NOTA POLÍTICA Outobru 2010 56931 Artikulasaun Governansa Lokal nian iha Timor-Leste Lisaun sira ba Dezenvolvimentu Lokal iha Dezentralizasaun okos David Butterworth no Pamela Dale Nota politika nee hanesan produtu ida husi kolaborasaun entre Ajensia Australia ba Dezenvolvimentu International (AusAID) no Banku Mundial nia seksaun Inisiativa Justisa ba kiak iha rejiaun Azia-Leste no Pasifiku. Justisa ba Kiak hanesan programa peskiza no dezenvolvimentu ida husi Banku Mundial ho objetivu atu informa, dezena, no suporta aproximasaun pro kiak ba reforma justisa. Ida nee aproximasaun ida ba reforma justisa nebee haree justisa husi perspektiva ema kiak no marjinalizadu sira, nebee mos hari iha kontestu sosial no kultural, rekonese importansia ba demanda atu hari sistema justisa nebee hanesan, no kompriende justisa hanesan kestaun ida entre setors sira. Notas Justisa ba Kiak nee fornese konselu politika ba parseiru governu, ONG, doador, no organizasaun dezenvolvimentu sira. Notas politika nee hetan revizaun husi ema independente nain rua nebee laos servisu iha programa ida nee. Deklaraun Kopirraite Materi iha publikasaun nee hetan kopirraite. Maibe Banku Mundiak enkoraja diseminsaun ninia servisu no publikasaun nee bele halo produsaun tan ba material balun ka tomak ho atribusaun nebee nakonu. The material in this publication is subject to copyright. Provizaun Hanoin sira nebee espresa iha nee mak autóres sira nian rasik no la nesesariumente refleta ba hanoin husi Diretor Ezekutivu iha Banku Mundia ka governus nebee autóres reprezenta, ou programa Justisa Ba Kiak. Banku Mundial la garantia dadaus lolos nebee inkluidu iha servisu ida nee. Detalihas Kontaktu Justisa ba Kiak Grupu Pratika Reforma Justisa Vise Presidensial asuntu Legál Banku Mundial 1818 H Street, NW Washington, DC 20433 USA Email: j4p@worldbank.org Publikasaun hotu husi Justisa ba Kiak disponivel iha http://www.worldbank.org/justiceforthepoor Komentarisu hotu ami simu no tenke haruka ba Pamela Dale (pdale@worldbank.org) no David Butterworth (david.butterworth@anu.edu.au). Rekuinhesementu Autór sira agradese ba Gregory Ellis (Ofisial Senior ba Operasaun, OPCFC), Kay Engelhardt (Konsultór, EASHD), Paul Keogh (PFM/Asesor ba Governasaun, AusAID Timor-Leste), Susanne Kuehn (Fundu Kapital Dezenvolvimentu UNO [UNCDF] Timor-Leste), David Mearns (Professor Asosiadu, Universidade Charles Darwin), Douglas Porter (Espesialista Senior ba Setór Privadu, EASPR, Banku Mundial), Ingo Wiederhofer, Anton Baaré, Samuel Clark, Angela Khaminwa, no Jose Mousaco husi ekipa Programa Dezenvolvimentu Juventude, Antonio Franco (Eis Country Manager, Banku Mundial Timor-Leste), and Lene Ostergaard, Rod Nixon, and Matthew Stephens husi ekipa Jusitsa ba Kiak Timor-Leste ba sira-nia sujestaun konstrutivu. Tantu relatoriu no peskiza dezenvolve husi benefisiu nebee hetan husi kopesaun no asistensia Ministeriu Administrasaun Estatal no Ordenamentu do Teritoriu (partikularmente Directór Miguel de Carvalho), staf Programa Dezenvolvimentu Lokal (LDP), UNCDF, AusAID, Luta Hamutuk, no staf TIM Works no director sira. 1. Introdusaun/Rezumu Relatóriu nian "Inkluzaun signifikativu ba autor relevante hot-hotu iha nivel lokal nee desizivu ba susesu dezenvolvimentu lokal, atu asegura katak estrutura poder lokal oi-oin serbisu hamutuk" (Lutz no Linder 2004:2). "La iha ema kiak iha nee; ami so la hetan deit oportunidades (xefe aldeia, distritu Aileu). Hein katak iha 2012, Timor-Leste atu implementa modelu desentralizasaun ida nebee sei fo fila poder, funsaun sira no Kombina tipu sistemas governansa oi- papel limitadu governu sentral nian ba munisípiu 13 (asosiadu oin nebé iha lejitimidade ho distritus orasnee). Governu munisípiu sei kompostu ho kontemporáneu iha nivel lokal no nivel Asembleia Munisipal eleitu ida no Prezidente Munsipiu ida, estadu nudar dezafiu prinsipal ida ba no Administrasaun Munisípiu ida nebee funsionáriu públiku Governu Timor-Leste (GoTL) bainhira nomeadu ida mak sei lidera. Poder sira nebee atu fo fila sei nia buka enfoke politiku ida atu fo fila determina liu hosi dekretu lei depende ba kapasidade elementus autoridade estadu nian ba munisípiu nian, no hein katak uluk liu sei inklui saúde munisípius liu husi desentralizasaun.1 primáriu no abastesimentu bee. Finansiamentu munisípiu sei Autores desentralizasaun nian tenki mai hosi rendimentu rasik, transferénsias, subsidius, rekoñese forma sira iha nebé sidadaun finansiamentu hosi liur, no rezerva osan kas. Maiske barak liu hosi osan nee mak destinadu ba despeza espesífiku sira, no lider lokal sira, nebé sira nia moris maibee Asembleia Munisipal sei nomeia no aloka subsidiu bazeia ba eransa tradisional, kolonial no familiar (bazeadu ba estrutura subsidiu familiar LDP nian rezisténsia, kompriende no involve ho nebee iha), depende ba restrisaun balun. autoridade estadu demokrátiku nian. Nuné mos, sira tenki apresia dinamizmu Relasaun entre suco-munisípiu iha desentralizasaun laran em jeral seidauk defini. Iha ámbitu projetu de lei orasnee, nebé sistemas governansa nebé lejítimu sei pendente hodi hein aprovasaun iha Parlamentu no submete lokalmente, rekoñese oinsa interasaun ba mudansas, konsellu de suco sira sei simu orsamentu hosi entre autoridades estadu no non-estadu munisípiu atu ezekuta funsaun konsellu nian sira, no sei simu bele muda buat rua nee, no hanoin knar atu halo planus dezenvolvimentu komunidade; maibé, kreativamente kona-ba elementus reprezentante suco sira sei la iha papel formal iha Kamara autoridade estadu sa ida mak bele adapta Municipal ba Planeamentu Dezenvolvimentu no munisípiu sei la presiza adopta prioridades dezenvolvimentu komunidade sucos nian. Maiske munisípiu sira presiza atu "enkoraja involvimentu" sucos nian iha planeamentu no foti desizaun, maibee responsabilidade munisípiu nian barak liu mak halo ba leten no ba sori-sorin, em vez de ba kraik. *simu komentárius no favor refere ba Pamela Dale (pdale@worldbank.org) no David Butterworth (david.butterworth@anu.edu.au). **Autor sira agradese Gregory Ellis (Ofisial Senior Operasoens, OPCFC), Kay Engelhardt (Consultant, EASHD), Paul Keogh (PFM/asesór Governansa, AusAID Timor-Leste), Susanne Kuehn (UNCDF Timor-Leste), David Mearns (Associate Professor, Charles Darwin University), Douglas Porter (Espesialista Senior Setor Públiku, EASPR, Banku Mundial), Ingo Wiederhofer, Anton Baaré, Samuel Clark, Angela Khaminwa, no Jose Mousaco husi ekipa Youth Development Program, Antonio Franco (Country Manager, World Bank Timor-Leste) no Lene Ostergaard, Rod Nixon, no Matthew Stephens hosi ekipa Justice for the Poor Timor-Leste ba sira-nia kontribuisaun nebee útil. Relatóriu no mos investigasaun nebee sai baze ba dokumentu nee benefisia tiha husi kooperasaun no tulun Ministério da Administração Estatal e Ordenamento Territorial (partikularmente Diretor Miguel de Carvalho), pesoal Programa Dezenvolvimentu Lokal, UNCDF, AusAID, Luta Hamutuk, no pesoal no diretores TIM Works nian, . 1 Tuir Policy Orientation Guidelines for Decentralization and Local Governance in Timor-Leste, dezeña tiha ona desentralizasaun nee atu (i) promove instituisaun sira nebee forte, lejitimu no estável iha territóriu Timor-Leste tomak; (ii) promove oportunidades ba partisipasaun demokrátiku lokal hosi sidadaun hot-hotu; no (iii) promove prestasaun servisu públiku efikáz, efisiente no ekitativu liu ba dezenvolvimentu sosial no ekonómiku nasaun nian. GoTL/MSATM (Marsu 2008). 1 atu harii lejitimidade no responde ba realidade lokal sira.2 Dokumentu polítika ida nee hola entendimentu ida kona-ba dezafiu ida nee nudar pontu partida. dokumentu nee suporta konkluzaun katak estratéjia klaru ida hodi serbisu ho komunidades atu identifika prioridades dezenvolvimentu lokal no dezeña, implementa, no monitoriza programas nee mak hanesa pasu importante tebe-tebes atu estabelese posse no lejitimidade lokal no hetan poténsia tomak esforsus dezenvolvimentu lokal nian iha desentralizasaun nia okos. Dokumentu nee rekoñese esforsus pozitivus nebé GTL halo ona too ohin loron atu kria inisitativa dezenvolvimentu lokal ida nebé rekoñese no suporta mekanizmus planeamentu no prioritizasaun bazeadu iha komunidade. Iha esforsu ida atu hari buat nee bazeia ba governu ni-nia esforsus bot kona-ba asuntu nee, dokumentu polítika nee haré espesifikamente ba formas iha nebé komunidades no governu lokal serbisu hamutuk atu planeia no implementa inisiativas dezenvolvimentu lokal no buka atu hatán ba pergunta "Medidas sa ida mak governu Timor-Leste bele hola atu haboot lian sidadaun sira nian iha planeamentu dezenvolvimentu, no responsividade estadu nian ba lian sira nee?"3 Dokumentu ida nee bazeia ba entendimentu katak GTL iha komitmentu atu buka modelu governu desentralizadu ida nebé desizaun barak kona-ba dezenvolvimentu lokal sei fo-fila ba nível munisipal. Aseita mos katak Programa Dezenvolvimentu Lokal ka Local Development Programme (LDP), nebé lansa ona iha parte ida atu prepara governu no komunidade lokal sira atu dezenvolve no implementa inisiativas dezenvolvimentu, serve ona no sei serve nafatin nudar modelu ba distribusaun donativus dezenvolvimentu komunidade iha governu desentralizadu nian okos (Ba diskusaun alargadu liu ida kona-ba Programa Dezenvolvimentu Lokal, favor haré Aneksu 3.) Autór sira rekoñese katak modelu desentralizasaun efikáz ida, liu-liu iha estadu ida nebé foin moris hanesan Timor-Leste, tenki hatán ba perguntas barak liu ida. Perguntas nee inklui maibé la limitadu deit ba formas nebé estadu kria relasionamentu diretu ida ho sidadaun sira, arranjus fiskal no administrativu entre ajénsia sira governu nian, impaktu desentralizasaun nian ba estabilidade no prestasaun servisus, no devolusaun no jestaun servisus nebé tradisionalmente estadu mak halo.4 Enkuantu buat sira nee nudar konsiderasoens importantes, sira la tama iha ámbitu estudu atual nee no dokumentu polítika ida nee.5 Sumariu husi Relatorio 2 Klaru katak, instituisaun lokal sira no komunidades tenki adapta no adapta ona, maibé tanba audiénsia alvu polítika nee nian mak governu Timor-Leste, ami konsentra mudansas nebé nudar preokupasaun estadu nian. 3 Nee nudar alvu prinsipal ida desentralizasaun nian. Atu hetan tan informasaun kona-ba propózitus no modelus ba desentralizasaun, haree pur ezemplu World Bank (2005) East Asia Decentralizes: Making Local Government Work, World Bank, Washington, DC; no United Cities and Local Governments (2009) Decentralization and Local Democracy in the World: First Global Report 2008, Barcelona. 4 Ba diskusaun seluk tan kona-ba poténsia ba esforsus desentralizasaun atu aumenta, no mos diminui, konflitu sosial no polítiku, haree pur ezemplu Siegle, J. and P. OMahony (Oct 2006), Assessing the Merits of Decentralization as a Conflict Mitigation Strategy, prepara ba Gabinete USAID nian ba Demokrasia no Governansa. 5 Nee serie ida husi series dokumentus nebé deskreve no analiza rezultadus investigasaun nian. Dokumentus nebé akompaña, nebé bele hetan iha website Justice for the Poor-Timor Leste nian, fo (i) rezultadus detalladus no rekomendasoens ba ekipa Programa Dezenvolvimentu Lokal kona-ba aspetus operasionais programa nian no (ii) diskusaun alargadu liu ida kona-ba relasionamentu entre sidadaun sira, autoridades non-estadu, no estadu iha kontextu estadu ida nebé habelaran. Haree www.worldbank.org/justiceforthepoor. 