59703 МОНГОЛ УЛС Ємнєд Говийн Бїс Нутгийн Байгаль Орчны Їнэлгээ 2010 оны 1-сар @2009 Олон улсын Сэргээн босголт, Хєгжлийн Банк/ Дэлхийн банк 1818 гудамж, Вашингтон хот, К 20433 АНУ 2010 оны 1-р сар. Бїх эрх хуулиар хамгаалагдсан. Энэхїї судалгааг Ази, Номхон Далайн бїс нутгийн, Нийгэм байгаль орчин, хєдєєгийн хєгжлийн хэлтэс боловсруулсан ба Дэлхийн банкны дэргэхэд Нидерланд-Монголын Илтгэлцлийн Сангийн Байгаль орчны шинэчлэл тєсєл санхїїжїїлсэн болно. Нийгэм, байгаль орчин хєдєєгийн хєгжлийн асуудал нь Ази, Номхон далайн бїс нутгийн ємнє тулгамдаж буй чухал асуудал юм. Дэлхийн банкны Тогтвортой хєгжлийн хэлтэс нь тус бїс нутагт байгаль орчин, нийгэм болон хєдєєгийн хєгжилд тулгамдаж буй асуудлыг шийдвэрлэхэд нь бодлогын болон институцийн хїрээнд тэргїїлэх чиглэлээ тодорхойлоход дэмжлэг їзїїлдэг ба ингэхдээ тєсєл хєтєлбєр, бодлогын хэлэлцїїлэг, зээлийн бус їйлчилгээ болон тїншлэлийн бїхий л арга замыг ашигладаг болно. НБОХХ-ийн хэлтсээс гаргаж буй цуврал хэлэлцїїлгийн баримт бичиг нь тухайн орон болон хєгжлийн асуудлаар хамтран ажиллаж буй байгууллагын дунд бодлого болон їйл ажиллагааны талаар хэлэлцїїлэг єрнїїлэхэд чиглэгддэг болно. Судалгааны илтгэлийн цувралыг www.worldbank.org/mn эсвэл www.worldbank.org/nemo цахим хуудаснаас авч болно. Ишлэл болгон ашиглах тохиолдолд: Волтон Т. 2010. Ємнєд Говийн Бїс Нутгийн Байгаль Орчны Їнэлгээ. Монгол улс, Хэлэлцїїлгийн баримт бичиг. Зїїн Ази, Номхон далайн бїс нутгийн Тогтвортой хєгжлийн Хэлтэс. Вашингтон хот: Дэлхийн Банк Холбоо барих: Зєвлєх Томас Волтон, twalton@worldbank.org Нїїр хуудасны гэрэл зураг: Говийн Ємнєд бїс нутагт дахь цахилгаан дамжуулах шугам. Коди Шихий Уг тайлан нь Олон улсын Сэргээн Босголт, Хєгжлийн Асоциаци/Дэлхийн банкны ажилтнуудын бїтээл болно. Тайланд тусгагдсан тайлбар, дїгнэлт нь Дэлхийн банкны Захирлуудын зєвлєл болон тєлєєлж буй орны Засгийн газрын їзэл бодлыг тусгаагїй болно. Дэлхийн Банк уг тайланд ашигласан мэдээллийн їнэн бодит байдалд баталгаа гаргахгїй. Тайланд орсон аливаа газрын зургийн хил хязгаар, єнгє, єгєгдєл болон холбогдох бусад мэдээллийн тєлєє Дэлхийн банк ямар нэг хариуцлага хїлээхгїй болно. Энэхїї бїтээлийн зохиогчийн эрх хуулиар хамгаалагдсан. Холбогдох зєвшєєрєлгїйгээр бїхлээр эсвэл хэсэгчлэн хуулбарлах нь холбогдох хуулийг зєрчиж буй болно. ОУСБХА/Дэлхийн банк энэхїї материалыг тараах ажил болон холбогдох зєвшєєрлийг нэн даруй єгєхєд бэлэн. Энэхїї бїтээлийн хэсгээс хуулбарлах болон хувилах тохиолдолд хїсэлтээ тодорхой илэрхийлэн дараах хаягаар хандана уу: the Copyright Clearance Center, Inc., 222 Rosewood Drive, Danvers, MA 01923, USA, telephone 978-750-8400, fax 978-750-4470, www.copyright.com. Бусад аливаа гэрээ, эрхийн холбогдолтой асуудлаар дараах хаягаар холбогдохыг хїсье. The Office of the Publisher, The World Bank, 1818 H Street NW, Washington, DC 20433, USA, fax 202-522-2422, e-mail pubrights@worldbank.org. 2 Гарчиг Ємнєх їг Товчилсон їгийн жагсаалт Талархал Тайлангийн хураангуй 1. Оршил Бїс Нутгийн Байгаль Орчны Їнэлгээний зорилго Арга зїй Мэдээллийн эх сурвалж 2. Ємнєд Говийн Бїс Нутгийн хєгжил Суурь хєгжлийн їе шат Суурь Хєгжлийн їе шатны дагалдах тєхєєрємжїїд Ахисан Тївшний Хєгжлийн їе шат Ахисан Тївшний Хєгжилд шаардагдах байгалийн нєєцийн хэрэгцээ 3. Байгалийн нєєц, тїїнийг ашиглах боломж, бэрхшээлт ба эмзэг байдал Геологи Уур амьсгалын єєрчлєлт Ус зїй Усны олдоц Одоогийн ба тєлєвлєж буй усны хэрэглээ Усны нєєцийн эмзэг байдал Хєрс Ашиглах боломж Бэрхшээлт ба эмзэг байдал Ургамалжилт Ашиглах боломж Бэрхшээлт ба эмзэг байдал Зэрлэг амьтад Ашиглах бололомж Бэрхшээлт ба эмзэг байдал iii Ємнєд говийн бїс нутгийн байгаль орчны їнэлгээ Тусгай хамгаалалттай газар нутаг Ашиглах боломж Бэрхшээлт ба эмзэг байдал Соёлын биет єв (СБЄ) Ашиглах боломж Бэрхшээлт ба эмзэг байдал 4. Нэгтгэн дїгнэлт: Хєгжлийн їе шатны їнэлгээ ба байгалийн нєєцийн менежментэд єгєх зєвлємж Суурь хєгжлийн їе шат Зам тээврийн нєлєє Усны ашиглалт ба уурхайн усгїйжїїлэлтийн нєлєєлєл Эрчим хїч їйлдвэрлэлт ба дамжуулалтын нєлєє Тєлєвлєсєн ба тєлєвлєєгїй хот байгуулалтын нєлєє Ахисан тївшний хєгжлийн їе шат Зам тээврийн нєлєєлєл Усны ашиглалт ба уурхайн усгїйжїїлэлтийн нєлєєлєл Эрчим хїчний їйлдвэрлэл ба дамжуулалт Тєлєвлєсєн бє тєлєвлєєгїй хот суурингийн хєгжлийн нєлєє 5. н ахигаа Айгийн асаг ахигаа айгал ин, Алал ллалн а адавхи ба бэлэн байдал а в, аилга, т айглалтн а лсн гжлийн налтн аа адавхи ба бэлэн байдал л хайн ани а са хвийн хвшлийн л л хайн сала ах тєийн с айгллагн їїг 6. Зєвєм єийн айгллагн аавхийг хжїїлх їс нтгийн шин инститїийг айглах танат лн аавг лвслах Ашигт алталн євшєєєл лгх лн нлгний агаилалг лвснгй лгх 7. Хїснэгтийн жагсаалт Хїснэгт 3.1. Ємнєд говийн бїс нутгийн ховордсон сээр нуруут амьтдын жагсаалт Хїснэгт 4.1. Нєлєєлєх байдлын їнэлгээний дїрэм Хїснэгт 4.2. Суурь хєгжлийн їе шатан дахь нєлєєллийн тойм Хїснэгт 4.3. Ахисан тївшний хєгжлийн їе шатан дахь нєлєєллийн тойм Хїснэгт 5.1. Нєлєєллийг бууруулах їйл ажиллагааг хэрэгжїїлэх байгууллагуудын їїрэг хариуцлагын тойм Газрын зургийн жагсаалт iv Гарчиг Газрын зураг 1.1. Ємнєд говийн бїс нутаг Газрын зураг 2.1. Суурь хєгжлийн їе шатанд ажиллах уурхайнууд Зургийн жагсаалт Зураг 1: Оюу Толгой дахь онгоцны буудал Зураг 2: Их Говийн Дархан Цаазат Газрын Б хэсгийн гадна талд байрлах Цагаанхадны орчмын жижиг суурин газар Зураг 3: Оюу Толгой тєслийн 1-р шафт, одоогоор газрын доорх нєєцийн хайгуул хийхэд ашиглаж байна Зураг 4: Оюу Толгой тєслийн ажилчдын байрыг барьж байна Зураг 5: Таван Толгойн Ил Уурхай Зураг 6: ЄГБНутагт ноолуурын ямаа улам их єссєж байна Зураг 7: Мал услахад худаг маш их ач холбогдолтой Зураг 8: Ємнєговьд байгаа худаг Зураг 9: Ханбогд сумын тєвийн суурин газар Зураг 10: Говь цєлийн дундуур нїїрс тээвэрлэж байгаа нь Зураг 11: Цєлийн гоёо (Cistanche