rahman, Emilii Skrok, Varun Gauri oraz uczest- polskiego. Jesteœmy wdziêczni Ministerstwu Finansów, nikom konferencji i seminarium Banku Œwiatowego Izbie Skarbowej w Zielonej Górze, oraz pracownikom za ich pomocne uwagi. izb i urzêdów skarbowych w ca³ej Polsce, którzy aktyw- nie wspierali i realizowali z nami ten projekt. Ustalenia, interpretacje i wnioski przestawione w ni- niejszym dokumencie niekoniecznie odzwierciedlaj¹ Zespó³ autorów raportu sk³ada³ siê z nastêpuj¹cych pogl¹dy Banku Œwiatowego, jego dyrektorów ani te¿ osób: Marco Hernandez, Julian Jamison, Ewa Korczyc, rz¹dów, które reprezentuj¹. Nina Mazar, oraz Roberto Sormani, pracuj¹cych pod 4 ZASTOSOWANIE TECHNIK BEHAWIORALNYCH W CELU POPRAWY ŒCI¥GALNOŒCI PODATKÓW deklaracjê w zakresie podatku dochodowego od osób SYNTEZA fizycznych (PIT) za rok 2015, ale nie op³acili zobo- wi¹zania podatkowego w terminie, czyli do 30 kwiet- nia 2016 r. (czyli s¹ to podatnicy zalegaj¹cy z zap³at¹ podatku). Badanie przeprowadzono w okresie od maja do sierpnia 2016 r. na próbie 149,925 podatników indy- Zwiêkszanie dochodów podatkowych jest priorytetem widualnych.1 dla polskiego rz¹du, ale nie jest to ³atwe zadanie. W celu jego realizacji mo¿na zastosowaæ ró¿norodne Badanie mia³o dwa cele: (1) zbadanie skutecznoœci instrumenty. Œrodki tradycyjne s³u¿¹ce zwiêkszaniu poszczególnych komunikatów behawioralnych dla dochodów bud¿etowych to miêdzy innymi zmiany œci¹galnoœci podatku dochodowego od osób fizycznych, w prawie podatkowym i reformy administracji podat- oraz (2) zbadanie, czy sposób dostarczenia pisma kowej. Ich zastosowanie mo¿e mieæ znacz¹cy wp³yw (list zwyk³y lub polecony) ma wp³yw na œci¹galnoœæ na wielkoœæ osi¹ganych dochodów, ale œrodki te podatku. Podatnicy zostali losowo podzieleni na grupy czêsto wi¹¿¹ siê z trudnoœciami natury politycznej i czêœæ z nich otrzyma³a standardowe pismo z upom- przy ich projektowaniu i negocjowaniu, a ich wdro- nieniem, stosowane przez polskie Urzêdy Skarbowe ¿enie mo¿e te¿ zaj¹æ du¿o czasu. Dzia³ania o charak- (tzw. upomnienie), a pozostali jedno z dziewiêciu pism terze behawioralnym, które wykorzystuj¹ istniej¹ce zmodyfikowanych zgodnie z zasadami ekonomii beha- w administracji podatkowej mechanizmy i procesy wioralnej. Ryc. 1 przedstawia podsumowanie modelu mog¹ u³atwiæ realizacjê celu stosunkowo szybko eksperymentu. Wœród dziewiêciu zmodyfikowanych i w sposób efektywny kosztowo. Takie dzia³ania po- pism, jedno by³o standardowym pismem behawio- winny byæ postrzegane jako dodatkowe narzêdzia ralnym, jasnym, zwiêz³ym i sformu³owanym zgodnie w zestawie dostêpnych œrodków wspieraj¹cych po- z wieloma spoœród najlepszych praktyk opisanych prawê œci¹galnoœci zobowi¹zañ, w ten sposób uzu- w literaturze dotycz¹cej p³atnoœci podatków. Pozosta³e pe³niaj¹c, a nie zastêpuj¹c, tradycyjne mechanizmy osiem pism by³o identyczne z pierwszym, za wyj¹tkiem polityki i administracji podatkowej. Dzia³ania beha- do³¹czonego do tekstu komunikatu perswazyjnego, wioralne mog¹ równie¿ pomóc administracji podat- maj¹cego na celu sk³onienie odbiorców do podjêcia kowej w bardziej precyzyjnym dostosowaniu strategii dzia³añ. Komunikaty oparte by³y na koncepcjach eko- komunikacji do zachowañ podatników. W³adze pols- nomicznych, moralnych, dumy osobistej, wizerunku kie podjê³y wspó³pracê z Bankiem Œwiatowym aby i wzajemnoœci. Ryc. 2 przestawia g³ówne wyniki ekspe- zobaczyæ, czy wprowadzenie drobnych zmian mog³oby rymentu, tj. ranking pism behawioralnych w oparciu wp³yn¹æ na poprawê przestrzegania obowi¹zków po- o uzyskane wskaŸniki œci¹galnoœci oraz kwoty wnoszo- datkowych przez podatników. nych p³atnoœci. W niniejszym dokumencie podsumowano wyniki ran- W celu sprawdzenia, czy wysy³ka pisma listem domizowanego badania (randomized controlled trial, zwyk³ym lub poleconym ma wp³yw na wyniki, wy³onio- RCT) w ramach którego do podatników wysy³ano pisma no dodatkow¹ grupê podatników, którzy otrzymali z przypomnieniem o koniecznoœci uiszczenia zaleg³ego dotychczas stosowane pismo z upomnieniem wys³ane podatku. Odbiorcy pisma to podatnicy, którzy z³o¿yli listem poleconym. 1 Niniejsze badanie oparte jest na wnioskach z eksperymentu pilotowego, przeprowadzonego w roku 2015, kiedy to Bank Œwiatowy i Behavioural Insights Team z Wielkiej Brytanii wspiera³y w³adze polskie w zakresie projektowania i przeprowadzenia w dwóch województwach, lubuskim i wielkopolskim, badania w ramach którego porównywano wyniki wys³ania pisma behawioralnego (jednego typu) z wynikami wysy³ki standardowego upomnienia. WYNIKI BADAÑ EMPIRYCZNYCH PRZEPROWADZONYCH W POLSCE 5 Ryc. 1. Wielkoœæ próby i przydzia³ do grup badawczych ród³o: Autorzy w oparciu o dane dostarczone przez Ministerstwo Finansów. Ryc. 2. G³ówne wyniki WskaŸniki œci¹galnoœci uzyskane dziêki Kwoty wniesionych p³atnoœci w z³otych poszczególnym pismom ród³o: Dane Ministerstwa Finansów. Uwaga: S³upki b³êdu wskazuj¹ na 95% przedzia³y ufnoœci. Gwiazdki oznaczaj¹ istotn¹ ró¿nicê w porównaniu z grup¹ kontroln¹ (odbiorcy standardowego upomnienia) – *=0,1, **=0,05, ***=0,01; krzy¿yki oznaczaj¹ istotn¹ ró¿nicê w porównaniu z bazowym pismem behawioralnym – †= 0,1., ‡=0,05, ‡‡=0,01. Z eksperymentu wynika piêæ g³ównych wniosków: Pismo behawioralne, które da³o najlepsze wyniki, zawiera³o przekaz ostrzegaj¹cy i przedstawia³o brak Wniosek 1: Pisma behawioralne zap³aty nie jako przeoczenie, ale jako œwiadomy i ce- s¹ znacz¹co bardziej skuteczne lowy wybór. Wys³anie tego pisma przynios³o skutek w kwestii poprawy œci¹galnoœci podatków w postaci wzrostu œci¹galnoœci podatków o 8,4 punk- ni¿ standardowe upomnienie tów procentowych (p.p.) w porównaniu ze standar- dowym upomnieniem – to oznacza wzrost liczby p³a- Pisma behawioralne prowadzi³y do osi¹gniêcia znacz- c¹cych podatników o 20,8 proc. Najmniej skuteczne nie wy¿szego odsetka osób reguluj¹cych nale¿noœci pismo behawioralne odwo³ywa³o siê do dobra publicz- podatkowe i wy¿szych wp³aconych kwot. Spoœród nego, wskazuj¹c, w jaki sposób uchylanie siê od za- podatników, którzy otrzymali standardowe upomnie- p³aty podatku wp³ywa na finansowanie przedszkoli, nie, 40,2 proc. zap³aci³o nale¿noœæ. Spoœród podatni- szkó³, dróg i œrodków bezpieczeñstwa. Mimo, ¿e by³o ków, którzy otrzymali pismo behawioralne, zap³aci³o to najmniej skuteczne z pism behawioralnych, i tak 42,9 do 48,6 proc. wykazywa³o znaczn¹ – o 6,7 proc. – poprawê œci¹gal- 6 ZASTOSOWANIE TECHNIK BEHAWIORALNYCH W CELU POPRAWY ŒCI¥GALNOŒCI PODATKÓW noœci podatków w porównaniu ze standardowym szeniu œci¹galnoœci podatków wœród osób w wieku upomnieniem. WskaŸnik œci¹galnoœci wœród osób, 20–29 lat, ale mia³ negatywne skutki w przypadku które otrzyma³y bazowe pismo behawioralne wynosi³ podatników w wieku 50–64 lat. Z uwagi na charakter 46,3 proc. – o 6,1 p.p. wiêcej ni¿ w przypadku osób, dóbr publicznych wymienionych w piœmie behawio- które otrzyma³y standardowe upomnienie. Oznacza to ralnym (przedszkola, szko³y, drogi i bezpieczeñstwo) wzrost liczby podatników, którzy uregulowali nale¿- istnieje mo¿liwoœæ, ¿e m³odzi ludzie zareagowali pozy- noœæ, o 15,2 proc. Podobnie, wszystkie pisma beha- tywnie, poniewa¿ istnieje wiêksze ni¿ w przypadku wioralne skutkowa³y wiêksz¹ œredni¹ œci¹galnoœci osób starszych prawdopodobieñstwo, ¿e skorzystaj¹ podatku dochodowego od osób fizycznych ni¿ œred- z tych dóbr; przypomnienie o dobru publicznym jest nia dla grupy kontrolnej. Podobnie jak w przypadku dla nich zatem silniejsz¹ motywacj¹ do zap³aty. wskaŸnika œci¹galnoœci, pismo, zawieraj¹ce po³¹cze- Jeœli zaobserwowane zró¿nicowanie reakcji faktycz- nie przekazu o przeoczeniu i przekazu ostrzegaj¹cego nie wynika z rodzaju dóbr publicznych wspomnianych by³o najbardziej skuteczne jeœli chodzi o mobilizo- w piœmie, mo¿na by uzyskaæ lepsze wyniki œci¹galno- wanie wy¿szych kwot. Œrednia wp³acona kwota œci poprzez dostosowanie typów dóbr publicznych w przeliczeniu na jedno pismo by³a o 347 z³ wy¿sza ni¿ wspomnianych w piœmie do wieku odbiorców. Podob- w przypadku standardowego upomnienia wys³anego nie, pisma oparte na koncepcji dobra publicznego listem zwyk³ym. s¹ bardziej skuteczne na obszarach wiejskich, praw- dopodobnie z uwagi na bardziej bezpoœredni zwi¹zek Wniosek 2: Przekaz zredagowany z rezultatami tego rodzaju wydatków i ich znaczeniem w surowym tonie jest skuteczniejszy dla spo³ecznoœci lokalnej. ni¿ przekaz w ³agodnym tonie Wniosek 4: Wysy³ka pism listem zwyk³ym Podatnicy reagowali w wiêkszym stopniu na przekaz (tañsza opcja) okaza³a siê zredagowany w ostrym, surowym tonie ni¿ na ton równie efektywna jak wysy³ka ³agodniejszy. W niniejszym raporcie, przekazy w suro- listem poleconym wym tonie to przekazy ostrzegaj¹ce, podkreœlaj¹ce sankcje za niespe³nienie obowi¹zku zap³aty lub przed- Analiza wyników testu metody dorêczenia nie wy- stawiaj¹ce brak zap³aty jako œwiadomy i celowy wybór. kaza³a znacz¹cych statystycznie ró¿nic w zakresie Z drugiej strony, przekazy w tonie ³agodnym pod- wskaŸnika œci¹galnoœci czy wysokoœci zap³aconych kreœlaj¹ bodŸce spo³eczne, takie, jak dobro publiczne kwot pomiêdzy upomnieniami wys³anymi listem pole- lub powszechnie przyjête normy spo³eczne. Ogólnie conym za potwierdzeniem odbioru a upomnieniami rzecz bior¹c, przekazy w surowym tonie by³y bardziej wys³anymi listem zwyk³ym. Sugeruje to, ¿e polska skuteczne – wi¹za³o siê z nimi wiêksze prawdopo- administracja podatkowa (oraz inne instytucje) mo- dobieñstwo uregulowania zaleg³ych p³atnoœci przez g³yby wygenerowaæ istotne oszczêdnoœci zastêpuj¹c podatników, wy¿szej kwoty zap³aty oraz zmniejszenia wysy³kê upomnieñ do podatników zalegaj¹cych z za- zobowi¹zañ podatkowych (zaleg³oœci)2. Na przyk³ad, p³at¹ poczt¹ polecon¹ (14,96 z³ za list) wysy³k¹ poczt¹ wskaŸnik œci¹galnoœci zaleg³ych podatków wœród osób, zwyk³¹ (9,20 z³ za list). które otrzyma³y pismo zredagowane w ³agodnym tonie wynosi³ 43,9 proc. (o 9 proc. wiêcej ni¿ wskaŸ- Wniosek 5: Istnieje mo¿liwoœæ przyjêcia nik œci¹galnoœci w grupie kontrolnej, która otrzyma- efektywnego kosztowo podejœcia ³a standardowe upomnienie, wynosz¹cy 40,2 proc.), do poprawy œci¹galnoœci zaleg³ych ale wskaŸnik œci¹galnoœci wœród osób, które otrzyma³y podatków pismo w surowym tonie wyniós³ 46,9 proc. (o 18 proc. wiêcej ni¿ w grupie kontrolnej). Jeœli chodzi o kwotê Analiza kosztów i korzyœci wykaza³a, ¿e gdyby najbar- zap³aconej nale¿noœci, pisma w surowym tonie ge- dziej skuteczne pismo zosta³o wys³ane do ca³ej bada- nerowa³y œrednio wy¿sze p³atnoœci (93 z³) ni¿ pisma nej próby czyli 149 925 podatników, w³adze podatkowe w ³agodnym tonie. wygenerowa³yby przychody o 39 328 742 z³ wy¿sze ni¿ w grupie kontrolnej – dodatkowe przychody by³yby Wniosek 3: Skutecznoœæ niektórych 28 razy wy¿sze ni¿ koszt wysy³ki pism, przy uwzglêd- rodzajów przekazu by³a uzale¿niona nieniu kosztów pracy personelu.3 Wyniki przeprowa- od charakterystyki podatników dzonych badañ zdecydowanie przemawiaj¹ za dok³ad- nym testowaniem drobnych modyfikacji w zakresie Skutecznoœæ poszczególnych rodzajów przekazu by³a komunikacji administracji publicznej z podatnikiem. ró¿na w zale¿noœci od wieku, p³ci i lokalizacji podatni- Wskazuj¹ równie¿, ¿e proces komunikacji mo¿e byæ ka, a tak¿e od nale¿nej kwoty. Na przyk³ad, przekaz udoskonalony, tak, by poprawiæ œci¹galnoœæ podatków, oparty na idei dobra publicznego pomóg³ w zwiêk- niskim kosztem i bez potrzeby zmian legislacyjnych. 2 Jak zaprezentowano w dalszej czêœci raportu, niektóre przekazy w tonie ³agodnym zmniejszy³y wskaŸnik p³atnoœci w porównaniu z bazowym pismem behawioralnym. 3 Departament Poboru Podatków szacuje, ¿e koszt wys³ania upomnienia listem zwyk³ym, z uwzglêdnieniem kosztów pracy personelu, wynosi oko³o 9,20 z³, wysy³ka listem poleconym kosztuje oko³o 14,96 z³. WYNIKI BADAÑ EMPIRYCZNYCH PRZEPROWADZONYCH W POLSCE 7 niæ do poprawy œci¹galnoœci podatków, podnosz¹c INFORMACJE wp³ywy podatkowe i obni¿aj¹c koszty administra- cyjne. W trakcie tych eksperymentów w³adze podat- WSTÊPNE kowe testowa³y rozmaite komunikaty przypominaj¹ce o koniecznoœci uiszczenia podatku w oparciu o moty- wacjê patriotyczn¹, normy spo³eczne, zagro¿enie sank- cjami albo informacje otrzymane od strony trzeciej. Zwiêkszanie dochodów podatkowych jest prioryte- Bank Œwiatowy równie¿ bada³ mo¿liwoœci zasto- tem rz¹du polskiego. W ci¹gu ostatnich dwóch lat, sowania nauk behawioralnych w odniesieniu do po³o¿ono wiêkszy nacisk na zwiêkszenie programów dzia³añ w zakresie polityki publicznej. Z raportu socjalnych w sposób zrównowa¿ony z perspektywy World Development Report z 2015 roku, zatytu³owanym finansów publicznych – tzn. finansowanych przede „Mind, Society, and Behavior”, wynika, ¿e zastoso- wszystkim przez zwiêkszone dochody. W zwi¹zku wanie œrodków behawioralnych poprawia³o skutecz- z tym, rz¹d realizuje szereg dzia³añ maj¹cych na celu noœæ polityki publicznej, poniewa¿ ludzie myœl¹ auto- zwiêkszenie potencja³u dochodowego poprzez refor- matycznie i spo³ecznie, korzystaj¹c przy tym z modeli my z zakresu polityki podatkowej i administracji mentalnych, które niejednokrotnie pozostaj¹ nie- podatkowej, a tak¿e analizuje wewnêtrzne regulacje uœwiadomione – innymi s³owy, stosuj¹ myœlenie i procedury administracyjne maj¹ce na celu poprawê heurystyczne i skróty myœlowe nie zawsze maj¹ce œci¹galnoœci zobowi¹zañ podatkowych. W roku 2016, zastosowanie w danym kontekœcie. Maj¹ te¿ tenden- rz¹d wprowadzi³ nowy podatek od instytucji finan- cjê do myœlenia w kategoriach historii czy narracji sowych i zwiêkszy³ progresywnoœæ podatku dochodo- raczej ni¿ punktów danych. Przedstawione w raporcie wego od osób fizycznych. W zakresie dzia³añ z obszaru obserwacje mog¹ pomóc decydentom w dostosowaniu administracji podatkowej, w marcu 2017 r. rz¹d formy i treœci strategii komunikacyjnych do wzorców rozpocz¹³ wdra¿anie kompleksowej reformy w celu zachowania obywateli.4 integracji administracji podatkowej i celnej. Projek- towanie i negocjowanie tego typu tradycyjnych roz- Interwencje z zastosowaniem œrodków behawio- wi¹zañ czêsto bywa wyzwaniem natury politycznej ralnych, maj¹ce na celu promowanie wywi¹zywa- i mo¿e wymagaæ czasu, zanim pojawi¹ siê mierzalne nia siê z obowi¹zku podatkowego, okaza³y siê efek- efekty. Rozwa¿aj¹c reformy polityki i administracji tywne kosztowo, poniewa¿ z regu³y polegaj¹ na mo- podatkowej, w³adze polskie postanowi³y sprawdziæ, dyfikowaniu ju¿ istniej¹cych systemów i procesów. czy zastosowanie narzêdzi ekonomii behawioralnej W ostatnich latach, wp³yw interwencji z zastosowa- do komunikacji z podatnikami – poprzez wprowa- niem œrodków behawioralnych by³ badany w ramach dzenie niewielkich zmian do istniej¹cych procesów randomizowanych badañ (randomized controlled – mog³oby szybko i w sposób efektywny kosztowo trial, RCT), stosowanych obecnie szeroko w dziedzinie poprawiæ œci¹galnoœæ podatków. medycyny, biznesu i rozwoju miêdzynarodowego. Na przyk³ad, skutecznoœæ upomnieñ podatkowych ba- W ostatnich latach w³adze podatkowe wielu krajów dana by³a przy zastosowaniu RCT w szeregu krajów, zaczê³y eksperymentowaæ z ró¿nymi formami ko- w tym w Australii, Argentynie, Austrii, Chile, Kosta- munikacji (korespondencja pocztowa, wiadomoœci ryce, Danii, Niemczech, Gwatemali, Izraelu, Peru, wysy³ane poczt¹ elektroniczn¹, wiadomoœci SMS, Szwajcarii, Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii strony internetowe), wykorzystuj¹c najnowsze do- i Wenezueli.5 Wspóln¹ cech¹ wspomnianych badañ niesienia nauk behawioralnych w celu zmotywo- randomizowanych jest to, ¿e oparte by³y na danych wania podatników do terminowego regulowania ju¿ zbieranych przez administracjê podatkow¹, nale¿noœci. Jak wynika z miêdzynarodowych badañ, w zwi¹zku z czym mog³y byæ zrealizowane szybko pisma przypominaj¹ce z elementami behawioralnymi i niewielkim kosztem. Doœwiadczenia tych krajów mog¹ wp³ywaæ na zachowanie podatnika przynaj- wskazuj¹, ¿e interwencje z zastosowaniem metod be- mniej w niektórych okolicznoœciach. Wiele ekspery- hawioralnych mog¹ byæ ³atwo wdra¿ane, a ich skala mentów dowodzi, ¿e zastosowanie ekonomii behawio- zwiêkszana, poprzez ci¹g³y proces uczenia siê i dosko- ralnej w komunikacji z podatnikami mo¿e siê przyczy- nalenia procesów administracyjnych. 