2 Iha parte tuir mai relatóriu nee ita diskuti oinsa, konverjénsia sistemas governansa diferentes iha nivel lokal, no experiénsia alargadu ema Timor nian kona-ba mudansa sósiu-polítiku, bele afeta forma oinsa ema persebe no implementa inisiativas dezenvolvimentu lokal. Ami tenta atu ezamina dezenvolvimentu lokal liu husi autoridades lokal no membrus komunidade sira-nia matan , nebé barak husi ema sira nee experimenta rasik repetisaun estatutu oi-oin (,,tradisional, Portugés, Indonezia, UNTAET, CNRT, no RDTL.6estadu nian no governansa iha nasaun (haree nudar ezemplu, Fox 2003; Hohe 2002; McWilliam 2009). ).7 Hodi uza análize ida nee, suporta tan ho dadus husi serbisu de kampu orijinal iha distritus rua nebee ezamina partisipasaun no foti desizaun iha inisiativas dezenvolvimentu lokal, ami halo argumentu hat nebé kait-malu .8 Iha seksaun ida-ida ami koalia kona-ba tema diferente, maibé ami-nia estrutura argumentasaun nian hanesan. Uluk nanain ami deskreve konstrusaun no transformasaun dinámiku autoridade nian no foti desizaun iha nivel lokal hanesan oinsa atende paradigmas governansa diferentes, no tuir mai, bazeadu ba deskrisaun ida nee, ezamina forma oinsa modelus dezenvolvimentu lokal iha desentralizasaun okos bele involve efetivamente ho sistemas governansa tradisional no mos formal estadu nian. Argumentu hat nee mak hanesan tuir mai: a. Identidade Polítika Lokal sira: Ami diskute kona-ba oinsa valor sira nebé asosiadu ho lejitimidade polítiku no komportamentu foti desizaun iha ligasaun forte ho identifikasaun pesoal ho fatin no komunidade. Ami realsa limitasoens nebé identidade sira nee impoin ba, no mos poténsia nebé sira fo ba, modelu planeamentu dezenvolvimentu lokal sira. b. Kooperasaun no Kompetisaun ba Benefisius Dezenvolvimentu: Ami hatudu katak modelus kooperasaun no kompetisaun nian hetan suporta husi lealdade komunidade tradisional, maibé katak, iha buat nee nia leten, inisiativas dezenvolvimentu sira rasik bele fo impaktu ba modelu husi, no insentivu sira atu, koopera ka kompete ba rekursus. c. Defini Relasaun entre Funsionáriu Públiku sira no Autoridade Suco sira: Ami realsa katak funsionáriu públiku iha nivel distritu no sub-distritu mak autoridade formal estadu nian nebé besik liu ba populasaun, maibé autoridades nivel aldeia no suco mak forma governansa malorek liu no asesivel liu ba maioria sidadania. Relasaun entre xefes suco/aldeia no funsionáriu públiku sira nudar kruzamentu xave entre sidadaun sira no estadu, no tanba nee importante teb-tebes ba dezeñu modelu efektivu sira dezenvolvimentu lokal nian. d. Kria Mekanizmus Jestaun Disputas nebe'e justu ba ema hotu : Ami hatudu katak problemas, dezentendimentus no disputas barak nebé mosu iha implementasaun programas dezenvolvimentu lokal la rezolve ho forma efisiente tanba autor lokal sira la 6 CNRT = Concelho Nacional da Resistência Timorense (National Council of Timorese Resistance), UNTAET = United Nations Transitional Administration in East Timor (Administrasaun Tranzitória Nasoens Unidas nian iha Timor- Leste, RDTL = República Democrática de Timor-Leste. 7 Autor sira haree kestaun relasionamentu dinámiku entre estadu no non-estadu nudar pontu importante ida iha diskusaun hotu-hotu kona-ba desentralizasaun no dezenvolvimentu. Maibé, diskusuan bot liu ida la tama iha ámbitu dokumentu nee nian. Ba diskusaun seluk tan kona-ba tópiku nee, favor haree relatóriu J4P-TL nian Negotiating Equitable Development: The Case of Timor-Leste's Local Development Programme (tuir mai). 8 Análize iha dokumentu nee em jeral bazeadu ba estudu kona-ba Programa Dezenvolvimentu Lokal. Ba pontu ida kiik liu, analiza ona programa cash-for-work TIM Works nian no Programa Dezenvolvimentu Juventude, mekanizmu donativu juventude ida bazeadu ba modelu LDP. Ba deskripsaun detalladu ida kona-ba metodolojia investigasaun nian, favor haree Aneksu 2. Ba informasaun kona-ba programas hotu-hotu nebé sai objetu investigasaun nian, favor haree Aneksu 3. 3 hatene loloos sira-nia direitus no responsabilidades kestaun nee. Enkuantu mekanizmus rezolusaun disputa tradisional, Igreja no formal (estadu) relevante no efektivu iha aspetus balun, sira nee bele integra ba sistema koerente ida nebé iha lejitimidade ida definidu diak liu. Dokumentu polítika ida nee la pretende atu sai nudar dokumentu estátiku ida; Ekipa Justisa ba Kiak/Justice for the Poor Timor-Leste nian hein katak dokumentu nee sai parte iha diálogu kontiniu ida ho Governu Timor-Leste (GoTL) no parseiru sira seluk kona-ba impaktu potensial konsepsaun lokal sira ba justisa no governansa kona-ba planeamentu dezenvolvimentu lokal no desentralizasaun, ho forma alargadu liu. Tan nee, objetivu nota nee nian mak atu informa diskusaun sira oras nee kona-ba prosesus planeamentu komunidade, mekanizmus rezolusaun disputa/keixas iha programas dezenvolvimentu lokal laran, no aspetu importante seluk ajenda desentralizasaun nian liu husi perspetiva ida nebé informadu husi análize polítika klean ida iha nivel lokal. Enkoraja input , nuné mos sujestaun sira ba peskiza adisional, politika, no atividade operasional sira nebé GoTL bele uza bainhira nia lao ba oin ho atividades desentralizasaun nebé planeadu. 4 2. Identidade Polítika Lokal Sira "Timor ni-nia hanoin sira kona-ba governansa expresa iha mitus oi-oin, lejendas, no narrativas jenealojiku sira ­ ai-knanoik bei-ala sira nian ba asaun sosial. Nunka iha sistema governansa ida. maibe iha prinsipiu xave sira nebé ni-nia expresaun no aplikasaun rezulta iha rezultadu istoriku oi-oin "(Fox 2009: 121). Iha aldeia no suco iha Timor-Leste laran tomak, autoridade atu halo desizaun governansa nee ligadu makaas ho komunidade no identidade jeográfiku. Ho liafuan simples, ema ruma husi familia sira iha áreas balun tradisionalmente hetan direitu barak liu fali ema sira seluk atu foti desizaun hodi naran komunidade nian. Iha seksaun ida nee ita koalia kona-ba benefísiu potensial no desvantajen sira sistema nee nian tanba sira mosu iha implementasaun Programa Dezenvolvimentu Lokal. Persepsaun tradisional kona-ba se mak bele no labele kaer autoridade tenki negosia ho kuidadu, atu asegura reprezentasaun hanesan (nudar ezemplu, iha enkoraja partisipasaun polítika feto nian) no mos lejitimidade polítika (atu nuné komunidades responde ba desizaun sira nebé halo ona). Sistema politiku tradisional sira iha Timor-Leste bazeadu ba afiliasaun ba, no aliansa entre, uma sira.9 Iha areas diferente, no iha aliansa diferente, uma lubuk ida ligadu hamutuk tuir orden "presedensia" ­ ierarkia ida iha nebé grupu balun klasifikadu nudar superior liu grupu sira seluk. Nudar ezemplu, uma ida nebé too uluk iha "dominiu" ida (área povoasaun ida nebé em jeral ligadu ho aldeia no/ka suco) simu direitu ba rai no kaer responsabilidade sagradu no polítiku ba grupu nebé too ikus mai.10 Interesante liu, padraun nee dala ruma oin seluk ka revertidu hodi fo fali autoridade polítiku ba ema sira mak "foin-mai" nebé ni-nia poder kaer ketak husi, maibé tenki hetan lejitimidade husi, mandatu espiritual ema sira nebé "mai uluk" nian11. Iha kualker artikulasaun, uma sira nebé politikamente iha kbiit makaas sai tiha erdeiru/pewaris ba pozisaun politiku nebé poder kolonial tau, hanesan xefe suco. Ho liafuan badak, iha sistemas governansa tradisional, nebé ohinloron sei relevante teb-tebes iha rejiaun nee (haree nudar ezemplu, Mearns 2009; Vischer 2009), lejitimidade politika hetan husi identifikasaun ho komunidade (grupu desendente no aliansa sira) no fatin (domíniu). Rezultadus investigasaun kampu nian suporta disputa nee no, liu tan nee, realsa oinsa ,,identidade politiku lokal sira hanesan nee bele afeta inisiativas dezenvolvimentu nian. Wainhira governu Timor-Leste haluan tan ni-nia prezensa iha territóriu laran liu husi desentralizasaun, iha oportunidade ida ba estadu atu loke relasaun foun no pozitivu ho komunidades nasaun nian nebé responsivu ba identidades politiku lokal. Tanba importánsia husi identidade sira nee nian ba moris polítiku no kultural iha área rural Timor-Leste nian, maka governu ni-nia vontade no kbiit atu responde ho forma pozitivu ba realidade sira nee sei iha probabilidade atu determina ni-nia degrau aseitasaun, lejitimidade, no efikásia iha implementasaun 9 Konvensionalmente defini tiha uma sira iha literatura antropolójiku kona-ba Timor-Leste nudar "grupu desendente" lineal (tribu ka lineajen iha nebee afiliasaun deside liu husi liña ka garis turunan aman ka inan nian). Nuné mos uma sira refere tiha nudar "grupus orijen" tanba grupu nee hamutuk rekoñese bei-ala ruma nudar sira-nia fundador ka hun. 10 Fundasaun kosmolojiku governansa autoktone Timor-Leste nian mak separasaun, maibé komplementaridade, "autoridade sagradu" nian no "poder politiku" (haree Fox 1993). Uma nee bele halo sira rua hotu, maibé tuir mai korporizadu hosi linhajen ka individu diferente. 11 Mudansa nee nudar propriedade formal presedensia ida no komún iha esferas barak vida sosial nian (haree Fox 1989). 5 atividades dezenvolvimentu lokal iha estrutura governansa desentralizadu ida nia okos.12 Modelus responsivus, lokalmente lejítimu prestasaun serbisu públiku no dezenvolvimentu lokal nian sei sai xave atu haburas relasaun forte estadu-sidadaun sira nee. Modelu dezenvolvimentu lokal no prosesus nebé hili ona sei presiza mos atu mantein sira-nia lejitimidade bainhira sukat hasoru sistemas tradisionais no mos arranjus planeamentu no implementasaun barak demais nebé ONGs nasional no internasional uza nebé sira-nia serbisu dala barak mak tetek-malu ho (ka substitutu ba) estadu ni-nia prestasaun servisus no programas planeamentu dezenvolvimentu lokal. PDL halo ona progresu forte atu hetan fiar no suporta husi komunidade lokal sira . Prosesu planeamentu partisipativu no prioritizasaun no siklu finansiamentu konsistente hamoris ona sentimentu apropriasaun bot ida ba projetu infra-estrutura sira nebé dezenvolve ona liu husi programa nee. Nee laos problema kiik ida; komunidade sira em jeral sukat valor projetu ida nian nebé governu patroniza iha termus degrau ba nebé projetu nee hanesan "propriedade" sira nia komunidade nian, konsistente ho lokalizasaun identidades tomak.13 Apropriasaun lokal ba projetu sira liu husi partisipasaun direta komunidade nian no mos prova ona liu husi experiénsia global ka barak liu implementa infra-estrutura komunidade ho kualidade diak liu ho folin baratu liu. (Guggenheim et al 2004 and World Bank 2004).14 Nuné mos, no ba propózitu análize nee nian, importante liu, involvimentu komunidade sira nian iha prosesu foti desizaun ba sira-nia nesesidades dezenvolvimentu rasik bele mos harii konfiansa iha estadu nudar entidade ida nebé respeita hanoin no nesesidades komunidade nian, nuné kontribui ba metas estabilidade no partisipasaun demokrátiku nian.15 Entretantu programa ni-nia prosesu partisipativu sira nebé kontribui ona ba ksolok komunidade nian ho programa PDL, no rekoñesimentu ida ba benefísiu sira nebé estadu bele fo, mudansa kiik balun iha implementasaun programa bele halo nia sai responsivu liu ba buat nebee mak komunidade hein atu hetan. Nudar ezemplu, maiske PDL konsidera fahe informasaun ba malu no involvimentu komunidade nian partikularmente iha folin bot, maibé iha nafatin limitasoens iha asesu ba informasaun, iha parte ida, mai husi relasoens poder tradisional no estrutura autoridade nebé bele 12 Nota katak maiski saseluk suco sira em jeral respeitadu iha sira-nia komunidades no estudu sira hatudu konfiansa forte iha lider sira nee no mos preferénsia ida ba lider tradisional sira iha foti desizaun no rezolusaun disputa, konserteza iha variasoens iha no entre komunidades. 13 Nee laos atu dehan katak komunidades la simu ka la haree valor iha projetus hanesan eskola sekundária sira, hospital, no lurón bot sira nebé ator sira iha komunidade liu mak hili no harii. La iha dúvida, projetus hanesan nee mos aumenta lejitimidade governu nian iha sidadaun sira matan nebé la hetan fasilidade ka servisu adekuadu. Maibé, ami koalia kona-ba ,,apropriasaun iha sentidu sidadania informadu ida nebé simu responsabilidade husi no senti responsável ba komunidade no rekursus komunidade nian, no nebé sei (pur ezemplu) hakarak fo tempu no mao-de-obra atu garante manutensaun no reparasaun rekursus komunidade nian. Ho PDL, ihanebé iha expetativa malorek ida katak komunidades sei mantein fasilidade ida nebé harii ho finansiamentu projetu nian, iha expetativa hanesan ida kona-ba hodi naran komunidades nian katak projetu nee tenki pertense ba sira. 14 Pur ezemplu , evidensia husi projetus dezenvolvimentu tolu impulsionadu husi komunidade iha India hatudu poupansa ida hamutuk 11-56% iha projetus kontratatu ho komunidade bainhira kompara ho projetus hanesan nebé implementa liu husi Departamentu Obras Públikas Estadu nian. Aprovasaun, kontratasaun, no konstrusaun mos lori tempu besik metade. (Kumor, A.K.K. et al, Community Based Procurement: Value for Money Analysis, World Bank, New Delhi, India). Estudu ida ba kona-ba programa dezenvolvimentu komounidade KALAHI-CIDSS iha Filipinas deskobre katak kustu unitáriu infraestrutura projetu substansialmente kiik liu ajénsias governu nian, hahú husi 8% ba projetu eskolas, 6% ba projetus bee no saneamentu. (Araral, E. and C. Holmemo (2007), Measuring the Costs and Benefits of CDD: The KALAHI-CIDSS Project, Philippines, World Bank Social Development Papers, No 102, January 2007). 