deserticola) ургамал Зураг 12: Даланзадгад хотын ойролцоо буй энэ хог хягдлын цэг нь ЄГБНутагт бий болох суурин газруудын хувьд ч мєн томоохон асуудал болно Зураг 13: Даланзадгад хотын усны худаг Зураг 14: Хїнсний ногооны талбайн усжуулалт, Хулд сум, Дундговь аймаг Зураг 15: Хур тундастай жилїїдэд ЄГБНутагт Anabasis brevifolia зонхилж ургадаг Зураг 16: ЄГБНутгийн ихэнх хэсэгт маш хуурай хэдий ч зарим нэг тэсвэртэй ургамал ургадаг Зураг 17: Бамбай хошуут могой (Asian Viper Gloydius) Зураг 18: Цагаан зээрийн сїрэг Зураг 19: Хулангийн сїрэг Ємнєговь аймгийн ємнєд хэсэгт Зураг 20: Хад чулуутай уулын тогтоц. Хангбогд сум, Ємнєговь аймаг Зураг 21: Ханбогд сумын нутагт байрлах Дэмчигийн хийдийн сэргээн засварласан гол суварга Зураг 22: Нїїрсний овоолго Зураг 23: Хїн ам нэмэгдэж, хэрэгцээ єсєх їед ЕБС-ийн тоог нэмэгдїїлэх хэрэгтэй болно Зураг 24: Хулд сумаас 40 км зайтай амьдардаг малчин ундны усаа сумын тєвєєс авч байгаа нь Зураг 25: НЕМО-РеТинтоогийн санхїїжилтээр явуулж буй судалгааны їед авсан эм тоодог шувуу Зураг 26: Гашуун Сухайтын орчимд нїїрс тээвэрлэж буй тээврийн хэрэгсэл v vi Ємнєх їг Дэлхийн Банкнаас эрхлэн 1996 онд Ємнєд говийн бїсийн байгаль орчны эрхлэн гаргасан Бїс нутгийн байгаль орчны їнэлгээний тайлан хоёр чиглэлээр хєгжлийн їнэлгээний тухай илтгэлд "бїхий л хєгжлийн дїр зургийг гаргалаа. Суурь хєгжлийн їе талаар тєлєвлєгчдийн хєрєнгє оруулалтын шатны їйл ажиллагаанд одоо байгаа уурхай стратеги, хєтєлбєр болон тєслїїд нь бїс їйл ажиллагаагаа їргэлжлїїлэн єєрсдийн нутгийн байгаль орчинд тогтвортой байх боловсруулсан тєлєвлєгєєний дагуу єргєтгєх, нєхцлийг хангахад туслалцаа їзїїлэх юм. томоохон шинэ ордууд шаардлагатай бїх Бїс нутгийн байгаль орчны їнэлгээ нь бїс нэмэлт хєгжлийн шатанд гарна гэж тєсєєлж нутгийн хэтийн ирээдїйд хэрэгжиж буй байна. Ахисан тївшинд їе шатанд эдгээр болон тєлєвлєсєн їйл ажиллагааны боломж уурхайнуудын єргєтгєл, тєлєвлєж буй шинэ болон хязгаарыг тодорхойлоход чиглэгдсэн" уурхай, цементийн шинэ їйлдвэр болон уул аргачилалыг Бїс нутгийн байгаль орчны уурхайг дагаж баригдах зарим томоохон їнэлэгээ гэсэн байдаг. Таны ємнє байгаа хэмжээний дэд бїтцийн тєслїїд байх юм. уг илтгэл ч Бїс нутгийн байгаль орчны Энэхїї байгаль орчны їнэлгээнд бие даасан їнэлгээний зорилгод нийцэж байгаа юм. болон нэгдмэл, шууд болон дам нєлєєллийн Одоогоос хоёр жил орчмын ємнє Монгол ялгааг судлан гаргасан. Дээрх нєлєєллийг Улсын Засгийн газар Дэлхийн банкинд зохицуулах институцийн чадавхийн талаар ч хандан ашигт малтмалаар баялаг Ємнєд мєн авч їзсэн. Илтгэлд, бїс нутгийн хєгжлийн говийн бїсийн хєгжлийн тєлєвлєгєєг тєлєвлєгєє болон тїїнийг хэрэгжїїлэх арга боловсруулахад дэмжлэг їзїїлэхийг хїссэн. замыг тогтвортой байдлаар бий болгох нь Энэхїї бїс нутагт усны нєєц болон чанарын хамгийн том тулгамдсан асуудал болж байна хангалтгїй байдал, цаг агаарын эрс тэс уур гэж дїгнэсэн. Эрсдэл єндєр байна, тїїнтэй адил амьсгал, їржил шим муутай хєрс, таруу экологи болон нийгэм нь эмзэг энэ їед Монгол сийрэг болон хурдан шилжин нїїдэллэдэг хїн улс даян дэлхийд ач холбогдолтой ашигт ам, єргєн уудам газар идээшлэн амьдардаг ан малтмалын баялгийг хэрхэн мэдрэмжтэйгээр амьтад, гадаадын зах зээлд хїрэх харьцангуй ашиглах талаар ухаалаг бас зєв шийдвэр их зай болон орон нутгийн чадавх сул зэрэг гаргах боломж ч бас зэрэгцэн оршиж байна. хєгжлийн саад оршиж байна. Бидний зїгээс Энэ утгаараа ч бусад олон улс оронд їлгэр дээрх хїсэлтийн хариу болгож Ємнєд говийн жишээ болно. Илтгэл дэх дїн шинжилгээ нь бїсийн Дэд бїтцийн стратеги (удахгїй энэхїї сэдвээр болох цаашдын хэлэлцїїлэгт хэвлэгдэх)-ийг болосвруулан ажилласан тус дєхєм болно гэдэгт бид найдаж байна. бєгєєд, зарим бїлгийг хэлэлцїїлгийн цуврал баримт бичигт болон энэхїї Бїс нутгийн байгаль орчны їнэлгээнийн илтгэлт тусгайлан оруулсан байгаа юм . vii viii Товчлол ГХГЗЗГ Газрын харилцаа, геодези зураг зїйн газар CO2 Нїїрс тєрєгчийн дан исэл CO2 Нїїрс тєрєгчийн давхар исэл БОНБЇ Байгаль орчинд нєлєєлєх байдлын їнэлгээ БОМТ Байгаль орчны менежментийн тєлєвлєгєє Га Гектар Км Километр m /Єдєр 3 Нэгж єдєрт ногдох куб метр ШУААХ Монгол Улсын Шинжлэх ухааны академийн Археологийн хїрээлэн ХХХЇЯ Хїнс хєдєє аж ахуй, хєнгєн їйлдвэрийн яам ЭБЭХЯ Эрдэс баялаг, эрчим хїчний яам БОАЖЯ Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яам УУА Монголын Їндэсний уул уурхайн ассоциаци ЭМЯ Эрїїл мэндийн яам АМХЭГ Ашигт малтмал, газрын тосны хэрэг эрхлэх газар ЗТХБЯ Зам, Тээвэр, Хот Байгуулалтын яам Жил Нэг жилд ноогдох сая тонн Mw Мегават УОБГ Улсын онцгой байдлын газар NOx Азотын хїчил РМ Нарийн ширхэгт тоосонцор БНБОЇ Бїс нутгийн байгаль орчны їнэлгээ ТТХУУ Тогтвортой хєгжлийн тєлєєх хариуцлагатай уул уурхайн санаачилга ЄГБН Ємнєд говийн бїс нутаг МЄХ Монголын ємнєд хэсгийн дэд бїтцийн стратеги SO2 Натрийн исэл ТХГН Тусгай хамгаалалттай газар нутаг УМХГ Улсын мэргэжлийн хяналтын газар Ug/m 3 Шоо метрт ноогдох микрограмм ix x Талархал Энэ тайланг Тони Уайттен, Оюуна Финч, бїс нутагт зохион байгуулсан хээрийн аялалын Жудит Шлайчер, Жувайн Доре, Деннис мэдээллээс оруулсан. Бусад мэдээллийг Шийхи болон Бадарчийн Эрдэнэ-Очир нарын Монгол Улсад їйл ажиллагаа явуулж буй уул оролцоотойгоор Томас Волтон бичив. уурхайн компаниуд, тухайлбал: Айвенхоу Майнез Монголиа болон тїїнд зєвлєгєє Суурь судалгаа болон бодлогын чанартай єгдєг Эко Трэйд, Рио Тинто, Энержи Ресурс єгїїллїїдийн дараах зохиогчдод талархал болон Ємнийн Говийн Элс зэрэг компаниуд; илэрхийлж байна. Монгол Улсын Засгийн газрын байгууллагууд, · АльбертТуйнхоф(AlbertTuinhof),Acacia тухайлбал: Байгаль орчин, аялал жуулчлалын Water байгууллагын Нэмэрийн Буянхишиг яам, Зам, тээвэр, барилга, хот байгуулалтын (Tuinhof and Nemer, 2010) (Усны нєєц) яам, Мэргэжлийн хяналтын ерєнхий газар · ДенисП.