Informuesi Tremujor Ekonomik pėr Kosovėn 40908 Janar-Mars, 2007 Infrastruktura e Rrugėve nė Kosovė Kosova mbulon njė hapėsirė prej gati 11,000 km2 ­ duke u shtrirė deri 190 km nga Veriu nė Jug dhe 150 km nga Lindja nė Perėndim. Territori i Kosovės shėrbehet nga njė rrjet rrugor prej rreth 8,500 km, njė sistem hekurudhor njė binarėsh prej 330 km qė shtrihet nga Veriu nė Jug dhe nga Veri-Lindja nė Perėndim nga Prishtina si dhe nga njė aeroport i nivelit regjional (Aeroporti i Prishtinės). Tabela 1. Densiteti i rrugėve ­ Krahasim (km/1000 (km/1,000 Shumica e rrugėve nė Kosovė janė ndėrtuar, ose km2) Persona) rindėrtuar, nė vitet 1960. Rrjeti i rrugėve pėrbėhet prej Estonia 1,320 41.2 rreth 647 km tė rrugėve primare, 1,347 km tė rrugėve regjionale dhe 6,600 km tė rrugėve lokale, si urbane Hungaria 1,733 15.7 ashtu edhe rurale. Rrugėt hyrėse tė pashtruara Republika Ceke 1,646 12.5 pėrbėjnė rreth 90 pėrqind tė nėn-rrjetave tė rrugėve Sllovenia 1,007 10.2 lokale: por nuk ka tė dhėna sistematike mbi kushtet e Kroacia 506 6.4 tyre. Shumica e rrugėve kryesore dhe regjionale kanė dy linja, edhe pse gjerėsia e linjės rrugore dhe e Bosnja dhe 427 5.6 krahėve, nė tė shumtėn e rasteve, ėshtė nėn standardet Hercegovina ndėrkombėtare. Nė kushte tė njė shkalle krahasuese tė Serbia & Mali i Zi 494 4.8 rrjetės sė saj rrugore, duke pėrdorur densitetin e IRF e Maqedonisė 342 4.3 rrugėve ­ kilometrat rrugor pėr 1,000 persona ­ Kosova mbetet prapa gati tė gjithė krahasuesve Kosova 783 4.2 regjional. Shqipėria 657 3.5 Si rezultat i programit tė qėndrueshėm tė investimeve kapitale tė ndėrmarr qė nga viti 1999, rrjeta primare Te hyrat e larta: 1,340 17.3 (rrugėt kryesore dhe regjionale me mė tepėr se 3,000 OECD Tė hyrat e larta tė 1,076 9.2 vetura nė ditė), qė ka qenė vlerėsuar tė bart 60 pėrqind mesme tė tė gjitha udhėtimeve tė automjeteve, tregon se 88 Evropa dhe Azia 580 8.6 pėrqind tė rrjetės kryesore dhe 74 pėrqind tė rrjetės Qendrore regjionale janė nė kushte tė mira. Kushtet e pjesės sė Burimi: bazat e te dhėnave ĖDI dhe IEF mbetur tė rrjetės rrugore sekondare dhe tė asaj terciare (lokale) ėshtė shumė mė e dobėt. Vlerėsimet e kohėve tė fundit tregojnė se 33 pėrqind e rrjetės sė shtruar lokale ka pasur nevojė pėr rindėrtim ose rehabilitim; dhe se 97 pėrqind e rrugėve distribuese tė pashtruara kanė nevojė pėr pėrmirėsime. Gjithashtu ka vlerėsuar se shumė ura kanė nevojė urgjente pėr riparime. Tabela 2. Aksidentet Rrugore nė Kosovė, 2003 -2005 Mortaliteti dhe morbiditeti qė rezulton nga 2003 2004 2005 aksidentet rrugore ėshtė njė ēėshtje serioze dhe nė Fatalitetet 130 170 155 rritje si sociale ashtu dhe e shėndetit publik. Personat e lėnduar 2,012 2,053 4,206 Kosova duket tė krahasohet nė mėnyrė tė Kėmbėsorė tė vdekur 14 41 49 favorshme me fqinjėt rajonal nė kushte tė sigurisė Kėmbėsorė tė lėnduar 117 444 833 sė rrugėve, megjithatė shifrat duket tė jenė tė Tė rinj tė vdekur 9 12 33 nėnvlerėsuara, duke reflektuar problemin e Tė rinj tė lėnduar 65 200 722 pėrgjithshėm tė nėn-raportimit tė aksidenteve Totali i pėrgjithshėm