15 Análize ba programa KALAHI-CIDSS iha Filipinas fo ezemplu diak ida. Iha suco sira nebé hetan susesu iha simu fundus dezenvolvimentu lokal husi projetu nee, konfiansa lokal ba ofisial governu nian aumenta 10.7%. Haree Labonne and Chase (July 2008), Do Community-Driven Development Projects Enhance Social Capital?: Evidence from the Philippines, World Bank Policy Research Working Paper No. 4678. 6 satan prosesu konsulta programa nian. Parte bot ida husi koñesimentu programa nian powerbrokers iha konsellu de suco laran mak kaer, no partisipasaun sidadaun nian iha reuniaun prioritizasaun projetu dala barak limitadu. Maiske iha asesu ba informasaun, dala barak limitadu deit ba detalle báziku kona-ba sub-projetu ida, nebé satan kapasidade (ka vontade) membru komunidade sira nian atu hola parte ho forma ativu iha planeamentu, monitorizasaun no avaliasaun projetu. Falta deit informasaun nee hamosu tiha sentimentu ida katak PDL, maiske iha aspetu balun nudar programa partisipativu ida, maibé iha komunidade "liur". Importánsia identidade polítika lokal nian, no forma oinsa informasaun no partisipasaun hasoru malu atu hadia ka diminui valor "desentralizasaun" projetu ida nian, explora detalladamente iha estudu kazu iha kraik. Kuadru 1: Mantein Nafatin Iha Komunidade: Defini PDL Liu Husi Lente Lokal Ida. Iha aldeia peri-urbanu kiik ida iha Lautem, identidade polítiku lokal kaer knaar krusial ida atu forma implementasaun projetu PDL ida. Iha 2007, aldeia nee simu tiha projetu ida atu hadia estrada asesu kiik nebé liga aldeia nee ho komunidade besik sira. Projetu nee hamosu liu husi desizaun autoridade lokal sira nian nebé ema hot-hotu konkorda, iha nebé konsulta tiha sidadaun sira enkuantu xefe aldeia no ema katuas sira seluk (lia na'in) foti tiha desizaun ezekutivu ida. Dirijente sira mos halo tiha dizain ida ba projetu nee nebé sira fiar nudar adaptadu liu ba kondisaun lokal no ida nebé uza rekursu lokal barak liu. Iha sentidu ida nee, pratika tiha prosesu lideransa tradisional, no hatudu tiha sentimentu pertense ba komunidade lokal, ho kompatibilidade ba prosedimentus PDL nian. Maibé, husi etapa inisial nee, desizaun sira kona-ba hili, dezeñu, no halo implementasaun ba projetu, afinal hadok husi komunidade no sentimentu la haksolok mos mosu hamutuk. Projetu nee hetan mudansa barak teb-tebtes bainhira nia hakat liu husi Asembleia Sub-Distritu ba Asembleia Distritu, iha nebé ni-nia dezeñu no orsamentu ikus mai ramata duni, katak hafoin ezekusaun nee ramata, komunidade sinti hetan traisaun tanba projetu ni-nia kualidade la diak. Tuir funsionáriu públiku senior distritu no kompañia nebé ezekuta kontratu nee, sira implementa loloos ona projetu nee bazeadu ba planu nebé pesoal tékniku distritu nian halo no Asembleia konkorda. Maibé, populasaun lokal, nuné mos xefe aldeia, la informadu kona-ba mudansa téknika sira nee, no projetu nebé ramata ona la tuir ida nebé sira hakarak. Deskonfiansa komunidade nian ba governu "husi liur" mos malorek iha sira-nia falta vontade atu hatoo keixa ba ekipa distrital ba monitorizasaun no avaliasaun, au kontráriu hakarak liu atu organiza loron serbisu komunidade ida atu hadia rasik kualidade projetu nian. Rekomendasoens Bele mos konsidera lisaun sira kona-ba hadia apropriasaun lokal husi análize ba programa PDL tanba governu Timor-Leste hakat ba oin ho desentralizasaun. Em partikular, governu bele konsidera katak: Programa Dezenvolvimentu Lokal no Programa Dezenvolvimentu Juventude ka Youth Development Program (YDP), mak MSATM implementa nebé konsentra ba transferénsia responsabilidade ba planeamentu dezenvolvimentu lokal ba nível okos liu iha nebé ezisti kapasidade, nudar indikativu husi entendimentu forte ida kona-ba kapasidades komunidade nian no krensa lokal kona-ba apropriasaun. Abordajen sira nee garante apoiu prazu naruk husi governu. Maibé modelu atual ba planeamentu dezenvolvimentu lokal iha projetu de lei desentralizasaun, fó riskus ba exkluzaun sucos no, ho estensaun , komunidades , husi autoridade foti desizaun direta. Aprosimasaun YDP nian la hanesan ho LDP nian iha termus katak YDP tau finansiamentu, poder foti desizaun no responsabilidade ba implementasaun projetu diretamente iha membrus komunidade sira-nia liman. Depende 7 ba susesu experimentasaun YDP, bele fo konsiderasaun atu habelar no aumenta abordajen bazeadu ba komunidade nee. Liu husi aproveita kanal komunikasaun lokal (Nudar ezemplu, hodi fahe informasaun ba malu iha igrejas, basar, eventus desportivu, no fatin halibur malu sira seluk), gabinete informasaun públiku iha munisípiu laran sei iha poténsia atu alkansa públiku barak liu no diversifikadu liu husi sira nebé partisipa iha reuniaun komunidade nian. Bele reforsa papel komunidade nian iha dezenvolvimentu lokal liu husi partisipasaun iha siklu planeamentu no implementasaun laran tomak. Bainhira komunidade sira involvidu iha planeamentu, konsepsaun, tenderizasaun no monitorizasaun projetu, iha probabilidade katak sira sei hatudu sentimentu bot liu nudar proprietáriu ba rekursus komunidade nian. Evidénsia husi kontextu hanesan barak mos hatudu ona katak tenderizasaun projetu bazeadu iha komunidade dala barak efetivu liu iha termus kustus. Konserteza, kontratasaun komunidade laos solusaun ida atu rezolve buat hotu ­ kapasidade komunidade nian atu implementa projetus dezenvolvimentu varia makás ­ maibé experiénsia husi ambiente hanesan sira hatudu ona katak, bainhira hetan apoiu natón, kontratasaun komunidade iha benefísius malorek. Bele iha espasu ba papel ida bot liu ba sosiedade sivil; em partikular, iha monitorizasaun reuniaun sira Asembleia Munisipal nian, hodi partisipa iha planeamentu dezenvolvimentu komunidade nian, avalia no suporta prestasaun serbisus munisipal, rezolve reklamasaun nebé bele mosu, no apoia mekanizmus informasaun públika diak liu bele prova útil.16 Peskiza iha programas hanesan hatudu ona katak involvimentu sosiedade sivil iha etapa ikus liu deit planeamentu projetu nian ka revizaun, la natoon; atu bele efektivu, involvimentu tenki kontinua husi etapa inisial identifikasaun projetu to ba asisténsia téknika no monitorizasaun (Peterson no Muzzini 2005). Karik bele, koordinasaun ho sosiedade sivil kona-ba dezenvolvimentu lokal sei sai mos prioridade ida. Orasnee, organizasoens sosiedade sivil implementa hela projetus nebé dala barak hanesan ho sira nebé hamriik ona iha LDP okos (no ho estensaun ida, ba tipus atividades dezenvolvimentu lokal nebé sei implementa tuir planus dezenvolvimentu munisípiu). Diferensas iha prosesus planeamentu no selesaun no falta de koordenasaun bele kontribui ba konfuzaun, lacunas no duplikasaun iha planeamentu dezenvolvimentu lokal. Kampañas edukasaun sívika alvejadu neebe fo ba konsellu de suco no sidadaun sira, kesi metin ba prosesu planeamentu dezenvolvimentu komunidade, bele tulun atu harii sensibilidade no partisipasaun sidadaun sira nian . Em partikular, kampañas nee bele konsentra ba tópikus hanesan oinsa halo selesaun projetu (liu husi planus dezenvolvimentu komunidade no mos munisípiu), knar funsionáriu públiku sira nian, líder komunitáriu sira, no sidadaun sira iha planeamentu dezenvolvimentu laran, valor prosesus partisipativus, etc. Intensaun kampañas nee nian mak atu tulun líder komunidade sira kompriende razoens iha buat nee nia kotuk no valor medidas iha prosesu dezenvolvimentu partisipativu nian, atu nuné ema la haré sira nudar naha-todan ida. 16 Maiski grupus sosiedade sivil iha Timor-Leste hasoru sasatan kapasidade bot, partikularment iha Dili liur no area urbanu prinsipal sira, sira iha poténsia atu kaer papel importante ida iha planeamentu dezenvolvimentu lokal. Durante investigasaun nee, ekipa observa tiha saseluk sira sosiedade sivil nian nebé hola parte iha workshop integrasaun distritu, no saseluk sira sosiedade sivil nian mos vokal tebe-tebes iha selesaun projetu iha programa YDP. Igreja kaer papel bot ida iha dezenvolvimentu iha Timor-Leste, no ONG nasional balun monitoriza implementasaun programas dezenvolvimentu nudar parte husi sira-nia mandatu. 8 9 3. Kooperasaun no Kompetisaun ba Benefisius Dezenvolvimentu "Redes kompleksu afiliasaun nian, troka no aliansa iha no entre uma orijen Timor nian sira reprezenta baze istórika no kontinyu ba reprodusaun sosiedade Timor nian" (McWilliam 2005: 34). "Ema hot-hotu iha komunidade hakarak hola parte iha projetu sira, maibé tanba projetu sira nee eskala kiik maka la iha posibilidade ba ema hot-hotu atu involvidu hanesan ... no tanba nee ami uza sistema rotativu ida atu evita problemas, sira nebé la hetan serbisu oras nee sei hetan serbisu iha projetus tinan oin nian" (xefe suco, distritu Lautem). "Ami kompriende limitasoens orsamentu nian, no ami tenki fo biban ba suco seluk, tanba sira mos iha nesesidades" (xefe suco, distritu Aileu). Konsepsaun lokal kona-ba autoridade no ekuidade afeta forma oinsa ema haree no implementa programas no polítikas iha nível lokal. Iha parte seluk, sai mos kestaun ida katak liu husi konsepsaun programa nian, autores dezenvolvimentu sira bele afeta no transforma formas iha nebé konsepsaun lokal sira nee hatuduan daudaun. Iha seksaun nee ita diskute kona-ba oinsa individual no komunidade sira nia insentivu atu koopera ka kompete ba benefisius dezenvolvimentu padronizadu tanba asaun kombinadu entre realidade lokal sira no inisiativa sira dezenvolvimentu nian. Em partikular, ita realsa katak eskolla atu implementa programa "úniku" ida, em vez de benefísiu ka programa "repetitivu", bele hamosu konfuzaun no konflitu iha nivel lokal. Komunidade sira iha Timor-Leste involvean iha relasaun komplikadu, iha nebé tensaun entre estatutu kompetisaun no kooperasaun mak norma. Kooperasaun entre aliadu sira liu husi kazamentu entre uma sira expressa liu husi "relasoens troka", iha nebé bens no serbisus barlaki nian sirkula entre uma sira ­ prosesu ida nebé bele tulun mantein subsisténsia iha kondisaun susar sira. Relasoens troka sira nee karateriza liu-liu husi resiprosidade asimétriku iha nebé uma ida "fo ba" la hanesan ho uma ida "simu husi" (haree Gráfiku 1, iha kraik). Maibe troka sira nee bele mos involve momentu distintu "resiprosidade direta", hanesan bainhira troka barlaki entre uma rua.17 Hamutuk ho relasaun kooperativu sira nee, kompetisaun iha sentidu tradisional hatudu liu-liu nudar kualker kontestasaun estrutural ba orden presedénsia nian ka kontestasaun polítika no ekonómika ba rekursus nebé susar atu hetan. 17 Asimetria troka nian hetan suporte hosi asimetria perskritiva kazamentu nian, iha nebee uma partikular ida labele fo no hola fen (ka laen sira se sistema nee matrilineal) hosi uma hanesan. 10 Gráfiku 1: Relasaun Troka Asimétriku A D B C Ideolojia kooperasaun no kompetisaun nebé bazeia ba organizasaun sosial tradisional halao iha pontu oi-oin iha implementasaun Programa Dezenvolvimentu Lokal (partikularmente tanba oranizasaun nee asosiadu ho identidade aldeia no suco nian). Kooperasaun entre suco sira nudar parte importante ida iha selesaun sub-projetu nian iha Asembleia Sub-Distritu no Asembleia Distritu. Iha entrevista sira ho membrus konsellu do suco, kona-ba kuartu independentemente halo referénsia ba prátika "halo lobi" ka "troka" projetus ­ nee katak, fo apoiu ba suco partikular ida ni- nia sub-projetu iha tinan ida, ho expetativa katak ni-nia sub-projetus rasik sei simu apoiu iha tinan hirak tuir mai. Maiske la haree diretrizes implementasaun projetu PDL nian, prátika ida nee kuaze hanesan ho relasoens troka tradisional. Importante mak katak, prátika nee permitidu husi implementasaun PDL durante tinan barak, nebé permite komunidade sira atu hola parte iha relasoens resiproku sira hodi hein atu hetan benefísiu iha siklu projetu nian iha loron aban-bainrua. Kooperasaun iha PDL bele iha impaktu pozitivu no mos negativu ba implementasaun sub-projetu no dezenvolvimentu komunidade. Buat pozitivu ida mak preparasaun komunidades ba modelus foti desizaun demokrátiku no dezenvolvimentu komunidade iha nebé benefísius la fo iha montante hanesan ba parte hotu-hotu ­ modelu foti desizaun iha LDP eziji parte sira atu avalia méritus intervensoens nian no halo balansu ida (maiske prosesu nebé selesaun nee halo ba la nesesariamente hanesan ho argumentus legal-rasional ka avaliasaun ba méritu). Kooperasaun bele mos lori ba prioritizasaun entre aldeias ba sub-projetus nebé parese atu fo benefísiu ba sentru komunitáriu bot sira ka suco ­ nudar ezemplu, sentru saúde sira, eskolas, no fasilidades bee no saneamentu. Kooperasaun iha forma "substituisaun" bele mos limita selesaun husi projetus barak ho orsamentu kiik tebe-tebes (no provavelmente impaktu kiik) nudar forma ida atu fahe bem-estar entre sucos hotu-hotu. Iha estadu ida ho rekursu limitadu, nebé foin sai husi konflitu hanesan Timor-Leste, kompartilla benefisius projetu nian mos provavelmente iha efeitu diminui konflitu. Maibé, vontade atu fahe benefísius ba malu mos lori tiha ba inefisiensias iha prosesus projetu nian­ pur ezemplu, akordu informal ida iha distritu Lautem iha nebé kontraktor elijível hot-hotu sei simu pelu menus kontratu PDL ida tinan ida.18 Maiske akordu nee bele prevene alegasoens favoritizmu nian iha distribuisaun kontratus PDL nian sira, maibé nia mos prejudika modelu "merkadu livre" tenderizasaun nian no bele halo fraktu insentivus kontraktor nian atu implementa projetu ho kualidade diak, no efetivu iha relasaun ho kustu. 