Шии(DennisP.Sheehy),ГодиМ. болон Шинжлэх ухааны академи; тїїнчлэн Шии (Gody M. Sheehy), Д. Баярцогт, Д. тєрийн бус байгууллагууд, тухайлбал: Мерси Далхаажав (Мал аж ахуй ба хєгжил) корпс, Бодлого судлалын тєв, Зэрлэг амьтан · Дэнзел Ханкинсон (Denzel Hankinson), хамгаалах нийгэмлэг, Тогтвортой хєгжлийн Касталиа (Castalia) байгууллагын Дэвид тєлєєх хариуцлагатай уул уурхайн санаачилга Ээрхард (David Ehrhardt) (Хот суурингийн байгууллага, Монголын уул уурхайн їндэсний дэд бїтэц) ассоциаци, Зэрлэг амьтан судлах, хамгаалах · БуллпинКонсалтинг-ийнажилтанРичард тєв зэрэг байгууллагаас авсан мэдээллийг Буллок (Richard Bullock) (Хуурай замын тусгав. тээвэр) · Экономик Консалтинг Нийгэмлэгийн Энэхїї тайлангийн анхны хувилбарыг 2009 ажилтан Уильям Дербишайр (William Der- оны 4 сард Улаанбаатар болон Даланзадгад byshire) (Эрчим хїч) хотод зохион байгуулсан оролцогч · ДэлхийнБанкныажилтанМайклУолтерс талуудын зєвлєгєєнєєр хэлэлцсэн бєгєєд уг (Michael Warlters) (Бїс нутгийн дэд зєвлєгєєнєєс гарсан санал шїїмжийг тусган бїтцийн стратеги) нэмж оруулсан болно. Эдгээр зєвлєгєєнд · Л. Баян-Алтай (Орон нутгийн иргэдийн оролцсон хїн бїрт талархлаа илэрхийлж асуудал) байна. Ємнє зохион байгуулсан зєвлєгєєний эмхтгэл болон суурь судалгааны материалтай Тайланд 2008 оны 5, 9, 10 дугаар сард дараах хаягаар орж танилцах боломжтой: Монгол Улсад зохион байгуулсан зєвлєгєєний www.worldbank.org/southgobi. мэдээллїїд; 2008 оны 11 сард Говийн Ємнєд xi xii Товч хураангуй Энд толилуулж буй Бїс Нутгийн Байгаль їйл ажиллагаа зэргийг дурьдаж болно. Шинээр Орчны Їнэлгээ (БНБОЇ) ний хамгийн гол нээгдэх уурхайн їйл ажиллагаанд шаардагдах зорилго нь Ємнєд говийн бїс нутаг (ЄГБН)- туслах тєхєєрємжинд дор хаяж нїїрсээр ийн єргєжин тэлж буй уул уурхайд тїшиглэсэн ажилладаг нэг цахилгаан станц орох бєгєєд хєгжилд зохицуулан байгалийн нєєцийн тїїнийг Оюу Толгойд (магадгїй) байгуулах, менежментийг хэрэхэн зєв зохион байгуулах усан сангууд, Оюу Толгой ба Энержи Ресурсийн талаарх удирдамжаар хангаж байгаад оршино. уурхайд боловсруулалт хийхэд шаардагдах Уг їнэлгээгээр ЄГБН-ийн цаашдын хєгжлийн 2 гадаргын усны холболт байгуулах, уурхайн їндсэн їе шатыг, тухайлбал: Суурь хєгжлийн їе ажилтнууд болон тэдний гэр бїлд зориулан орон шат ба ахисан тївшний хєгжлийн їе шат зэргийг байр барих зэрэг зїйлс орно. Суурь хєгжлийн тодорхойлсон бєгєєд тэдгээрийн зїгээс байгаль їе шатны хїрээнд барьж байгуулах томоохон орчинд їзїїлэх шууд ба дам нєлєєг дараах хэмжээний дэд бїтцэд Хятад улс руу нїїрс болон нєхцлїїдийг тооцсоны їндсэн дээр гаргав. бусад эрдсийг хил давуулан тээвэрлэхэд зориулж Їїнд: Говийн бїс нутгийн байгаль орчин, тавих сайжруулсан зам, хожим нь уг авто замтай тїїний нєєцийг ашиглах боломж, ашиглалтын параллель байдлаар тавих тємєр замын шугам бэрхшээлт ба эмзэг байдал; байгаль орчинд зэрэг багтана. шууд їзїїлэх онцгой ба ерєнхий нєлєє, мєн Ахисан тївшний хєгжлийн їе шатны їйл тєлєвлєгдєж буй хєгжлийн зїгээс їзїїлэх шууд ажиллагаанд суурь хєгжлийн їе шатны хїрээнд бус нєлєє, тїїнчлэн ерєнхий тївшинд эдгээр явагдах уул уурхайн бїх їйл ажиллагаа, тїїнд нєлєєг зохицуулах байгууллагуудын чадавхи шаардагдах нэмэлт тєхєєрємжїїд, дэд бїтэц, зэргийг тодорхойлов. Бїс Нутгийн Байгаль тэдгээрийн нэмэлт єргєтгєлїїд хамрагдахаас орчны Їнэлгээ нь олон нийтэд тухайлбал орон гадна Цагаан Суварга дахь зэс-молибдений нутгийн, бїс нутгийн, улсын тївшний албадууд, олборлолт, Баруун Наран ба Элдэвийн ордод Монголын иргэний нийгэм, аливаа тєслийн хийгдэх нїїрсний олборлолт, Шивээ овоогийн загвар гаргах болон тїїний байгаль орчны нїїрсний уурхайд баригдах цахилгаан станц, їнэлгээ хийхэд оролцдог хєрєнгє оруулагчид, Дорноговь аймгийн нутгийн хойд їзїїрт зєвлєхїїдэд чиглэгдсэн юм. байрлах ураныг тухайн газарт нь нэвчїїлэх Суурь хєгжлийн їе шатны хїрээнд одоогийн аргаар баяжуулах тєсєл болон Хєх Цавын явагдаж буй уул уурхайн їйл ажиллагаа цементийн томоохон їйлдвэр зэрэг нь орох юм. їргэлжлэн явагдахын зэрэгцээ тєлєвлєсний дагуу Энэхїї ахисан тївшний хєгжлийн їе шатны їйл цаашид єргєжих бєгєєд ашиглагдаж эхлэхээр ажиллагааны хїрээнд шинээр байгуулах гол зэхэж буй томоохон уурхайнууд бїтээгдэхїїн гол дэд бїтцэд Таван Толгойн орд газар болон їйлдвэрлэж эхэлнэ. Эдгээр шинэ уурхайн тоонд тїїнээс зїїн хойш байрлах Транс-Монголын Оюу Толгойн зэс ба алтны уурхай, Энержи тємєр зам хоёрыг хооронд нь холбох, мєн Ресурс Компаний (ЭРК) эрхэлж буй Оюу Толгой ЄГБН-аас хойш байрлах голуудаас ус дамжуулах дахь нїїрсний олборлолт, мєн Таван Толгой хоолой татах зэрэг бїтээн байгуулалтын ажлууд дахь томоохон хэмжээний нїїрс олборлолтын орох болно. xiii Ємнєд говийн бїс нутгийн байгаль орчны їнэлгээ ЄГБН-ийн байгалийн нєєц ба хїрээлэн буй нэмэгдэж, шороон шуурга, гэнэтийн їер зэрэг орчны тогтолцоо нь хєгжлийн євєрмєц боломж їзэгдэл нэмэгдсэн учир малын идэш тэжээл, ба бэрхшээлт байдлыг бий болгож байна. Энэ ус хомсдож олноор хорогдох нєхцєл бїрдэж бїс нутагт элбэг тохиолдох нїїрс, алт, зэс, байна. Цаг агаарын ийм хатуу ширїїн нєхцєлд молибден, жонш, уран зэрэг эрдэс баялагийг байгалийн зэрлэг амьтад ч єртєх нь бий. Монгол олборлож ашиглах нь энэхїї бїс нутгийн орны уур амьсгалын єєрчлєлтийн хэтийн хєгжлийн тєлєвлєгєєг хэрэгжїїлэх суурь болох тєлєвийг урьдчилан тодорхойлсноос авч їзвэл ба улмаар байгаль орчны їнэлгээг хийх нєхцєл дээр дурьдсан гамшигт їзэгдлїїдийн заримынх болсон юм. Эрдэс бїтээгдэхїїнїїдээс гадна нь давтамж ба їргэлжлэх хугацаа улам нэмэгдэх дулааны цахилгаан станцид хэрэглэгддэг ихээхэн бол зарим нь зєєлрєх дїн гарчээ. хэмжээний нїїрс энэ бїс нутагт агуулагдаж байгаа Тус бїс нутгийн хєрсєн бїрхэвч маш нимгэн, бєгєєд тїїний нєєц Монгол улсад шаардагдах газар тариаланд тєдийлєн тохиромжтой биш хэмжээнээс хэд дахин их учир хєрш зэргэлдээ бєгєєд хєрсний чийг ба ялзмаг агууламжийн Хятад улс руу экспортлох ч