4 Raport dostêpny jest pod adresem: http://www.worldbank.org/en/publication/wdr2015. 5 Zob. Blumenthal et al. 2001; Wenzel 2005; Torgler 2007; Kleven et al. 2011; Ariel 2012; Castro i Scartascini 2013; Del Carpio 2013; Ortega i Sanguinetti 2013; Pomeranz 2013; Dwenger et al. 2014; Hallsworth et al., 2014; Kettle et al. 2016, oraz Brockmeyer et al. (2016). 8 ZASTOSOWANIE TECHNIK BEHAWIORALNYCH W CELU POPRAWY ŒCI¥GALNOŒCI PODATKÓW Niedawne badania dotyczy³y zastosowania ró¿- W tym kontekœcie, polskie w³adze podatkowe nych przekazów behawioralnych w celu zmotywo- postanowi³y, id¹c za przyk³adem badañ prowa- wania podatników do realizacji obowi¹zku podatko- dzonych w innych krajach, sprawdziæ, czy zasto- wego. Prze³omowe badania przeprowadzone przez sowanie ekonomii behawioralnej mo¿e poprawiæ Behavioral Insights Team (BIT) z Wielkiej Brytanii œci¹galnoœæ podatków w Polsce. Ze wzglêdu na i administracjê podatkow¹ tego kraju wykaza³y sku- kwestie metodologiczne, badanie zosta³o skoncen- tecznoœæ wysy³ania do podatników pism o charakterze trowane na podatnikach podatku PIT i eksperyment behawioralnym. Niektóre z badanych przekazów beha- pilota¿owy zosta³ przeprowadzony w roku 2015. wioralnych odwo³ywa³y siê do norm spo³ecznych, Dochody z podatku PIT stanowi¹ oko³o 17,3 proc. np. liczby osób, które zap³aci³y podatek w terminie, dochodów podatkowych na szczeblu administracji b¹dŸ te¿ wi¹za³y zap³atê podatku lub jej brak z pozys- centralnej, co stanowi oko³o 2,5 proc PKB (i odpo- kaniem lub utrat¹ dóbr publicznych. W porównaniu wiada kwocie w wysokoœci mniej wiêcej 45 miliardów z grup¹ kontroln¹, pierwszy rodzaj pism spowodowa³ z³otych). Zdecydowana wiêkszoœæ PIT jest op³acana wzrost p³atnoœci zadeklarowanych zobowi¹zañ podat- w formie miesiêcznych zaliczek na podatek dochodo- kowych nawet o 5,1 p.p. w ci¹gu 23 dni od dorêczenia wy i odprowadzana przed pracodawcê (oko³o 85 proc. pisma, natomiast drugi rodzaj (niezale¿nie od tego, ca³kowitych dochodów z PIT, tj. oko³o 39 miliar- czy pismo mówi³o o zyskaniu czy utracie dóbr publicz- dów z³otych). Po zakoñczeniu roku, podatnik jest nych) spowodowa³ wzrost p³atnoœci o 1,6 p.p. (Halls- zobowi¹zany przedstawiæ rozliczenie podatkowe za worth et al. 2014). Jeœli chodzi o nowsze badania, Bank ubieg³y rok. Na tym etapie nastêpuje zap³ata nale¿- Œwiatowy wspó³pracowa³ blisko z administracj¹ podat- nego podatku b¹dŸ zwrot nadp³aconego podatku, kow¹ Gwatemali nad zaprojektowaniem lepszej strate- który mo¿e byæ skutkiem wykorzystania ulg i zwol- gii komunikacji przy zastosowaniu tych i innych œrod- nieñ. W 2014 r., ³¹czna kwota do zap³aty przez po- ków behawioralnych. Pisma, wys³ane do gwatemal- datników PIT na dzieñ 30 kwietnia (ostateczna data skich podatników, którzy nie z³o¿yli deklaracji podat- rozliczenia rocznego) wynosi³a oko³o 6 miliardów kowych za 2014 r., wykaza³y, ¿e w ci¹gu 11 tygodni pismo z³otych, z czego oko³o 30 procent nie jest p³acone podkreœlaj¹ce normê spo³eczn¹ spowodowa³o wzrost w terminie. Ponadto, analiza historycznych danych œredniej zap³aconej kwoty na podatnika o 13,97 USD dotycz¹cych œci¹galnoœci podatków wykaza³a, ¿e (210 proc.), a pismo mówi¹ce o œwiadomym wyborze choæ baza podatkowa powiêkszy³a siê od 2011 roku, (przeoczenie i œwiadome uchylanie siê od zap³aty) coraz wiêcej podatników nie reguluje nale¿noœci wygenerowa³o o 17,95 USD wiêcej (269 proc.) ni¿ w sy- podatkowych w terminie ustawowym, a udzia³ osób, tuacji braku jakiegokolwiek pisma upominaj¹cego. które nie p³ac¹ w ogóle (10 miesiêcy po terminie) rów- Co ciekawe, œci¹galnoœæ podatku od osób, które otrzy- nie¿ stopniowo wzrasta³a. Równoczeœnie, ogromna ma³y te dwa pisma, by³a wysoka równie¿ w nastêpnym wiêkszoœæ podatników zalegaj¹cych z zap³at¹ mia³a roku fiskalnym (Kettle et al. 2016; zob. te¿ Brockmeyer do zap³acenia bardzo ma³e kwoty (Ryc. 3 i 4). Takie et al. 2016 w aspekcie podobnych wniosków doty- warunki wydawa³y siê sprzyjaj¹ce dla zastosowania cz¹cych upomnieñ wysy³anych poczt¹ elektroniczn¹ interwencji behawioralnych w formie pism, przypo- w Kostaryce). Inny eksperyment, przeprowadzony minaj¹cych podatnikom o obowi¹zku zap³aty. W tym w Argentynie, polega³ na wysy³aniu do podatników kontekœcie, w 2015 r., przy wsparciu Banku Œwiato- p³ac¹cych podatek gruntowy pism behawioralnych wego i Behavioural Insights Team z Wielkiej Bryta- których przekaz odnosi³ siê do poziomów egzekwo- nii, polska administracja podatkowa przeprowadzi³a wania nale¿noœci (ostrze¿enie), norm spo³ecznych lub pierwsze badanie randomizowane (RCT). Ekspery- zapewnienia dóbr publicznych; najbardziej skuteczne ment obejmowa³ podatników zalegaj¹cych z zap³at¹ okaza³y siê pisma zawieraj¹ce przekaz ostrzegaj¹cy. podatku dochodowego od osób fizycznych (PIT) Pozosta³e dwa typy pism nie odnios³y ¿adnego skutku, w dwóch regionach kraju i bada³ wp³yw dwóch natomiast przekaz ostrzegaj¹cy spowodowa³ wzrost typów pism upominaj¹cych na œci¹galnoœæ podat- œci¹galnoœci o niemal 5 p.p. w porównaniu z grup¹ ków. Wyniki tego badania pilotowego podsumowane kontroln¹ (Castro i Scartascini, 2013). Widaæ zatem s¹ w Za³¹cznik 1. wyraŸnie, ¿e skutecznoœæ pism behawioralnych mo¿e kszta³towaæ siê ró¿nie. W literaturze z zakresu nauk W niniejszym raporcie podsumowano wyniki ogólno- behawioralnych mo¿na znaleŸæ jedno wa¿ne przypom- krajowego badania RCT przeprowadzonego w 2016 ro- nienie: kontekst jest niezwykle istotny. Interwencje, ku, w ramach którego do podatników wysy³ano pis- które okaza³y siê skuteczne w okreœlonych okoliczno- ma z przypomnieniem o zap³acie podatku. Badanie œciach mog¹ ca³kowicie zawieœæ w innych. W zwi¹zku zosta³o przeprowadzone w okresie od maja do sierpnia z tym, mimo doœwiadczeñ innych krajów, pomaga- 2016 r. na próbie 149 925 podatników indywidualnych, j¹cych w projektowaniu interwencji behawioralnych, czyli na ca³ej populacji polskich podatników zalega- nadal konieczny by³ eksperyment, by sprawdziæ, czy j¹cych z zap³at¹. Podatnicy ci z³o¿yli deklaracje PIT œrodki behawioralne mog¹ pomóc w poprawieniu za rok fiskalny 2015, ale nie zap³acili nale¿nych kwot œci¹galnoœci podatków w Polsce. do 30 kwietnia 2016 r. WYNIKI BADAÑ EMPIRYCZNYCH PRZEPROWADZONYCH W POLSCE 9 Ryc. 3. Podzia³ p³atnoœci podatkowych Ryc. 4. Udzia³ zaleg³ych nale¿noœci wg daty p³atnoœci podatkowych zap³aconych do koñca maja ród³o: Autorzy w oparciu o dane Ministerstwa Finansów. 10 ZASTOSOWANIE TECHNIK BEHAWIORALNYCH W CELU POPRAWY ŒCI¥GALNOŒCI PODATKÓW ników, których zaleg³a nale¿noœæ podatkowa nie by³a STRUKTURA pomijalna (czyli wynosi³a 50 z³ lub wiêcej) i którzy nie zap³acili pe³nej kwoty podatku dochodowego BADANIA za rok 2015 do dnia 13 maja 2016 r. Badano dwa rodzaje wp³ywu: • Wp³yw treœci pisma • Wp³yw metody dorêczenia (list polecony lub zwyk³y) Badanie RCT mia³o dwa cele: (1) zwiêkszenie p³atnoœci podatku PIT i identyfikacja kluczowych cech efektyw- Badano trzy rezultaty, dotycz¹ce: nej strategii komunikacji; oraz (2) sprawdzenie, czy • wskaŸnika œci¹galnoœci, metoda dorêczenia (list polecony lub zwyk³y) mia³a • kwoty zap³aty, wp³yw na œci¹galnoœæ podatku. • wysokoœci zobowi¹zania podatkowego. Podatnicy zalegaj¹cy z p³atnoœci¹ zostali zdefiniowani WskaŸniki rezultatu by³y mierzone w trzech termi- jako osoby, które z³o¿y³y deklaracje PIT w terminie nach: 4, 8 i 12 tygodni od rozpoczêcia badania. (do 30 kwietnia 2016 r.) ale nie zap³aci³y nale¿nej kwo- ty podatku. Badanie obejmowa³o wszystkich podat- W Tabeli 1 przedstawiono harmonogram badania: Tabela 1. Kluczowe daty eksperymentu Data Etap 13 maja 2016 r. Data odciêcia danych dla identyfikacji próby 13–22 maja 2016 r. Randomizacja próby i przygotowanie pism 23 maja 2016 r. Realizacja: wszystkie pisma wys³ane do podatników 13 czerwca 2016 r. Koniec pierwszej rundy monitoringu: do tego dnia nie podejmowano innych prób kontaktu z podatnikami objêtymi badaniem (tzn. przedstawiciele administracji podatkowej nie ponaglali podatników w kwestii uiszczenia zap³aty); zgodnie ze zwyk³¹ procedur¹, urzêdy skarbowe podejmowa³yby „miêkkie” œrodki egzekucji, czyli kontaktowa³yby siê z podatnikami zalegaj¹cymi z zap³at¹ przez telefon, pocztê elektroniczn¹, SMS lub przy pomocy innych œrodków komunikacji. 4 lipca 2016 r. Koniec drugiej rundy monitoringu 8 sierpnia 2016 r. Koniec trzeciej rundy monitoringu METODOLOGIA niepe³ne, podatników, dla których nie by³o danych potrzebnych dla zmiennych towarzysz¹cych oraz obser- W ramach badania mierzono trzy rezultaty, opiera- wacje odstaj¹ce (nietypowe).6 j¹c siê na zanonimizowanych dokumentach podatko- wych 149 925 osób objêtych badaniem, pochodz¹cych Data monitorowania wyników eksperymentu zosta³a z rejestru p³atnoœci zaktualizowanego na dzieñ 13 czerw- ustalona na 13 czerwca, poniewa¿ do tego dnia admi- ca 2016 r. (cztery tygodnie po wys³aniu pism przez Urzê- nistracja podatkowa nie planowa³a podejmowania dy Skarbowe). Próba obejmowa³a wszystkich podatni- ¿adnych innych dzia³añ egzekucyjnych w stosunku do ków indywidualnych w Polsce, których zaleg³oœci po- podatników objêtych eksperymentem. Po tym ter- datkowe przekracza³y kwotê 50 z³; z próby wy³¹czono minie trudniej jest interpretowaæ wyniki ekspery- podatników, którzy nie mieli nieuregulowanych zobo- mentu, poniewa¿ mia³y miejsce inne interwencje, wi¹zañ podatkowych, podatników, których dane by³y jak np. dzia³ania egzekucyjne podjête przez Urzêdy 6 Obserwacje odstaj¹ce zdefiniowano jako obserwacje które, w regresji MNK (ordinary least squares, OLS) kwoty p³atnoœci wartoœci badanych i wszystkich zmiennych towarzysz¹cych, wykazuj¹ resztowy b³¹d standardowy wiêkszy ni¿ 2,5. WYNIKI BADAÑ EMPIRYCZNYCH PRZEPROWADZONYCH W POLSCE 11 Skarbowe. Na przyk³ad, pewna liczba podatników W regresji MNK heteroskedastycznoœæ ui jest kontro- ze wszystkich grup badawczych, którzy nie zap³acili lowana za pomoc¹ odpornych b³êdów standardowych nale¿noœci do 13 czerwca, otrzyma³a pisma z upom- regresji. nieniem, wys³ane listem poleconym zgodnie z obo- wi¹zuj¹cymi procedurami. Równoczeœnie, w odnie- W celu zbadania wp³ywu treœci pism, najpierw porów- sieniu do podatników, którzy na pocz¹tku badania nano wyniki pism behawioralnych z wynikami grupy otrzymali pisma z upomnieniem wys³ane poczt¹ pole- kontrolnej, która otrzyma³a standardowe upomnie- con¹, a nie zap³acili nale¿nego podatku, podjêto dzia- nie (listem zwyk³ym). W tym przypadku, gwiazdki (*) ³ania egzekucyjne. Czynniki te mog³y mieæ skutek przy cyfrach oznaczaj¹ ró¿nicê istotn¹ statystycznie zak³ócaj¹cy, który wp³ywa³by na prawid³owoœæ sza- w porównaniu z upomnieniem.7 Nastêpnie, porówna- cunków. Dziêki ustaleniu monitorowania wyników no ró¿ne pisma behawioralne z bazowym pismem eksperymentu na 13 czerwca, szacunki w zakresie behawioralnym, tak, by sprawdziæ, które z przekazów skutków badania nie zosta³y zak³ócone przez inne behawioralnych najskuteczniej zachêca³y podatni- interwencje w³adz podatkowych. Niemniej, w Za³¹cz- ków do zap³aty. Ró¿nice statystycznie istotne w po- nik 6 przedstawiono wyniki analiz w oparciu o dane równaniu z bazowym pismem behawioralnym ozna- dostêpne na ostatni mo¿liwy dzieñ monitorowania czone s¹ symbolem krzy¿yków (‡). Analiza polega eksperymentu (tj. 8 sierpnia 2016), jako dowód wska- g³ównie na porównaniu poszczególnych pism i ich zuj¹cy, ¿e zastosowane w ramach badania interwen- wyników z grup¹ kontroln¹ lub z grup¹, która otrzy- cje mog³y mieæ d³ugotrwa³e skutki. ma³a bazowe pismo behawioralne. Urzêdy Skarbowe zbiera³y dane dotycz¹ce zmiennych W celu zbadania wp³ywu metody dorêczenia pisma wynikowych eksperymentu w ramach obowi¹zuj¹cych (list zwyk³y lub polecony) na œci¹galnoœæ podatków, procedur jako dane administracyjne. Istotne dla ba- jedna z grup otrzyma³a stan radowe upomnienie dania wyniki to: wys³ane listem poleconym. Wp³yw metody dorêczenia na wskaŸnik œci¹galnoœci jest oszacowany w ramach • P³atnoœæ (zmienna zerojedynkowa): sztuczna zmien- odrêbnego modelu. Specyfikacja modelu regresji jest na wynosz¹ca 1 jeœli podatnik zap³aci³, a 0 w innym taka sama, jak w poprzednim porównaniu. przypadku. • Kwota p³atnoœci (zmienna ci¹g³a): ³¹czna kwota uiszczona przez podatnika, w z³otówkach, bezwa- RANDOMIZACJA runkowa w odniesieniu do p³atnoœci. • Logarytm zap³aconej kwoty (zmienna ci¹g³a): (log) Badanie zosta³o przeprowadzone zgodnie z metodolo- zap³aconej kwoty, bezwarunkowa w odniesieniu gi¹ randomized controlled trial (RCT). Randomizacja p³atnoœci. jest powszechnie stosowana jako metoda kontroli • Logarytm niezap³aconych nale¿noœci podatkowych eksperymentów