18 Kontraktor no funsionáriu públiku hot-hotu nebee entrevistadu iha Distritu Lautem hatene akordu nee. 11 Harii ona grau konkorrénsia balun iha konsepsaun PDL ­ kuantidade limitadu rekursus nebé iha atu selu nesesidades lubuk ida komunidade nian maka presiza halo prioritizasaun. Maibé, dinámika komunidade no elementus balun dizain programa nian bele prevene tipu kompetisaun bazeadu ba debate demokrátiku nebé PDL haree nanis ona. Nudar ezemplu, poténsia bot nebé fo ona ba funsionáriu públiku sira mak la iha direitu de votu atu avalia, planeia ka determina kustu sub- projetus nian bele permite atu membrus Asembleia ho direitu de votu atu hili projetus nebé sira hanoin adekuadu, hodi nuné enfrakese knar líder komunidade sira nian (no liu tan, partsipasaun sidadaun sira nian) iha dezenvolvimentu komunidade. Dinámika ida nee hatudu momoos ona durante reuniaun Asembleia Distritu ida nebé investigador de kampu J4P partisipa, iha nebé Ofisial Dezenvolvimentu Distritu (DDO) dehan katak husi projetu walu nebé elijível ba selesaun, hat deit mak bele konsideradu nudar teknikamente viável. DDO la fo explikasaun ruma kona-ba tan sa halakon tiha projetu hat seluk ho kombinasaun determinadu ida mak bele hili tanba orsamentu limitadu. Maiske funsionáriu públiku sira seluk la konkorda, maibé projetu sira nebé DDO hakarak mak ikus mai selesionadu. Ita bele haree katak padroens foun kooperasaun no kompetisaun nian entre aldeia no suco mosu daudaun nudar valor lokal no identidade nebé sai ida deit ho modelu demokrátiku PDL nian. Komparasaun ida entre PDL no TIM Works serve atu hasai implikasaun sira dizain programa nian nebé responsivu ba valores no identidades lokal.19 Hodi kria siklu finansiamentu anual ida nebé bele konfia no permite dezenvolvimentu relasaun interkámbiu resiproku nebé kulturalmente relevante, PDL prevene kompetisaun ba rekursus dezenvolvimentu sira nee atu mosu. Iha kontrariu, programa sira nebé ema haree nudar benefísiu úniku (ka prazu badak) bele lori komunidade espesifiku ka individu sira atu koko armazena rekursus. Estudu kazu kona-ba projetu ida TIM Works nian destaka senáriu nee. Kuadru 2: Oinsa Dezeñu Projetu nian ba halo Kooperasaun Nakfilak ba Kompetisaun: Experiensias husi TIM Works Projetu manutensaun ida TIM Works nian atu hadia lurón ida iha nukleu kultura tradisional Mambai nian, iha nebé afiliasaun tribu tradisional no identidade polítika forte, uluk nanain hamoris expresaun foun interesante kooperasaun nian ida no hafoin halo nakfilak kooperasaun nee ba kompetisaun. Entretantu dezenu original ­ dehan ona ba xefe suco no xefe aldeias iha reuniaun distritu ida ­ katak presiza traballadores tempu tomak 20 ba fulan lima, ikus mai parte lokal sira halo tiha desizaun ida atu emprega traballadores 100 durante periodu tempu hanesan. Atu fahe empregu ba malu entre aldeia lima nebé sei ezekuta projetu nee ba, konkorda ona katak serbisu nee sei halo iha aldeia ida-ida durante fulan ida no katak aldeia ida-ida sei fo traballador 20 ba serbisu nebé halao iha sira-nia aldeia rasik deit. Entretantu, hafoin projetu nee hahuu tiha iha aldeia ida, Ekipa Distrital TIM Works nian muda tiha diresaun orijinal projetu nian hafoin hatene katak luron nebé uluk programadu ba manutensaun hatama tiha ponte kikoan rua nebé labele hetan orsamentu ba. Tanba nee, projetu nee muda tiha husi lurón nebé serve aldeia lima tomak ba lurón ida nebé serve deit aldeia rua. Liu husi komunikasaun la klaru entre ema TIM Works nian no autor lokal sira, aldeia nebé agora la inkluindu kompriende sala tiha katak, maiske mudansa nee presiza duni, maibé projetu nee ikus mai sei kontinua ba sira-nia komunidades. Iha momentu halo peskiza kampu nian, projetu nebé dezeña hikas ona ramata ona no tensaun entre aldeia hahu mosu. Maiske membrus aldeia nebé la hetan benefisiu nee la inveja sira seluk ba sira-nia oportunidade atu serbisu, maibé sira preokupadu makaas katak projetu nee sei la fila no sira 19 LDP no TIM Works funsiona iha modelus planeamentu no implementasaun projetu la hanesan. Atu hetan tan informasaun kona-ba programas nee, favor haree Aneksu 3. 12 sei lakon totalmente. Rekomendasoens Maiski relasaun troka tradisional adapta ona nebee iha pontu ida atu adapta ba modelus projetu foun (pur ezemplu, liu husi prosesu lobi ), projetus hirak nee kontinua sai nudar karateristika importante ida iha interasoens entre ema no komunidades iha Timor-Leste. Governu Timor-Leste hasoru dezafiu bot ida iha konsepsaun programas dezenvolvimentu lokal nebé fo insentivu apropriadu ba individuais no komunidades atu koopera em vez de kompete ba rekursus enkuantu hahú mos prosesus transparente no efikáz. Maiski atu buka ekilibriu ida nee sei eziji hanoin no diskusaun kontinuadu, ami rekomenda uluk atu: Énfaze ba no tenki tau ba iha planeamentu dezenvolvimentu komunidade prazu naruk, nebé permite finansiamentu transparente no bele sik no manutensaun relasoens resiprokus. Dezenvolvimentu relasaun konjuntu bele importante atu prevene kompetisaun atu hatuduan ho forma destabilizador. Funsionárius Suco nian no sosiedade sivil tenki involvidu ativamente iha planeamentu no monitoramentu rekursus dezenvolvimentu nian iha nivel munisípiu, atu nuné sira bele kompriende no explika ba komunidades kona-ba limitasoens orsamentu no prosesu prioritizasaun sira. Alein de prevene alegasoens korrupsaun ka injustisa iha projetus, asesu ba informasaun bele tulun sidadaun sira atu halao knar informadu ida iha harii estadu no identifika sira-nia prioridades. Diak liu, ofisial suco sira no sosiedade sivil bele hola parte iha prosesu foti desizaun liu husi reprezentantes orgaun sira nee nian nebé hili ona. Minimal, estatutu observador iha komisaun planeamentu munisípiu sei permite autor sira nee atu kaer knar ida hodi asegura lasu-relasaun sujestaun konsistente ida. Hodi involve sosiedade sivil no reprezentate sira komunidade nian iha tenderizasaun projetu bele mos aumenta transparénsia iha selesaun kompetitivu kontraktores projetu nian. Involvimentu sosiesade sivil no iha avaliasaun projetu, no mos mekanizmus auditoria sosial nebé efikáz liu, bele permiti halo konsiderasoens kona-ba dezempeñu uluk nian atu avalia proposta projetu sira. Dala ida tan, forsa no kapasidade organizasoens sosiedade sivil iha Timor-Leste nian nee diferente makaas, no relasionamentu serbisu entre reprezentates suco sira no reprezentante sira sosiedade sivil nian bele makaas entre distritus, maibé involvimentu ativu saseluk sosiedade sivil nian sira bele fo fonte informasaun ida ba komunidades husi estruturas poder tradisional nia liur. Gabinete informasaun públiku ativu no finansiadu didiak iha nivel sub-distritu (ka sub- munisipiu), nebé uza téknikas komunikasaun lubuk ida (radio, stand informasaun iha basar sira, material impresu nebé fásil atu akses no atu kompriende), bele halo komunidade sira hatene kona-ba programa dezenvolvimentu sira nebé planeadu ona no implementa ona iha tinan determinadu ida. Alein de tulun sidadaun sira atu halo knar ida ihamonitorizasaun servisus atendementu, nee bele permiti komunidades atu dezenvolve soin adisional ba projetus no prosesus foti desizaun demokrátiku haleu sira- nia selesaun. Knaar gabinete informasaun públiku nian bele inklui fahe no sosializa planus dezenvolvimentu suco. Mekanizmus keixas/reklamasoens nebé efikáz, nebé liga sucos ba komisaun planeamentu munisipal, sei permiti resposta efektivu liu ba alegasoens nebé atu 13 potensialamente destabelese alegasoens katak benefisius dezenvolvimentu nian fahe tiha ho forma injustu ka preferensialmente Atu promove kompetisaun pozitivu entre munisípiu sira, bele halibur no disemina dadus persepsaun sidadaun nian kona-ba dezempeñu munisípiu nian ba fatin barak. Dadus persepsaun nian bele inklui minimal indikador importante sira hanesan sidadaun ni-nia hanoin kona-ba korrupsaun ofisial no responsividade governu munisípiu no mos governu lokal. 14 4. Defini Relasoens entre Funsionáriu Públiku sira no Autoridades Suco "Tenki iha edukasaun sívika barak liu tan, laos deit ba funsionáriu públiku sira, maibé ba mos komunidade, atu nuné sira involvidu liu tan iha desentralizasaun" (funsionáriu públiku senior, distritu Aileu). "Relasoens entre xefe suco no DDO no CDO [Ofisial Dezenvolvimentu Komunidade] importante teb-tebes iha selesaun projetus: Iha prosesu polítiku iha serbisu fatin" (xefe suco, distritu Aileu). Nudar diskuti ona iha seksaun sira uluk, rezultadus ami-nia peskiza nian konfirma ezitensia husi identidades nebee lokalizadu fortemente iha komunidades no kaer metin fiar hirak kona-ba responsabilidades ba implementasaun projetu. Rezultadu sira nee sujere katak modelus dezenvolvimentu impulsionadu husi komunidade, ho sira-nia énfaze ba partisipasaun komunidade iha aspetus hotu-hotu planeamentu, implementasaun no monitorizasaun projetus dezenvolvimentu, nudar modelu adekuadu ida ba involvimentu entre estadu no sidadaun sira. Maiski partisipasaun direta sidadaun sira iha planeamentu dezenvolvimentu mak rezultadu ideal, maibé autór sira rekoñese katak autoridades komunidade kaer nafatin knar krusial ida no nudar linha importante ida entre sidadaun sira no estadu iha inisiativas planeamentu dezenvolvimentu luan liu. Hateke ba kraik husi perspetiva estadu nian, funsionáriu públiku iha nível distritu no sub-distritu mak autoridade formal estadu nian nebé besik liu ba populasaun. Maibé, husi pontu de vista sidadaun barak nian, partikularmente iha área rural sira, autoridades nível aldeia no suco mak forma governansa nebé vizível liu no asesível liu, no relasoens ho estadu formal dala barak halo liu husi autoridade sira nee. Relasaun ida nee nudar kruzamentu importante ida entre sidadaun sira no estadu, no tanba nee krusial ba dezeñu modelu dezenvolvimentu lokal efektivu no ba ajenda desentralizasaun governu nian. Nuné, iha seksaun ida nee, autor sira diskute knar importante membrus konsellu de suco nian (nudar reprezentante komunidade sira nian) iha fasilitasaun relasoens entre sidadaun sira no estadu, no propoin meius atu hamoris sinerjia bot liu entre funsionáriu públiku sira (nudar reprezentante estadu nian) no autoridades suco. Durante peskiza kona-ba implementasaun Programa Dezenvolvimentu Lokal, ekipa nee konsistentemente haree diferensa entre funsionáriu públiku no autoridades suco sira-nia koñesimentu kona-ba PDL (no rekursus dezenvolvimentu komunidade luan liu). Entretantu, funsionáriu públiku sira em jeral iha apresiasaun forte ida ba metas, prosesus, no ezekusaun PDL, lider suco sira iha Aileu no mos Lautem nebé hatudu entendimentu uitoan deit kona-ba PDL hamosu tiha problemas hanesan aprezenta propostas la loos, konfuzaun kona-ba prosedimentus monitorizasaun no avaliasaun sub-projetu, no difikuldade atu buka kanal loloos atu hatoo keixas. Aat liu, dezekilibriu iha informasaun nee hamoris tiha deziguladade iha poder nebé lori ba apropriasaun foti desizaun husi parte nebé iha koñesimentu barak liu. Se asembleia munisipal sira no planejador dezenvolvimentu nível lokal sira la kesi ba rekizitus responsabilidade ba kraik nebé forte, iha posibilidade atu lian komunidade nian la hetan nafatin konsiderasaun iha planeamentu dezenvolvimentu. Oras nee, ofisial nivel distritu sira responsável liu-liu ba governu sentral, no iha modelu desentralizasaun nebé propoin ona nia okos buat nee sei la iha mudansa nafatin, maiske funsionáriu públiku