боломжтой. Цєл ба алдагдлыг бууруулах їїрэгтэй дээд гадаргуугийн цєлєрхєг хээрийн ургамалжилт бїхий энэхїї хальслаг їе нь авто машин болон хурц туруу бїс нутагт олон зууны турш уламжлагдан ирсэн бїхий амьтны нєлєєгєєр хялбар элэгдэж мал аж ахуйг нэлээд євєрмєц, хагас нїїдлийн эвдэрдэг. Їїний улмаас ЄГБН-ийн байгаль байдлаар хєгжїїлэх, тїїний одоогийн уналтын орчны тулгамдсан асуудлын нэг болох шороон байдлыг сэргээн хєгжїїлэх боломж бий. Мал шуурга нэмэгдэж, газрын элэгдэл эвдрэл аж ахуйгаас гарах бїтээгдэхїїнд зєвхєн арьс эрчимжиж байна. Бэлчээр нутаг элбэг боловч шир, мах, сїї, сїїн бїтээгдэхїїн орох тєдийгїй тїїний ургамлын бїтээмж бага. Уст цэгийн ноолуур болон тэмээний ноос орно. Аялал хомсдолтой байдал болон ургамлын ургацын жуулчлалыг хєгжїїлэх їйл ажиллагаа болон тус ийм бага бїтээмж нь малчдыг нэг нутгаас нєгєє бїс нутагт ховорт тооцогдох биологийн тєрєл рїї шилжин нїїж, олон зууны турш бэлчээрийн зїйл олонтой нь аялал жуулчлал аажим хєгжих даац ба нєєцєд мал сїргээ тохируулан амьдрахад боломжийг олгож байна. хїргэжээ. Байгалийн баялагийн ашиглалтын бэрхшээлт Амьд биесийн идэш тэжээлийн хэлхээ ч мєн байдлын дотор усны олдоц хамгийн хїндрэлтэй цєлийн хєрсний биобїтээмж дээр тулгуурласан нь бєгєєд энэ нь ЄГБН-ийн халуун, хуурай зун, байдаг. Зэрлэг амьдралтай томоохон євсєн хїйтэн євлийн улирал зэрэг цаг уурын хатуу тэжээлт амьтад гэрийн малтай євс тэжээл, усны ширїїн нєхцєлтэй холбоотой. Уг бїс нутагт тєлєє єрсєлдєж амьдардаг бєгєєд тэд хїний хур тундас улирлын чанартайгаар маш бага янз бїрийн їйл ажиллагаанд, ялангуяа зам унадаг, тогтмол урсгалтай гол горхигїй, усны тээвэр болон усны нєєцийн ашиглалтын їйл ууршилтын эрчим єндєр, газрын гїний усны ажиллагаанд ихээхэн єртємтгий байдаг. Мал аж нєхєн хуримтлал жилд 1 мм орчим байдаг. ахуйн їйлдвэрлэл бизнестэй холбогдож, ямааны Хэдийгээр тус бїс нутагт хэсэгчилсэн байдлаар тоо толгойг єсгєх эрмэлзлэл, мєн малчдын тодорхойлж тогтоосон ихээхэн хэмжээний єрхийн орлогоо нэмэгдїїлэх оролдлого зэрэг газрын гїний їлдмэл буюу эрмэл ус байгаа нь уламжлалт мал маллагааны арга хэлбэрийг боловч тэрхїї ус нь нэмэгдэж хуримтлагддаггїй єєрчилж, улмаар євсєн тэжээлт зэрлэг амьтдад учир нєхєн сэргээгддэггїй байгалийн нєєцєд ч сєргєєр нєлєєлєх болжээ. хамаарах ба иймд тїїний ашиглалтанд ихээхэн болгоомжтой хандах шаардлагатай. Бїс нутгийн хэмжээнд авч їзвэл, суурь ба ахисан тївшний хєгжлийн аль ч їе шатанд уул Цаг уурын хатуу ширїїн нєхцєлтэй холбогдон уурхайн їйлдвэрлэлийн шууд нєлєє харьцангуй тус бїс нутагт цаг агаарын аюултай їзэгдэл элбэг их биш бєгєєд учир нь дээрх 2 тївшний тохиолдох бєгєєд, энэ нь ялангуяа малчид хєгжлийн їе шатанд 15,700 ба 30,000 га талбайн болон тэдгээрийн мал сїрэгт хїндээр тусдаг. гадаргууг тус тус єєрчлєх юм. Цаашид удаан Тухайлбал, олон жилээр давтагдах болсон ган хугацаанд хэрэгжїїлэх уул уурхайн зїй зохистой гачиг, євлийн зуд зэргээс шалтгаалан бэлчээрийн ашиглалтын урт хугацааны тєлєвлєгєєг ургамлын гарц муудаж, газрын гадаргуу дээрх боловсруулж мєрдєх шаардлагатай. Харьцангуй цас, мєсєн бїрхэвчийн хадгалагдах хугацаа их хэмжээний газар нутаг уурхайн олборлолтын xiv Товч хураангуй талбайг усгїйжїїлэх їйл ажиллагаанд нутгийн одоогийн нєхцєл сайжрахаас гадна уур єртєх бєгєєд, гадаргуугийн усны тївшинг амьсгалын єєрчлєлтийн нєлєєгєєр ирээдїйд доошлуулсанаар горхи булаг, зарим гїехэн явагдах сєрєг єєрчлєлтєєс сэргийлэхэд ч ач худгийг ширгээж, улмаар цєл ба цєлєрхєг холбогдолтой юм. Хоёрдугаарт, усыг дамжуулах хээрийн хєрсєнд ургадаг цєєн зїйлийн модлог їйл ажиллагаанд їїсэж болох бэрхшээлийг ба бусад ургамлын ургалтанд сєргєєр нєлєєлєх даван туулахын тулд хєрєнгє оруулалт хийх болно. Гэвч уул уурхайн суурь хєгжлийн їе замаар тэдгээр голуудын сав газрын ирээдїйн шатанд 31,400 га, ахисан тївшний хєгжлийн тогтвортой хєгжилд тус нэмэр болох ач їе шатанд 62,800 га талбай дээр дурьдсан холбогдолтой. Эдгээр асуудлыг ахисан тївшний нєлєєлєлд єртєх боломжтой ба энэ нь ЄГБН- хєгжлийн їе шатанд хэрэгжїїлэхийн ємнє буюу ийн хэмжээнд авч їзвэл тєдийлєн бэрхшээлтэй ус дамжуулах хоолойг барьж байгуулахаас ємнє асуудалд тооцогдохгїй. Харин уул уурхайн дээр шаардлагатай мэдээллийг богино хугацаанд дурьдсан нєлєєллїїд орон нутгийн хэмжээнд цуглуулж дїн шинжилгээ хийх, мэргэжилтнїїд болон бїс нутгийн тодорхой газар нутгийн ба бодлого боловсруулагчдын хооронд хувьд, тїїнчлэн малчдад, тэдний адгуулж буй хэлэлцїїлэг явуулах шаадлагатай. мал сїрэгт нь, суурин ба нїїдлийн амьдралтай Нїїрс тээвэрлэлтийн їйл ажиллагаа тус бїс зэрлэг амьтдад, улмаар газрын элэгдэл эвдрэлд нутгийн байгаль орчинд аль хэдийн нєлєєлєєд ихээхэн тулгамдсан асуудал болж тавигдана. эхэлжээ. Нїїрсийг машинд ачих уурхайн орчимд Уул уурхайн їйлдвэрлэл ба тїїнтэй холбоо болон Хятадын хил орчимд байрлах нїїрсийг бїхий їйл ажиллагаанд шаардагдах усны тїр хадгалах, буулгах, дахин ачих агуулахын хэрэгцээг ЄГБН-ийн усны нєєцєєр 2020 оныг ойр орчимд их хэмжээний нїїрсний тоос їїсч хїртэл, суурь хєгжлийн їе шатны хэрэгцээгээр авч салхиар таран тухайн газар оронд сєргєєр їзвэл магадгїй тїїнээс ч илїї хугацаагаар хангах нєлєєлж байна. Бїс нутгийн хэмжээнд авч боломжтой юм. Уул уурхайн їйл ажиллагаанд їзвэл, хїнд даацын автомашинаар сайжруулж маш их хэмжээний усыг хэрэглэдэг бєгєєд иймд засаагїй шороон замаар нїїрсийг тээвэрлэснээс компаниуд газрын гїний эрмэл усыг ашиглахаар болж ихээхэн хэмжээний тоос їїсч энэ нь орон тєлєвлєсєн тохиолдолд маш болгоомжтой, нутгийн иргэдийн амьдрал, эрїїл мэндэд, зєв тооцох шаардлагатай. Газрын гїний усны улмаар мал сїргийн эрїїл мэндэд ч сєргєєр нєєцийн талаархи мэдээллийн дутагдалтай нєлєєлж байна. Говь цєлийн хєрсєн дээр хїнд байдлыг арилгах зайлшгїй шаардлагатай бєгєєд даацын машин байнга явсанаас болж бэлчээр ингэснээр тїїний ашиглалтыг зєв тєлєвлєж