zarówno w próbach klinicznych, eks- (zmienna ci¹g³a): suma (log) kwot zobowi¹zañ po- perymentach biologicznych, jak i w naukach spo³ecz- datkowych podatnika na dany dzieñ. nych. Stosowana jest w badaniach obejmuj¹cych dziedziny tak ró¿norodne, jak edukacja finansowa, Podstawowe szacunki dotycz¹ analizy wp³ywu pism œci¹galnoœæ podatków i dawstwo narz¹dów. Z koncep- na zachowania grupy zakwalifikowanej do badania cyjnego punktu widzenia, jest to metoda losowego (intention-to-treat, ITT) w oparciu o nastêpuj¹cy przydzia³u do jednego lub wiêkszej liczby warunków model regresji: badawczych. W ten sposób mo¿na porównaæ skutecz- noœæ ró¿nych interwencji równoczeœnie minimalizu- Yi = Tib + X i g + ui j¹c zarówno znane jak i nieznane czynniki mog¹ce wp³ywaæ na badany wynik. W zwi¹zku z tym, rando- gdzie Yi to wynik p³atnoœci, Ti to wektor badania mizacja pozwala na tworzenie porównywalnych grup (T1= Pismo z upomnieniem (grupa kontrolna); T2= bazowe i eliminacjê Ÿróde³ b³êdów w przydziale do grup ba- pismo behawioralne, T3= norma spo³eczna; T4= dobro dawczych. publiczne, pozytywne; T5= dobro publiczne, negatywne, T6= ostrze¿enie, T7= ostrze¿enie + tytu³ egzekucyjny; T8= prze- Analiza danych historycznych dotycz¹cych wzorców oczenie, T9= przeoczenie + ostrze¿enie, T10= przeoczenie dokonywania p³atnoœci przez polskich podatników – perspektywa podatnika), X i to wektor zmiennych kon- wy³oni³a istotne czynniki wp³ywaj¹ce na prawdopo- trolnych obejmuj¹cych charakterystykê podatnika dobieñstwo p³atnoœci. W oparciu o dane administra- (kwota zobowi¹zania podatkowego, dzieci, typ deklara- cyjne za lata 2011–14 uda³o siê zidentyfikowaæ klu- cji podatkowej, p³eæ, wiek, ³¹czne dochody podlegaj¹ce czowe determinanty niewywi¹zywania siê polskich opodatkowaniu), a ui to wartoœæ b³êdu. Modele regresji podatników PIT z obowi¹zku podatkowego (Ryc. 5). oceniane s¹ metod¹ najmniejszych kwadratów MNK Istnieje szereg czynników, które maj¹ statystycznie (ordinary least squares, OLS) w regresji wielokrotnej. znacz¹cy wp³yw na wywi¹zywanie siê z obowi¹zku 7 Liczba gwiazdek wskazuje na zakres znacz¹cej ró¿nicy w porównaniu do grupy kontrolnej: *=0,1, **=0,05, ***=0,01; krzy¿yki wskazuj¹ zakres ró¿nicy w porównaniu z bazowym pismem behawioralnym: †=0,1, ‡=0,05, ‡‡=0,01. 12 ZASTOSOWANIE TECHNIK BEHAWIORALNYCH W CELU POPRAWY ŒCI¥GALNOŒCI PODATKÓW podatkowego. Na przyk³ad, niska kwota zobowi¹zania Ryc. 5. Determinanty niewywi¹zywania siê podatkowego obni¿a³a prawdopodobieñstwo p³atnoœci z p³atnoœci przez polskich podatników, proc. o 13,5 proc., a z³o¿enie deklaracji PIT-36L zmniejsza³o je o 17,6 proc. Z drugiej strony, kobiety wykazywa³y prawdopodobieñstwo p³atnoœci wy¿sze o 1,9 proc., a zadeklarowanie posiadania dzieci zwiêksza³o to praw- dopodobieñstwo o 9,9 proc. Aby mieæ pewnoœæ, ¿e ró¿nice w charakterystyce po- datników nie bêd¹ wp³ywaæ na wyniki eksperymentu, wybrano procedurê randomizacji warstwowej (strati- fied randomization), która zapobiega brakowi równo- wagi w grupach badawczych wynikaj¹cemu ze znanych czynników wp³ywaj¹cych na prognozy lub reakcje na interwencjê badawcz¹. Dla potrzeb niniejszego ekspe- rymentu, randomizacjê przeprowadzono na poziomie indywidualnym, a stratyfikacjê zastosowano w odnie- sieniu do pocz¹tkowej kwoty zobowi¹zania podatko- wego, kodu podatkowego, sk³adania deklaracji drog¹ elektroniczn¹, p³ci, statusu rodzicielskiego, stanu cy- wilnego, województwa i grupy wiekowej. Bior¹c pod uwagê wielowymiarowoœæ stratyfikacji, równowaga nie mog³a byæ idealna dla ka¿dej z tych zmiennych, ród³o: Autorzy w oparciu o dane dostarczone przez Ministerstwo Finansów. jednak, jak wykaza³y testy równowagi, próba by³a Uwaga: Analiza dotyczy okresu 2011–14. S³upki powy¿ej osi oznaczaj¹ zrównowa¿ona we wszystkich grupach badawczych.8 determinanty obni¿aj¹ce œci¹galnoœæ podatków; s³upki poni¿ej osi oznaczaj¹ determinanty poprawiaj¹ce œci¹galnoœæ podatków. Ryc. 6. Testy równowagi próby ród³o: Autorzy w oparciu o dane dostarczone przez Ministerstwo Finansów. Uwaga: Ró¿nice pomiêdzy ka¿d¹ z grup badawczych a grup¹ kontroln¹ w zakresie zmiennych towarzysz¹cych wyra¿ono jako odchylenie standardowe. 8 Pe³na randomizacja nie by³a mo¿liwa, poniewa¿ zmienne towarzysz¹ce zosta³y okreœlone w oparciu o inn¹ próbê danych (³¹czna populacja podatników, w odró¿nieniu od podatników zalegaj¹cych z p³atnoœci¹, stanowi¹cych próbê badawcz¹). Inne ró¿nice to wysokoœæ zobowi¹zañ podatkowych (próba obejmowa³a jedynie podatników którzy na dzieñ eksperymentu zalegali z p³atnoœci¹ kwoty wy¿szej ni¿ 50 z³), usuniêto te¿ elementy odstaj¹ce (ang. outliers). WYNIKI BADAÑ EMPIRYCZNYCH PRZEPROWADZONYCH W POLSCE 13 GRUPY BADAWCZE Próba obejmowa³a 144 053 podatników zalegaj¹cych z p³atnoœci¹ na kwotê wiêksz¹ ni¿ 50 z³. Podatnicy Celem eksperymentu by³o sprawdzenie, w jaki sposób uwzglêdnieni w próbie byli losowo przydzielani do ró¿na treœæ pism wp³ywa na poszczególne aspekty jednej z 10 grup badawczych; do wszystkich grup ba- wywi¹zywania siê z obowi¹zku podatkowego: wskaŸ- dawczych wysy³ano pisma listem zwyk³ym (Ryc. 7). nik œci¹galnoœci, kwotê p³atnoœci i pozostaj¹ce nie- uregulowane zobowi¹zania podatkowe. Ryc. 7. Wielkoœæ próby i przydzia³ do grup badawczych ród³o: Autorzy w oparciu o dane dostarczone przez Ministerstwo Finansów. Grupa kontrolna – standardowe upomnienie (n=6 091): wczesne prace w tym zakresie, przeprowadzone To oryginalne pismo upominaj¹ce, jakie Urzêdy Skar- w Wielkiej Brytanii i innych krajach. bowe wysy³a³y do podatników by przypomnieæ im o zap³acie podatków. Upomnienie wysy³ane jest lis- W zwi¹zku z tym, standardowe upomnienie przere- tem poleconym, jednak dla potrzeb eksperymentu dagowano, tak, by uwzglêdniæ wiele spoœród najlep- wys³ano je listem zwyk³ym. Pismo zredagowane jest szych praktyk wy³onionych w wyniku wczeœniejszych w tonie formalnym i podaje podstawê prawn¹ dla tego badañ: typu komunikacji.9 Podana jest kwota zobowi¹zania podatkowego, a podatnikowi poleca siê obliczenie • Pismo zaczyna siê od bardzo jasnego opisu jego celu kwoty naros³ych odsetek; pismo podaje ogólne wska- i „wezwania do dzia³ania” zamieszczonego na samym zówki odnoœnie wykonania obliczeñ, ale nie podaje pocz¹tku, wyjaœniaj¹cego, co podatnik musi zrobiæ przyk³adów. Zawarty jest w nim przekaz ostrzega- i podaj¹cego termin realizacji: „Proszê zap³aciæ zaleg³y j¹cy, ¿e „niewykonanie obowi¹zku [p³atnoœci] we podatek dochodowy do 3 czerwca 2016 r.” wskazanym terminie spowoduje skierowanie spra- • U¿ycie formalnego jêzyka prawniczego zosta³o wy na drogê postêpowania egzekucyjnego, wskutek ograniczone do niezbêdnego minimum; czêœciowo czego powstanie obowi¹zek uiszczenia kosztów egze- po to, by u³atwiæ podatnikom zrozumienie pisma, kucyjnych, które zaspokajane s¹ w pierwszej kolej- ale czêœciowo po to, by zachêciæ ich by w ogóle je noœci.” przeczytali. • Pismo przestawia bardzo konkretnie dalsze kroki, Pismo jest bardzo formalne, a jego jêzyk jest zawi³y, mówi podatnikowi, co ma zrobiæ i w jaki sposób. biurokratyczny i prawniczy. Mo¿e byæ bardzo trudne • W odrêbnej tabeli podano kwotê odsetek nale¿nych do zrozumienia dla osób na œrednim poziomie umie- na ka¿dy dzieñ pozostaj¹cy do terminu, tak, by po- jêtnoœci czytania ze zrozumieniem. Podobnie, wyjaœ- datnik nie musia³ obliczaæ jej sam, oraz by mia³ nienie, jak nale¿y obliczyæ nale¿ne odsetki, jest dosyæ dodatkow¹ motywacjê do uregulowania nale¿noœci trudne dla przeciêtnego odbiorcy. przed ostatecznym terminem. Bazowe pismo behawioralne (n=15 232): powsta³o ju¿ Przeredagowane pismo jest bardziej przyjazne dla wiele opracowañ dotycz¹cych zastosowania nauk odbiorcy. Zdania s¹ krótsze, sformu³owane prostym behawioralnych do polityki spo³ecznej (np. Sunstein jêzykiem i przekaz jest bardzo jasny. Pismo ma ton 2015), a literatura przedmiotu nadal siê rozwija. Ter- nakazowy; informuje, co podatnik powinien zrobiæ miny takie, jak wartoœci domyœlne, preferencja status i jasno przedstawia konsekwencje zastosowania siê quo, efekt naœladowania i presji otoczenia (peer ef- i niezastosowania siê do zawartych w nim poleceñ. fect), prostota, wyró¿nianie siê (salience), natychmia- Zawiera równie¿ informacje kontaktowe odnoœnych stowa gratyfikacja czy efekt wzajemnoœci, wesz³y do w³adz podatkowych, tak, by podatnik móg³ szybko jêzyka dialogu decydentów politycznych. Œci¹galnoœæ skontaktowaæ siê z urzêdem i prosiæ o wyjaœnienie, podatków plasuje siê wysoko na liœcie mo¿liwych za- nie bêd¹c zmuszonym do samodzielnego wyszukiwa- stosowañ: zob. Hallsworth et al. (2014), opisuj¹ce nia numeru telefonu (co mo¿e byæ barier¹ kognityw- 9 Rozporz¹dzenie Ministra Finansów z dnia 30 grudnia 2015 r. w sprawie postêpowania wierzycieli nale¿noœci pieniê¿nych (Dz. U. z 2015 r. poz. 2367, ze zm.) 14 ZASTOSOWANIE TECHNIK BEHAWIORALNYCH W CELU POPRAWY ŒCI¥GALNOŒCI PODATKÓW n¹). W zwi¹zku z tym, pismo mo¿e byæ postrzegane Pismo, odwo³uj¹ce siê do dobra publicznego zredagowa- jako zwyk³e przypomnienie, dotycz¹ce p³atnoœci która ne w tonie pozytywnym (n=15 424) oparte jest na za³o¿e- nie zosta³a dokonana z powodu zapomnienia b¹dŸ niu, ¿e jeœli ludzie wiedz¹, jakie wydatki finansowane przeoczenia. s¹ z przychodów podatkowych, bêd¹ bardziej sk³onni do tego, by uregulowaæ zaleg³e podatki. W zwi¹zku Inne pisma zawieraj¹ treœæ bazowego pisma behawio- z tym, jednym z celów tego pisma by³o po prostu poin- ralnego, wzbogacon¹ o krótki akapit zawieraj¹cy prze- formowanie obywateli, na co przeznaczane s¹ ich kaz behawioralny. Oprócz zwyk³ego przypomnienia, podatki, oraz przypomnienie im, ¿e wiele spoœród komunikaty behawioralne odnosz¹ siê do ró¿nych us³ug, z których korzystaj¹, jest mo¿liwe dziêki przy- przyczyn niedokonania p³atnoœci – ekonomicznych, chodom podatkowym. Sam w sobie, przekaz ten nie- moralnych itp. W niniejszym raporcie, dla wiêkszej koniecznie jest przekazem behawioralnym, jednak jasnoœci, przekaz behawioralny zawarty jest w ram- zawiera szereg elementów opartych na wiedzy z za- ce poprzedzaj¹cej omówienie danego typu pisma. kresu nauk behawioralnych. Dok³adna i nietypowo (Za³¹cznik 7 zawiera poszczególne pisma w ich pe³nym precyzyjna liczba 37,79% skupia uwagê na tym, brzmieniu.) co bêdzie dalej, w odró¿nieniu od ogólnego stwier- dzenia, ¿e podatki wi¹¿¹ siê z korzyœciami. Sugeruje Norma spo³eczna równie¿, ¿e administracja rz¹dowa bardzo starannie œledzi wszystkie dane. Odwo³anie do us³ug realizowa- nych przez gminê przenosi ca³¹ sprawê w realia bli¿- Jak wynika z naszych danych, [8] na 10 mieszkañ- sze podatnikowi i jego rodzinie. Ca³y zabieg ma na ców [WOJEWÓDZTWO PODATNIKA] zap³aci³o celu stymulowanie poczucia wzajemnoœci: obywatel ju¿ podatek dochodowy za 2015 rok. Nale¿y Pan czuje, ¿e powinien coœ zrobiæ w zamian za wszystkie do nielicznej grupy mieszkañców, którzy jeszcze te otrzymywane korzyœci. Wreszcie, ostatnie zdanie nie spe³nili tego obowi¹zku. odwo³uje siê do postrzeganej to¿samoœci odbiorców pisma jako potencjalnie odpowiedzialnych podatni- ków, raczej ni¿ osób, które sprawiaj¹ zawód swojej Pismo, odwo³uj¹ce siê do normy spo³ecznej (n=15 474) spo³ecznoœci i swoim s¹siadom; kieruje to ca³y prze- oparte jest na obserwacji, ¿e ludzie w naturalny spo- kaz w stronê poczucia w³asnej to¿samoœci, nie tylko sób preferuj¹ zachowania podobne do zachowañ ich dzia³ania skierowanego na zewn¹trz. grupy spo³ecznej. Na przyk³ad, Gerber i Rogers (2009) stwierdzili, ¿e poinformowanie obywateli, i¿ 71 proc. Dobro publiczne – ton negatywny ich rodaków g³osowa³o w poprzednich wyborach skut- kowa³o wiêksz¹ frekwencj¹ wyborcz¹. Jeœli chodzi o podatki, Hallsworth et al. (2014) opisuj¹ skuteczne Czy ma Pan œwiadomoœæ, ¿e 37,79 procent Pana zastosowanie zasady normy spo³ecznej do poprawy podatku dochodowego jest przekazywane do œci¹galnoœci podatków w Wielkiej Brytanii, podobnie Pana gminy? Bez tych dochodów, Pana gmina jak Kettle et al. (2016) w przypadku Gwatemali. Fak- nie mo¿e finansowaæ przedszkoli, szkó³, dróg tyczny wskaŸnik œci¹galnoœci wynosi tam co prawda i bezpieczeñstwa, szkodz¹c wszystkim miesz- tylko 64,5 proc., ale stwierdzenie tego w piœmie do kañcom gminy, w³¹cznie z Panem i Pana rodzin¹. podatników poskutkowa³o wzrostem zarówno wskaŸ- Niech Pan nie bêdzie nieodpowiedzialnym miesz- nika œci¹galnoœci jak i zap³aconych kwot. Jednym kañcem swojej gminy i zap³aci swój zaleg³y po- z dodatkowych aspektów pisma u¿ytego w badaniu datek! jest podawanie faktycznych wskaŸników dla woje- wództwa, w którym mieszka podatnik, nie zaœ œred- nich krajowych; gdy¿ wyniki niektórych badañ wska- Pismo odwo³uj¹ce siê do dobra publicznego, zredagowa- zuj¹, ¿e im bli¿sza grupa referencyjna lub porównaw- ne w tonie negatywnym (n=15 350) oparte jest na tym cza, tym silniejsze s¹ efekty tego typu norm (Goldstein samym za³o¿eniu, co poprzednie pismo, jednak jego et al. 2008). ujêcie behawioralne jest inne. Motywacj¹ dla „nega- tywnych” sformu³owañ tego pisma by³o zastosowa- Dobro publiczne – ton pozytywny nie wszystkich aspektów stymuluj¹cych, zawartych w piœmie pozytywnym, a oprócz tego, wytworzenie poczucia straty. Zosta³o dowiedzione, ¿e osoby podej- Czy ma Pan œwiadomoœæ, ¿e 37,79 procent Pana muj¹ce decyzje reaguj¹ mocniej na postrzegane stra- podatku dochodowego jest przekazywane do Pana ty w porównaniu do status quo ni¿ na postrzegane gminy? Z tych dochodów, Pana gmina finansuje zyski. W tym przypadku, implikowane zagro¿enie jest przedszkola, szko³y, drogi i bezpieczeñstwo, które takie, ¿e bez wystarczaj¹cych dochodów podatkowych s³u¿¹ wszystkim mieszkañcom gminy, w³¹cznie wszystkie korzyœci funkcjonuj¹ce obecnie na poziomie z Panem i Pana rodzin¹. Niech Pan nie bêdzie gminy mog¹ zostaæ utracone. nieodpowiedzialnym mieszkañcem swojej gminy i zap³aci swój zaleg³y podatek! WYNIKI BADAÑ EMPIRYCZNYCH PRZEPROWADZONYCH W POLSCE 15 Ostrze¿enie staje siê bardziej realna, poprzez za³¹czenie rzeczy- wistego tytu³u wykonawczego, jaki otrzymuj¹ osoby niep³ac¹ce podatków.10 Niep³acenie podatków nak³ada niesprawiedliwe obci¹¿enia na pozosta³ych podatników, którzy Przeoczenie uczciwie wywi¹zali siê z tego obowi¹zku. Jesteœ- (i œwiadome uchylanie siê od zap³aty) my zdeterminowani, bardziej ni¿ kiedykolwiek, aby egzekwowaæ nale¿ne podatki od tych, któ- rzy unikaj¹ ich p³acenia. W ramach egzekucji Do tej pory, Pana opóŸnienie w zap³acie nale¿- mo¿emy miêdzy innymi zaj¹æ Pana rachunek