i 5,416 6,564 13,917 rrugore nė trafik. aksidenteve (me fatalitete, Njė Studim mbi Pėrmirėsimin e Sigurisė sė personat tė lėnduar ose jo te Rrugėve (Banka Botėrore ­ MTPT. 2004) ka lėnduar) vlerėsuar se shpenzimet ekonomike tė aksidenteve rrugore nė Kosovė kanė qenė rreth 17 milion nė vit ose rreth 0.7% tė BPN (GNP). Ministria pėr Transport dhe Telekomunikacion (MTPT) ėshtė pėrgjegjėse pėr rrjetėn kryesore dhe regjionale ndėrsa komunat janė pėrgjegjėse pėr rrugėt lokale, qofshin ato urbane ose rurale. Informatat Ekonomike Mujore pėr Kosovėn Banka Botėrore Janar-Mars, 2007 Financimi pėr mirėmbajtjen e rrjetit kryesor tė rrugėve ėshtė alokuar pėr MTPT-nė, si pjesė e buxhetit tė pėrgjithshėm, nga Ministria pėr Ekonomi dhe Financa, nga Buxheti i Konsoliduar i Kosovės (BKK). Mbi tre tė katėrtat e rrjetit rrugor shtrihen brenda pėrgjegjėsisė sė komunave, por burimet e kufizuara i ndalojnė ato nga pėrmbushja e pėrgjegjėsive tė tyre, qė gjithashtu pėrfshin seksione tė rrjetės rrugore kryesore dhe regjionale tė cilat kalojnė pėrmes rajoneve urbane. Komunat pranojnė njė grant tė pėrgjithshėm nga BKK-ja pėr tė mbuluar njė numėr tė gjerė tė funksioneve, brenda tė cilave prioritetet pėr shpenzimet nė mes tė tipave tė ndryshėm tė infrastrukturės, ose nė mes tė shpenzimeve kapitale ose pėrsėritėse vendosen nė mėnyrė lokale. Megjithatė, kufizimet e burimeve, si nė kushte tė tė hollave ashtu edhe tė kapacitetit, dhe konfliktet e prioriteteve, donė tė thotė se komunat ndėrmarrin pak pėr sa i pėrket mėnyrės sė planifikimit ose monitorimit tė mirėmbajtjes sė kushteve rrugore. Shumica e shpenzimeve publike tė transportit ėshtė fokusuar nė sektorin rrugor, por shpenzimet janė fokusuar nė shpenzimet kapitale mė tepėr se nė ato pėrsėritėse pėr mirėmbajtje. Nė mes tė viteve 2000 dhe 2005, njė total prej 136 milion ėshtė shpenzuar nė investimet pėr infrastrukturėn rrugore. Ky theks nė investimet kapitale mund tė sqarohet, tė paktėn pjesėrisht, nga nevojat pėr rindėrtim nė kontekstin e pas- konfliktit. Megjithatė, mirėmbajtja ėshtė neglizhuar, dhe si rezultat rrugėt janė shkatėrruar nė njė masė tė jashtėzakonshme, madje edhe ato pjesė qė kanė pasur investime kapitale. Studimet e kohėve tė fundit kanė gjetur se rehabilitimi i njė rruge tė shtruar ėshtė 3 herė mė e shtrenjtė se sa mirėmbajtja e saj, nė kushte aktuale, dhe rreth 35 pėrqind mė tepėr nė neto kushtet aktuale. Gjithashtu, ėshtė vlerėsuar se dėshtimi nė mirėmbajtjen e njė rruge tė shtruar i rrit shpenzimet e pėrdoruesit mė njė faktor prej tre, nė kushte tė kohės shtesė, karburanteve dhe pėrdorimit dhe dėmtimit tė automjeteve, qė paraqet njė pengesė tė dukshme nė zhvillimin ekonomik nė Kosovė. Rritja nė trafik dhe transport nė Kosovė do tė jetė rezultat i tri pėrcaktuesve: 1. Shėrimit ekonomik dhe njė rritje graduale nė tė hyrat mesatare; 2. Shifrat demografike tė Kosovės dhe popullsia e re qė parashikojnė njė rritje tė konsiderueshme pėr udhėtime dhe transport; 3. Shpėrndarja e vendbanimeve tė pakontrolluara. Llogaritjet historike tė trafikut zbulojnė rritje