нутгийн элэгдэл эвдрэл нэмэгдэж, тїїнчлэн тодорхойлох нєхцєл бїрдэнэ. Тїїнчлэн энэхїї ургамлын навч, иш их хэмжээний тоосонд нєхцєл байдал нь ЄГБН-ийн гїний усны нєєцийн дарагдсанаас болж тїїний ургалтын эрчим талаархи мэдээллийг цуглуулж нэгтгэх, тїїнийг буурч байна. Хїнд даацын авто машин байнга ашиглах талаар компаниудын дэвшїїлсэн хєлхєлдєх, тїїнээс гарч буй дуу авиа, їїсгэж санал, тєлєвлєгєє зэрэгт їнэлгээ єгєх тусгай буй тоос шороо зэргээс шалтгаалан зэрлэг ан байгууллага бий болгож ажиллуулахыг шаардаж амьтад їргэж дайжих боллоо. Тухайлбал, зээр, байна. хулан зэрэг амьтад Говийн Бага Газрын Дархан Цаазат Газрын хоёр хэсэг газар нутгийн хооронд Уул уурхайн ахисан тївшний хєгжлийн їе шилжилт хєдєлгєєн хийхгїй байгаа бєгєєд энэ шатны їйл ажиллагаанд, тэр ч байтугай магадгїй нь улсын хил рїї нїїрсийг байнга тээвэрлэж суурь хєгжлийн їе шатны їйл ажиллагаанд байгаа машины зам дээрх 2 нутгийн хоорондуур ч нэмэлт усны эх їїсвэр шаардагдах бєгєєд єнгєрдєгтэй холбоотой. Суурь хєгжлийн їе одоогийн байдлаар Монгол орны тєв хэсгээс шатанд буюу 2009 онд нэг єдєрт нїїрс зєєх гадаргуугийн усыг татах 2 тєслийн загварыг машины тоо 600-аас 1300 хїрч нэмэгдэхээр, эсвэл боловсруулаад байна. Энэ нь тус бїс нутгийн минут тутамд дунджаар 1 машин явж байхаар хєгжлийн тєлєвлєлтийн хамгийн чухал 2 тєлєвлєгдєж байгаа бєгєєд энэ нь Таван асуудал юм. Нэгдїгээрт, ЄГБН-ийн байгалийн Толгойгоос Гашуун Сухайтын боомтын чиглэлд бїтээмжийн єсєлтийг хязгаарлагч гол хїчин тээвэрлэлт хийх юм. Тэгвэл ахисан тївшний зїйл болсон усны хангамж нэмэгдэнэ. Энэхїї хєгжлийн їе шатанд єдєрт 2000 машин нїїрс арга хэмжээг авч хэрэгжїїлсэнээр тус бїс тээвэрлэхээр тооцоологдсон бєгєєд тэдгээрийн xv Ємнєд говийн бїс нутгийн байгаль орчны їнэлгээ нєлєє болон гарч болох автомашины осол зэрэг болон дэлхий дахины туршлагаас їндэслэн нь орон нутгийн иргэдийн амьдрал, байгаль ЄГБН-т уурхайн ажиллагсад болон тэдний гэр орчин, мал ба зэрлэг амьтдад сєргєєр нєлєєлєх бїлийн гишїїд, бусад шилжин ирэгсэд зэргээс нь дамжиггїй. Нїїрсийг эдийн засгийн болон бїрдсэн хїн амын тоо суурь хєгжлийн їе шатанд бусад талаас нь їр ашигтай тээвэрлэхийн тулд 30,000 орчим, ахисан тївшний хєгжлийн їе нїїрс зєєвєрлєх машины тоог дээд зэрэгтээ шатанд 800,000 орчимд хїрэх боломжтой хэмээн хїрэхээс нь ємнє сайжруулсан авто зам ба таамаглаж байна.1 тємєр зам тавих шаардлагатай. Ингэснээр дээр Уул уурхайн їйл ажиллагааны суурь дурьдсан сєрєг нєлєєллїїдийг бууруулах ач хєгжлийн їе шатанд оршин суугчдад 5300 шинэ холбогдолтой, гэвч нєгєє талаас мал сїргийн, орон байр шаардлагатай болно. Тэдний цэвэр ялангуяа зэрлэг амьтдын нїїдэл шилжилтэнд ба бохир усны хэрэглээний хэмжээ 2500 м3/єдєр илїї сєргєєр нєлєєлж болох юм. Хэрэв тємєр байх бєгєєд 5 мвт-ын хїчин чадалтай цахилгаан замын шугам Говийн Бага Дархан Цаазат станц, халаалтын систем шаардагдахын Газрын нутгаар дайрч єнгєрвєл, эсвэл тїїний зэрэгцээ єдєрт 12.6 тонн хатуу хог хаягдлыг бий хэсгийг хамарвал 2 зїйлийн ховор хєхтєн амьтан болгоно. Эдгээр бїх їзїїлэлтїїд уул уурхайн ихээхэн єртєх болно. їйл ажиллагааны ахисан тївшний хєгжлийн Уурхайн ойр орчимд байрлах сумын їе шатанд даруй 2 дахин нэмэгдэх юм. Єнєєг тєвийн хїн амын тоо цаашид ихээхэн нэмэгдэх хїртэл сумдын тєвд хаягдал бохир усыг цэвэрлэж болно. Уул уурхайн бїх компани ажилтан боловсруулах тєхєєрємж байхгїй бєгєєд, хїн авч ажиллуулах болон тэднийг орон сууцаар амын нягтшил эрс нэмэгдсэн тохиолдолд хаягдал хангах нэгдсэн бодлого тєлєвлєлт байхгїй усыг одоогийнх шиг ил задгай байдлаар урсгаж бєгєєд одоогийн мэдээлэл дээр тулгуурлан авч зайлуулах боломжгїй бєгєєд учир нь унданд їзвэл суурь хєгжлийн їе шатанд бїх уурхай хэрэглэж буй гїний усыг бохирдуулах сєрєг бїрэн хїчин чадлаараа ажиллах нєхцєлд 2500 їр дагавартай. Тїїнчлэн одоогийн байдлаар гаруй ажилтан шаардагдах юм. Уурхайн зарим аймаг, сумын тєвїїдэд хатуу хог хаягдлыг ажилтан ирж-буцах замаар тїр хугацаагаар арилгах, боловсруулах асуудлыг шийдвэрлэж ажиллах бол тэдгээрийн ихэнх нь сумдын тєв чадаагїй байгаа ба цаашид хїн амын тоо болон уул уурхайн компаниудын байгуулсан их хэмжээгээр нэмэгдэхэд энэ асуудал улам ажилчдын хотхонд амьдрах болно. Гэр бїлийн хїндэрч, хог хаягдлын хуримтлал ихсэж, газрын гишїїдийн тоог 4 хїнээр тооцвол уул уурхайн гїний ус бохирдож, гал тїймэр гарах, утаа униар суурь хєгжлийн їе шатанд ЄГБН-т уурхайн нэмэгдэх, євчин хортон, тїїнийг дамжуулж ажиллагсад болон тэдний гэр бїлд хамаарах халдварлуулагчид нэмэгдэх, улмаар орчны гоо хїн амын тоо 12,000-аас 16,000-ын хооронд їзэмж буурах зэрэг сєрєг їр дагаварууд бий хэлбэлзэх юм. Харин хєгжлийн ахисан тївшний болно. Суурин газруудын дэд бїтцийг барьж їе шатанд дээрх хїн амын тоо 40,000-аас ч давах байгуулан ажиллагаанд оруулах, тухайлбал боломжтой. Гэвч хїн амын энэхїї тооны єсєлт зам тавих, захиргаа, їйлчилгээний барилга нь ЄГБН-ийн болон тїїний ойр орчмын сумдын байгууламж барих, дулааны ба эрчим хїчний хїн амын цэвэр єсєлтєєр нєхцєлдєхгїй бєгєєд станцуудыг барих зэрэг їйл ажиллагаанууд бїгд иймд орон нутгийн одоогийн оршин суугчид тухайн орон нутгийн байгаль орчин, хїн амд болон шилжин ирэгсэдийн ажил эрхлэлтийн тодорхой нєлєє їзїїлэх учраас эдгээрийг зєв жигд байх эсэхийг тооцож гаргах боломжгїй зохион байгуулах шаардлагатай. Їїний зэрэгцээ юм. Учир нь уул уурхайн компаниудын зїгээс сумдын тєвїїд, улсын хилийн боомт орчим шинээр шилжин ирэгсдийн талаар баримтлах болон замын дагууд уул уурхайн їйл ажиллагааг бодлого, уурхайд ажиллахад тавигдах шаардлага, дагалдан хєгжих хєгжлийн шинэ хэлбэрїїд чадварыг эзэмшсэн, тэнд ажиллах сонирхолтой буй болох боломжтой. Тухайлбал, худалдааны орон нутгийн иргэдийн тоо зэргээс шалтгаалах захууд, эмийн їйлчилгээ, авто машин засварын юм. Ямар ч байсан хїн амын тооны мэдэгдэхїйц 1 їс нутгийн тодорхой хэсэгт