nego podatku mogliœmy uznaæ za przeoczenie. bankowy, wynagrodzenie, a tak¿e bêdzie Pan do- Jednak je¿eli zignoruje Pan to pismo, zmuszeni datkowo zobowi¹zany do pokrycia kosztów po- bêdziemy uznaæ, ¿e jest to Pana œwiadomy wybór stêpowania egzekucyjnego. i zaczniemy Pana postrzegaæ jak nieuczciwego podatnika. Pismo ostrzegaj¹ce (n=15 442) zawiera treœæ pisma behawioralnego, z dodatkiem przekazu ostrzega- Pismo zestawiaj¹ce przeoczenie ze œwiadomym uchyla- j¹cego. Przekaz taki ma trzy cele. Pierwsze zdanie ma niem siê od zap³aty (n=15 249) zawiera przekaz mó- wywo³ywaæ emocje negatywne, za¿enowanie i poczu- wi¹cy, ¿e nieuczciwoœæ jest œwiadomym wyborem. cie winy, które s¹ udokumentowanym, silnym moty- Wiêkszoœæ rzeczywistych decyzji ma alternatywê sta- watorem dzia³añ moralnych (Hoffman 1982a, 1982b; tus quo: zaniechanie wszelkich dzia³añ lub podtrzy- H. B. Lewis 1971; M. Lewis 1993). Drugie zdanie ma na manie obecnej b¹dŸ uprzednio podjêtej decyzji. Liczne celu wytworzenie poczucia, ¿e groŸba jest powa¿na, badania wykaza³y, ¿e ludzie maj¹ tendencje do trzy- trzecie z kolei przedstawia przyk³ady dzia³añ, jakie mania siê status quo w stopniu nieproporcjonalnym mog¹ byæ podjête w ramach kary. Przyk³ady prawdo- (Samuelson i Zeckhauser 1988 oraz Anderson 2003), podobnie bêd¹ wywo³ywaæ w myœlach czytaj¹cego z dwóch przyczyn: (1) potencjalne straty wynikaj¹ce okreœlone obrazy, dodatkowo wzmagaj¹ce realizm, z podjêcia dzia³añ mog¹ siê wydawaæ wiêksze ni¿ po- a co za tym idzie, intencje behawioralne (zob. np., tencjalne zyski (Tversky i Kahneman 1981); oraz (2) na- Miller and Marks 1997; Yoo and Kim 2014). W ten ruszenia zasad moralnych zwykle oceniane s¹ mniej sposób, ostatnie dwa zadania maj¹ tworzyæ poczucie surowo jeœli wynikaj¹ z zaniechania ni¿ jeœli wynikaj¹ obawy przed mo¿liwymi konsekwencjami, które mo¿e z dzia³ania (DeScioli et al. 2012). Ludzie mog¹ wyko- byæ powa¿n¹ przyczyn¹ wykazywania zachowañ po- rzystywaæ niejasnoœæ i niepewnoœæ zwi¹zan¹ z aktami legaj¹cych na przestrzeganiu prawa i respektowaniu zaniechania aby minimalizowaæ przysz³e koszty psy- norm (Haidt 2003). chologiczne wynikaj¹ce z zagro¿enia dla postrzegania w³asnej osoby spowodowanego nieuczciwym dzia³a- Ostrze¿enie + tytu³ wykonawczy niem (Hallsworth 2013; Mazar et al. 2008). Ten przekaz ma na celu przezwyciê¿enie preferencji Niep³acenie podatków nak³ada niesprawiedliwe dla status quo, nakazuj¹cej zaniechanie wszelkich obci¹¿enia na pozosta³ych podatników, którzy dzia³añ, poprzez przedstawienie nieuczciwego zacho- uczciwie wywi¹zali siê z tego obowi¹zku. Jesteœ- wania jako œwiadomego wyboru – który sam w sobie my zdeterminowani, bardziej ni¿ kiedykolwiek, jest dzia³aniem. Powiadamiaj¹c podatnika, ¿e nie- aby egzekwowaæ nale¿ne podatki od tych, któ- wywi¹zanie siê z obowi¹zku zap³aty bêdzie trakto- rzy unikaj¹ ich p³acenia. W ramach egzekucji wane jako œwiadomy wybór nieuczciwego dzia³ania, mo¿emy miêdzy innymi zaj¹æ Pana rachunek ten przekaz ma na celu wyeliminowanie zaniechania bankowy, wynagrodzenie, a tak¿e bêdzie Pan do- jako wymówki dla niewywi¹zania siê z obowi¹zku datkowo zobowi¹zany do pokrycia kosztów po- p³atnoœci, w ten sposób potêguj¹c zarówno dysonans stêpowania egzekucyjnego. poznawczy zwi¹zany z postrzeganiem podatnika przez siebie samego jako uczciwej osoby jak i postrzega- Za³¹czamy przyk³adowy wzór tytu³u wykonaw- ny koszt dalszego opóŸniania zap³aty. Sposób, w jaki czego, który dorêczamy podatnikom, którzy nie przekaz jest sformu³owany, zwalnia podatnika z od- zap³acili nale¿nego podatku. powiedzialnoœci za brak zap³aty w terminie ustawo- wym, co wprowadza element wzajemnoœci, poniewa¿ implikuje, ¿e podatnikowi oddano przys³ugê lub oka- Pismo ostrzegaj¹ce z za³¹czonym tytu³em wykonawczym zano dobr¹ wolê. Tekst jest równie¿ sformu³owany (n=15 292) wzmacnia groŸbê kary za niewywi¹zanie siê w sposób sugeruj¹cy, ¿e zachowanie podatnika jest z obowi¹zku zap³aty i sprawia, ¿e perspektywa kary œciœle monitorowane, co mo¿e zwiêkszyæ poczucie za- 10 Tytu³ wykonawczy jest zdefiniowany Rozporz¹dzeniem Ministra Finansów z dnia 16 maja 2014 r. (Dz. U. z 2014 r., poz. 650). Przyk³adowy tytu³ wykonawczy mo¿na znaleŸæ tutaj: http://www.mf.gov.pl/c/document_library/get_file?uuid=665fa5c2-0834-40fb-94f8-4395c687671e&groupId=764034 ; zob. te¿ Za³¹cznik 8. 16 ZASTOSOWANIE TECHNIK BEHAWIORALNYCH W CELU POPRAWY ŒCI¥GALNOŒCI PODATKÓW gro¿enia kar¹ za niewywi¹zanie siê z p³atnoœci. Prze- Przeoczenie – perspektywa podatnika kaz ma zatem ³agodne dzia³anie ostrzegaj¹ce. Podob- ne podejœcie okaza³o siê bardzo skuteczne w Gwate- mali (Kettle et al. 2016). Do tej pory, móg³ Pan uznaæ swoje opóŸnienie w zap³acie nale¿nego podatku za przeoczenie. Przeoczenie + ostrze¿enie Jednak je¿eli zignoruje Pan to pismo, powinien Pan uznaæ, ¿e jest to Pana œwiadomy wybór i myœleæ o sobie jako o nieuczciwym podatniku. Do tej pory, Pana opóŸnienie w zap³acie nale¿- nego podatku mogliœmy uznaæ za przeoczenie. Jednak je¿eli zignoruje Pan to pismo, zmuszeni Pismo o przeoczeniu, zredagowane z perspektywy po- bêdziemy uznaæ, ¿e jest to Pana œwiadomy wy- datnika (n=15 261) to nieznaczna, ale wa¿na odmiana bór i zaczniemy Pana postrzegaæ jako nieuczci- poprzedniego pisma. W szczególnoœci, zmieniono per- wego podatnika. W ramach egzekucji mo¿emy spektywê, z punktu widzenia Urzêdu Skarbowego miêdzy innymi zaj¹æ Pana rachunek bankowy, na punkt widzenia podatnika. Niedawne badania do- wynagrodzenie, a tak¿e bêdzie Pan dodatkowo tycz¹ce oceny moralnej i podejmowania decyzji suge- zobowi¹zany do pokrycia kosztów postêpowania ruj¹, ¿e oprócz zagro¿enia kar¹, które ma charakter egzekucyjnego. ostrzegaj¹cy (³agodny lub surowy), dla ludzi wa¿ny jest ich wizerunek moralny w ich w³asnym postrzeganiu – chc¹ zachowaæ pozytywny obraz siebie we w³asnych Pismo o przeoczeniu z elementem ostrze¿enia (n=15 238) oczach, a zagro¿enie dla ich postrzeganego wizerunku to odmiana pisma behawioralnego. Do testu w³¹czono moralnego mo¿e byæ istotn¹ motywacj¹ do zacho- zarówno element przeoczenia jak i ostrze¿enia, tak, wania zgodnie z zasadami moralnymi, wa¿niejsz¹ by sprawdziæ, czy jeœli u¿yte s¹ razem, wystêpuj¹ do- nawet ni¿ zagro¿enie ostrzegaj¹ce (Mazar et al. 2008). datkowe efekty. Innymi s³owy, czy po³¹czenie dwóch Interwencja ta mia³a na celu przetestowanie si³y tego interwencji bêdzie bardziej skuteczne ni¿ u¿ycie ka¿- motywatora w kontekœcie p³atnoœci podatkowych dej z nich z osobna? (zob. te¿ Shu et al., 2012). WYNIKI BADAÑ EMPIRYCZNYCH PRZEPROWADZONYCH W POLSCE 17 – o 6,12 p.p. wiêcej, ni¿ w przypadku odbiorców WYNIKI standardowego upomnienia, natomiast liczba p³a- c¹cych podatników wzros³a o 15,22 proc. Istotnoœæ statystyczna w porównaniu z bazowym pismem behawioralnym: Bazowe pismo behawioralne by³o bar- Prezentacja wyników badania jest zorganizowana dzo skuteczne jeœli chodzi o mobilizowanie podatników wed³ug nastêpuj¹cych pytañ: do zap³aty zaleg³ego podatku PIT. Dziêki wskaŸnikowi œci¹galnoœci na poziomie 46,3 proc., pismo bazowe oka- • Które pisma by³y najbardziej i najmniej skuteczne jeœli za³o siê bardziej skuteczne ni¿ szereg pism zawiera- chodzi o poprawê œci¹galnoœci podatków od podatników j¹cych specyficzne przekazy behawioralne. Na przy- zalegaj¹cych z p³atnoœci¹? k³ad, wskaŸnik œci¹galnoœci w przypadku pisma, odwo- • Czy wystêpowa³y ró¿nice pomiêdzy skutecznoœci¹ prze- ³uj¹cego siê do dobra publicznego w tonie negatywnym kazu w surowym i ³agodnym tonie? by³ o 3,4 p.p. ni¿szy ni¿ w przypadku bazowego pisma • Czy ró¿ne grupy podatników wykazywa³y ró¿n¹ reakcjê behawioralnego, co implikuje, ¿e 7,3 proc. mniej od- na treœæ pism? biorców zap³aci³o zaleg³y podatek ni¿ mia³o to miejsce w przypadku bazowego pisma behawioralnego. Ró¿nica we wskaŸniku œci¹galnoœci jest statystycznie znacz¹ca KTÓRE PISMA na poziomie 5 proc. Podobnie, prawdopodobieñstwo BY£Y NAJBARDZIEJ zap³aty przez odbiorców pism odwo³uj¹cych siê do normy spo³ecznej, dobra publicznego (w pozytywnym I NAJMNIEJ SKUTECZNE tonie) oraz pism zawieraj¹cych element ostrze¿enia JEŒLI CHODZI O POPRAWÊ by³o mniejsze ni¿ w przypadku osób, które otrzyma³y bazowe pismo behawioralne. ŒCI¥GALNOŒCI PODATKÓW OD PODATNIKÓW Jednym z mo¿liwych wyjaœnieñ stosunkowo s³abych ZALEGAJ¥CYCH wyników osi¹ganych przez pisma odwo³uj¹ce siê do dobra publicznego mo¿e byæ niski poziom satysfak- Z P£ATNOŒCI¥? cji z niektórych us³ug publicznych w Polsce. Wed³ug WskaŸnik œci¹galnoœci (Ryc. 8): Ryc. 8. WskaŸniki œci¹galnoœci uzyskane Istotnoœæ statystyczna w porównaniu z grup¹ kontrol- dziêki poszczególnym pismom n¹: Wszystkie pisma behawioralne (ze wskaŸnikiem œci¹galnoœci od 42,9 do 48,6 proc.) by³y bardziej sku- teczne jeœli chodzi o œci¹ganie zaleg³ych podatków ni¿ upomnienie, które otrzyma³a grupa kontrolna (40,2 proc.). • Najbardziej skuteczne by³o pismo, ³¹cz¹ce elementy przeoczenia i ostrze¿enia, generuj¹c wskaŸnik œci¹gal- noœci na poziomie 48,6 proc., co stanowi wzrost o 8,37 p.p. w porównaniu z upomnieniem wys³anym listem zwyk³ym, oraz wzrost liczby p³ac¹cych podat- ników o 20,8 proc. • Pismo behawioralne najmniej skuteczne jeœli cho- dzi o wzrost wskaŸnika œci¹galnoœci to pismo odwo- ³uj¹ce siê do dobra publicznego, sformu³owane w tonie negatywnym. Statystycznie jednak, uzyska- ny wskaŸnik œci¹galnoœci na poziomie 42,9 proc. by³ i tak znacz¹co lepszy ni¿ wskaŸnik uzyskany ród³o: dane Ministerstwa Finansów. przy pomocy standardowego upomnienia, wyno- Uwaga: S³upki b³êdu wskazuj¹ na 95% przedzia³y ufnoœci. sz¹cy 40,2 proc. Gwiazdki oznaczaj¹ istotn¹ ró¿nicê w porównaniu z grup¹ kontroln¹ (odbiorcy standardowego upomnienia) – *=0,1, **=0,05, • WskaŸnik œci¹galnoœci wœród podatników, którzy otrzy- ***=0,01; krzy¿yki oznaczaj¹ istotn¹ ró¿nicê w porównaniu mali bazowe pismo behawioralne wynosi³ 46,3 proc. z bazowym pismem behawioralnym – †= 0,1., ‡=0,05, ‡‡=0,01. 18 ZASTOSOWANIE TECHNIK BEHAWIORALNYCH W CELU POPRAWY ŒCI¥GALNOŒCI PODATKÓW danych OECD z 2013 r., poziom zaufania/zadowolenia nej, zap³aconej w z³otówkach, oraz (2) logarytmu (log) z us³ug publicznych w Polsce wynosi³ tylko 25 proc., kwoty zap³aconej przez podatnika. Oba modele da³y o wiele mniej ni¿ œrednia OECD wynosz¹ca 42 proc. podobne wyniki. (OECD 2015).11. Tak niski poziom satysfakcji mo¿e wynikaæ ze specyfiki us³ug publicznych, albo te¿ mo¿e Istotnoœæ statystyczna w porównaniu z grup¹ kontroln¹ po prostu w ogólny sposób odzwierciedlaæ odcho- – upomnienie: W porównaniu z grup¹ kontroln¹, ka¿de dzenie od postaw kolektywistycznych w postkomu- z pism behawioralnych mobilizowa³o wy¿sz¹ œredni¹ nistycznej rzeczywistoœci gospodarki rynkowej. kwotê p³atnoœci w ca³ej swojej próbie (w tym wœród osób, które zap³aci³y nale¿noœæ i tych, które jej nie Wyniki badania pokazuj¹ równie¿, ¿e pomimo ju¿ wy- zap³aci³y). W grupie kontrolnej œrednia kwota p³atno- kazanej skutecznoœci w zakresie mobilizowania p³at- œci w przeliczeniu na pismo wynosi³a 1 123 z³, w przy- noœci, bazowe pismo behawioralne mo¿na jeszcze padku pism behawioralnych œrednia waha³a siê od udoskonaliæ. Na przyk³ad, zawarcie przekazu, elimi- 1 244 z³ (o 10,8 proc. wiêcej) do 1 469 z³ (30,9 proc. wiê- nuj¹cego przeoczenie jako wymówkê dla zalegania cej). Obie ró¿nice s¹ statystycznie znacz¹ce. z p³atnoœci¹ (jak w pismach typu „przeoczenie” „prze- oczenie + ostrze¿enie”, oraz „przeoczenie – perspek- • Podobnie jak w przypadku analizy wskaŸnika tywa podatnika”) prowadzi do znacznej poprawy wy- œci¹galnoœci, pismo, które ³¹czy³o przekaz o przeo- ników. W szczególnoœci, pisma mówi¹ce o przeocze- czeniu i przekaz ostrzegaj¹cy okaza³o siê najbar- niu dawa³y znacznie lepsze wyniki ni¿ bazowe pismo dziej skuteczne: œrednia zap³acona kwota na pismo behawioralne (47,4 proc. w porównaniu z 46,3 proc.). wynios³a od 1 469 do 347 z³ wiêcej ni¿ w przypadku Efekt przedstawienia przeoczenia z perspektywy po- upomnienia wys³anego listem zwyk³ym. W ujêciu datnika jest mniejszy, ale nadal znacz¹cy statystycz- logarytmicznym, pismo to zwiêkszy³o kwoty wp³a- nie. Mimo, ¿e zawarcie w piœmie przekazu ostrzega- cone przez podatników o 25,9 proc. j¹cego nie daje wyników lepszych ni¿ bazowe pismo • Choæ pismo odwo³uj¹ce siê do dóbr publicznych behawioralne, interakcja jest widoczna w przypadku zredagowane w tonie negatywnym znów da³o po³¹czenia go z pismem mówi¹cym o przeoczeniu najs³absze wyniki, nadal by³o znacz¹co lepsze od – wskaŸnik œci¹galnoœci jest o 2,3 p.p. wy¿szy ni¿ standardowego upomnienia, jako ze œrednia kwota w przypadku bazowego pisma behawioralnego. na pismo by³a o 122 z³ wy¿sza ni¿ w grupie kon- trolnej. Kwota p³atnoœci (Ryc. 9): • Bazowe pismo behawioralne by³o drugie w kolejno- œci jeœli chodzi o mobilizowanie wy¿szych p³atnoœci, Wp³yw badanych interwencji na wysokoœæ zap³aconej przynosz¹c œrednio 1 371 z³ na pismo, czyli o 249 z³ kwoty jest szacowany w ujêciu (1) kwoty bezwzglêd- wiêcej ni¿ standardowe upomnienie. W ujêciu loga- Ryc. 9. Kwoty wniesionych p³atnoœci w z³otych w Log ród³o: dane Ministerstwa Finansów. Uwaga: S³upki b³êdu wskazuj¹ na 95% przedzia³y ufnoœci. Gwiazdki oznaczaj¹ istotn¹ ró¿nicê w porównaniu z grup¹ kontroln¹ (odbiorcy standardowego upomnienia) – *=0,1, **=0,05, ***=0,01; krzy¿yki oznaczaj¹ istotn¹ ró¿nicê w porównaniu z bazowym pismem behawioralnym – †= 0,1., ‡=0,05, ‡‡=0,01. 