sira sei iha responsabilidade seluk tan (horizontal) ba Administrasaun no Assmbleia Munisipal (nebé provavelmente responsável ba 15 sidadaun sira).20 Nuné, maiske presiza fahe informasaun ba malu no halo konsulta ho sucos, maibé estrutura formal sira ba responsabilidade ba kraik iha planeamentu dezenvolvimentu lokal sei fraku nafatin. Projetu de Lei kona-ba Governu Lokal oras nee nian subliña liu tan dezekilibriu sira nee, nebé ezije atu Planus Dezenvolvimentu Munisipal aliña ho Planus Dezenvolvimentu Nasional, maibé la hatama obrigasaun hanesan ba planus atu adere ba ka hatama Planus Dezenvolvimentu Komunidade. Iha Indonesia, iha nebé modelu planeamentu distritu no orsamentu dezenvolvimentu hanesan ida harii ona, Banku Mundial ni-nia Estudu Instituisoens Nivel Lokal hatudu ona katak konsentrasaun hili projetu no foti desizaun iha ofisial distritu sira liman halo 13% deit husi propostas komunidade nian mak tama iha Orsamentu Dezenvolvimentu Distritu iha tinan fiskal 1997/98 (Evers 2000).21 La iha atensaun ba prioridades komunidade nian bele prejudika insentivu sira ba partisipasaun lokal iha dezenvolvimentu komunidade; líder lokal Indonezia nian ida husu, "Atu halo sa, se ema bele rejeita proposta sira unilateralmente sein halo konsulta?" (Evers 2000: 24). Alein de iha asesu bot liu ba informasaun, funsionáriu públiku sira-nia pozisaun nebé besik liu ba estadu mos refleta iha sira-nia asesu bot liu ba rekursu finanseiru no espesialidade tékniku. Iha programa PDL, maiske selesaun projetu akontese iha nivel komunidade, maibé aspetu tékniku dezeñu, determinasaun kustu, tenderizasaun no ezekusaun em jeral depende ba funsionáriu públiku sira nivel sub-distritu no distritu nian mak deside. Konsentrasaun rekursus no mos informasaun iha funsaun públika bele kontribui ba marjinalaizasaun autoridades nivel suco (no liu tan, komunidade sira) husi partisipasaun total no ativu iha planeamentu dezenvolvimentu lokal. [Ba diskusaun detalladu liu ida kona-ba impaktu diferensa bot entre informasaun no rekursus ba Programa Dezenvolvimentu Lokal, favor haree relatóriu nebé atu hakerek, Redefining Lokal Governance through Development Initiatives: Design Contributions for Community Development Programs in Timor-Leste.22] (Defini Hikas Governansa Lokal liu husi Inisiativas Dezenvolvimentu: Dezeña Kontribuisoens ba Programas Dezenvolvimentu Komunidade iha Timor-Leste). Tuir Lei kona-ba Autoridade Komunitáriu sira no sira-nia Eleisaun, nebé promulga ona iha Jullu 2009, suco nudar "organizasaun komunidade ida", no lider komunidade sira, maiske eleitu, la halo parte iha Administrasaun Públika. Maiske konsellu du suco hetan autorizasaun atu halo tarefas espesífikas23 (hanesan sira nebé relasionadu ho dezenvolvimentu ekonómiku) no fo orsamentu limitadu ida atu suporta funsaun sira nee, maibé knar sucos sira nian iha governansa limitadu. Maibé, maiske iha limitasaun legal no polítika ba knar formal sira konsellu de suco nian, membrus konsellu nian kontinua nudar fonte importante ba relasoens ho liur, informasaun, no rezolusaun 20 Ami rekoñese katak responsabilidade funsionáriu públiku nian fo ba governu, em vez de ba diretamente populasaun. Governu eleitu sira nebé asegura katak funsionáriu públiku sira halao sira-nia knar ho forma ida nebé responsivu ba populasaun, hodi nuné garante responsabilizasaun ba kraik. Maibé, tanba papel funsionáriu públiku sira nian iha selesaun, planeamentu, no implementasaun prioridades dezenvolvimentu komunidade, mak responsabilizasaun funsionárius públikus nian ba governu sentral no governu munisipal (iha implementasaun planus dezenvolvimentu munisipal) bele overshadow prioridades komunidade nian. Liu tan, tenki maneja expetativas abilidades autoriadades munisípiu nian atu reprezenta intereses komunidade nian ho forma jenuínu no efikáz iha etapa inisial desentralizasaun. Experiénsia iha fatin seluk hatudu ona katak ofisial munisipiu nia kapasidade kona-ba ida nee dala barak kiik iha inisiu. 21 Maiske buat nee mak hosi periodu pre-desentralizasaun iha Indonesia, maibé rezultadu hatudu oinsa komunidade sira bele marjinalizadu hosi prosesus planeamentu dezenvolvimentu lokal bainhira liberdade atu foti desizaun tau iha Governu Distritu. 22 Bele hetan relatóriu nee iha www.worldbank.org/justiceforthepoor. 23 Tuir Kapitulu 2, Seksaun 1, Artigu 10, lider suco sira bele dezenvolve atividades iha áreas hanesan dame no armonia sosial, sensus no rejistu populasaun, edukasaun sívika, promosaun lian ofisial, dezenvolvimentu ekonómiku, seguransa ai-han, protesaun meiu-ambiental, edukasaun, kultura no desportu, no tulun iha manutensaun infraestrutura sosial. 16 disputa ba komunidade sira. Ba iha medida balun, enkuantu sei dezenvolve hela relasionamentu direitu entre sidadaun sira no estadu formal, forma nebé estadu involve ho sreprezentate suco sira sei tulun determina ni-nia lejitimidade iha sidadaun sira matan. Kontradisaun entre knar ofisial no la ofisial ba pesoal suco nian kontribui ona ba konfuzaun balun kona-ba responsabilidade sira nebé fo ona ba sira ida-ida iha Programa Dezenvolvimentu Lokal. Iha kazu sira hanesan ida nebé subliña ona iha kuadru iha kraik, reprezentantes suco sira la apresia tebes sira-nia responsabilidades no tanba nee mos la halao sira-nia obrigasoens . Nee loos partikularmente iha areas hanesan monitorizasaun no avaliasaun programa, iha nebé knar funsionáriu públiku sira nian no konsellu de suco nian iha balun hanesan. Kuadru 3: Oinsa Diskoneksaun entre Funsionáriu Públiku sira no Autoridade Lokal sira Enfrakese Susesu Projetu nian Durante projetu ida atu fo bee mos ba eskola rural no uma sira nebé haleu eskola nee, relasaun entre xefe suco no funsionáriu públiku sub-distritu no distritu sira importante teb- tebes atu negosia hahalok at kontraktor nian. Komunidade lokal la haksolok ho serbisu empreza/kompania nebé hetan kontratu atu hadia tanke bee rua no troka kanu 163 tanba, maiske bolu ona atu hadia sira-nia obra orijinal, empreza nee ikus mai troka deit kanu 25 hadia tanke sira nee hodi kose simentu uitoan no tinta. Maiske uma balun agora simu bee, maibé respondente sira dehan katak eskola sira seidauk sinti benefísiu ruma. Xefe suco no funsionáriu públiku sub-distritu sira presiza serbisu hamutuk ho diak atu halo kontraktor nebé serbisu la loos nee atu bele responsabiliza. Fatin projetu nian iha área ida difisil atu too ba no ekipa verifikasaun no avaliasaun la halo monitorizasaun direta bei-beik. Au kontráriu, relatóriu husi komunidade lokal ba xefe suco nudar buat fundamental ida atu fo hatene funsionáriu públiku sira kona-ba lalaok projetu nian. Iha parte seluk, kontraktor hakilar husi sub-distritu liur deit, no funsionáriu públiku sira iha pozisaun ida diak liu fali xefe suco atu halo segimentu ba keixa sira. Maiske relasaun entre autoridade lokal no funsionáriu públiku sira uluk diak, no sira hetan susesu wainhira bolu hikas empreza nee atu hadia ni-nia obra, maibé bainhira xefe suco moras tiha parsearia nee hakotu, no bainhira ligasaun vital nee hakotu sira-nia esforsu monitorizasaun sai la efektivu. Ikus mai sub-distritu nee bele aplika deit sansaun pos-projetu ba empreza nee, no CDO dehan "ami buka tuir sira maibé bele fo hatene deit sira katak sira tenki hadia sira-nia obra iha Setembru, maiske projetu nee tuir loloos tenki ramata iha Marsu... [no tanba nee] ... konserteza sira sei bele tuir tan tender, maibé ami sei la fo tan projetu seluk ba sira". Rekomendasoens Defini knar sucos nian iha relasaun ho funsaun públika no governu munisipal sai ona prioridade ida ba Governu Timor-Leste bainhira diskute ajenda desentralizasaun, no governu estuda ona modelu relasaun lokal-nasional oi-oin atu identifika modelu diak sira no lisaun sira nebé bele aplika iha kontextu Timor nian. Rezultadus peskiza nian sujere katak iha nesesidade atu defini klaru responsabilidades entre líder munisípiu sira no autoridades suco, no involvimentu ativu autoridades suco nian iha governansa munisipal. Ho ida nee , ekipa Justisa ba Kiak oferese sujestaun sira tuir mai: Haforsa vias komunikasaun liu husi dalan sira hanesan estatutu observador ba Asembleia Munisipal ka provizaun kustus transporte ba membrus konsellu atu hola parte iha reuniaun munisipiu kona-ba asuntus nebé afeta sira-nia suco, bele tulun atu 17 asegura katak lider suco sira informadu nafatin kona-ba dezenvolvimentu sira nebé relasionadu ho sira-nia komunidades. Adisionalmente, treinamentu atu prepara líder komunidade sira atu foti desizaun politika sira nebé bazeadu ba evidénsia no uza informasaun (pur ezemplu, husi dokumentus M&E) sei útil tebe-tebes. Maiske laos livre husi problemas, áreas hanesan komunikasaun konstituinte no planeamentu dezenvolvimentu nivel lokal oras nee daudaun halo hela ho papel suco nian nebé bot. Klarifika responsabilidades suco nian iha áreas nee (inklui involvimentu suco nian iha Gabinete Informasaun Públiku), no fo rekursus atu koinside responsabilidades bele utilmente suporta esforsus atu harii ligasaun munisipal-suco. Suporta funsaun meius komunikasaun lokal nian hodi halo kobertura ba politika lokal no munisípiu nian. Fasilita ligasaun entre instituisaun lokal sira no rede nasional sira atu fahe ba malun experiénsia no estratéjia sira. Husu ba munisípiu sira atu formalmente halo relatóriu ba konsellu du suco sira kona-ba planus dezenvolvimentu anual no pluri-anual, nunee bele karik tulun suco sira atu responde ba konsultas husi komunidade sira kona-ba rezultadus planeamentu dezenvolvimentu lokal nian. Nuné mos, ezijénsia ida katak planus dezenvolvimentu munisípiu nian hatudu prioridades dezenvolvimentu nasional no suco nian bele fo aten- brani ba munisípiu sira atu hatama projetus komunidade nian ba sira-nia orsamentasaun no planeamentu laran. Iha kazu sira iha nebé sei husu ba membrus konsellu du suco atu hola parte iha aspetu implementasun projetu nian iha sira-nia komunidade laran (nudar ezemplu, liu husi esforsu monitorizasaun no avaliasaun nebé komunidade lidera), bele haluan tan sira-nia papel hodi hatama partisipasaun iha hili fatin no konkursus. Treinamentu adisional iha aspetu tékniku implementasun projetu nian bele nesesáriu atu fasilita funsaun ida nee. 18 5. Kria Mekanizmus Jestaun Keixas Ekitativu "Iha prazu badak estadu de direitu bele halo buat kiik ba seksaun sosiedade Timor oan nebee ,,kiak no desfavoresidu , nebé simu protesaun mínimu husi estadu. Iha prazu naruk, haforsa estadu no ni-nia instituisaun sira bele tulun ema sira nee maibé ita labele garante buat nee (Grenfell 2009: 232). "Tuir ami nia tradisaun Timor nian, ami labarik sira la kesar ba ami-nia inan-aman: ami rezolve rasik problema sira, no la reklama ba governu" (xefe suco, distritu Aileu). Justisa nudar pontu sentral importante iha nebé bele rezolve tensaun sira entre komunidade no estadu. Define mekanizmus ekitativu no efektivu hodi rezolve disputa sira ezije negosiasaun delikadu entre valor moral lokal no valor moral estadu nian. Rezolusaun sira nebé lejítimu no bele uza mak sira nebé iha konsensus iha komunidade no entre komunidade no estadu kona-ba asuntu báziku sira hanesan defini hahalok loos no sala no aplika sansaun loloos. Maibé, atu deskobre konsensu nee hanesan serbisu ida ho dezafiu , no ida nee partikularmente loos, bainhira mosu disputa iha relasaun entre lokal no estadu. Nudar Nixon hatete ona, maiske komunidade lokal sira "iha kapasidade bot atu la uza justisa no rezolve konflitus iha suco laran deit" (2006: 94, énfaze iha orijinal), maibé efikásia nee diminui bainhira esfera relasoens nian habelar liu fronteira suco nian. Bele haree asuntu nee husi leten-ba- kraik, tanba, nudar komentador barak hanesan Grenfell (2009) no Babo-Soares (2004) afirma, bainhira efikásia lei estadu nian diminui liu tan maka sira hadokan husi estadu ni-nia sentru. Haketak komunidade no estadu bele diak ba asuntu balun, maibé bainhira disputa nee mosu entre komunidade no estadu, maka presiza buka mekanizmus sinkrétiku. "Hibridu" modelu sira ba rezolusaun disputa efektivu ona, nudar ezemplu iha jestaun rekursus naturais (haree Meinzen-Dick no Pradhan 2002, Meitzner-Yoder 2007, Palmer no do Amaral de Carvalho 2008), no peskiza J4P nian hatudu katak modelu sira nee bele útil hanesan ba protesaun direitus sidadaun sira nian iha desentralizasaun. La iha prosedimentus atu tesi-lia ba keixas mak harii iha PDL ka TIM Works. Au kontráriu, iha