хїн амын тоо єсєлт бий болох бєгєєд энэ нь уурхайд хэрхэн нэмэгдэхийг анбогд сумын тєвийн оршин суугчдын ажиллахаар ирэгсэд, ажил хайж ирэгсэд болон жишээн дээр авч ї. 2008 оны байдлаар энэ сумын тєвд 3000 орчим хїн амдарч байгаа бол уур уулхайн суур єєр бусад бизнес эрхлэх зорилгоор шилжин хєгжлийн ї шатанд буу 2013 он гэхэд тэнд оршин ирэгсэд зэргээс бїрдэнэ. Тєлєвлєлтийн зорилго суугчдын тоо 15000 болж нэмэгдэх магадлалтай. xvi Товч хураангуй газрууд, зочид буудал, зоогийн газар зэрэг хангалттай мэдээлэл дээр тулгуурлан, тухайн дэмжїїштэй їйлчилгээнээс гадна хар тамхины асуудлыг хариуцсан эрх бїхий агентлаг, орон худалдаа, биеэ їнэлэлт, ховор амьтан ургамлын нутгийн байгууллагууд зэрэг шаардлагатай хууль бус худалдаа зэрэг сєрєг їйлдлїїд ч бїх талын оролцоотойгоор тодорхой гэрээний гарахыг їгїйсгэхгїй. хїрээнд бїх талаас нь хэлэлцэж шийдвэрлэх шаардлагатай. Нїїрсийг тээвэрлэх їед болон шороон шуурганы їед їїсдэг стандартын хэмжээнээс Нїїрс болон ашигт малтмалын бусад хэтэрсэн тоос шороог эс тооцвол ЄГБН-ийн бїтээгдэхїїнийг тээвэрлэх їед байгаль орчинд агаарын чанар Монгол улсын дундаж хэмжээнд учруулах нєлєєллийг бууруулах їйл ажиллагаа нь буюу сайн байгаа юм. Гэвч єдєр ирэх тутам хэд хэдэн їе шаттай байна. Їїнээс нэн тэргїїнд нэмэгдэж буй хїнд даацын тээврийн хэрэгслийн одоогийн ашиглаж буй авто замыг сайжруулах, хєдєлгєєнєєс їїдэн агаарт хаягдах хортой улмаар тээвэрлэлтийн хэмжээ нэмэгдэх нєхцєлд хийн агууламж, тухайлбал: NО 420 кг/єдєр, Шивээ Хїрэн, Гашуун Сухайт, Хятад улсын СО 290 кг/єдєр болон СО2 3 тонн/єдєр орчимд хилийн боомтыг холбосон тємєр замыг барьж хїрч нэмэгдэх бєгєєд агаарын найрлагын байгуулах шаардлагатай. Авто зам болон єєрчлєлтийг дисперсийн загваргїйгээр тємєр замын алиныг нь ч барьж байгуулсан тодорхойлох боломжгїй юм. Агаарын чанарын тохиолдолд зэрлэг амьтдын нїїдэл шилжилтийг їнэлгээний дисперсийн загварыг уул уурхайн саадгїй явуулахад зориулсан хангалттай тооны хєгжлийн суурь їе шатанд Оюу Толгой, эсвэл нїхэн гїїр ба замын дээр байрлах коридорон Таван толгойн цахилгаан станцид хэрэглэх, мєн гарцыг сайтар тєлєвлєж байгуулах хэрэгтэй. ахисан тївшний хєгжлийн їе шатанд Шивээ Ингэж тээвэрлэлтийн нєлєєллийг бууруулах Овоод хэрэглэх шаардлагатай. Тїїнчлэн тэнд байгууламжийг байгуулаагїй нєхцєлд зэрлэг барьж байгуулах цахилгаан станцуудыг агаарыг амьтдын амьдрах орчин хэсэгчлэгдэн хуваагдаж, бохирдуулахгїй, тус бїс нутагт хїчиллэг тундас тэдгээрийн тоо толгой буурахад хїргэх сєрєг їр оруулахгїй байхаар тєлєвлєж байгуулах дагавартай. Тээвэрлэлт болон уул уурхайн бусад хэрэгтэй. їйл ажиллагаанаас шалтгаалан нєлєєлєгдєж болзошгїй зэрлэг амьтдын нїїдэл шилжилтийн Байгаль орчинд уул уурхайн їйл онцлогийг судлах ажлыг нэн даруй эхлїїлэх ажиллагааны їзїїлэх нєлєєллийн ихэнхийг нь шаардлагатай. Ялангуяа Говийн Бага Дархан бууруулах боломжтой. Тїїнчлэн нєлєєллийг Газрыг хамгаалах, нєхєн сэргээх асуудалд онцгой нь бууруулах боломжгїй тохиолдолд тухайн анхаарал хандуулах шаардлагатай бєгєєд учир нєєцийн нєхєн сэргээлтийг хийх шаардлагатай. нь энд шувуудын їїрлэж єндєглєдєг 2 чухал Уурхайн талбайг усгїйжїїлэх явцад худаг, горхи газрын хил давхцаж байгаагаас гадна бїс нутгийн булаг зэргийг ширгээж хатаахаар бол усны єєр хэмжээнд ховордож, устаж болзошгїй болсон 2 ч эх їїсвэрийг бий болгох, тїїнчлэн тухайн газар зїйлийн сїїгээр бойжигч амьтны амьдрах орчин нутагт байрлах усны эх ундаргыг бэхжїїлж байрладаг. Нїїдэлч малчдын бэлчээр сонгон хамгаалах арга хэмжээг авах шаардлагатай. нїїдэллэх амьдралын хэв шинжээс їїдэн дээрх Уурхайн талбайг усгїйжїїлэх процесс нь модлог авто ба тємєр замуудаар малыг хєндлєн гаргах ургамалд хэрхэн нєлєєлєхийг тооцоолж, ус шаардлага гарах боловч малчид єєрсдєє їїнийг шїршиж бороожуулах, нєхєн тарималжуулах, шийдвэрлэх боломжтой учир бэрхшээлтэй хамгаалах зэргээр уг нєлєєллийг бууруулах асуудал тєдийлєн тулгарахгїй хэмээн їзэж арга хэмжээг авах шаардлагатай. Байгаль байна. Гэвч гэрийн малын нїїдэл шилжилтэнд орчны нєлєєлєх байдлын їнэлгээ хийдэг зориулж бий болгосон байгууламжууд зэрлэг мэргэжилтнїїд, уул уурхайн зєвшєєрєл олгогч амьтдад тохирохгїй гэдгийг анхаарах хэрэгтэй. газрууд нь усны нєєцийг хамгаалах технологи, Дэд бїтцийг сайжруулахтай зэрэгцїїлэн газрын гїний їлдмэл усыг ашиглахад їїсэх хєдєлгєєний зохицуулалт ба жолооч нарын сєрєг нєлєє зэргийг компаниуд тєслийн баримтлах дїрэм журмыг сайжруулан, їйл саналдаа тусгаж тодорхойлсон эсэхэд онцгой ажиллагааг нь уул уурхайн болон тээвэрлэлтийн анхаарал тавих шаардлагатай. Усны нєєцийг компаниуд, цагдаагийн газар зэргээс удирдан ЄГБН болон тїїнээс хойд хэсэгт орших газар зохицуулах нь зїйтэй. нутгаас авч ашиглах хэмжээ, харьцаа зэргийг xvii Ємнєд говийн бїс нутгийн байгаль орчны їнэлгээ Суурь хєгжлийн їе шатнаас эхлэн нэмэгдэх хїн санхїїгийн нєєц (цэвэр ба бохир усны систем, амын єсєлтийг хэрхэн зохицуулах, тэдэнд хэрхэн хог хаягдлыг зайлуулж арилгах, эрчим хїчний хїрч їйлчлэх талаар аймаг, ялангуяа сумдын хангамжийн зардал зэрэг) ба їйл ажиллагааны захиргааны байгууллагууд ямар ч бэлтгэлгїй хувьд нэн даруй бэхжих шаардлагатай байна. байна. Тэд газар ашиглалтын тєлєвлєгєєг Сїїлчийн томоохон асуудал бол ЄГБН- боловсруулж, шинээр барьж байгуулах орон ийн хєгжлийн тєлєвлєлт ба хэрэгжилтийг сууц, бизнес, їйлчилгээний байгууламж зэргийг тогтвортой байлгах явдал юм. Їїний тулд тус тєлєвлєж, удирдамж болгосон тушаал шийдвэр бїс нутгийн байгаль орчинд їзїїлэх нєлєєлєл, гаргах хэрэгтэй байна. Уул уурхайн компаниуд байгалийн нєєцийн єнєєгийн ба цаашдын зарим сумдад дээрх тєлєвлєгєє, шийдвэрийг хэрэгцээ шаардлагыг тал бїрээс нь тооцсон гаргахад тусалсан байна. Тухайн компани байх шаардлагатай. Байгальд нєлєєлєх єєрийн орон сууцны хотхоныг ажиллагсаддаа хєгжлийн нэг хэлбэр бол уурхайг усаар хангах болон тэдний