11 Wed³ug raportu OECD z roku 2015, zatytu³owanego Government at a Glance Report for Poland, odsetek obywateli zadowolonych z us³ug publicznych i ¿ywi¹cych zaufanie do nich wynosi³ 25 proc. w przypadku rz¹du krajowego, 36 proc. w przypadku systemu s¹downiczego, 43 proc. w przypadku opieki zdrowotnej, oraz 59 proc. w przypadku edukacji. WYNIKI BADAÑ EMPIRYCZNYCH PRZEPROWADZONYCH W POLSCE 19 rytmicznym, ró¿nica taka oznacza wzrost zap³aco- Ryc. 10. Zobowi¹zania podatkowe nej kwoty o 19,3 proc. w porównaniu z upomnieniem po reakcji na interwencjê badawcz¹ standardowym wys³anym listem zwyk³ym. Istotne statystycznie ró¿nice w porównaniu z bazowym pismem behawioralnym: W odniesieniu do zap³aconej kwoty, wiêkszoœæ pozosta³ych pism behawioralnych dawa³a wyniki statystycznie podobne jak bazowe pis- mo behawioralne. Tylko pismo mówi¹ce o przeocze- niu, zawieraj¹ce element ostrze¿enia zmobilizowa³o p³atnoœci o niemal 100 z³ wy¿sze. Inne pisma mówi¹ce o przeoczeniu, daj¹ce wymówkê dla zalegania z po- datkami (pismo mówi¹ce o przeoczeniu i pismo o przeoczeniu zredagowane z perspektywy podatnika) nie da³y znacz¹co lepszych wyników ni¿ bazowy przekaz behawioralny, pomimo poprawy wskaŸnika œci¹galnoœci. Sugeruje to, ¿e przekaz mówi¹cy o prze- oczeniu zachêca do zap³aty g³ownie podatników, którzy maj¹ mniejsze zaleg³e zobowi¹zania; w po- ³¹czeniu z groŸb¹ (przeoczenie + ostrze¿enie) s¹ bar- ród³o: dane Ministerstwa Finansów. Uwaga: S³upki b³êdu wskazuj¹ na 95% przedzia³y ufnoœci. Gwiazdki dzo skuteczne wœród podatników, którzy zalegaj¹ oznaczaj¹ istotn¹ ró¿nicê w porównaniu z grup¹ kontroln¹ z wiêkszymi kwotami. Statystycznie, pisma odwo³u- (odbiorcy standardowego upomnienia) – *=0,1, **=0,05, ***=0,01; j¹ce siê do dobra publicznego, zarówno zredagowane krzy¿yki oznaczaj¹ istotn¹ ró¿nicê w porównaniu z bazowym pismem behawioralnym – †= 0,1., ‡=0,05, ‡‡=0,01. w tonie pozytywnym jak i negatywnym, da³y znacz¹co s³absze wyniki ni¿ bazowe pismo behawioralne. Œred- nia p³atnoœæ na pismo wynios³a 81 z³ w przypadku pisma zredagowanego w tonie negatywnym i 127 z³ pismo behawioralne jeœli chodzi o zmniejszenie zo- w przypadku pisma odwo³uj¹cego siê do dobra pub- bowi¹zania podatkowego. Wœród osób, których zobo- licznego, zredagowanego w tonie pozytywnym. wi¹zania podatkowe pozosta³y na poziomie wy¿szym w porównaniu z odbiorcami bazowego pisma beha- Pozostaj¹ce do zap³aty zobowi¹zanie wioralnego byli podatnicy, którzy otrzymali pisma podatkowe (Ryc. 10): odwo³uj¹ce siê do dobra publicznego zredagowane w tonie negatywnym (o 9 proc. wy¿sze) i pismo odwo- Istotnoœæ statystyczna w porównaniu z grup¹ kontroln¹ ³uj¹ce siê do norm spo³ecznych (o 6 proc. wy¿sze). – upomnienie: Wszystkie pisma behawioralne by³y równie¿ skuteczne jeœli chodzi o zmniejszenie pozo- staj¹cych do zap³aty zobowi¹zañ podatkowych (tzn. CZY ISTNIA£Y RÓ¯NICE zad³u¿enia) podatników zalegaj¹cych z p³atnoœci¹. JEŒLI CHODZI O WP£YW Najwiêksza redukcja zad³u¿enia wyst¹pi³a w odpo- wiedzi na pismo mówi¹ce o przeoczeniu, zawieraj¹ce PRZEKAZÓW element ostrze¿enia; na przeciwnym koñcu skali, ZREDAGOWANYCH w porównaniu z grup¹ kontroln¹, pismo odwo³uj¹ce siê do dobra publicznego zredagowane w tonie ne- W SUROWYM I £AGODNYM gatywnym spowodowa³o zmniejszenie pozostaj¹cego TONIE? do zap³aty zad³u¿enia o zaledwie 5,6 proc. Bazowe pismo behawioralne prowadzi³o do zmniejszenia po- Oprócz analizy wp³ywu poszczególnych pism na wskaŸ- zosta³ego do zap³aty zad³u¿enia œrednio o 14,6 proc. niki rezultatu, osobno badano charakterystyczne grupy w porównaniu z grup¹ kontroln¹. pism. Wszystkie przekazy behawioralne zastosowane w eksperymencie mo¿na podzieliæ na dwie kategorie: Istotne statystycznie ró¿nice w porównaniu z bazowym (1) pisma w tonie ³agodnym i (2) pisma w tonie suro- pismem behawioralnym: Wœród pism behawioralnych, wym. Pisma w tonie ³agodnym odnosz¹ siê w g³ównej z punktu widzenia statystyki tylko pismo mówi¹ce mierze do bodŸców spo³ecznych, podczas gdy pisma o przeoczeniu, zawieraj¹ce element ostrze¿enia by³o w tonie surowym k³ad¹ nacisk na ostrze¿enia. W Tabe- znacz¹co bardziej skuteczne (o 4,8 proc.) ni¿ bazowe li 2 przedstawiono sk³ad tych grup. 20 ZASTOSOWANIE TECHNIK BEHAWIORALNYCH W CELU POPRAWY ŒCI¥GALNOŒCI PODATKÓW Tabela 2. Klasyfikacja pism wed³ug treœci Pismo Treœæ Ton Normy spo³eczne Jak wynika z naszych danych, [8] na 10 mieszkañców Ton ³agodny [WOJEWÓDZTWO PODATNIKA] zap³aci³o ju¿ podatek dochodowy za 2015 rok. Nale¿y Pan do nielicznej grupy mieszkañców, którzy jeszcze nie spe³nili tego obowi¹zku. Dobro publiczne, Czy ma Pan œwiadomoœæ, ¿e 37,79 procent Pana podatku dochodowego Ton ³agodny ton pozytywny jest przekazywane do Pana gminy? Z tych dochodów, Pana gmina finansuje przedszkola, szko³y, drogi i bezpieczeñstwo, które s³u¿¹ wszystkim mieszkañcom gminy, w³¹cznie z Panem i Pana rodzin¹. Niech Pan nie bêdzie nieodpowiedzialnym mieszkañcem swojej gminy i zap³aci swój zaleg³y! Dobro publiczne, Czy ma Pan œwiadomoœæ, ¿e 37,79 procent Pan podatku dochodowego Ton ³agodny ton negatywny jest przekazywane do Pana gminy? Bez tych dochodów, Pana gmina nie mo¿e finansowaæ przedszkoli, szkó³, dróg i bezpieczeñstwa, szkodz¹c wszystkim mieszkañcom gminy, w³¹cznie z Panem i Pana rodzin¹. Niech Pan nie bêdzie nieodpowiedzialnym mieszkañcem swojej gminy i zap³aci swój zaleg³y podatek! Ostrze¿enie Niep³acenie podatków nak³ada niesprawiedliwe obci¹¿enia Ton surowy na pozosta³ych podatników, którzy uczciwie wywi¹zali siê z tego obowi¹zku. Jesteœmy zdeterminowani, bardziej ni¿ kiedykolwiek, aby egzekwowaæ nale¿ne podatki od tych, którzy unikaj¹ ich p³acenia. W ramach egzekucji mo¿emy miêdzy innymi zaj¹æ Pana rachunek bankowy, wynagrodzenie, a tak¿e bêdzie Pan dodatkowo zobowi¹zany do pokrycia kosztów postêpowania egzekucyjnego. Ostrze¿enie + tytu³ Tak samo jak w przekazie ostrzegaj¹cym cytowanym powy¿ej, plus: Ton surowy wykonawczy Za³¹czamy przyk³adowy wzór tytu³u wykonawczego, który dorêczamy podatnikom, którzy nie zap³acili nale¿nego podatku. Przeoczenie Do tej pory, Pana opóŸnienie w zap³acie nale¿nego podatku Ton surowy mogliœmy uznaæ za przeoczenie. Jednak je¿eli zignoruje Pan to pismo, zmuszeni bêdziemy uznaæ, ¿e jest to Pana œwiadomy wybór i zaczniemy Pana postrzegaæ jak nieuczciwego podatnika. Przeoczenie Tak samo jak w przekazie dotycz¹cym przeoczenia, cytowanym powy¿ej, plus: Ton surowy + ostrze¿enie W ramach egzekucji mo¿emy miêdzy innymi zaj¹æ Pana rachunek bankowy, wynagrodzenie, a tak¿e bêdzie Pan dodatkowo zobowi¹zany do pokrycia kosztów postêpowania egzekucyjnego. Przeoczenie Do tej pory, móg³ Pan uznaæ swoje opóŸnienie w zap³acie nale¿nego Ton surowy – perspektywa podatku za przeoczenie. Jednak je¿eli zignoruje Pan to pismo, podatnika powinien Pan uznaæ, ¿e jest to Pana œwiadomy wybór i myœleæ o sobie jako o nieuczciwym podatniku. Ogólnie, pisma zredagowane w surowym tonie by³y datnicy nie tylko p³acili nale¿ny podatek dochodowy, bardziej skuteczne jeœli chodzi o mobilizowanie p³at- ale wp³acali wy¿sze kwoty i bardziej zmniejszali swoje noœci ni¿ pisma zredagowane w ³agodnym tonie. Po- zad³u¿enie. WYNIKI BADAÑ EMPIRYCZNYCH PRZEPROWADZONYCH W POLSCE 21 WskaŸnik œci¹galnoœci (Ryc. 11): W porównaniu ze stan- Ryc. 11. WskaŸnik œci¹galnoœci wed³ug tonu dardowym upomnieniem, pisma zredagowane w ³agod- pisma nym tonie ogólnie zwiêksza³y wskaŸnik œci¹galnoœci – 43,9 proc. w porównaniu z 40,2 proc., wzrost liczby p³ac¹cych podatników o 9 proc. Pisma w surowym tonie równie¿ dawa³y znacz¹co lepsze wyniki ni¿ stan- dardowe upomnienie. Porównanie pism zredagowa- nych w tonie surowym i ³agodnym z bazowym pismem behawioralnym prowadzi do nastêpuj¹cych wniosków: • Œrednio, pisma zredagowane w tonie ³agodnym dawa- ³y wyniki znacz¹co s³absze ni¿ bazowe pismo beha- wioralne (43,8 proc. w porównaniu do 46,3 proc.). • Pisma zredagowane w surowym tonie razem wziête daj¹ wyniki nieco lepsze ni¿ bazowe pismo beha- wioralne, ale ró¿nice s¹ niewielkie i nie s¹ znacz¹ce statystycznie. ród³o: dane Ministerstwa Finansów. Uwaga: S³upki b³êdu wskazuj¹ na 95% przedzia³y ufnoœci. Kwota p³atnoœci (Ryc. 12): Zarówno bazowe pismo Gwiazdki oznaczaj¹ istotn¹ ró¿nicê w porównaniu z grup¹ behawioralne, jak i pisma zredagowane w surowym kontroln¹ (odbiorcy standardowego upomnienia) – *=0,1, **=0,05, ***=0,01; krzy¿yki oznaczaj¹ istotn¹ ró¿nicê w porównaniu tonie prowadzi³y do mobilizacji podobnych kwot z bazowym pismem behawioralnym – †= 0,1., ‡=0,05, ‡‡=0,01. w przeliczeniu na pismo – znacz¹co wy¿szych ni¿ œred- nia kwota wp³acana przez odbiorców standardowego upomnienia. Pisma zredagowane w ³agodnym tonie co prawda równie¿ dawa³y wyraŸnie lepsze wyniki ni¿ standardowe upomnienie, wyniki te by³y jednak znacz¹co gorsze ni¿ wyniki bazowego pisma behawio- ralnego i pism zredagowanych w surowym tonie; œred- nia kwota p³atnoœci by³a o 93 z³ na pismo ni¿sza ni¿ w przypadku bazowego pisma behawioralnego. Ryc. 12. Wyniki w aspekcie kwot p³atnoœci, w podziale na ton pisma w z³otych w Log ród³o: dane Ministerstwa Finansów. Uwaga: S³upki b³êdu wskazuj¹ na 95% przedzia³y ufnoœci. Gwiazdki oznaczaj¹ istotn¹ ró¿nicê w porównaniu z grup¹ kontroln¹ (odbiorcy standardowego upomnienia) – *=0,1, **=0,05, ***=0,01; krzy¿yki oznaczaj¹ istotn¹ ró¿nicê w porównaniu z bazowym pismem behawioralnym – †= 0,1., ‡=0,05, ‡‡=0,01. 22 ZASTOSOWANIE TECHNIK BEHAWIORALNYCH W CELU POPRAWY ŒCI¥GALNOŒCI PODATKÓW Pozostaj¹ce do zap³aty zobowi¹zania podatkowe (Ryc. 13): Ryc. 13. Pozostaj¹ce do zap³aty zobowi¹zania analiza pozostaj¹cych do zap³aty zobowi¹zañ podat- podatkowe w podziale na ton pisma kowych daje podobne wyniki. Ka¿de z pism behawio- ralnych znacz¹co zmniejsza³o pozostaj¹ce do zap³aty zobowi¹zania podatkowe w porównaniu z grup¹ kon- troln¹, która otrzyma³a standardowe upomnienie, jednak pisma w tonie ³agodnym przynosi³y znacznie s³absze wyniki ni¿ pisma w tonie surowym i bazowe pismo behawioralne. CZY RÓ¯NE GRUPY PODATNIKÓW RÓ¯NIE REAGOWA£Y NA TREŒÆ POSZCZEGÓLNYCH PISM? Heterogenicznoœæ (Ryc. 14 – Ryc. 17): Wyniki opisane do tej pory odzwierciedla³y œrednie skutki interwencji badawczej dla zachowania podatnika i implikowa³y ród³o: dane Ministerstwa Finansów. za³o¿enie, ¿e efekt ten by³ podobny dla wszystkich Uwaga: S³upki b³êdu wskazuj¹ na 95% przedzia³y ufnoœci. Gwiazdki oznaczaj¹ istotn¹ ró¿nicê w porównaniu z grup¹ podatników. Bardzo wa¿ne jest jednak równie¿ zba- kontroln¹ (odbiorcy standardowego upomnienia) – *=0,1, **=0,05, danie, do jakiego stopnia skutki interwencji ró¿ni¹ siê ***=0,01; krzy¿yki oznaczaj¹ istotn¹ ró¿nicê w porównaniu z bazowym pismem behawioralnym – †= 0,1., ‡=0,05, ‡‡=0,01. w odniesieniu do okreœlonych grup geograficznych lub socjodemograficznych. Dalsza analiza danych wed³ug podgrup wskazuje, ¿e efekty interwencji ba- dawczej s¹ niejednorodne jeœli chodzi o charaktery- Ogólnie rzecz bior¹c, wyniki przedstawione do tej pory stykê podatników – obserwowane skutki interwencji na ca³ej populacji podatników objêtych badaniem s¹ ró¿ni¹ siê bardziej ni¿ mo¿na by oczekiwaæ w sytuacji zgodne z wynikami dla poszczególnych grup. Pismo wy³¹cznie losowego b³êdu (przypadku). mówi¹ce o przeoczeniu z elementem ostrze¿enia – dawa³o ono najlepsze wyniki i wydaje siê byæ naj- Zbadano reakcjê podatników na konkretne pismo lepsz¹ strategi¹ upominania podatników bez wzglêdu w zale¿noœci od kilku cech socjodemograficznych, na czynniki geograficzne i socjodemograficzne. Nie- jak wiek, p³eæ, status rodzicielski (posiadanie dzieci mniej, w przypadku niektórych grup pewne rodzaje lub ich brak), zró¿nicowanie geograficzne (miasto interwencji dawa³y lepsze wyniki ni¿ inne: lub wieœ), oraz wielkoœæ zobowi¹zania podatkowego. WIEK: Zasadniczo, wyniki dla wszystkich pism po- twierdzaj¹ ¿e podatnicy po czterdziestce najlepiej Ryc. 14. Pismo odwo³uj¹ce siê do dobra reaguj¹ na pisma upominaj¹ce; w wieku póŸniejszym, publicznego w tonie pozytywnym ró¿nice stopniowo malej¹. Niemniej, pismo daj¹ce – heterogenicznoœæ wed³ug grup wiekowych, najlepsze wyniki (przeoczenie + ostrze¿enie) osi¹ga Proc. szczytow¹ skutecznoœæ wœród nieco starszych osób (50+), natomiast pisma zredagowane w ³agodnym WskaŸnik œci¹galnoœci tonie zmniejszaj¹ prawdopodobieñstwo zap³aty wœród osób starszych wiekiem (Za³¹cznik 4). Dobrym przy- k³adem heterogenicznoœci w aspekcie wieku jest reak- cja dwóch grup wiekowych (20–29 i 50–64) na pismo odwo³uj¹ce siê do dobra publicznego, zredagowane w tonie ³agodnym (Ryc. 14). Przekaz odwo³uj¹cy siê do dobra publicznego da³ pozytywne wyniki wœród osób w wieku 20–29 lat, ale bardzo s³abe wœród osób w wieku 50–64 – choæ wyniki te i tak by³y lepsze ni¿ wyniki grupy kontrolnej. Ró¿nica skutków interwencji badawczej pomiêdzy dwiema wymienionymi grupami wynosi 5,2 punktu procentowego i jest ró¿nic¹ zna- cz¹c¹ statystycznie na poziomie 0,01. ród³o: dane Ministerstwa Finansów. Uwaga: S³upki b³êdu wskazuj¹ na 95% przedzia³y ufnoœci. Gwiazdki oznaczaj¹ istotn¹ ró¿nicê w porównaniu z grup¹ kontroln¹ Heterogenicznoœæ w ramach grup wiekowych nie jest (odbiorcy standardowego upomnienia) – *=0,1, **=0,05, ***=0,01; ca³kowicie zaskakuj¹ca, bior¹c pod uwagê dobra pub- krzy¿yki oznaczaj¹ znacz¹ce ró¿nice w wynikach interwencji badawczej (w porównaniu z bazowym pismem behawioralnym) liczne wymienione w piœmie: przedszkola, szko³y, dro- pomiêdzy dwiema grupami: †= 0,1., ‡=0,05, ‡‡=0,01. gi i bezpieczeñstwo. Szko³y mog¹ byæ uznane z mniej WYNIKI BADAÑ EMPIRYCZNYCH PRZEPROWADZONYCH W POLSCE 23 istotne przez osoby w wieku 50–64 lata, które raczej 2015). Jeœli zaobserwowana heterogenicznoœæ rzeczy- nie korzystaj¹ z nich bezpoœrednio; wspomnienie wiœcie wynika z wyboru dóbr publicznych wspomnia- o nich mo¿e nawet wywrzeæ skutek odwrotny, jeœli nych w piœmie, mo¿na by uzyskaæ lepsza reakcjê po- podatnicy poczuj¹, ¿e ich podatki przeznaczane s¹ datników poprzez zró¿nicowanie typu dóbr publicz- na us³ugi, z których korzystaj¹ inni, kosztem us³ug, nych, wymienianych w pismach do podatników z ró¿- z których mogliby skorzystaæ oni sami. Z drugiej stro- nych grup wiekowych. ny, m³odsi podatnicy mog¹ mieæ lepsz¹ motywacjê do tego, by przyk³adaæ siê do finansowania eduka- P£EÆ: Kobiety zasadniczo wykazywa³y wy¿szy wskaŸ- cji, poniewa¿ 85 proc. dzieci w Polsce uczêszcza do nik œci¹galnoœci i lepsz¹ reakcjê na pisma zredagowane przedszkoli publicznych (OECD 2013), a 59 proc. w tonie surowym, w szczególnoœci na przekaz ostrze- obywateli wskazywa³o, ¿e s¹ zadowoleni z systemu gaj¹cy, przekaz o przeoczeniu, oraz przekaz ³¹cz¹cy edukacji publicznej i maj¹ do niego zaufanie (OECD przeoczenie z elementem ostrzegaj¹cym (Ryc. 15). Ryc. 15. Heterogenicznoœæ wed³ug p³ci, Proc. WskaŸnik œci¹galnoœci ród³o: dane Ministerstwa Finansów. Uwaga: S³upki b³êdu wskazuj¹ na 95% przedzia³y ufnoœci. Gwiazdki oznaczaj¹ istotn¹ ró¿nicê w porównaniu z grup¹ kontroln¹ (odbiorcy standardowego upomnienia) – *=0,1, **=0,05, ***=0,01; krzy¿yki oznaczaj¹ znacz¹ce ró¿nice w wynikach interwencji badawczej (w porównaniu z grup¹ kontroln¹, która otrzyma³a standardowe upomnienie) pomiêdzy dwiema grupami: †= 0,1., ‡=0,05, ‡‡=0,01. STATUS RODZICIELSKI (posiadanie dzieci): Osoby oczeniu po³¹czone z elementem ostrze¿enia; w przy- posiadaj¹ce dzieci (wed³ug w³asnej deklaracji) nie rea- padku obu tych pism, wskaŸnik œci¹galnoœci by³ bardzo gowali szczególnie dobrze na poszczególne przekazy podobny. Zasadniczo, przekazy sformu³owane w suro- i w ich przypadku najbardziej skuteczne okaza³o siê ba- wym tonie dzia³aj¹ w odniesieniu do osób bezdziet- zowe pismo behawioralne oraz pismo mówi¹ce o prze- nych, a nie dzia³aj¹ w odniesieniu do rodziców (Ryc. 16). 