prátika programas rua nee inklui mekanizmus responsabilidade no monitoramentu forte ho objetivu atu hakuran poténsia ba disputa. Se mosu karik disputa, maka sei buka rezolusaun kazu-pur-kazu liu husi kanál ida nebé konsideradu diak liu (rezolusaun nee bele liu husi autoridade suco sira, intervensaun funsionáriu públiku sira, ka aplikasaun lei formal). Maibé, investigasaun hatudu katak keixa barak mak mosu iha implementasaun PDL no TIM Works ­ maiske kiikoan ­ la rezolve tuir buat nebé autor lokal sira hakarak.24 Nee liu-liu tanba autor sira nee la hatene loloos sira-nia direitu no responsabilidades atu halo ka trata keixas. Ho liafuan seluk, aprosimasaun "foti-liman" nebé programa sira uza atu rezolve keixas, maiske lao tuir kondisaun lokal sira, maibé bele mos sai konfuzaun no dezentendimentu ni-nia hun. Reklamasaun nebé sidadaun sira halo ba projetus rua nee barak liu kona-ba kualidade dezeñu sub- projetu nian, no mos kualidade konstrusaun iha LDP okos. Reklamasaun sira nee mos refere ba 24 Maiski disputas balun (pur ezemplu kona-ba kualidade sub-projetu nian ka utilizasaun traballador lokal) deskobre iha programas rua nee, implementasaun modelus diferentes nebé programa rua nee uza signifika katak iha diferensas iha disputas nebé hasoru. Maibé, autor sira kahur hamutuk tiha análizes no rekomendasoens ba programas rua iha seksaun nee tanba kauzas prinsipais disputas barak nian ­ dezafius komunikasaun, pur ezemplu ­ hanesan iha programas rua nee. 19 sujestaun sidadaun barak nian katak se sira involvean makaas iha dezeñu no konstrusaun, maka problemas kona-ba kualidade at sei mosu uitoan deit. Nudar ezemplu, iha projetus balun husi projetus nebé estuda ona, benefisiáriu sira hanoin katak dezeñu nee la adekuadu ka la serve ba kondisaun lokal. Iha kazu sira nee, problemas nebé mosu mak hanesan hili material konstrusaun la loos (nee katak, kualidade ai ladiak), hili ferramenta la loos (hanesan, kualidade makinaria serbisu estrada kiik), tempu la adekuadu ba konstrusaun (hanesan, serbisu lalais-lalais durante tempu udan), no diminui eskala ba projetu (hanesan, kiik liu ka limitadu atu halo diferensa real ida). Nuné mos, dala barak mosu alegasoens korrupsaun, konlui/kolusi no nepotizmu haleu programas nee, maibé tanba la iha kanal efektivu ba tesi lia nee, maka la iha investigasaun ba alegasoens nee. Maiske kazu sira nee la sai konflitu violentu (iha kazu ida, ema naok sasan iha fatin projetu nian atribui tiha ba frustasaun tanba kualidade projetu ladiak), maibé sira provoka tiha tensaun entre membrus komunidade, kontraktor no funsionáriu públiku sira (haree Kuadru 4 iha kraik ba ezemplu espesifiku ida). Kuadru 4: Disputas nebé Mosu husi Responsabilidades nebé Kahur Malu Projetu PDL ida atu hafoun sala de aulas eskola primária ida nian nebé realiza tiha iha protesaun gabinete Departamentu Edukasaun nia okos hatudu risku potensial ezekusaun projetus nian nebé la iha kanal definidu didiak atu rezolve keixas. Maski komunidade, eskola no Departamentu Edukasaun hot-hotu iha interese hamutuk ida iha projetu nee, maibe diretor eskola no xefe suco sai marjinalizadu tiha durante selesaun no implementasaun projetu. Diretor eskola hatete ba ekipa investigasaun J4P katak "ami haruka deit ideia projetu nian ba departamentu edukasaun distritu no hafoin ida nee buat hot-hotu iha sira-nia liman too projetu nee ramata," no xefe suco dehan katak "la iha koordenasaun entre Departamentu Edukasaun no ami-nia konsellu de suco." Xefe suco konsidera katak funsionáriu públiku sira hadau tiha poder iha projetu nee, no nia dehan katak nia la sinti responsável ba monitorizasaun no avaliasaun kualidade projetu nian tanba iha involvimentu husi terseirus parte, hanesan Departamentu Edukasaun. Entretantu, kestaun kualidade balun nebé diretor eskola haree ­ kadeadu at ida no odamatan aat ida ­ husik lerek deit la hadia tanba administrasaun sub-distritu, Departamentu Edukasaun, no kontraktor buka atu kompriende sira ida-idak nia responsabilidade rasik . Konfuzaun nee hatudu iha liafuan Superintendente Departamentu Edukasaun nian, nebé dehan katak "odamatan nee at duni, maibé ami la hatene se nee ami-nia responsabilidade atu hadia tanba ekipa téknika PDL nian mak halo inspesaun, no sira la hatete ba ami se sasaan at nee akontese durante periodu manutensaun ka lae." Prevensaun disputa nebé ezije funsionamentu ideal autor relevante hot-hotu iha monitorizasaun projetu la efektivu tanba komunikasaun la regular no dala barak la klaru entre benefisiárius projetu nian, autoridades Suco, departamentus setor nian, kontraktor no funsionáriu públiku sira. Sei la iha dalan seluk atu trata keixa sira nee, maka insatisfasaun grupu nian tanba kualidade projetu nian no insatisfasaun konsellu du suco nian tanba sira- nia marjinalizasaun nebé husik lerek deit. Ita bele espera problemas hanesan ho sira nebé identifka ona iha parágrafu sira uluk no kuadru iha leten iha desentralizasaun. Liu-liu iha ni-nia etapa inisial sira, desentralizasaun bele lori ba konfuzaun bot liu no karik kompetisaun entre ofisial suco sira, governu munisipal sira, no governu sentral kona-ba sira-nia knar. Experiénsia iha rai sira seluk nebé halo hela desentralizasaun hatudu katak desentralizasaun bele lao hamutuk ho aumentu ida iha ezijénsia ba pagamentu informal, naok ka uza osan dezenvolvimentu lokal nian la loos, inefikásia ka dezigualdade iha prestasaun serbisu públiku, no alegasoens kaptura husi estadu, favoritizmu, no nepotizmu iha distribuisaun rekursus dezenvolvimentu nian (Campos no Hellman iha World Bank 2005). Transferénsia autoridade kaer 20 rekursus ba membrus komunidade, hodi hakat liu tiha autoridade lokal sira, iha os poténsia atu aumenta konflitu, maiski evidénsia ikus liu hatudu katak dezenvolvimentu impulsionadu husi komunidade nebé efikáz iha situasaun pos-konflitu sira bele hakuran konflitu iha komunidade sira laran (Banku Mundial 2006). Iha PDL, sidadaun sira nebe halo reklamasaun kona-ba programa em jeral lakohi hakbesikan ba funsionáriu públiku sira (hanesan sira nebe serbisu iha komisaun monitorizasaun no avaliasaun), hakarak liu atu konsulta ho sira-nia xefe aldeia ka xefe suco. Maibé, xefe balun iha dúvidas kona-ba oinsa atu rezolve reklamasaun sira nee (liu-liu bainhira sira involve autor sira husi liur hanesan kontraktor sira) ka pesimistiku kona-ba impaktu atu haruka reklamasaun nee ba funsionáriu públiku sira. Nudar ezemplu, iha kazu ida nebé J4P estuda xefe rezolve rasik asuntu nee hodi sobu konstrusaun no husu atu kontraktor harii hikas. Nee, no poténsia ba disputa estadu-komunidade foun no difisil liu iha desentralizasaun, hatudu nesesidade ba mekanizmus rezolusaun keixas klaru liu ida. Rekomendasoens Rekoñese katak ita labele hasesan husi reklamasaun sira iha estensaun sira estadu nian ba komunidade lokal, no hodi suporta komunidade atu rezolve reklamasoens tulun harii empoderamentu no responsabilidade, kabe ba estadu atu fo kanal asesível ba rona no tesi reklamasoens nee, nudar resposta ba programas dezenvolvimentu komunidade no luan liu. Ho ida nee , ekipa Justisa ba Kiak /Justice for the Poor simu pedidu MSATM atu halo serbisu diagnóstiku no asisténsia téknika ida iha dezenvolvimentu mekanizmus hatoo reklamasaun nian ba programas dezenvolvimentu lokal. Maiske sistemas rezolusaun lokal no tradisional deit bele sai dezankoradu (hanesan bainhira xefe la hatene oinsa atu trata reklamasoens nebé involve kontraktor ida husi liur), labele ignora sistema sira nee, hanesan respondentes ho lian ida deit hakarak liu atu hatama reklamasoens liu husi sira-nia xefe. Iha perspetiva ida nee, ami halo rekomendasaun tuir mai: Hatama mekanizmu rezolusaun keixa ida nebé define didiak ba prosesu desentralizasaun sira. Mekanizmu hanesan nee sei bazeadu ba prátika rezolusaun disputa nebé kulturalmente válidu, no bele publika prosedimentus liu husi Gabinete Informasaun Públika. Mekanizmu nee sei hatama mos dalan alternativu sira ba korresaun iha kazus ihanebé meius rezolusaun disputa lokal sira la efikáz. Mekanizmus responsabilidade sosial nebee efikáz bele mos halao knar prinsipal ida iha prevene reklamasaun atu mosu. Pur ezemplu, bele konsidera avaliasaun kualidade kontraktor nian liu husi auditoria sosial no avaliasaun ba dezempeñu iha tempu uluk durante prosesu lisitasaun ba projetus, nuné prevene fo kontratu ba ator sira nebé konsistentemente iha dezempeñu ladiak. 21 6. Konkluzaun Sira Iha dokumentu polítika ida nee, ami analiza ona aspetu hat governansa lokal nian nebé afeta too pontu nebé extensaun estadu nian ba komunidade lokal sira efetivu, relevante no sustentável. Esénsia ami-nia argumentu nian mak katak dezenvolvimentu lokal nebé hetan susesu iha Timor- Leste nebé desentralizadu sei karaterizadu ho esforsus nebé komunidade lidera atu identifika, dezeña, no implementa prioridades dezenvolvimentu lokal, ho suporta knar ida nebé defini didiak no prominente ba reprezentantes komunidade nian iha governu munisípiu. Ho ida nee , ami halo ona esforsu ida atu fo rekomendasoens nebé bele tau iha prátika kona-ba formas ihanebé estadu bele suporta komunidades atu involvean ho forma ativu iha dezenvolvimentu lokal. Barak husi rekomendasoens nee relasiona ho nesesidade ba hadia kanais komunikasaun entre sidadaun sira no estadu (dala barak, iha rekoñesimentu ba knar nebé estrutura autoridade lokal halao, liu husi líder komunitáriu sira). Sira seluk diskuti kona-ba oinsa planeamentu dezenvolvimentu iha autoridades desentralizadu sira okos bele simu lian líder komunidade sira, media no organizasoens lokal nian. Ami mos diskuti ona kona-ba importánsia mekanizmus prevensaun no rezolusan keixas ­ nesesidade ida nebé Ministério da Administração Estatal no Ordenamento Territorial rasik rekoñese ona. Ami hein katak rekomendasoens nee no mos sira seluk útil ba pesoal Ministériu nian bainhira sira halo planu ba dezenvolvimentu lokal iha desentralizasaun okos. Maibé alein de rekomendasoens espesífikus, ami fiar katak importante atu rekoñese ideia alargadu ida kona-ba involvimentu estadu-sosiedade, ba planeamentu dezenvolvimentu lokal no liu tan: esensial atu rekoñese katak relasoens entre niveis governu, no entre sidadauns, komunidades no instituisoens estadu nian, sei kontinua muda nafatin tanba prosesu politiku sira no impozisaun regras no prátikas foun.25 Maiske experiénsia rai seluk nian informativu, maibé la iha modelu "diak liu" ba dezenvolvimentu lokal iha desentralizasaun iha Timor-Leste. No maiske kestoens kona-ba forma no funsaun instituisoens desentralizadu nian kona-ba dezenvolvimentu lokal konserteza pertinente, importante atu kontinua konsiente kona-ba realidade politiku no sosial sira nebé forma poder no foti desizaun, liu husi regra formal sira ka liu husi kostume no pratika. Nuné, nudar instituisaun formal governansa nian iha estadu foun nee haluan sira-nia alkansa liu husi ajenda desentralizasaun oras nee nian, kestaun importante barak kona-ba expetativas sidadaun nian husi estadu, ho forma involvimentu estadu/laos-estadu nian, no fonte autoridade no responsabilidade nian iha nivel lokal sei presiza atensaun. Oinsa responde ba kestaun sira nee sei fo influénsia ba susesu no lejitimidade esforsus harii-estadu ­ no espesifikamente liu, dezenvolvimentu lokal ­ husi parte governu iha nível lokal. Ami argumenta ona kona-ba interpretasaun ba governansa iha Timor-Leste nebé iha rekoñesimentu ida ba transformasaun sosiu-polítiku iha ni-nia nukleu. Ami-nia rekomendasoens halo hodi tulun estadu kompriende padroens transformasaun sira nee nian, no nuné utiliza no adapta ba aspetus sira governansa lokal nian nebé pozitivamente bele serve objetivus dezenvolvimentu lokal desentralizadu nian. 25 Atu hetan tan informasaun kona-ba natureza dinámiku harii instituisaun nian, favor haree Sage, C., N. Menzies no M. Woolcock, (Jullu 2009), Taking the rules of the game seriously: Mainstreaming justice in development. The World Bank's Justice for the Poor program, in Justice and Development Working Paper Series, World Bank, Washington DC. 22 Rekoñesidu didiak ona iha siénsia politika no literatura antropolójiku katak autoridade tradisional iha Timor-Leste kontinua serve nudar forma governu prinsipal, relevante liu, no dala barak, iha komunidade rural sira (haree nudar ezemplu, Brown 2009; Fox & Soares 2003; Hicks 2007; Nixon 2006). Se nia rezultadu diak ka ladiak, estadu ni-nia interasaun ho sidadaun sira iha áreas rurais halo prinsipalmente liu husi instituisoens lokal sira. Tanba nee involvimentu ho instituisoens governansa no valor lokal no tradisional sira sei sai prioridade ida ba Governu Timor-Leste enkuantu nia buka atu estabelese prezensa dezenvolvimentu lokal ida forte liu iha distritu sira. Hodi la viola valor politiku demokrátiku sira ­ no, tebes duni, atu proteje mos valor sira nee ­ bele kombina aspetu barak governansa lokal nian no instituisoens estadu nian. No tuir mai, pelu menus, programas governu no doador nian sira nebé buka atu kompriende perspetiva lokal sira bele prevee ho forma efektivu liu oinsa sei ezekuta politika sira iha prátika, no fo serbisus ekitativus, relevantes no bele aplika hodi hatama perspetiva lokal sira husi inisiu kedas. 