гэр бїлд зориулан байгуулсан явдал юм. Тухайлбал, тус бїс нутагт нэмэгдэх нєхцєлд тїїнтэй холбогдох дэд бїтцийн хїн амын єсєлтєєс шалтгаалан хїн ам ба мал асуудлыг уг компани хариуцан гїйцэтгэнэ. Гэвч сїргийг хангахад зориулсан усны ашиглалт нь энэхїї дэд бїтцийн асуудлыг орон нутгийн засаг усны нєєцийн хязгаараас хэтрэх тохиолдолд захиргааны байгууллагатай хамтран шийдвэрлэх энэ нь эцсийн дїндээ тогтвортой хєгжил шаардлагатай. Тухайлбал, хаягдал усыг цуглуулж болж чадахгїй. Иймд хєгжлийн тєлєвлєлт ба боловсруулах асуудлыг хамтран шийдвэрлэж шийдвэр гаргах асуудлыг зохицуулах їїрэгтэй болно. Хамтарсан байдлаар ажиллагсадынхаа шинэ байгууллагыг бий болгож ажиллуулах орон сууцны асуудлыг шийдвэрлэх нєхцєлд уул шаардлагатай болох нь тодорхой байна. Тїїний уурхайн компаний зїгээс нэн тэргїїнд сонирхох бїрэлдэхїїнд аймаг, сумдын засаг захиргаа, зїйл нь ажиллагсаддаа ая тухтай орон байрыг хувийн хэвшил болон иргэний нийгмийн худалдан авах юмуу барьж байгуулж єгєхєд тєлєєллийг оруулах шаардлагатай. Энэ нь туслах, їїний зэрэгцээ орон нутгийн засаг байгууллагын хэлэлцїїлэг, шийдвэр гаргахад захиргаанаас иргэдэд зориулсан їйлчилгээ мэргэжилтнїїд ба экспертїїдийн санал дїгнэлт явуулахад нь туслах байдлаар оролцох юм. шаардлагатай нєхцєлд Шинжлэх Ухааны Гэвч уул уурхайн ажиллагсадын гэр бїл болон Академи болон бусад эрдэм шинжилгээний шинээр шилжин ирэгсдэд хїрч їйлчлэхийн тулд байгууллагууд, Засгийн газрын агентлагууд, орон нутгийн засаг захиргаа нь эрх мэдэл ба тодорхой асуудлаар мэргэшсэн тєрийн бус їйл ажиллагааны хувьд чадавхижиж, боловсон байгууллага болон зєвлєгчдєд хандаж ажиллах хїчин, техник хэрэгсэл, сургалт явуулах, шаардлагатай. зєвлєгєє єгєх мэргэжилтнээр хангагдаж, xviii Товч хураангуй 1. Оршил Тушаал авсан байгаль дуулгавартай байх ёстой. ­ Фрэнсис Бэкон, 1620 Монгол орны Ємнєд Говийн Бїс Нутаг Бїс Нутгийн Байгаль Орчны Їнэлгээний (ЄГБН) нь эрдэс баялагийн элбэг баян нєєц зорилго бїхий єргєн уудам талбайтай, цєєн тооны зам тээврийн сїлжээтэй, ховор ба устаж Энд толилуулж буй Бїс Нутгийн Байгаль болзошгїй олон зїйлийн амьтан ургамлын Орчны Їнэлгээ /БНБОЇ/ нь 2008-2012 оны тархац нутаг бєгєєд дэлхийн хамгийн сийрэг Монгол орны засгийн газрын тєлєвлєгєєнд хїн ам бїхий газрын нэг юм. Энэ бїс нутагт орсон Ємнєд Говийн Бїс Нутаг /ЄГБН/-ийн багахан хэмжээний хїн ам оршин суух бєгєєд єргєжин тэлж буй уул уурхайд тїшиглэсэн, тїїний єсєлт нь удаан байсан бол сїїлийн цаашдын хєгжилд зохицуулан байгалийн жилїїдэд харьцангуйгаар нэмэгдэж байна. нєєцийн менежментийг зєв зохион Оршин суугчдын ихэнхийг олон зууны турш байгуулахад чиглэгдсэн удирдамж юм. "Эрдэс хадгалагдаж ирсэн уламжлалт мал аж ахуй баялаг уул уурхайн салбарын эрх зїйн орчны эрхэлж амьдрагсад буюу малчид эзэлнэ. хєгжил, шинэчлэлийг хурдасгаж, стратегийн Монгол улс хувийн ємчид тулгуурласан зах гол гол орд газруудыг эдийн засгийн эргэлтэнд зээлийн эдийн засгийн системд шилжсэнээс оруулж, тэдгээрээс гарсан їр шимийг ард хойш ЄГБН-ийн мал аж ахуйн їйлдвэрлэл иргэддээ хїртээх нь чухал (Монгол Улсын Их илїї бизнесийн буюу зах зээлийн шинжтэй Хурал, 2008). Иймээс БНБОЇ хийхийн тулд болон хєгжих хандлагатай болсон билээ. дараах зїйлсийг харгалзан їзэв. Їїнд: Гэвч энэ нь тус бїс нутагт хїн амын тоо · Бїс нутгийн хєгжлийн нєлєє ба уур нэмэгдэх їндсэн шалтгаан биш юм. Харин амьсгалын єєрчлєлтийн нєлєєн доор тус бїс нутагт шилжин ирэгсэдийн олонхи орших говийн байгалийн системийг нь тєр засгийн бодлого болон эдийн засгийн ашиглах тааламжтай ба бэрхшээлт байдал, боломжит байдал зэргээс хамааран сїїлийн тїїний эмзэг чанар жилїїдэд эрчимтэй хєгжиж буй уул уурхайн · Бїс нутгийн тєлєвлєсєн хєгжлийн зїгээс їйлдвэрлэлд оролцон ажиллагсад болон байгаль орчин учруулж болох тодорхой тэднийг дагалдан ирэгсэдээс бїрддэг. Тус бїс чиглэлийн ба нийт нєлєє холбогдол нутагт байгалийн аялал жуулчлал хєгжиж · Шуудбусболомжитнєлєєлєл(жишээлбэл: байгаа боловч тїїний орон нутгийн хєгжилд уул уурхайг дагалдан бий болох тєлєвлєсєн оруулах хувь нэмэр одоогоор єчїїхэн бага. Уул ба тєлєвлєєгїй хєгжлийн нєлєє) уурхай, тїїний дэд бїтцийг барьж байгуулах, · Уул уурхайн хєгжлийн зїгээс байгаль улмаар хїн амын шилжилт хєдєлгєєн зэрэг орчинд їзїїлэх нєлєєллийг зохицуулах нь бїс нутгийн байгаль орчинд янз бїрийн їїрэг бїхий байгууллагуудын бїтэц ба хэлбэрээр тодорхой хэмжээний нєлєє їзїїлэх тїїний гїйцэтгэх ажлын хамрах хїрээг нь дамжиггїй. ерєнхийд нь тодорхойлсон болно. 1 Ємнєд говийн бїс нутгийн байгаль орчны їнэлгээ Энэхїї БНБОЇ нь ЄГБН-ийн орны ємнєд нутгийн дэд бїтцийн хєгжлийн цаашдын тєлєвлєж буй хєгжлийг дэмжих, бодлогуудыг хооронд нь уялдуулж байгаа хєгжлийн асуудлыг нэгдсэн байдлаар юм. БНБОЇ нь МОЄНДБ-ийн бодлого дээр дэмжихэд чиглэгдсэн юм. Їнэлгээ нь суурилсан болно. Байгаль орчин, тїїний нєєцийн болон оролцогч талуудын бїс нутгийн хєгжлийн Арга зїй зєвшилцєєнд шаардлагатай нэр томъёогоор Хамрах хїрээ. ЄГБН нь Ємнєговь, Дундговь, тодорхойлогдсон болно. Энэ тайлангийн Дорноговь зэрэг 3 аймгийг хамарна (Зураг анхдагч загвар нь тєрийн захиргааны бїх 1.1-ийг харна уу). Эдгээр аймгуудын нийт тївшинд хєгжлийн тєлєвлєгєє, хяналт, газар нутаг 350,000 км2 талбайг хамрах бєгєєд їнэлгээ зэрэгт дэмжлэг їзїїлэх албан баримт 2007 оны байдлаар нийт хїн ам нь 153,000 бичгийн цогц юм. Одоогийн болон ирээдїйн байна. Нийт хїн амын 40 орчим хувь нь хєрєнгє оруулагчид, ялангуяа тэдний тєслийн дээрх 3 аймгийн тєвїїд болох Даланзадгад, байгаль орчны нєлєєллийг їнэлэх, багасгах Мандалговь, Сайншанд зэрэг хот суурингууд їйл явц болон таатай нєхцлїїдийн загвар, болон эдгээр аймгийг бїрдїїлдэг 41 сумын тєлєвлєгєєг хийх їед ч ашиглах боломжтой. тєвд амьдарч байна (Acacia Water, 2009). Олон улсын хєгжлийн банкууд, хєндлєнгийн донорууд, зээлдэгчид, хєгжлийг дэмжигч Хєгжлийн їе шатууд бусад санхїїгийн