tė mėdha tė kėrkesave. Sipas njė parashikimi tė kohėve tė fundit, trafiku parashikohet tė rritet pėr rreth 9 pėrqind nė vit deri nė vitin 2015. Nė pėrafėrsisht 90 automjete tė tė gjitha tipave pėr njė mijė banor, pronėsia e automjeteve ėshtė mė pak se e katėrta e asaj nė Evropėn Perėndimore. Pasohet nga ajo se me rritjen e tė hyrave dhe punėsimit, ekziston mundėsia e rritjes sė dukshme tė kėrkesės sė transportit nga rritja e pronėsisė dhe pėrdorimit tė veturave. Tabela 4. Pronėsia e automjeteve sipas tipit Lloji i Numri Automjetet pėr automjeteve 1000 banorė Veturat 177,683 74.4 Furgonat dhe 15,146 6.3 kamionėt <3.5t Mini-busėt 14,409 6.0 Kamionėt > 3,849 1.6 3.5t Autobusėt 1,650 0.7 Rimorkiot 1,363 0.6 Motoēikletat 1,010 0.4 Traktorėt 394 0.2 Total 215,504 90.2 Tabela 3. Transporti i vlerėsuar i udhėtarėve nė Kosovė Trafiku i udhėtarėve, Km e Orėt e trafiku ditor mesatar udhėtarėve udhėtarėve nė ditė nė ditė Transporti publik (duke pėrfshirė minibusėt) 2,505,716 78,167 Trafiku privat 22,042,775 491,130 Trafiku total 24,548,491 569,297 Pjesa e transportit publik nga trafiku total 10 % 14 % Burimi: AER/MTK studimi KAMPSAX, 2005. Burimi: Zyra Statistikore e Kosovės,Komisioni Evropian Informatat Ekonomike Mujore pėr Kosovėn Banka Botėrore Janar-Mars, 2007 Duke qenė njė partner aktiv nė Platformėn e pėrkrahur nga BE-ja pėr Implementimin e Rrjetit Thelbėsor tė Transportit Rajonal pėr Evropėn Jug Lindore, nga MTPT-ja kėrkohet qė gradualisht tė pėrmbush kėrkesat pėr planifikimin e rrugėve dhe transportit regjional. UNMIK/MTPT gjithashtu marrin pjesė nė njė numėr tė takimeve tė DGTREN nė Bruksel mbi zgjerimin e Akseve Transportuese Trans Evropiane. Rrjeti bazė i transportit regjional i Evropės Jug Lindore ėshtė themeluar nga projekti REBIS (Studimi i Infrastrukturės sė Ballkanit Regjional) i financuar nga Programi Phare i Komisionit tė BE-sė dhe aprovuar nė vitin 2003 nga qeveritė e rajonit. Dy rrugėt e kėsaj rrjete kalojnė nėpėr Kosovė, respektivisht: · rruga 6, qė shtrihet nga Korridori VIII nė IRFJM (Shkup) pėrmes Prishtinės nė rrugėn 4 nė pjesėn Lindore tė Malit tė Zi (pėrafėrsisht 75 km nė Kosovė), · rruga 7, qė shtrihet nga Korridori X nė Serbi (NIS) pėrmes Prishtinės nė bregun e Adriatikut nė Shqipėri (pėrafėrsisht 120 km nė Kosovė). Nė vitin 2005 Dokumenti i parė pėr Politikėn e Kosovės pėr Transportin Shumė Modal ėshtė pėrgatitur pėr Qeverinė e Kosovės. Njė nga objektivat kryesore tė pėrmendura nė dokument ka qenė pėrkrahja e zhvillimit tė lidhjeve me rrjetėn e transportit Evropian dhe ­ nė pajtim me kėtė ­ qė tė siguroj njė rrjetė prioritare tė rrugėve qė lidh hyrjet e transportit me rajonet e zhvillimit potencial ekonomik. Rrugėt 6 dhe 7 pėrbėjnė lidhjet kryesore me kryeqytetet fqinje dhe me rrjetėn rajonale tė transportit nė Evropėn Jug Lindore. Nė tė njėjtėn kohė, ato gjithashtu lidhin disa nga qytetet kryesore dhe qendrat ekonomike brenda Kosovės. Gjithashtu duhet tė lidhin Rrjetėn e Rrugėve tė Kosovės me Korridoret X dhe VIII tė Transportit Trans Evropian. Rrugėt janė treguar nė figurat