24 ZASTOSOWANIE TECHNIK BEHAWIORALNYCH W CELU POPRAWY ŒCI¥GALNOŒCI PODATKÓW Ryc. 16. Heterogenicznoœæ wed³ug statusu rodzicielskiego, Proc. WskaŸnik œci¹galnoœci ród³o: dane Ministerstwa Finansów. Uwaga: S³upki b³êdu wskazuj¹ na 95% przedzia³y ufnoœci. Gwiazdki oznaczaj¹ istotn¹ ró¿nicê w porównaniu z grup¹ kontroln¹ (odbiorcy standardowego upomnienia) – *=0,1, **=0,05, ***=0,01; krzy¿yki oznaczaj¹ znacz¹ce ró¿nice w wynikach interwencji badawczej (w porównaniu z grup¹ kontroln¹, która otrzyma³a standardowe upomnienie) pomiêdzy dwiema grupami: †= 0,1., ‡=0,05, ‡‡=0,01. MIEJSCE ZAMIESZKANIA: Podatnicy zamieszkuj¹cy ni¿ bazowe pismo behawioralne na obszarach wiejskich; na obszarach wiejskich sp³acali wiêcej, a skutki wszyst- byæ mo¿e z uwagi na bardziej bezpoœrednie powi¹zanie kich typów pism by³y podobne. Co ciekawe, pismo od- pomiêdzy wynikami wydatków na dobra publiczne i ich wo³uj¹ce siê do dobra publicznego dawa³o lepsze wyniki znaczeniem dla spo³ecznoœci lokalnej (Ryc. 17). Ryc. 17. Heterogenicznoœæ wed³ug miejsca zamieszkania, Proc. WskaŸnik œci¹galnoœci ród³o: dane Ministerstwa Finansów. Uwaga: S³upki b³êdu wskazuj¹ na 95% przedzia³y ufnoœci. Gwiazdki oznaczaj¹ istotn¹ ró¿nicê w porównaniu z grup¹ kontroln¹ (odbiorcy standardowego upomnienia) – *=0,1, **=0,05, ***=0,01; krzy¿yki oznaczaj¹ znacz¹ce ró¿nice w wynikach interwencji badawczej (w porównaniu z grup¹ kontroln¹, która otrzyma³a standardowe upomnienie) pomiêdzy dwiema grupami: †= 0,1., ‡=0,05, ‡‡=0,01. WYNIKI BADAÑ EMPIRYCZNYCH PRZEPROWADZONYCH W POLSCE 25 WYSOKOŒÆ ZOBOWI¥ZANIA PODATKOWEGO: Treœæ i wygl¹d upomnienia wysy³anego listem zwyk- Podatnicy, którzy mieli wiêksze zobowi¹zania podat- ³ym i listem poleconym w ramach badania by³y bardzo kowe wydawali siê reagowaæ lepiej na pismo ³¹cz¹ce podobne. Konieczne by³o wprowadzenie drobnych przeoczenie z ostrze¿eniem (szczegó³owe wyniki w za- zmian w piœmie wys³anej listem zwyk³ym w celu od- kresie heterogenicznoœci zwi¹zanej z kwot¹ zobowi¹za- zwierciedlenia innej metody dorêczenia, konieczne nia podatkowego znajduj¹ siê w Za³¹cznik 5). te¿ by³o usuniêcie niektórych sformu³owañ, specyficz- nych dla standardowego pisma z upomnieniem dorê- Analiza heterogenicznoœci mo¿e byæ u¿yteczne przy czanego przesy³k¹ polecon¹: rozwa¿aniu najlepszych strategii upominania poszcze- gólnych segmentów bazy podatników. Dla lepszego • Usuniêto sformu³owanie „Za potwierdzeniem od- zrozumienia ró¿nic w zachowaniu podatników w zale¿- bioru”, poniewa¿ zmieniono metodê dorêczenia. noœci od ich charakterystyki potrzebna by³aby dalsza • Usuniêto sformu³owanie „Upomnienie Nr: X/2016 analiza danych. z dnia…”, poniewa¿ pismo nie by³o ju¿ formalnym upomnieniem, a w zwi¹zku z tym nie zosta³ mu na- dany numer. TESTOWANIE METODY • Usuniêto sformu³owanie „Koszty upomnienia” z ta- DORÊCZENIA beli informuj¹cej o wysokoœci zobowi¹zania i odset- kach, poniewa¿ wysy³ka listem zwyk³ym nie nak³a- Istniej¹ dwie metody dorêczania korespondencji pa- da na podatnika ¿adnych dodatkowych kosztów. pierowej podatnikom przez Urz¹d Skarbowy – poczta • Okreœlenie „upomnienie” zosta³o zast¹pione s³owem polecona lub zwyk³a. Ta czêœæ eksperymentu by³a „pismo”. zaprojektowana w celu weryfikacji statystycznej czy • Z przyczyn prawnych, konieczna by³a nieznaczna metoda dorêczenie wp³ywa na wskaŸnik œci¹galnoœci, zmiana tonu nastêpuj¹cego zdania: kwotê zap³aty oraz wysokoœæ zad³u¿enia pozosta- j¹cego do sp³aty. Wyniki bêd¹ stanowi³y informacjê Standardowe upomnienie, dostarczane poczt¹ pole- dla w³adz polskich w zakresie kosztów i korzyœci con¹: „Niewykonanie obowi¹zku we wskazanym zwi¹zanych z u¿yciem obu metod. terminie spowoduje skierowanie sprawy na drogê postêpowania egzekucyjnego, wskutek czego po- W przypadku wysy³ki listem poleconym, Poczta Pols- wstanie obowi¹zek uiszczenia kosztów egzekucyj- ka ma obowi¹zek dostarczyæ pismo do r¹k w³asnych nych, które zaspokajane s¹ w pierwszej kolejnoœci.” podatnika w terminie trzech dni roboczych od dnia wysy³ki, choæ w rzeczywistoœci rzadko trwa to a¿ tak Upomnienie dostarczane poczt¹ zwyk³¹: „Niewy- d³ugo. Podatnik potwierdza odbiór w³asnorêcznym konanie obowi¹zku we wskazanym terminie mo¿e podpisem, a Urz¹d Skarbowy powiadamiany jest spowodowaæ skierowanie sprawy na drogê postê- o pomyœlnym dorêczeniu pisma. Jeœli podatnik nie jest powania egzekucyjnego, wskutek czego powstanie obecny w dniu dorêczenia pisma, poczta pozostawia obowi¹zek uiszczenia kosztów egzekucyjnych, które awizo, a podatnik ma siedem dni od pierwszej próby zaspokajane s¹ w pierwszej kolejnoœci.” dorêczenia na odbiór pisma w placówce pocztowej.12 Jeœli pismo nie zostanie odebrane w tym terminie, Pisma w jêzyku polskim w ich oryginalnym brzmieniu poczta pozostawia drugie awizo, równie¿ z siedmio- zamieszczone s¹ w Za³¹cznik 7. dniowym terminem odbioru. Po 14 dniach, nieode- brane pismo zwracane jest do Urzêdu Skarbowego, Badanie metody dorêczenia opiera³o siê na dwóch jednak uwa¿ane jest za dorêczone z uwagi na powia- grupach: upomnienie standardowe by³o wysy³ane domienia (awiza). Po zakoñczeniu czynnoœci zwi¹za- do podatników poczt¹ polecon¹, a upomnienie zmo- nych z dorêczeniem, mo¿liwe jest rozpoczêcie wszyst- dyfikowane – poczt¹ zwyk³¹. kich kroków prawnych. Proces jest wysoce sformali- zowany i wysy³ka pisma listem poleconym jest pierw- Próba obejmowa³a 11 963 podatników zalegaj¹cych szym krokiem procedury egzekucyjnej. Koszt wysy³ki z p³atnoœci¹ przekraczaj¹c¹ 50 z³. Podatnicy wcho- listu poleconego to 6,20 z³ (14,96 z³ po uwzglêdnieniu dz¹cy w sk³ad próby zostali losowo przydzieleni do jed- dodatkowych kosztów zwi¹zanych z obs³ug¹ pisma). nej z nastêpuj¹cych grup: Wysy³ka listem zwyk³ym jest bardzo prosta; poczta dostarcza list to skrzynki pocztowej podatnika, za- 1. grupa, która otrzyma³a standardowe upomnienie zwyczaj w ci¹gu trzech dni roboczych od dnia wy- poczt¹ polecon¹ (n=5 872); lub sy³ki. Koszt wys³ania listu zwyk³ego to 2,00 z³ (9,20 z³ 2. grupa, która otrzyma³a zmodyfikowane upomnie- po uwzglêdnieniu dodatkowych kosztów zwi¹zanych nie poczt¹ zwyk³¹ (n=6 091). z obs³ug¹ pisma). 12 Podatnik mo¿e równie¿ upowa¿niæ inn¹ osobê do odbioru pisma. 26 ZASTOSOWANIE TECHNIK BEHAWIORALNYCH W CELU POPRAWY ŒCI¥GALNOŒCI PODATKÓW Ryc. 18. Wielkoœæ próby i przydzia³ do grup Analiza wyników badania metody dorêczenia wskazu- badawczych je, ¿e upomnienie wysy³ane listem poleconym dawa³o nieco lepsze wyniki ni¿ upomnienie wysy³ane listem zwyk³ym, ale ró¿nice s¹ bardzo ma³e i nie s¹ istotne statystycznie (Ryc. 19)13. W szczególnoœci: • WskaŸnik œci¹galnoœci w przypadku pisma wysy³a- nego listem zwyk³ym wynosi³ 40,2 proc., czyli nieco mniej ni¿ wskaŸnik 40,7 proc. osi¹gany przez pismo ród³o: Autorzy w oparciu o dane dostarczone przez Ministerstwo wysy³ane listem poleconym. Finansów. • Œrednia kwota p³atnoœci wynosi³a 1 123 z³ w przy- padku listu zwyk³ego i 1 159 z³ w przypadku listu po- leconego, co oznacza ró¿nicê 36 z³ na list. • Podobnie ró¿nice logarytmów zarówno kwoty p³at- noœci jak i pozostaj¹cego do zap³aty zobowi¹zania podatkowego by³y bardzo ma³e i nieznacz¹ce staty- stycznie. Ryc. 19. Wyniki badania metody dorêczenia Zobowi¹zanie pozostaj¹ce WskaŸnik œci¹galnoœci Kwota zap³aty (z³) Kwota zap³aty (log) do zap³aty (log) ród³o: dane Ministerstwa Finansów. Uwaga: S³upki b³êdu wskazuj¹ na 95% przedzia³y ufnoœci. Gwiazdki oznaczaj¹ istotn¹ ró¿nicê w porównaniu z grup¹ kontroln¹ (odbiorcy standardowego upomnienia). 13 Pomimo ¿e wyniki zaprezentowane w tej sekcji raportu nie wykaza³y istotnej statystycznie ró¿nicy miêdzy metodami dorêczenia pism, dodatkowe analizy by³yby wskazane aby zinterpretowaæ te rezultaty, np. w zakresie liczby listów wys³anych poczt¹ polecon¹, a niedostarczonych do podatnika. WYNIKI BADAÑ EMPIRYCZNYCH PRZEPROWADZONYCH W POLSCE 27 oczenie + ostrze¿enie) prowadzi³o do znacznej poprawy ANALIZA wskaŸnika œci¹galnoœci i zap³aconej kwoty w porówna- niu z grup¹ kontroln¹, która otrzyma³a standardowe KOSZTÓW upomnienie. Jeœli pismo mówi¹ce o przeoczeniu i za- wieraj¹ce element ostrze¿enia zosta³oby wys³ane do I KORZYŒCI wszystkich 149 925 podatników wchodz¹cych w sk³ad próby, wygenerowa³oby szacunkowo 39 328 742 z³ dodatkowych przychodów w porównaniu z grup¹ kon- troln¹. Innymi s³owy, pismo mówi¹ce o przeoczeniu i zawieraj¹ce element ostrze¿enia wygenerowa³oby Celem przedstawionej w raporcie analizy kosztów dodatkowe przychody, których wartoœæ 28 razy prze- i korzyœci jest zaprezentowanie potencjalnych korzy- kracza³aby koszt ich wysy³ki. Bazowe pismo behawio- œci fiskalnych wynikaj¹cych z zastosowania najbar- ralne wygenerowa³oby 27 581 129 z³ wiêcej ni¿ pismo dziej efektywnej strategii poprawy œci¹galnoœci nieza- wysy³ane do grupy kontrolnej – niemal 20 razy wiêcej p³aconych podatków, która zosta³a zidentyfikowana ni¿ wyniós³by koszt wys³ania pism listem zwyk³ym. w niniejszym badaniu w odniesieniu do scenariusza bazowego, tj. standardowego upomnienia.14 Analiza Warto dodaæ, ¿e obecnie Urzêdy Skarbowe s¹ zobo- kosztów i korzyœci zwi¹zanych z interwencjami oparta wi¹zane do monitowania podatnika poprzez wysy³kê jest na wynikach wczeœniejszych szacunków wskaŸ- upomnienia poczt¹ polecon¹. Bior¹c pod uwagê fakt, nika œci¹galnoœci i zap³aconych kwot. Polska admini- ¿e w ramach badania nie stwierdzono znacz¹cych stracja podatkowa szacuje, ¿e koszt wys³ania ka¿dego statystycznie ró¿nic w zakresie wskaŸnika œci¹galno- z upomnieñ poczt¹ zwyk³¹, z uwzglêdnieniem kosztu œci i kwoty zap³aty pomiêdzy dwoma badanymi me- us³ugi pocztowej i czasu pracy personelu, potrzebnego todami dorêczenia, ró¿nica kosztów (odpowiednio na sporz¹dzenie pisma, wynosi 9,20 z³. Koszt wys³ania 14,96 z³ i 9,20 z³) stanowi stratê dla Urzêdów Skarbo- ka¿dego standardowego upomnienia listem poleco- wych. W przypadku ca³ej próby podatników zalega- nym wynosi 14,96 z³. Obliczenia zaprezentowano w ta- j¹cych z zap³at¹ podatku za 2015 r. dodatkowy koszt beli 3 i 4. wysy³ki upomnieñ poczt¹ polecon¹ zamiast zwyk³¹ wyniós³by oko³o 863 568 z³ – o 62 proc. wiêcej ni¿ Mo¿na wyci¹gn¹æ wniosek, i¿ zmiana metody dorê- w przypadku wysy³ki poczt¹ zwyk³¹. czenia z poczty poleconej na zwyk³¹ mo¿e zmniejszyæ koszty ponoszone przez administracjê podatkow¹, Powy¿sze wyliczenia przedstawiaj¹ ocenê potencjal- a zastosowanie bardziej przekonywuj¹cych przeka- nych korzyœci zwi¹zanych z zastosowaniem najbar- zów (pismo mówi¹ce o przeoczeniu, zawieraj¹ce ele- dziej efektywnego podejœcia do monitowania podat- ment ostrze¿enia) pozwoli³oby na poprawê wskaŸnika ników. Niemniej, poniewa¿ sposób ten nie zosta³ œci¹galnoœci, a co za tym idzie, systemu monitowania zastosowany w rzeczywistoœci (najbardziej skuteczne podatników. pismo behawioralne nie zosta³o rozes³ane do wszyst- kich zalegaj¹cych podatników), przychody wygene- £¹czny koszt wysy³ki jakiegokolwiek pisma listem rowane przez badanie równie¿ zosta³y oszacowane: zwyk³ym do wszystkich 149 925 podatników wcho- badanie przynios³o szacunkowo 90 154 155 z³ przy dz¹cych w sk³ad próby wyniós³by 1 379 310 z³. Jeœli koszcie 1 413 133 z³, czyli wygenerowa³o przychody dla chodzi o korzyœci, pismo daj¹ce najlepsze wyniki (prze- bud¿etu w wysokoœci 88 741 023 z³. 14 Analiza kosztów i korzyœci przedstawiona w raporcie nie uwzglêdnia dodatkowych kosztów zwi¹zanych z rozpatrywaniem skarg z³o¿onych do urzêdów skarbowych w zwi¹zku z otrzymaniem niektórych treœci pism behawioralnych. Ministerstwo Finansów nie posiada danych dotycz¹cych liczby skarg w skali kraju i kosztów zwi¹zanych z ich obs³ug¹. Dane z Izby Skarbowej w Warszawie pokazuj¹, ¿e formalnie z³o¿ono 7 skarg na ponad 30 tys. wys³anych pism w woj. mazowieckim, co sugeruje, ¿e koszty zwi¹zane z ich obs³ug¹ nie by³y du¿e. Jednak¿e pracownicy Urzêdów Skarbowych otrzymali równie¿ oko³o 3 tys. uwag zg³oszonych telefonicznie i drog¹ mailow¹ dotycz¹cych treœci przekazów behawioralnych. Dodatkowo nale¿y zwróciæ uwagê, ¿e prawdopodobnie istniej¹ inne narzêdzia, które mog³yby zwiêkszyæ œci¹galnoœæ podatków w Polsce, ale ich zidentyfikowanie wykracza poza ramy tego opracowania. 28 ZASTOSOWANIE TECHNIK BEHAWIORALNYCH W CELU POPRAWY ŒCI¥GALNOŒCI PODATKÓW Tabela 3: Analiza kosztów i korzyœci: warianty Œrednia Stopa Koszt Liczba p³atnoœæ p³atnoœci, Koszt ca³kowity Korzyœci Korzyœci podatników na 1 list, z³ procent jednostkowy, z³ badania, z³ z badania, z³ netto, z³ Wariant 1: U¿ycie najbardziej efektywnego pisma w odniesieniu do wszystkich podatników w próbie Przeoczenie, urz¹d + ostrze¿enie 149 925 1469,3 48,6 9,20 1 379 310 107 003 434 105 624 124 Grupa kontrolna – standardowe upomnienie 149 925 1122,7 40,2 9,20 1 379 310 67 674 693 66 295 383 Standardowe upomnienie - list polecony 149 925 1159,0 40,7 14,96 2 242 878 70 696 466 68 453 588 Ró¿nica w odniesieniu do grupy kontronej – 39 328 742 39 328 742 Ró¿nica w odniesieniu do upomnienia (863 568) 36 306 969 37 170 537 - list polecony Wariant 2: U¿ycie standardowego upomnienia w odniesieniu do wszystkich podatników w próbie Bazowe behawioralne 149 925 1371,4 46,3 9,20 1 379 310 95 255 822 93 876 512 Ró¿nica w odniesieniu do grupy kontronej – 27 581 129 27 581 129 Ró¿nica w odniesieniu do upomnienia (863 568) 24 559 356 25 422 924 - list polecony Tabela 4: Analiza kosztów i korzyœci z badania Œrednia Stopa Koszt Stopa Liczba p³atnoœæ p³atnoœci, Koszt ca³kowity Korzyœci Korzyœci korzyœci do podatników na 1 list, z³ procent jednostkowy, z³ badania, z³ z badania, z³ netto, z³ kosztów Grupa kontrolna – standardowe 6 091 1122,7 40,2 9,20 56 037 2 749 418 2 693 381 48,1 upomnienie Standardowe upomnienie 5 872 1159,0 40,7 14,96 87 845 2 768 915 2 681 070 30,5 - list polecony Dobro publiczne (negatywny) 15 350 1289,9 42,9 9,20 141 220 8 496 603 8 355 383 59,2 Norma spo³eczna 15 474 1299,7 43,7 9,20 142 361 8 795 341 8 652 980 60,8 Ostrze¿enie 15 442 1361,6 44,8 9,20 142 066 9 410 073 9 268 007 65,2 Dobro publiczne (pozytywny) 15 424 1244,4 44,8 9,20 141 901 8 595 010 8 453 109 59,6 Bazowe behawioralne 15 232 1371,4 46,3 9,20 140 134 9 677 750 9 537 616 68,1 Przeoczenie, podatnik 15 261 1350,7 46,6 9,20 140 401 9 596 605 9 456 203 67,4 Ostrze¿enie + tytu³ wykonawczy 15 292 1342,0 47,1 9,20 140 686 9 673 336 9 532 649 67,8 Przeoczenie , urz¹d 15 249 1317,9 47,3 9,20 140 291 9 515 544 9 375 253 66,8 Przeoczenie, urz¹d + ostrze¿enie 15 238 1469,3 48,6 9,20 140 190 10 875 560 10 735 370 76,6 Total 149 925 1 413 133 90 154 155 88 741 023 62,8 WYNIKI BADAÑ EMPIRYCZNYCH PRZEPROWADZONYCH W POLSCE 29 wy¿szych p³atnoœci, jednak heterogenicznoœæ widocz- WNIOSKI na w oparciu o charakterystykê podatników sugeruje równie¿, ¿e kalibracja monitów pod k¹tem cech okre- œlonych grup podatników mog³aby skutecznie popra- wiæ rezultaty. Badanie potwierdza, ¿e wysy³ka pism do podatników Ponadto, poniewa¿ nie zaobserwowano znacz¹cych zalegaj¹cych z p³atnoœci¹ jest skutecznym przypo- statystycznie ró¿nic w wynikach w zale¿noœci od me- mnieniem, promuj¹cym przestrzeganie przepisów tody dorêczenia, mo¿liwoœæ wysy³ki monitów poczt¹ w zakresie podatku PIT w Polsce. Wyniki sugeruj¹, zwyk³¹ mo¿e uproœciæ procedury egzekucyjne w Pols- ¿e modyfikacja komunikacji z podatnikiem pod k¹tem ce, nie wp³ywaj¹c przy tym na œci¹galnoœæ przycho- metod behawioralnych mog³oby przynieœæ znacz¹ce dów. korzyœci. Wszystkie pisma behawioralne da³y lepsze wyniki w aspekcie wskaŸnika œci¹galnoœci, zap³aconej Wyniki przeprowadzonych badañ zdecydowanie prze- kwoty i redukcji zad³u¿enia pozostaj¹cego do zap³aty mawiaj¹ za dok³adnym testowaniem drobnych mody- w porównaniu zarówno z grup¹ kontroln¹ (podat- fikacji w zakresie komunikacji administracji publicznej nikami, którzy otrzymali zmodyfikowane upomnienie z podatnikiem. Wskazuj¹ równie¿, ¿e proces komuni- wys³ane listem zwyk³ym) jak i standardowym upom- kacji mo¿e byæ udoskonalony, tak, by poprawiæ œci¹gal- nieniem. Pisma sformu³owane w tonie surowym oka- noœæ podatków, niskim kosztem i bez potrzeby zmian za³y siê bardzo efektywne jeœli chodzi o mobilizowanie legislacyjnych. 