23 Bibliografia Athmer, B. (2009), TIM Works Projetu, Investment Budget Execution Support for Rural Infrastructure Development and Employment Generation, Independent Mid-Term Evaluation (20 September ­ 10 October 2009) Draft Report, Dili, 2009. Babo-Soares, D. (2004), "Nahe biti: The philosophy and process of grassroots reconciliation (and justice) in East Timor". The Asia-Pacific Journal of Anthropology. 5(1): 15-33. Brown, M. Anne. (2009). Security, development and the nation-building agenda - East Timor. Conflict, Security and Development. 9(2): 141-164. Butterworth, David. Forthcoming. ",,There Are No Poor People Here: A Social Analysis of Oral and Literate Governance Cultures ­ The Case of Timor-Lestes Local Development Programme." World Bank, Washington DC. Butterworth, David, and Pamela Dale. Forthcoming. "Redefining Local Governance through Development Initiatives: Design Contributions for Community-Driven Development Programs in Timor-Leste." World Bank, Washington, DC. Campos, J.E. and J. Hellman, "Governance Gone Local: Does Decentralization Improve Accountability?" in World Bank (2005), East Asia Decentralizes: Making Local Government Work, World Bank, Washington, DC. Democratic Republic of Timor-Leste, Ministry of State Administration and Territorial Management. 2008. Policy Orientation Guidelines for Decentralization and Local Governance in Timor-Leste. Dili, http://www.estatal.gov.tl/Documents/Ministry/2008Policy/LG%20Policy%20and%20DSF% 20-%20English.pdf. Accessed July 2010. Evers, P. (2000), Resourceful villagers, powerless communities: Rural village government in Indonesia. Jakarta: Local Level Institutions Study Working Paper. World Bank/BAPPENAS. Fox, James J. 1989. "Category and complement: binary ideologies and the organization of dualism in eastern Indonesia". In David Maybury-Lewis and Uri Almagor (eds), The attraction of opposites: thought and society in a dualistic mode, pp.33­56. Ann Arbor: University of Michigan Press. Fox, James J. ed. 1993. Inside Austronesian Houses: Perspectives on Domestic Design for Living. Canberra: Dept. Anthropology, RSPAS, ANU. Fox, James J. (2003). "Tracing the path, recounting the past: historical perspectives on Timor". In, Fox, James .J. & D. Babo Soares. eds. (2003) Out of the Ashes: Destruction and Reconstruction of East Timor, [New Edition] Canberra: ANU E-Press. Fox, James J. (2009). "Repaying the debt to Mau Kiak: Reflections on Timors Cultural Traditions and the obligations of citizenship in an independent East Timor". In David Mearns (ed.) 24 Democratic Governance in Timor-Leste: Reconciling the local and the national. Darwin: CDU Press. Fox, James .J. & D. Babo Soares. eds. (2003) Out of the Ashes: Destruction and Reconstruction of East Timor, [New Edition] Canberra: ANU E-Press. Grenfell, Laura. (2009). "Promoting the rule of law in Timor-Leste. Conflict, Security and Development. 9(2): 213-238. Guggenheim et al (2004), "Indonesias Kecamatan Development Program: A Large-Scale Use of Community Development to Reduce Poverty", presented at Scaling Up Poverty Reduction: A Global Learning Process and Conference, Shanghai, May 2004. Accessed at http://info.worldbank.org/etools/docs/reducingpoverty/case/88/fullcase/Indonesia%20KDP %20Full%20Case.pdf. Hicks, David (2007) "Community and the Nation State in East Timor: A View from the Periphery". Anthropology Today. 23(1): 13-16. Hohe, T. 2002. "The clash of paradigms: International administration and local political legitimacy in East Timor". Contemporary Southeast Asia. 24(3). Lutz, George & Wolf Linder. 2004. Traditional Structures in Local Governance for Local Development. Switzerland: University of Berne. McWilliam, Andrew. 2005. "Houses of Resistance: Structuring Sociality in the New Nation". Anthropological Forum 15(1): 27-44. McWilliam, Andrew. 2009. "Customary Governance in Timor-Leste". In David Mearns (ed.) Democratic Governance in Timor-Leste: Reconciling the local and the national. Darwin: CDU Press. Mearns, David. ed. 2009. Democratic Governance in Timor-Leste: Reconciling the local and the national. Darwin: CDU Press. Meinzen-Dick, R. S., & R. Pradhan (2002). Legal pluralism and dynamic property rights. CAPRi Working Paper no. 22. International Food Policy Research Institute, Washington, DC. Meitzner-Yoder, Laura. S. (2007). "Hybridising Justice: State-Customary Interactions over Forest Crime and Punishment in Oecusse, East Timor". The Asia Pacific Journal of Anthropology 8(1): 43-57. Molnar, Andrea. 2006. "Died in the Service of Portugal: Legitimacy of Authority and Dynamics of Group Identity among the Atsabe Kemak in East Timor", Journal of Southeast Asian Studies 37(2): 335-355. Nixon, Rod. 2006. "The Crisis of Governance in New Subsistence States", Journal of Contemporary Asia. 36: 75-101. 25 Palmer, L. and D. do Amaral de Carvalho (May 2008). Nation building and resource management: The politics of ,,nature in Timor-Leste in Geoforum 39(3), pg 1321-1332. Peterson, G. and E. Muzzini, "Decentralizing Basic Infrastructure Services", in World Bank (2005), East Asia Decentralizes: Making Local Government Work, World Bank, Washington, DC. Vischer, Michael. ed. 2009. Precedence: Sosial differentiation in the Austronesian World. Canberra: Australian National University E-Press. World Bank (2005) East Asia Decentralizes: Making Local Government Work, World Bank, Washington, DC -- (2006). Community-Driven Development in the Context of Conflict-Affected Countries: Challenges and Opportunities, World Bank Social Development Report 36425, June 2006, Washington, DC. -- (2004) World Development Report 2004: Making Services Work for Poor People, Washington, DC. 26 Aneksu 1: Justisa ba Emakiak Timor-Leste Projetu "Harii Estadu iha Nivel Lokal" Banku Mundial ni-nia programa Justice for the Poor (J4P) Suporta serbisu analítiku no programátiku intensivu iha nasoens ihanebé involvidu ho pluralizmu legal aprezenta dezafiu dezenvolvimentu sentral ida ba dezenvolvimentu ekitativu. Em partikular, nia hakarak atu tulun grupu ema kiak no marjinalizadu sira kumpriende no aplika sira-nia direitus sosiu-ekonómiku sira. Justisa ba Kiak /Justice for the Poor Timor-Leste lansa tiha iha Jullu 2008 ho apoiu laran-diak husi AusAID, programa ajuda internasional Governu Austrália nian. Programa nee orientadu haleu tema "Habelar Sidadania iha Estadu nebé Habelaran", no foku inisial ba areas (i) harii estadu iha nivel lokal no (ii) sistema tradisional/konsuetudináriu ba jestaun rai no dezenvolvimentu rural. Nota diskusaun ida nee aprezenta rezultadus husi primeiru sub-projetu iha area "harii estadu iha nivel lokal" husi serbisu J4P nian iha Timor-Leste. Iha area nee, programa nee ezamina asuntus sira kona-ba oinsa projetus estadu nian rasik iha nivel lokal, no oinsa sidadaun sira kompriende, hetan asesu, no reklama direitus no atribuisoens; expetativa sosiedade estadu nian; meius involvimentu sidadaun-estadu no estadu-laos estadu; no oinsa governu ni-nia métodu atual prezensa estadu nian afeta lejitimidade estadu nian. Investigasaun inisial estuda tiha MSATM/UNCDF ni-nia doasoens ba Programa Dezenvolvimentu Lokal no ba extensaun kiik liu, Sekretária Estadu ba Formasaun Profesional no Empregu/ TIM Works Organizasaun Internasional du Traballu ni-nia programa serbisu intensivu no Programa Dezenvolvimentu Juventude nebé Banku Mundial suporta. Atividades investigasaun, nebé halao iha distritus Aileu no Lautem husi Juñu too Setembru 2009, ezamina tiha oinsa mekanizmus selesaun, distribuisaun, no rezolusaun disputa iha programa sira nee laran funsiona em termus teórico no mos iha prátika, no oinsa dinámikas poder lokal no ideias governansa nian afeta rezultadus nee. Hamutuk hotu, ekipa investigasaun halo tiha entrevista ho respondente 151, rejista tiha perspetivas funsionáriu públiku sira nian, ekipas programa, líder komunidade sira, kontraktor, no benefisiáriu sira iha fatin projetu 10. Liu husi análize ba entrevista sira nee, ekipa hein atu informa dezenvolvimentu no mos ezekusaun programas doasaun nebé Banku Mundial suporta no programa desentralizasaun governu nian. Atu hetan tan informasaun kona-ba Justisa ba Emakiak/ Justice for the Poor, favor vizita www.worldbank.org/justiceforthepoor. 27 Aneksu 2: Metodolojia Estudu nian Rezumu Atu buka respostas ba perguntas nebé relasionadu ho prátika dezenvolvimentu lokal iha governu desentralizadu ida, programa Justice for the Poor Timor-Leste (J4P) Banku Mundial nian ezamina tiha foti desizaun iha nível lokal no partisipasaun komunidade iha governansa iha distritus Lautem no Aileu. Investigasaun iha kampu konsentra tiha ba programas prestasaun servisu públiku tolu: (i) Programa Dezenvolvimentu Lokal ka Local Development Programme (LDP) (nebé deskreve detallamente iha Aneksu 3, programa nee mak foku principal), (ii) Programa Dezenvolvimentu Juventude nebé Banku Mundial suporta, nebé uza mekanizmus LDP barak maibé fokus prinsipalmente ba prioridades dezennvolvimentu nebé juventude suporta; no (iii) programa osan-ba- serbisu TIM Works nian. Programa sira nee ida-ida buka atu hadia meiu-de-vida liu husi projetus infraestrutura kiik partisipativu, maiski mekanizmus diferente.26 LDP em partikular tau tiha énfaze ba dezenvolvimentu partisipativu, no estabelese ona orgauns foti desizaun demokrátiku (Asembleias) iha nivel Sub-Distritu no Distritu27 nebé autoriza saseluk suco sira atu tulun planeia, hili no implementa sub-projetus (prátika ida nebé sei kontinua nafatin liu husi block grants munisipal iha desentralizasaun laran). Investigasaun prinsipal ba programas nee iha prátika, no mos revizaun ida ba literatura antropolójika, lori tiha ita ba konkluzoens no rekomendasoens lubuk ida kona-ba artikulasoens governansa lokal nebé iha implikasoens ba desentralizasaun. Fontes Dadus Nian Investigasaun ida nee kona-ba kestoens prosesu nian ­ nee katak, fokus ida ba oinsa no tan sa ema tuir dalan determinadu sira no rezultadus mosu durante implementasaun programa, no em partikular, influénsia valores tradisionais nian iha eskolla dalan sira. La iha regra fiksu no definitivu ba determina extensaun influénsia valores tradisionais no eventu istóriku sira nian ba foti desizaun individu partikular sira. Maibé, maiski ikus mai ator ida-ida nia tomada desizaun nee individual no subjektif, nia mosu iha kontextu kultural no istóriku ida laran nebé bele analiza atu kompriende sasatan no poténsia sira asoens subjektif nian. Investigasaun kualitativu, inkluzive investigasaun kualitativu nebé suporta medisaun kuantitativu (hanesan perguntas investigasaun nian nebé informa análize estatístika), liga ba realidade subjetivu ema sira nian hodi buka kompriende sira-nia kontextu asaun nian. Ho forma ida nee, metodolojia investigasaun kualitativu nebé uza tiha ba investigasaun ida nee diriji ba kompriende realidade subjetivu ema sira nian hodi buka atu kompriende sira-nia kontextu asaun nain. Atu hetan finalidade ida nee, halo ona investigasaun kampu durante total semana 8 hodi uza téknikas diskusaun livre in situ (nee katak, uma sira respondente nian, suco sira, lokalidades projetus nian), entrevista semi-estruturadu ho respondentes liu 150. Investigasaun kualitativu suplementa tan ho análize ida kona-ba dadus programa nian nebé iha (inkluzive relatórius monitoramentu no avaliasaun sira uluk) no revizaun ida kona-ba literatura relevante kona-ba tópikus hanesan foti desizaun iha nível lokal, formasaun estadu, no dezenvolvimentu impulsionadu husi komunidade. Estudu sira uluk, hanesasn Estudu Alargadu 26 Atu hetan tan informasaun kona-ba LDP, favor vizita: www.estatal.gov.tl. Informasaun kona-ba programa TIM Works bele asesa iha: http://www.ilo.org/asia/info/lang--en/WCMS_100842/index.htm. Ba deskripsaun badak sira kona-ba projetus nee, favor haree Aneksu 3. 