mė lartė. Shpenzimet vjetore pėr mirėmbajtjen dhe rehabilitimin e rrjetave ekzistuese tė rrugėve kryesore dhe rajonale tė Kosovės vlerėsohet tė jenė 48 milion Euro nė vit dhe pėr njė periudhė prej 10 vitesh. Prandaj, nevojat vjetore tejkaluan buxhetin e MTPT-sė. Niveli i planifikuar i shpenzimeve nga autoritetet nė Kosovė pėr nevojat e sektorit rrugor duhet tė jetė adekuate si nė kushte tė totalit si dhe mirė tė balancuara nė mes tė shpenzimeve kapitale dhe tė mirėmbajtjes. Njė analizė e boshllėkut financues pėr shpenzimet e rrjetit tė rrugėve lokale ėshtė mė e vėshtirė, si rezultat i mungesės sė tė dhėnave tė disponueshme si nė kėrkesat e shpenzimeve tė lidhura me rrugėt hyrėse tė pashtruara ashtu dhe ndarjen e shpenzimeve tė buxhetuara komunale nė mes tė shpenzimeve kapitale dhe aktuale. Duket e mundshme se problemet e nėn-financimit dhe mos-alokimit tė ngjashėm me ato nė nivele tė MTPT-sė dhe rrjetės kryesore dhe regjionale tė rrugės janė prezentė nė nivel tė komunave dhe nėn-rrjetės lokale tė rrugėve. Informatat Ekonomike Mujore pėr Kosovėn Banka Botėrore Janar-Mars, 2007 Tė hyrat nga taksat aktuale tė pėrdoruesve tė rrugėve ­ akcizat, taksat doganore dhe TVSH nė karburante, tatimi i regjistrimit tė automjeteve dhe gjobitjet nė trafik ­ kanė kontribuar nė mėnyrė tė dukshme nė BKK- nė vjetore. Njė mundėsi pėr ngritjen e tė ardhurave buxhetore tė financimit pėr shpenzimet e sektorit tė transportit ėshtė orvatja qė tė rritet ky kontribut. Dy mundėsi politike janė hulumtuar nė kėtė aspekt. E para ėshtė imponimi i njė tatimi shtesė pėr karburante prej 0.01 pėr litėr tė benzinės dhe 0.06 pėr litėr dizel, duke njohur dėmet mjedisore dhe sociale tė shkaktuara nga llojet e automjeteve qė pėrdorin kėto lloje tė karburanteve. Ėshtė vlerėsuar qė kėto detyrime do tė rriteshin pėr rreth 15milion nė vit. Mundėsia e dytė propozuar pėr komunat me rajone urbane ėshtė qė tė ndjekin shembullin e Prishtinės dhe tė prezantojnė pagesat pėr parkimin nė-rrugė, ēka mund tė rezultoi me deri nė 0.5 milion 0.5 nė vit pėr secilin qytet. Autoritetet nė Kosovė megjithatė duhet tė marrin parasysh kėtė mundėsi pėr tė tentuar qė tė rrisin tė hyrat nga vet sektori rrugor. Efektet e rendit tė dytė tė mundėsive tė analizuara do tė kėrkonin vlerėsim. Pėr shembull tė dy mundėsitė do tė rritnin shpenzimet e biznesit nė Kosovė. Pėr mė tepėr duke marrė parasysh madhėsinė e vogėl tė Kosovės dhe kufijtė e hapur, efektet e ndryshimeve nė tatimet e karburanteve dhe regjistrimit tė automjeteve duhet tė konsiderohen nė kontekst rajonal: duhet tė kihet parasysh se mundėsitė qė blerja e karburanteve dhe shėrbimet e transportit mund tu ndėrrohet drejtimi nė autoritetet fqinje, ose do tė ketė rritje nė tregtinė joformale tė karburanteve. Kufizimet fiskale nė Buxhetin e Konsoliduar tė Kosovės do tė thotė qė Qeveria ėshtė duke u munduar qė tė pėrfshij sektorin privat nė zhvillimin e sektorit tė transportit nė Kosovė nė partneritet publik-privat. Ndėrsa, nė shikim tė parė, kėto operime duket tė jenė atraktive pėr Qeveritė e kufizuara nė aspektin