30 ZASTOSOWANIE TECHNIK BEHAWIORALNYCH W CELU POPRAWY ŒCI¥GALNOŒCI PODATKÓW BIBLIOGRAFIA Anderson, C., Keltner, D., & John, O. P. 2003. „Emotional convergence between people over time”. Journal of Personality and Social Psychology, 84, 1054–1068. Ariel, B. 2012. „Deterrence and Moral Persuasion Effects on Corporate Tax Compliance: Findings From A Ran- domized Controlled Trial.” Criminology, 50, 27–69. Blumenthal, M., Christian, C. and Slemrod, J. 2001. „Do Normative Appeals Affect Tax Compliance? Evidence From a Controlled Experiment In Minnesota.” National Tax Journal, 54, 125–136. Brockmeyer, Anne; Hernandez, Marco; Kettle, Stewart; Smith, Spencer Douglas. 2016. „Casting the Tax Net Wider: Experimental Evidence from Costa Rica.” World Bank Policy Research Working Paper; No. WPS 7850. Washington, D.C.: World Bank Group. Castro, L. and Scartascini, C. 2013. „Tax Compliance and Enforcement in the Pampas: Evidence from a Field Experiment.” Inter-American Development Bank Working Paper Series. Washington, D.C.: Inter-American Development Bank. Castro L., and C. Scartascini. 2015. „Tax Compliance at Enforcement in the Pampas: Evidence from a Field Experiment.” Journal of Economic Behavior and Organization 116(C): 65–82. DeScioli, P., K. Asao, and R. Kurzban. 2012. „Omissions and Byproducts across Moral Domains.” PLOS ONE 7(10): e46963. Del Carpio, L. 2013. „Are the Neighbours Cheating? Evidence from a Social Norm Experiment on Property Taxes in Peru.” Princeton University Working Paper. Dwenger, N., Kleven, H., Rasul, I. and Rincke, J. 2014. „Extrinsic and Intrinsic Motivations for Tax Compliance: Evidence From A Field Experiment In Germany.” Mimeo. Gerber, A.S., Rogers, T. 2009. Descriptive Social Norms and Motivation to Vote: Everybody’s Voting and so Should You. Journal of Politics 71 (1): 1–14. Haidt, J. 2003. „The moral emotions.” In Handbook of Affective Sciences, edited by R. J. Davidson, K. R. Scherer, and H. H. Goldsmith, 852–70. Oxford, UK: Oxford University Press. Hallsworth, M. 2013. „The Omission Bias.” Unpublished paper. Hallsworth, M., List, J. A., Metcalfe, R. D., and Vlaev, I. (2014). „The Behavioralist as Tax Collector: Using Natu- ral Field Experiments to Enhance Tax Compliance” (No. W20007). National Bureau of Economic Research. Hoffman, M. L. 1982a. „Affect and Moral Development. In New Directions for Child Development: Emotional Deve- lopment edited by D. Ciccetti and P. Hesse, No. 16. San Francisco: Jossey-Bass. Hoffman, M. L. 1982b. „Development of Prosocial Motivation: Empathy and Guilt. In The Development of Prosocial Behavior, edited by N. Eisenberg. New York: Academic Press. Kettle, Stewart; Hernandez, Marco; Ruda, Simon; Sanders, Michael. 2016. „Behavioral interventions in tax compliance: evidence from Guatemala.” World Bank Policy Research Working Paper; No. WPS 7690. Washing- ton, D.C. World Bank Group. WYNIKI BADAÑ EMPIRYCZNYCH PRZEPROWADZONYCH W POLSCE 31 Kleven, H. J., Knudsen, M. B., Kreiner, C. T., Pedersen, S. and Saez, E. 2011. „Unwilling or Unable to Cheat? Evidence from a Tax Audit Experiment in Denmark.” Econometrica, 79, 651–692. Lewis, H. B. 1971. Shame and Guilt in Neurosis. New York: International Universities Press. Lewis, M. 1993. „Self-conscious Emotions: Embarrassment, Pride, Shame, and Guilt. In Handbook of emotions, edited by M. Lewis and J. Haviland, 563–573. New York: Guilford Press. Mazar, N., O. Amir, and D. Ariely. 2008. „The Dishonesty of Honest People: A Theory of Self-Concept Mainte- nance.” Journal of Marketing Research 45(6): 633–44. Miller, D. W., and L. J. Marks. 1997. „The Effects of Imagery-evoking Radio Advertising Strategies on Effective Responses.” Psychology & Marketing 14(4): 35–50. OECD. 2013. „Country Note – Education at a Glance 2013: Poland.” Paris: OECD. OECD. 2015, „Country Fact Sheet – Government at a Glance 2015: Poland.” Paris: OECD. Ortega, D. and Sanguinetti, P. (2013). „Deterrence and Reciprocity Effects on Tax Compliance: Experimental Evidence from Venezuela.” Working Paper. Pomeranz, D. 2013. „No taxation without information: Deterrence and self-enforcement in the value added tax.” (No. w19199). National Bureau of Economic Research. Samuelson, W., and R. Zeckhauser. 1988. „Status Quo Bias in Decision Making.” Journal of Risk and Uncertainty 1(1): 7–59. Shu, Lisa L., Nina Mazar, Francesca Gino, Dan Ariely, and Max H. Bazerman. 2012. „Signing at the Beginning Makes Ethics Salient and Decreases Dishonest Self-reports in Comparison to Signing at the End.” Proceedings of the National Academy of Sciences 109 (38): 15197–00. Sunstein, C.R. 2015. „Choosing Not to Choose.” Oxford: Oxford University Press. Torgler, B. (2007). „Tax Compliance and Tax Morale: A Theoretical And Empirical Analysis”, Cheltenham, UK: Edward Elgar Publishing. Tversky, A., and D. Kahneman. 1981. „The Framing of Decisions and the Psychology of Choice.” Science 211(4481): 453–58. Yoo, J., and M. Kim. 2014. „The Effects of Online Product Presentation on Consumer Responses: A Mental Imagery Perspective.” Journal of Business Research 67(11): 2464–72. Wenzel, M. 2005. „Misperceptions of Social Norms about Tax Compliance: From Theory to Intervention.” Journal of Economic Psychology, 26, 862–883. 32 ZASTOSOWANIE TECHNIK BEHAWIORALNYCH W CELU POPRAWY ŒCI¥GALNOŒCI PODATKÓW ZA£¥CZNIK 1. ZASTOSOWANIE EKONOMII BEHAWIORALNEJ W KOMUNIKACJI Z PODATNIKIEM W POLSCE: WYNIKI EKSPERYMENTU DOTYCZ¥CEGO PISM DO PODATNIKÓW PIT 1 Kszta³t eksperymentu: Eksperyment mia³ na celu g³ównymi zasadami, takimi jak prostota/zrozumia- poprawê wskaŸników œci¹galnoœci podatku docho- ³oœæ oraz uwzglêdnienie przekazów behawioralnych. dowego od osób fizycznych (PIT) wœród podatników Pismo behawioralne nie by³o rozsy³ane listem po- zalegaj¹cych2 z zap³at¹ w dwóch województwach leconym, lecz poczt¹ zwyk³¹. Jeœli chodzi o treœæ, – lubuskim i wielkopolskim.3 W sk³ad próby wesz³o w piœmie behawioralnym znalaz³y siê nastêpuj¹ce 31 929 podatników, zalegaj¹cych z zap³at¹ zobowi¹za- elementy: (1) „Wezwanie do dzia³ania” w akapicie nia podatkowego przekraczaj¹cego 50 z³. Podatnicy otwieraj¹cym, z wyjaœnieniem, co podatnik powi- z tak zdefiniowanej próby zostali nastêpnie losowo nien zrobiæ i w jakim terminie: „Proszê zap³aciæ po- przyporz¹dkowani do jednej z trzech grup badania, datek dochodowy w terminie do 10 czerwca 2015 r.”; takich jak: (i) grupa kontrolna, która nie otrzyma³a (2) Odwo³anie do przyjêtej normy spo³ecznej: „Jak pisma z przypomnieniem o koniecznoœci zap³aty wynika z naszych danych, […] procent mieszkañców podatku (n=10 627); (ii) grupa, do której wys³ano orygi- województwa [woj. podatnika] zap³aci³o ju¿ podatek nalne pismo przypominaj¹ce stosowane przez pols- dochodowy za 2014 rok.”; (3) Spersonalizowana kie urzêdy skarbowe, czyli tradycyjne upomnienie informacja co do wysokoœci nale¿nego podatku i ta- (n=10 534); oraz (iii) grupa, do której rozes³ano pismo bela z obliczonymi odsetkami w zale¿noœci od daty w wersji zmodyfikowanej pod k¹tem oddzia³ywañ dokonania p³atnoœci, umieszczona na odwrocie pis- behawioralnych (n=10 768). ma; (4) Wyjaœnienie, jak mo¿na dokonaæ zap³aty; (5) Ostrze¿enie: „Jeœli nie zap³aci Pan nale¿nego Poni¿ej zaprezentowano szczegó³ow¹ zawartoœæ tych podatku, mo¿e Pan podlegaæ egzekucji administra- dwóch pism: cyjnej... Zweryfikujemy Pana reakcjê na to pismo”, oraz (6) Informacja dla podatnika na wypadek sy- • Upomnienie (n=10 534): Jest to oryginalne pismo tuacji, gdyby podatnik nie by³ w stanie uiœciæ pe³nej regularnie wysy³ane przez polskie urzêdy skarbo- kwoty w danym terminie. we do podatników zalegaj¹cych z zap³at¹ celem przypomnienia o obowi¹zku uiszczenia podatku. Wyniki: Wyniki podano dla czterech wskaŸników W treœci upomnienia podana jest podstawa prawna rezultatu: wskaŸnik œci¹galnoœci, kwota p³atnoœci, zo- dla tego typu komunikacji z podatnikiem, a ton bowi¹zanie pozostaj¹ce do zap³aty i opóŸnienie p³at- pisma jest zdecydowanie formalny.4 W piœmie jest noœci. mowa o nale¿noœci podatkowej, a podatnik sam ma naliczyæ naros³e odsetki. Podane s¹ ogólne wytyczne • WskaŸnik œci¹galnoœci (Ryc. A1.1): Zarówno tra- naliczania odsetek, ale bez ilustracji na przyk³adzie. dycyjne upomnienie, jak i pismo behawioralne Pismo zawiera równie¿ ostrze¿enie, ¿e „niewyko- przynios³y skutek w postaci wiêkszej liczby podat- nanie obowi¹zku [zap³aty] we wskazanym terminie ników, którzy ostatecznie uiœcili nale¿noœæ PIT. spowoduje skierowanie sprawy na drogê postêpo- Po up³ywie 12 tygodni podatek zap³aci³o 27,6 proc. wania egzekucyjnego, wskutek czego powstanie podatników z grupy kontrolnej. W przypadku po- obowi¹zek uiszczenia kosztów egzekucyjnych, które datników, do których wys³ano tradycyjne upom- zaspokajane s¹ w pierwszej kolejnoœci.” nienie wzrost ten wyniós³ 2,2 punktu procentowego w porównaniu do grupy kontrolnej (29,8 proc.). • Pismo behawioralne (n=10 768): Oryginalny tekst Pismo behawioralne okaza³o siê najbardziej sku- upomnienia zosta³ zmodyfikowany w oparciu o usta- tecznym narzêdziem poprawy œci¹galnoœci podatku: lenia z badañ behawioralnych i w zgodzie z dwiema wskaŸnik œci¹galnoœci wœród osób, które otrzyma³y 1 Na podstawie raportu Zastosowanie ekonomii behawioralnej w komunikacji z podatnikiem w Polsce: wyniki eksperymentu dotycz¹cego pism do podatników PIT, Bank Œwiatowy, luty 2016 r., wersja robocza dostêpna, na ¿yczenie, u ekorczyc@worldbank.org lub marcohernandez@worldbank.org 2 Podatników zalegaj¹cych z zap³at¹ zdefiniowano jako podatników, którzy terminowo z³o¿yli deklaracjê PIT (tj. do 30 kwietnia 2015 r.), ale nie uiœcili do tego dnia nale¿nego podatku. 3 Województwo lubuskie i województwo wielkopolskie s¹ usytuowane w pó³nocno-zachodniej czêœci Polski. £¹cznie maj¹ oko³o 4,5 miliona mieszkañców (dane za 2014 rok), co stanowi 12 procent ludnoœci kraju. W 2014 roku w tych dwóch województwach by³o oko³o 1,9 miliona p³atników podatku PIT, którzy stanowili 12,4 procent wszystkich p³atników tego podatku w Polsce. 4 Rozporz¹dzenie Ministra Finansów z dnia 20 maja 2014 roku precyzuje procedury dla wierzycieli nale¿noœci pieniê¿nych przy podejmowaniu czynnoœci zmierzaj¹cych do zastosowania œrodków egzekucyjnych (Dziennik Ustaw 2014, poz. 656). WYNIKI BADAÑ EMPIRYCZNYCH PRZEPROWADZONYCH W POLSCE 33 takie pismo wyniós³ 32,2 proc., o 4,6 p.p. wiêcej Ryc. A1.1. Odsetek podatników, którzy uiœcili ni¿ w grupie kontrolnej (co oznacza wzrost o 17 proc. nale¿ny podatek dochodowy od osób w porównaniu z grup¹ kontroln¹), i o 2,4 p.p. wiêcej, fizycznych po 12 tygodniach, proc. ni¿ w przypadku osób, które otrzyma³y standardowe upomnienie (czyli wzrost o 8 proc. w porównaniu z upomnieniem standardowym). Efekty te s¹ istotne statystycznie. • Kwota p³atnoœci (Ryc. A1.2): Pismo behawioralne mia³o najwy¿sz¹ skutecznoœæ pod wzglêdem mobi- lizacji do uiszczenia wy¿szej kwoty podatku, i to za- równo w porównaniu do grupy kontrolnej, jak i gru- py otrzymuj¹cej tradycyjne upomnienie. Ryc. A1.2 przedstawia wp³yw pism na wysokoœæ kwoty za- p³aconej w z³; pismo behawioralne wygenerowa³o ród³o: Ministerstwo Finansów, Departament Administracji Podatkowej, oraz szacunki Banku Œwiatowego. wzrost œredniej zap³aconej kwoty w przeliczeniu Uwaga: S³upki b³êdu wskazuj¹ na 95% przedzia³y ufnoœci. na jedno pismo o 169 z³ w stosunku do grupy kon- Gwiazdki wskazuj¹ znacz¹c¹ ró¿nicê w porównaniu z grup¹ trolnej (czyli wzrost o 15 procent) oraz o 225 z³ (czyli kontroln¹ (na poziomie 0,10, 0,05 i 0,01) a krzy¿yki (†) oznaczaj¹ istotn¹ ró¿nicê miêdzy dwiema interwencjami. wzrost o 21 procent) w porównaniu do tradycyjnego upomnienia. • Zobowi¹zanie pozostaj¹ce do zap³aty (Ryc. A1.3): • Data dokonania p³atnoœci: Zarówno upomnienie, Pismo behawioralne by³o tak¿e skuteczne, je¿eli jak i pismo behawioralne skutecznie przyspieszy³y chodzi o redukcjê nale¿noœci podatkowej pozosta³ej datê dokonania p³atnoœci, zmniejszaj¹c tym samym do zap³aty (d³ugu) wœród podatników zalegaj¹cych koszty administracyjne urzêdów skarbowych. Licz¹c z p³atnoœci¹. Œrednio licz¹c, grupa otrzymuj¹ca pis- œrednio, adresaci obydwu pism zap³acili podatek PIT mo behawioralne mia³a o 4 procent ni¿sz¹ nale¿- 16 dni wczeœniej ni¿ grupa kontrolna. noœæ podatkow¹ pozosta³¹ do zap³aty ni¿ odbiorcy tradycyjnego upomnienia i jest to ró¿nica istotna statystycznie. Ryc. A1.2. Œrednia zap³acona kwota, z³ Ryc. A1.3. Zobowi¹zanie podatkowe pozostaj¹ce do zap³aty (log), proc. ród³o: Ministerstwo Finansów, Departament Administracji Podatkowej, oraz