27 Iha modelu orijinal LDP, nebé implementa ona iha distritus nebé J4P halo estudu ba, Asembleias ativu iha niveis distritu no mos sub-distritu. Hanesan ho modelu revistu ida ba desentralizasaun, nebé iha nia okos sei konsolida funsaun sira iha munisípius, distritus LDP foun implementa ona Asembleias iha nível distritu deit. 28 Padraun Moris Timor-Leste nian ka Timor-Leste Survey of Living Standards (TLSLSx)28 no estudu GRM/Asia Foundation nian kona-ba Persepsoens Sidadaun nian kona-ba Lei no Justisa/Citizen Perceptions of Law and Justice29 mos prova ona útil iha fo informasaun baze kona-ba asesu ba informasaun, konfiansa no foti desizaun iha Timor-Leste. Dizain Peskiza Nian Atu dezenvolve opiniaun kompriensivu ida kona-ba implementasaun programa, ekipa investigasaun J4P nian tau tiha alvu ba respondentes lubuk ida, inkluzive pesoal programa nian, ofisial governu iha nível distritu no sub-distritu, líder lokal sira, kontraktores, benefisiárius, no non-benefisiárius. Hamutuk hotu, ekipa nee halo ona entrevistas 119 nudar explika detalladamente iha tabela iha kraik.30 Pozisaun/Papel Númeru Respondentes Númeru Entrevistas Jéneru Líder Komunidade 44 41 M: 86% F: 14% Benefisiárius Projetu 62 39 M: 71% F: 29% Funsionárius Públikus 31 30 M: 100% Kontraktor 12 9 M: 75% F: 25% Total 151 119 M: 82% F: 18% Atividades investigasaun nian halo iha estapa tolu, hahú ho desk review ida kona-ba programa rua nebé atu ezamina sira-nia prosedimentus ba fahe informasaun ba malu, selesaun benefisiáriu, implementasaun projetu, no rezolusaun disputa nudar espesifika iha dokumentu nee. Segunda ronda, nebé halo iha finais Juñu no inisiu Jullu 2009, kompostu ho entrevista inisial sira ho respondentes iha distritus rua atu determina oinsa programas nebé ita kestiona funsiona iha prátika. Durante ronda final investigasaun kampu iha Agostu no Setembru 2009, ekipa nee halo tiha segimentu ba entrevista nebé halo ona iha segunda ronda, hodi dezenvolve series estudu kazus ida hodi ilustra progresu kazus espesifikus LDP nian iha distritu ida-ida. Hamutuk hotu, no partikularmente iha etapa ikus liu sira investigasaun kampu, ekipa investigasaun involvidu iha diálogu ho ekipas programa nian atu koalia kona-ba rezultadus, klarifika kontradisoens, no fahe ba malu sujestoens ba rezolve asuntus nebé mosu ona iha programas nee. Hili lokalidade Investigasaun nee halo tiha iha Dili no total sucos sanulu iha distritu rua, nudar tabele iha kraik nee hatudu: Distritu Sub-Distritu Sucos Aileu Aileu Vila Fatubossa Lahae 28 Implementa ona TLSLSx iha primeiru semestre 2008 nudar extensaun ida ba Governu Timor-Leste ni-nia estudu padraun moris 2007. Extensaun nee aumenta ona pergunta suplemental iha áreas (i) iha shocks no vulnerabilidade; (ii) asesu ba servisus finanseirus; (iii) produsaun agrikola; no (iv) asesu ba justisa. Espera katak série relatórius ida kona-ba konkluzoens módulu justisa TLSLSx nian sei publika iha finais 2009. 29 Everett, S. (2009) Citizen perceptions of law and justice. GRM/Asia Foundaton. Dili, Timor-Leste. 30 Variasoens iha númeru respondentes no númeru entrevistas nebé halo ona mosu husi faktu katak halo tiha enrevista dala barak ho respondentes balun, enkuantu sira seluk entrevista tiha iha grupu ida laran. 29 Liurai Remexio Acumau Maumeta Lautem Lautem Ililai Serelau Los Palos Fuiloro Home Muapitine Lokalidades distritu nian hili tiha bazeadu ba kritéria balun, hanesan vontade atu iha diversidade jeográfika no hatama distritus ho kapasidade bot no mos kiik31, prezensa gabinete ida instituisaun parseiru nian, no implementasaun planeadu Programa Dezenvolvimentu Juventude iha lokalidade nee laran. Iha distritus laran, hili tiha lokalidade investigasaun sub-distritu no suco bazeadu ba prezensa projetus LDP no TIM Works nian nebé sei ativu no foin ramata. Nota Metodolójika kona-ba Utilizasaun Ferramentas Kualitativus Tenki nota katak iha momentu investigasaun, distritus rua nebé implementa hela modelu orijinal LDP (ho Asembleias iha nível distritu no mos sub-distritu). Nuné leitór balun bele kestiona se experiénsias (pozitivu no mos negativu) LDP nian iha distritus nee la hanesan ho fatin sira seluk nebé implementa hela modelu LDP foun. Nunee mos, tanba númeru kiik fatin investigasaun relatif no tamañu programa LDP nian, maka iha probabilidade perguntas kona-ba se konkluzaun sira iha estudu nee bele aplika ho forma alargadu liu fali sucos nebé estuda ona. Pergunta kona-ba jeneralizabilidade dala barak mosu iha projetus investigasaun kualitativu. Maiski ekipa investigasaun rekoñese preokupasaun sira nee, tenki nota katak investigasaun ida nee la pretende nudar avaliasaun programa ida, maibé au kontráriu nudar porsaun ida nebé permite investigador sira atu deskobre no kompriende experiénsia individual no komunidade nian ho dezenvolvimentu lokal. Experiénsia sira nee nesesáriamente tama iha kontextu sósiu-istóriku no kultural ihanebé respondentes moris ba no interaksi, no nuné ami halo ona investigasaun kualitativu ida ho entendimentu katak experiénsias komunidade nian ho dezenvolvimentu lokal sei depende ba pelu menus buat barak kona-ba kontextu sira nee hanesan iha forma Asembleia ida nebé uza ba hili projetu iha distritu nebé halo investigasaun ba. Ekipa nee diskuti ona no sei diskuti nafatin kona-ba rezultadus investigasaun nian ho ekipas programa nian iha Dili no distritus seluk atu koko validasaun rezultadus nian. Maibé, too ohinloron, respondentes dehan katak dezafius no oportunidades nebé identifika ona iha investigasaun nee bele hetan laos deit iha sucos nebé estuda ona, maibé bele hetan mos barak iha kontextu dezenvolvimentu Timor-Leste. 31 Bazeadu ba entrevistas ho pesoal programa nian iha nível HQ. 30 Aneksu 3: Deskrisaun Badak kona-ba Programas nebé Estuda ona Programa Dezenvolvimentu Lokal / Local Development Programme (LDP) Hahú tiha iha 2005 ho apoiu UNCDF no Programa Dezenvolvimentu Nasoens Unidas ka United Nations Development Programme (UNDP) nian, programa Dezenvolvimentu Lokal nee pretende atu (i) hakuran pobreza liu husi infraestrutura nível lokal no prestasaun servisu; no (ii) informa polítika nasional kona-ba desentralizasaun hodi koko prosedimentus ba planeamentu, finansiamentu no implementasaun bens no servisus públikus iha nível lokal. Hodi serbisu ho Ministério da Administração Estatal e Ordenamento Territorial, programa nee fo block grants dezenvolvimentu komunidade anual atu suporta finansiamentu bens públikus eskala kiik. Block grants nee alokadu bazeadu ba tamañu populasaun nian, ho distribuisaun atual US$3.50 ba populasaun suco ida. Iha 2010, governu habelar tan LDP ba kada distritu 13 iha Timor-Leste no aloka ona US$2.35 milloens atu finansia programa nee. Modelu dezenvolvimentu komunidade nebé implementa iha programa nee promove planeamentu dezenvolvimentu partisipativu, no estimula transparénsia no responsabilidade barak liu entre funsionáriu públiku sira, lider lokal sira no membrus komunidade iha utilizasaun fundus dezenvolvimentu. LDP harii ona prosesus planeamentu lokal nebé permiti membrus komunidade, hamutuk ho autoridade lokal sira, atu dezeña no identifika projetus prioridade suco nian. Tuir mai hatama sub-projetus husi sucos nee ba Asembleias Distritu, ihanebé sei avalia no determina sira- nia kustu, no hafoin painel líder komunidade ida husi suco sira (membru votante sira) vei vota. Nuné mos iha desentralizasaun laran, komunidades sei halo planus dezenvolvimentu, nebé tuir mai hatama ba governu munisipal nebé iha poténsia atu tama iha planus dezenvolvimentu munisipal pluri-anual. Funsionáriu públiku sira bele mos sujere hatama projetus setoriais iha lista projetus nebé membrus votantes Asembleia nian konsidera ona. Númeru projetus nebé finansia iha tinan determinadu ida determina liu husi envolope orsamentu no kustu projetu nian; Husi 2009, kustu médiu projetu mak US$9,000.32 Projetus nebé selesiona tiha ona kontraktor ka komunidades rasik bele implementa. Responsabilidades monitorizasaun projetu halo hamutuk entre funsionáriu públiku sira no mos membrus komunidade, no tarefas jestaun finanseira iha funsionáriu públiku sira liman iha nivel sub- distritu no distritu. Jestaun jeral ba programa responsabilidade pesoal projetu bazeadu iha MSATM, nebé suporta pesoal LDP bazeadu iha distritu. Programa Dezenvolvimentu Juventude/Youth Development Program (YDP) Hanesan LDP, Programa Dezenvolvimentu Juventude (YDP) nudar programa dezenvolvimentu partisipativu ida bazeadu iha MSATM. Programa nee, nebé hahú iha inisiu 2009 ho apoiu Unidade Dezenvolvimentu Sosial Banku Mundial nian, bazeia extensivamente ba prosesus LDP no nudar parte abordajen parte-rua atu promove empoderamentu no inkluzaun juventude iha dezenvolvimentu. Programa nee hasoru falta edukasaun sivika no partisipasaun signifikativu, no diskoneksaun jeral entre juventude no governu, nebé kontribui tiha ba krize 2006. Iha YDP, Ministériu fahe ona donativus kiik (bazeadu ba alokasaun US $1.80/populasaun suco ida ) atu selu projetus prioridades nebé juventude identifika. Projetus nee, nebé bele benefisia juventude 32 Fonte: Susanne Kuehn, UNCDF, iha email ida ho data loron 30 Abril 2010. 31 espesifikamente ka komunidade tomak, juventude rasik mak dezeña, vota, administra, implementa no avalia. Reprezentantes Juventude Suco, membru eleitu sira konsellu de suco nian, responsável ba konvoka reuniaun sira ho juventude área nian atu identifika no planeia projetus komunidade. Reprezentantes Juventude no juventude lokal serbisu hamutuk ho Fasilitadores Juventude (YFs), nebé YDP rekruta no treina atu suporta implementasaun. YFs simu knar atu halo sosializasaun programa, suporta reunioens konsulta juventude, no (hamutuk ho pesoal tékniku LDP nian) suporta Ekipas Implementasaun Juventude ka Youth Implementation Teams (YITs) atu implementa no monitoriza projetus komunidade. Juventude feto sira estimuladu atu hola parte iha etapas hotu-hotu prosesu YDP nian, no suco ida-ida presiza hatama pelu menus projetu ida nebé fokus ba feto atu hetan konsiderasaun iha siklu finansiamentu ida-ida. Atu promove transparénsia no responsabilizasaun iha YDP laran, membrus YIT tenki fo informasaun kona-ba fundus nebé simu ona no gastus, halo reuniaun públiku atu koalia kona-ba implementasaun no despezas, no serbisu ho konsellu de suco sira atu garante katak implementasaun nee halao ona tuir planu. Foin lalais nee YDP kompleta ona ni-nia siklu programa dala uluk iha distritus Lautem no Bobonaro, no hein atu hahú iha Aileu, no Manufahi iha 2010. Durante durasaun programa nian, hein katak distritu partisipante ida sei simu mínimu siklu doasaun rua. TIM Works Programa TIM Works, nebé moris husi no ligadu ho esforsus osan-ba-serbisu ka cash-for-work iha uluk iha Timor-Leste, dezeña tiha atu kombate dezafius krisaun empregu no melloria ba infraestruturas iha nasaun laran tomak. Programa nee pretende atu suporta rehabilitasaun no manutensaun sustentável ba estradas rurais no infraestrutura planeadu hodi uza teknolojia bazeadu ba mão-de-obra. Nuné mos, nia buka atu dezenvolve kapasidade governu nasional no lokal nian atu planeia, harii no mantein infraestrutura rural, enkuantu simultaneamente hadia kapasidade kontraktor lokal nian no mos grupus komunidade. TIM Works, nebé implementa iha parsearia entre Organização Internacional do Trabalho ka International Labour Organization (ILO) no Secretária de Estado para a Formação Vocacional e Empregu (SEFOPE), hahú tiha iha Setembru 2008 ho orsamentu ida hamutuk US$8.14 milloens. Atividades reabilitasaun lurón iha programa nee sei implementa hela iha distritus walu (Aileu, Baucau, Dili, Lautem, Liquica, Manatuto, Oecusse, no Viqueque), enkuantu atividades manutensaun halo iha nasaun laran tomak. Programa nee uza liu-liu traballador sira nebé la iha abilidades (ho target 50% juventude no 30% feto sira) husi suco projetu laran, nebé simu osan US$2/loron ida bazeadu ba sira-nia rezultadus. Em média, traballador sira nee serbisu durante loron 35. Husi finais 2009, ekipas TIM Works kompleta ona reabilitasaun estrada rural 70 km, no 684 km manutensaun, nebé rezulta liu loron serbisu 400,000 (Athmer 2009). 32