fiskal, mungesa e investimeve publike nuk ėshtė njė justifikim i arsyeshėm pėr pėrdorimin e kėtyre qasjeve. Njė shikim i statistikave kryesore 2007 2003 2004 2005 2006 Jan. Shk. Mars BPV (% ndrysh) -0.1 2.1 0.3 3 .. .. .. Papunes. Regjistruar 282.3 302 319.7 326 327.6 330.2 331.1 CPI (ESK) 1.2 -1.1 -1.4 0.6 ... ... ... Bilanci fiskal (mn) 62.6 -134.3 -57.7 76.5 43.7 108.6 114.1 Eksportet Kėto lloje tė qasjeve, nėse do tė ishin tė (mn) 35.6 56.5 48.9 79.2 1.4 7.3 17.4 pėrshtatshme, kėrkojnė fillimisht njė Importet (mn) 973.1 1,063.20 1,180.00 1,314.60 79.6 187.5 308.30 projekt tė zbatueshėm ekonomik dhe financiar. Sė dyti, kėrkojnė njė investitor Shėnim: Bilanci fiskal mujor, shifrat e eksportit dhe importit janė jo-kumulative. tė pėrshtatshėm pėr mjedisin, duke ESK (CPI) ėshtė % e ndryshimeve nga viti nė vit (p.sh.Tet 2004 ėshtė ndryshim nga Tet 2003 nė Tet 2004) Papunėsia e regjistruar nė mijėra. pėrfshirė stabilitetin politik, udhėheqjen e mirė politike, njė histori tė shėrbimeve Burimi: BPK, ESK, MEF, Zyra pėr Punėsim e Kosovės dhe vlerėsimet e personelit tė tė rregullta tė pagesave dhe tė borxheve, FMN-sė politika tė mira makroekonomike, njė valutė tė konvertueshme, sundimin e ligjit dhe njė shkallė tė lartė tė transparencės, bashkė me njė kornizė qartė tė definuar tė institucionale pėr Partneritetet Publike Private. Gjithashtu, tenderėt e hapur dhe konkurrues janė njė kusht i domosdoshėm pėr sigurimin e alokimeve efikase dhe pėrdorimin e resurseve tė pakta publike. Ėshtė vendimtare qė korniza, ose seksione individuale tė forcohen para projekteve tė kėsaj natyre ose rezultati siē ėshtė dėshmuar nė rajon do tė jetė njė vlerė e dobėt pėr mjetet e paguara, pėrfshirje e madhe qeveritare dhe pėrgjegjėsi tė konsiderueshme tė varur. MTPT-ja aktualisht ėshtė duke pranuar ndihmė teknike, tė financuar nga Ndėrmarrja Kėshilluese pėr Infrastrukturė Publike-Private (PPIAF) pėr tė hulumtuar mundėsitė pėr Partneritetet Publike-Private (PPP) nė sektorin rrugor, dhe rezultatet fillestare nėnvizojnė nevojėn pėr kujdes. Pasi qė tė hyrat dhe gatishmėria pėr tė paguar shoferėt ėshtė mė e ultė se sa nė disa nga shtetet fqinje ku kėto qasje pėrdoren aktualisht, njė koncesion bazuar nė taksa dhe i operuar vetėm nė kushte komerciale nuk ėshtė real nė afat tė mesėm. Ėshtė vendimtare qė qasje tė tilla tė avancohen brenda njė politike dhe strategjie tė fortė sektoriale, qė tregojnė prioritetet pėrgjatė sektorit, dhe i rangojnė kėto prioritete sipas burimeve tė disponueshme. Informata shtesė janė nė dispozicion sipas kėrkesės. Pėr mė shumė informata, ju lutemi tė kontaktoni Shpend Ahmeti (sahmeti@worldbank.org) , Edon Vrenezi (evrenezi@worldbank.org), Flora Kelmendi (fkelmendi@worldbank.org) ose Vito Intini (vintini@worldbank.org) nė Zyrėn e Bankės Botėrore nė Kosovė nė (381-38) 249-459. Konkludimet, interpretimet dhe rezultatet e paraqitura nė kėtė udhėzim anė nė tėrėsi tė autorėve. Ato nuk e pėrfaqėsojnė nė mėnyrė tė domosdoshme opinionin e Bankės Botėrore, Drejtorėve saj Ekzekutiv ose tė shteteve qė ato pėrfaqėsojnė.