szacunki Banku Œwiatowego. Uwaga: S³upki b³êdu wskazuj¹ na 95% przedzia³y ufnoœci. Gwiazdki wskazuj¹ znacz¹c¹ ró¿nicê w porównaniu z grup¹ kontroln¹ (na poziomie 0,10, 0,05 i 0,01) a krzy¿yki (†) oznaczaj¹ istotn¹ ró¿nicê miêdzy dwiema interwencjami. Wnioski: Eksperyment pokazuje, ¿e wys³anie pisma nych warunkach testowaæ drobne modyfikacje w for- przypominaj¹cego jest skuteczn¹ metod¹ sk³onienia mie i treœci komunikacji z podatnikami w Polsce. polskich podatników zalegaj¹cych z zap³at¹ podatku Dowodz¹ równie¿, i¿ obecnie stosowane procedury dochodowego od osób fizycznych do uiszczenia nale¿- komunikacji mo¿na udoskonaliæ, osi¹gaj¹c poprawê noœci. W szczególnoœci, pismo behawioralne skutko- œci¹galnoœci podatków bez koniecznoœci ponoszenia wa³o popraw¹ œci¹galnoœci i wzrostem uiszczonych wysokich nak³adów finansowych ani uchwalania kwot podatku, a tak¿e zmniejszeniem kwoty zad³u¿e- nowych przepisów. Jednak otrzymane wyniki nale¿y nia wobec urzêdu skarbowego nie tylko w porównaniu interpretowaæ z du¿¹ ostro¿noœci¹, z dwóch wzglêdów. do grupy kontrolnej, ale równie¿ tradycyjnego upom- Po pierwsze, dane ograniczaj¹ siê do okresu 12 tygodni nienia. Ponadto, obydwa pisma pomog³y przyspieszyæ od daty wysy³ki pism. Szerszy obraz sytuacji mo¿e siê dokonanie zap³aty. Uzyskane w eksperymencie rezul- rysowaæ ca³kiem inaczej, na przyk³ad gdyby siê oka- taty œwiadcz¹ o tym, ¿e warto w œciœle kontrolowa- za³o, ¿e skutecznoœæ pisemnych „przypomnieñ” male- 34 ZASTOSOWANIE TECHNIK BEHAWIORALNYCH W CELU POPRAWY ŒCI¥GALNOŒCI PODATKÓW je z biegiem czasu. Dlatego te¿ przez najbli¿sze mie- hawioralne by³o wysy³ane poczt¹ zwyk³¹, bez podpisu si¹ce nale¿y starannie œledziæ rezultaty eksperymentu adresata na potwierdzeniu odbioru. Chc¹c lepiej roze- i na tej podstawie aktualizowaæ wyniki analizy. Po znaæ, które z tych precyzyjnych zmian w piœmie beha- drugie, pismo behawioralne ró¿ni siê od tradycyjnego wioralnym wywar³y najsilniejszy wp³yw na poprawê upomnienia wiêcej ni¿ jednym aspektem: zosta³o wskaŸników œci¹galnoœci podatku trzeba by te efekty uproszczone i wzbogacone o treœci dotycz¹ce normy „wyizolowaæ” na drodze kolejnych randomizowanych spo³ecznej, z³agodzono te¿ styl i ton pisma w stosunku badañ kontrolowanych testuj¹cych konkretne komu- do tradycyjnego upomnienia. Poza tym, pismo be- nikaty. WYNIKI BADAÑ EMPIRYCZNYCH PRZEPROWADZONYCH W POLSCE 35 ZA£¥CZNIK 2. WYNIKI G£ÓWNEGO MODELU REGRESJI: STATYSTYCZNIE ISTOTNE RÓ¯NICE W ODNIESIENIU DO UPOMNIENIA STANDARDOWEGO Nale¿noœæ Nale¿noœæ pozostaj¹ca pozostaj¹ca WskaŸnik WskaŸnik P³atnoœæ P³atnoœæ P³atnoœæ P³atnoœæ P³atnoœæ do zap³aty do zap³aty œci¹galnoœci œci¹galnoœci (z³) (z³) (z³) (log) (log) (log) (log) Zmienne Zmienne PPLN w/ Zmienne Zmienne Zmienne kontrolne kontrolne kontrolne kontrolne kontrolne Standardowe 0,005 0,006 36,357 38,281 35,781 0,050 0,057 -0,012 -0,022 upomnienie, list polecony (0,009) (0,009) (88,101) (81,563) (80,478) (0,062) (0,062) (0,072) (0,066) Bazowe pismo 0,061*** 0,062*** 248,699*** 260,068*** 224,646*** 0,433*** 0,434*** -0,347*** -0,346*** behawioralne (0,008) (0,007) (73,030) (67,611) (55,760) (0,052) (0,051) (0,060) (0,055) 0,035*** 0,036*** 177,070** 182,741*** 164,420*** 0,263*** 0,265*** -0,225*** -0,234*** Norma spo³eczna (0,008) (0,007) (72,867) (67,459) (58,597) (0,051) (0,051) (0,060) (0,055) Dobro publiczne, 0,046*** 0,045*** 121,721* 137,417** 115,564* 0,301*** 0,299*** -0,269*** -0,256*** ton pozytywny (0,008) (0,007) (72,900) (67,489) (60,685) (0,052) (0,051) (0,060) (0,055) Dobro publiczne, 0,027*** 0,028*** 167,235** 155,223** 155,893*** 0,209*** 0,211*** -0,150** -0,166*** ton negatywny (0,008) (0,007) (72,950) (67,537) (60,402) (0,052) (0,051) (0,060) (0,055) 0,045*** 0,046*** 238,938*** 218,164*** 216,627*** 0,331*** 0,326*** -0,286*** -0,291*** Ostrze¿enie (0,008) (0,007) (72,888) (67,481) (58,476) (0,052) (0,051) (0,060) (0,055) Ostrze¿enie + tytu³ 0,069*** 0,069*** 219,358*** 238,546*** 200,365*** 0,475*** 0,474*** -0,432*** -0,417*** wykonawczy (0,008) (0,007) (72,989) (67,573) (56,465) (0,052) (0,051) (0,060) (0,055) Przeoczenie 0,071*** 0,072*** 195,273*** 204,078*** 180,034*** 0,474*** 0,477*** -0,405*** -0,411*** (perspektywa administracji) (0,008) (0,007) (73,018) (67,600) (57,191) (0,052) (0,051) (0,060) (0,055) Przeoczenie 0,084*** 0,084*** 346,603*** 370,048*** 302,064*** 0,588*** 0,592*** -0,467*** -0,462*** (perspektywa administracji) + ostrze¿enie (0,008) (0,007) (73,026) (67,606) (51,819) (0,052) (0,051) (0,060) (0,055) Przeoczenie 0,063*** 0,064*** 228,013*** 233,245*** 207,583*** 0,445*** 0,448*** -0,381*** -0,389*** (perspektywa podatnika) (0,008) (0,007) (73,010) (67,592) (56,389) (0,052) (0,051) (0,060) (0,055) 0,402*** 0,683*** 1122,670*** -1453,107*** 2,535*** 2,555*** 4,905*** 0,559** Sta³a (0,006) (0,034) (61,724) (310,812) (0,044) (0,234) (0,051) (0,252) N 149925 149925 149925 149925 149925 149925 149925 149925 149925 Uwaga: Gwiazdki wskazuj¹ znacz¹c¹ ró¿nicê w porównaniu z grup¹ kontroln¹ (na poziomie 0,10, 0,05 i 0,01). 36 ZASTOSOWANIE TECHNIK BEHAWIORALNYCH W CELU POPRAWY ŒCI¥GALNOŒCI PODATKÓW ZA£¥CZNIK 3. WYNIKI G£ÓWNEGO MODELU REGRESJI: STATYSTYCZNIE ISTOTNE RÓ¯NICE W ODNIESIENIU DO BAZOWEGO PISMA BEHAWIORALNEGO Nale¿noœæ Nale¿noœæ pozostaj¹ca pozostaj¹ca WskaŸnik WskaŸnik P³atnoœæ P³atnoœæ P³atnoœæ P³atnoœæ P³atnoœæ do zap³aty do zap³aty œci¹galnoœci œci¹galnoœci (z³) (z³) (z³) (log) (log) (log) (log) PPLN w/ Zmienne Zmienne Zmienne Zmienne Zmienne kontrolne kontrolne kontrolne kontrolne kontrolne Standardowe -0,056*** -0,056*** -212,342*** -221,787*** -0,383*** -0,377*** 0,335*** 0,325*** -0,584*** upomnienie, list polecony (0,008) (0,008) (73,996) (68,504) (0,052) (0,052) (0,061) (0,055) (0,114) Standardowe -0,061*** -0,062*** -248,699*** -260,068*** -0,433*** -0,434*** 0,347*** 0,346*** -0,336*** upomnienie, list zwyk³y (0,008) (0,007) (73,030) (67,611) (0,052) (0,051) (0,060) (0,055) (0,113) -0,026*** -0,026*** -71,629 -77,326 -0,170*** -0,169*** 0,122*** 0,112*** 0,009 Norma spo³eczna (0,006) (0,006) (54,983) (50,903) (0,039) (0,038) (0,045) (0,041) (0,082) Dobro publiczne, -0,015*** -0,017*** -126,978** -122,651** -0,132*** -0,135*** 0,078* 0,090** 0,033 ton pozytywny (0,006) (0,006) (55,028) (50,944) (0,039) (0,038) (0,045) (0,041) (0,082) Dobro publiczne, -0,034*** -0,034*** -81,464 -104,844** -0,224*** -0,223*** 0,196*** 0,180*** -0,037 ton negatywny (0,006) (0,006) (55,093) (51,005) (0,039) (0,038) (0,045) (0,041) (0,083) -0,016*** -0,016*** -9,761 -41,904 -0,102*** -0,108*** 0,060 0,056 -0,117 Ostrze¿enie (0,006) (0,006) (55,012) (50,930) (0,039) (0,038) (0,045) (0,041) (0,082) Ostrze¿enie + tytu³ 0,008 0,007 -29,341 -21,522 0,042 0,040 -0,085* -0,070* -0,061 wykonawczy (0,006) (0,006) (55,145) (51,053) (0,039) (0,039) (0,045) (0,041) (0,081) 0,010* 0,010* -53,426 -55,990 0,041 0,043 -0,058 -0,065 -0,008 Przeoczenie (0,006) (0,006) (55,184) (51,089) (0,039) (0,039) (0,045) (0,041) (0,081) Przeoczenie 0,022*** 0,022*** 97,904* 109,980** 0,155*** 0,158*** -0,120*** -0,116*** -0,127 + ostrze¿enie (0,006) (0,006) (55,194) (51,098) (0,039) (0,039) (0,045) (0,041) (0,080) Przeoczenie 0,002 0,003 -20,686 -26,823 0,012 0,014 -0,034 -0,043 -0,131 (perspektywa podatnika) (0,006) (0,006) (55,173) (51,078) (0,039) (0,039) (0,045) (0,041) (0,081) 0,463*** 0,745*** 1371,369*** -1193,039*** 2,968*** 2,989*** 4,559*** 0,213 8,822*** Sta³a (0,004) (0,034) (39,032) (307,542) (0,028) (0,232) (0,032) (0,249) (0,058) N 149925 149925 149925 149925 149925 149925 149925 149925 68002 Uwaga: Gwiazdki wskazuj¹ znacz¹c¹ ró¿nicê w porównaniu z grup¹ kontroln¹ (na poziomie 0,10, 0,05 i 0,01). WYNIKI BADAÑ EMPIRYCZNYCH PRZEPROWADZONYCH W POLSCE 37 ZA£¥CZNIK 4. WP£YW POSZCZEGÓLNYCH TYPÓW PISM (W PORÓWNANIU ZE STANDARDOWYM UPOMNIENIEM) NA PODATNIKÓW, WED£UG WIEKU PODATNIKA 38 ZASTOSOWANIE TECHNIK BEHAWIORALNYCH W CELU POPRAWY ŒCI¥GALNOŒCI PODATKÓW ZA£¥CZNIK 5. WP£YW POSZCZEGÓLNYCH TYPÓW PISM (W PORÓWNANIU ZE STANDARDOWYM UPOMNIENIEM) NA PODATNIKÓW, WED£UG POCZ¥TKOWEJ KWOTY ZALEG£EGO ZOBOWI¥ZANIA PODATKOWEGO WYNIKI BADAÑ EMPIRYCZNYCH PRZEPROWADZONYCH W POLSCE 39 ZA£¥CZNIK 6. CZY DATA ODCIÊCIA DANYCH MA ZNACZENIE? Wyniki, prezentowane w raporcie, uzyskane s¹ na 2. Wszystkie pisma behawioralne staj¹ siê mniej sku- podstawie danych otrzymanych od administracji teczne, zw³aszcza w aspekcie kwoty zap³aty. podatkowej do dnia 13 czerwca 2016 r. Do tego dnia, urzêdy skarbowe nie podejmowa³y ¿adnych innych 3. Wp³yw pism behawioralnych na datê p³atnoœci dzia³añ egzekucyjnych. Po tym terminie trudniej jest (liczbê dni potrzebnych na zap³atê) staje siê ne- interpretowaæ obserwacje w ramach eksperymentu, gatywny – wskazuje to, ¿e wp³yw treœci pisma poniewa¿ mia³y miejsce inne interwencje, jak np. dzia- na p³ac¹cych s³abnie i staje siê bardziej jednolity ³ania egzekucyjne podjête przez Urzêdy Skarbowe. we wszystkich interwencjach – a podatnicy, któ- Na przyk³ad, pewna liczba podatników ze wszystkich rzy otrzymali pismo listem zwyk³ym, zaczynaj¹ grup badawczych, którzy nie zap³acili nale¿noœci p³aciæ – co wskazuje, ¿e w ich przypadku opóŸ- do 13 czerwca, otrzyma³a pisma z upomnieniem, wy- niona sp³ata nale¿noœci nastêpuje wolniej, ni¿ s³ane listem poleconym. Równoczeœnie, w odniesieniu w przypadku innych podatników. Potwierdza to do podatników, którzy na pocz¹tku badania otrzy- tezê, ¿e postêpowanie egzekucyjne czêœciowo mali pisma z upomnieniem wys³ane poczt¹ polecon¹, niweluje skutki mniejszej skutecznoœci upomnieñ podjêto dzia³ania egzekucyjne. Czynniki te mog³y mieæ pozbawionych przekazu behawioralnego. skutek zak³ócaj¹cy, który wp³ywa³by na prawid³owoœæ szacunków. Niemniej, poni¿ej porównano wyniki uzy- 4. Z punktu widzenia administracji podatkowej, skane na podstawie pierwszej daty odciêcia danych przekazy mówi¹ce o przeoczeniu i œwiadomym (13 czerwca) i ostatniej daty odciêcia danych (8 sierp- wyborze trac¹ w ten sposób wiêkszoœæ swojej nia) (Tabela A3.1). przewagi nad bazowym pismem behawioralnym; wydaje siê, ¿e pisma te by³y skuteczne jeœli chodzi Wnioski: o zilustrowanie „powa¿nych intencji” administra- cji podatkowej. Kiedy jednak te intencje s¹ wpro- 1. List polecony staje siê bardziej skuteczny, zw³asz- wadzane w ¿ycie poprzez postêpowanie egzeku- cza w odniesieniu do zap³aconej kwoty i liczby dni cyjne, pisma trac¹ skutecznoœæ. potrzebnych na uiszczenie nale¿noœci. Tabela A3.1. Wyniki w ró¿nych datach odciêcia danych Log zobowi¹zania WskaŸnik œci¹galnoœci Log kwoty p³atnoœci podatkowego OpóŸnienie p³atnoœci 13 czerwca 8 sierpnia 13 czerwca 8 sierpnia 13 czerwca 8 sierpnia 13 czerwca 8 sierpnia Standardowe 0,005 0,009 0,026 116,204 0,006 0,068* -0,249* -0,715** upomnienie, list polecony (0,009) (0,009) (0,031) (110,439) (0,042) (0,035) (0,139) (0,363) 0,061*** 0,038*** 0,193*** 172,743* -0,146*** 0,137*** 0,336*** -1,421*** Bazowe pismo behawioralne (0,008) (0,007) (0,026) (91,546) (0,035) (0,029) (0,113) (0,300) 0,035*** 0,018** 0,120*** 87,464 -0,088** 0,079*** 0,345*** -0,984*** Norma spo³eczna (0,008) (0,007) (0,026) (91,341) (0,035) (0,029) (0,114) (0,300) 0,046*** 0,025*** 0,121*** 16,779 -0,107*** 0,073** 0,369*** -1,113*** Dobro publiczne, ton pozytywny (0,008) (0,007) (0,026) (91,383) (0,035) (0,029) (0,114) (0,300) 0,027*** 0,012 0,100*** 89,185 -0,056 0,058** 0,298*** -0,784*** Dobro publiczne, ton negatywny (0,008) (0,007) (0,026) (91,445) (0,035) (0,029) (0,114) (0,301) 0,045*** 0,022*** 0,149*** 117,128 -0,114*** 0,085*** 0,219* -1,581*** Ostrze¿enie (0,008) (0,007) (0,026) (91,368) (0,035) (0,029) (0,114) (0,300) 0,069*** 0,042*** 0,202*** 121,178 -0,188*** 0,138*** 0,275** -1,842*** Ostrze¿enie plus tytu³ wykonawczy (0,008) (0,007) (0,026) (91,495) (0,035) (0,029) (0,113) (0,299) 40 ZASTOSOWANIE TECHNIK BEHAWIORALNYCH W CELU POPRAWY ŒCI¥GALNOŒCI PODATKÓW Log zobowi¹zania WskaŸnik œci¹galnoœci Log kwoty p³atnoœci podatkowego OpóŸnienie p³atnoœci 13 czerwca 8 sierpnia 13 czerwca 8 sierpnia 13 czerwca 8 sierpnia 13 czerwca 8 sierpnia 0,071*** 0,039*** 0,193*** 28,626 -0,161*** 0,105*** 0,328*** -2,109*** Przeoczenie (0,008) (0,007) (0,026) (91,531) (0,035) (0,029) (0,113) (0,300) 0,084*** 0,051*** 0,259*** 240,580*** -0,193*** 0,179*** 0,208* -2,377*** Przeoczenie + ostrze¿enie (0,008) (0,007) (0,026) (91,541) (0,035) (0,029) (0,113) (0,299) Przeoczenie 0,063*** 0,037*** 0,192*** 146,909 -0,147*** 0,138*** 0,205* -1,966*** (perspektywa podatnika) (0,008) (0,007) (0,026) (91,521) (0,035) (0,029) (0,113) (0,300) 0,402*** 0,552*** 4,888*** 1880,912*** 6,258*** 5,343*** 8,486*** 17,007*** Sta³a (0,006) (0,006) (0,022) (77,374) (0,029) (0,024) (0,098) (0,256) N 149925 149925 149925 149925 149925 149925 68002 87218 Uwaga: Gwiazdki wskazuj¹ znacz¹c¹ ró¿nicê w porównaniu z grup¹ kontroln¹ (na poziomie 0,10, 0,05 i 0,01). WYNIKI BADAÑ EMPIRYCZNYCH PRZEPROWADZONYCH W POLSCE 41 ZA£¥CZNIK 7. PISMA KONTROLNE I ODMIANY PISM EKSPERYMENTALNYCH STANDARDOWE PISMO Z UPOMNIENIEM, WYSY£ANE POCZT¥ POLECON¥ 42 ZASTOSOWANIE TECHNIK BEHAWIORALNYCH W CELU POPRAWY ŒCI¥GALNOŒCI PODATKÓW STANDARDOWE PISMO Z UPOMNIENIEM, WYSY£ANE POCZT¥ ZWYK£¥ WYNIKI BADAÑ EMPIRYCZNYCH PRZEPROWADZONYCH W POLSCE 43 BAZOWE PISMO BEHAWIORALNE 44 ZASTOSOWANIE TECHNIK BEHAWIORALNYCH W CELU POPRAWY ŒCI¥GALNOŒCI PODATKÓW PISMO ODWO£UJ¥CE SIÊ DO NORMY SPO£ECZNEJ WYNIKI BADAÑ EMPIRYCZNYCH PRZEPROWADZONYCH W POLSCE 45 PISMO ODWO£UJ¥CE SIÊ DO DOBRA PUBLICZNEGO, ZREDAGOWANE W TONIE POZYTYWNYM 46 ZASTOSOWANIE TECHNIK BEHAWIORALNYCH W CELU POPRAWY ŒCI¥GALNOŒCI PODATKÓW PISMO ODWO£UJ¥CE SIÊ DO DOBRA PUBLICZNEGO, ZREDAGOWANE W TONIE NEGATYWNYM WYNIKI BADAÑ EMPIRYCZNYCH PRZEPROWADZONYCH W POLSCE 47 PISMO Z OSTRZE¯ENIEM 48 ZASTOSOWANIE TECHNIK BEHAWIORALNYCH W CELU POPRAWY ŒCI¥GALNOŒCI PODATKÓW PISMO Z OSTRZE¯ENIEM + TYTU£ WYKONAWCZY WYNIKI BADAÑ EMPIRYCZNYCH PRZEPROWADZONYCH W POLSCE 49 PISMO O PRZEOCZENIU 50 ZASTOSOWANIE TECHNIK BEHAWIORALNYCH W CELU POPRAWY ŒCI¥GALNOŒCI PODATKÓW PISMO O PRZEOCZENIU Z ELEMENTEM OSTRZE¯ENIA WYNIKI BADAÑ EMPIRYCZNYCH PRZEPROWADZONYCH W POLSCE 51 PRZEOCZENIE – PERSPEKTYWA PODATNIKA 52 ZASTOSOWANIE TECHNIK BEHAWIORALNYCH W CELU POPRAWY ŒCI¥GALNOŒCI PODATKÓW ZA£¥CZNIK 8. PRZYK£ADOWY TYTU£ WYKONAWCZY WYNIKI BADAÑ EMPIRYCZNYCH PRZEPROWADZONYCH W POLSCE 53 54 ZASTOSOWANIE TECHNIK BEHAWIORALNYCH W CELU POPRAWY ŒCI¥GALNOŒCI PODATKÓW NOTATKI 55