байгууллагууд энэ тайлантай ЄГБН-ийн эдийн засгийн їндсэн їйл танилцах нь зїйтэй бєгєєд ингэснээр ажиллагаа нь мал аж ахуй дээр тулгуурлаж тэдний їйл ажиллагаа болон байгаль орчны байсан бол тїїний цаашдын хєгжилд нїїрс, менежментийг сайжруулахад тус дєхєм болно. зэс, молибден, алт, хайлуур жонш зэрэг тус бїс Судалгааны хїрээлэнгїїд, иргэний нийгмийн нутгийн эрдэс баялагийн нєєцийн олзборлолт байгууллагууд энэ тайлантай танилцах нь ихээхэн чухал їїрэг гїйцэтгэх болно. Тус ЄГБН-ийн байгаль орчны цаашдын тєлєв бїс нутгийн 55%-ийг хамрах талбайд эрдэс байдалд эерэгээр нєлєєлєх їндэстэй. баялагийн хайгуулын лиценз олгогдсон (Bird- · ЄГБН-ийн гїний усны нєєцийн судалгааг Life, 2008) боловч хайгуулын явцад илрїїлсэн нарийвчлан хийж дуусгах, усны нєєцийн бїх ордоос эдийн засгийн хувьд їр ашигтай тогтвортой олборлолтын хяналтыг нєєцийн олборлолт явуулах боломжгїй учир сайжруулах илрїїлсэн орд болгонд олборлолт хийгдэхгїй · Гїний усны хяналтын сїлжээг бий болгох гэдэг нь ойлгомжтой. БНБОЇ хийх зорилгоор · Тоосжилтын їйл явцыг багасгах уул уурхайн хєгжлийн 2 тївшинг тодорхойлов. · Цєлжилтийг бууруулах Їїний нэг нь Суурь Тївшний Хєгжлийн їе · Говийн тїлхїїр зїйлїїдийн экологи, шат бєгєєд энэ шатанд уул уурхайн одоогийн биологийн судалгаа хийх їйл ажиллагаа їргэлжилж, ажиллаж эхэлж · Ховор амьтан, ургамлын хамгааллын буй юмуу ойрын їед ашиглалтанд орохоор болон менежментийн эерэг тєлєвлєгєєг тєлєвлєгдєж буй томоохон уурхайнууд (тухайлбал, сайн генийн сан бїхий бїтээгдэхїїн їйлдвэрлэж эхлэх юм. Нєгєє нэг биотехнологийн арга г. м ) орон нутгийн тївшин нь Ахисан Тївшний Хєгжлийн їе шат оролцогчидтой хамгааллын хєтєлбєр бєгєєд энэ нь суурь тївшний їйл ажиллагаан боловсруулж, хамтын менежментийг дээр нэмэгдэн бїлэг уурхайнуудыг ойрын 10- сайжруулах 15 жилийн дотор ашиглалтанд оруулах ажлыг · Ландшафт болон зїйлийг хамгаалах тус тус хамрах юм. Дээрх 2 тївшний аль алиных бодлого зэрэг Байгаль орчны їнэлгээний нь хїрээнд уул уурхайн їйл ажиллагаатай бодлогын їйл явцыг сайжруулах холбоотойгоор барьж байгуулах дэд бїтцийн (Гантулга, 2008). ажлууд, тухайлбал бїтээгдэхїїний зах зээл болон шилжїїлэн тээвэрлэх цэг рїї БНБОЇ болон Дэлхийн банкны зєєвєрлєхєд шаардагдах зам тээврийн ажил боловсруулж буй баримт бичгїїд нь Монгол тєлєвлєгдсєн болно. 2 Оршил Байгалийн нєєцийн хэрэгцээ шаардлага ба ялгаралт, дуу чимээ ба чичирхийлэлт, гэрэл, тїїнд їзїїлэх нєлєє амьд биесийн амьдрах орчныг хэсэгчлэн хуваах, тїїний нїїдэл шилжилтэнд саад Уул уурхайн їйл ажиллагааны аль аль тотгор бий болгох, агаарын бохирдол зэрэг тївшинд нь шаардагдах байгалийн нєєцийн їзїїлэлтїїдийг авч їзэв. Эдгээр їзїїлэлтээр хэрэгцээ болон байгаль орчинд учруулж їнэлэхдээ Таван Толгойн уурхайн єнєєгийн болзошгїй нєлєє зэргийн їнэлгээг гаргасан їйл ажиллагааг жишээ болгон авсан болно. болно. Энэхїї їнэлгээнд уул уурхайн їйл ажиллагаатай холбогдон бий болох хїн амын Холбогдол бїхий байгаль орчны нєєц єсєлт ба бизнесийн їйл ажиллагаа, тїїнчлэн Бїс нутгийн їнэлгээ нь уул уурхайн суурь тєлєвлєгдсєн ба тєлєвлєгдєєгїй орон ба ахисан тївшний хєгжлийн їе шатны їйл сууц, дэлгїїр, албан байгууллагын барилга, ажиллагаанд чухал їїрэгтэй бєгєєд тїїний дэд бїтэц зэрэг бїтээн байгуулалтын їйл нєлєєнд хялбар єртєж болзошгїй байгалийн ажиллагааг хамруулан тооцов. Уул уурхайн экосистемийн дараах бїрэлдэхїїн хэсгїїдийг тєслийг хэрэгжїїлэх явцад газрын гадаргууг їнэлэхэд чиглэгдсэн юм. Їїнд: єєрчилж хувиргах байдал, тїїний дэд бїтэц, · Газрындоороршиххаалттайбахаалттай уурхайн талбайг усгїйжїїлэх, хаягдал хад бус гїний усан сан чулуун овоо ба бусад хог хаягдлыг зайлуулах, · булагшандбахудаг усыг татаж авах, эрчим хїчний їйлдвэрлэл · хєрс ба дамжуулалт, зам тээвэр, орон сууц барих, · малбэлчээрлэдэгнутаг хатуу, шингэн ба хортой хог хаягдлын · ургамалжилт 3 Ємнєд говийн бїс нутгийн байгаль орчны їнэлгээ · зэрлэгамьтан нэгтгэн тусгаж, хєгжлийн хїлээгдэж буй їр · ховор ба устаж болзошгїй зїйлїїд, дїнгийн талаарх зєвлємжийг тусган оруулсан тэдгээрийн амьдрах орчин юм. · тусгайхамгаалалттайгазарнутаг · археологийнболонсоёлынєвїїд Мэдээллийн эх сурвалж · бїснутгийнагаарынчанар БНБОЇ нь хєгжлийн дараах тїлхїїр Бїс нутаг болон тїїний цаашдын хєгжил асуудлуудаар, тухайлбал: мал, ус, тээвэр, эрчим уур амьсгалын єєрчлєлтийн нєлєєнд хэрхэн хїч, хот суурин газрын дэд бїтэц ба тусгай єртєж болохыг БНБОЇ-ний энэхїї хэсэгт авч хамгаалалттай газар нутаг зэрэг асуудлаар їзсэн болно. боловсруулагдсан лавлах материалууд дээр Хєгжлийн нєлєєллийг зохицуулахад тулгуурлан бэлтгэгдсэн болно. Таван Толгой, байгууллагуудын хариуцах асуудал Оюу Толгой зэрэг томоохон ордуудад хийсэн байгаль орчны нєлєєлєх байдлын їнэлгээний Энэхїї БНБОЇ-нд уул уурхайн їйл явцад тэдгээр тєслїїдийн талаар болон уул ажиллагаанд хамрагдах байгууллагуудыг уурхайн їйл ажиллагааны явцад нєлєєлєгдєж гол болгож авч їзээгїй боловч уул уурхайн болохуйц байгалийн нєєц, уурхайн зїгээс янз бїрийн їйл ажиллагааны нєлєєллийг учруулж болох нєєлєєллїїд болон тэрхїї аль байгууллага нь хариуцаж, тусгай нєлєєг багасгаж зохицуулахын тулд авч хамгаалалттай газар ба зэрлэг амьтдыг хэрэгжїїлэх арга хэмжээний тєлєвлєгєє хамгаалах хууль эрх зїйн актын хэрэгжилтийг зэргийн талаар их хэмжээний мэдээллийг мєрдєх, газар зохион байгуулалтын асуудлыг олж ашигласан юм. Айвенхоу Майнз орон нутгийн засаг захиргааны тївшинд Монголиа компаниас (АММК) эрхлэн усны зохион байгуулж хяналт тавих вэ гэдгийг мэдэх нєєц ба хїн амын шилжин ирэлтийн талаар нь нэн чухал юм. Тїїнчлэн тодорхой нэгэн хийсэн тусгайлсан судалгааг авч ашигласан їйл ажиллагааг зохицуулах, хяналт тавих бєгєєд тїїнчлэн Дэлхийн Банкнаас гаргасан ажил орхигдсон бол, эсвэл тодорхой їїрэг єгїїллїїд, засгийн газрын тайлан зэргийг бїхий байгууллагыг, тухайлбал усны нєєцийн ч мєн ашиглав. Уул уурхайн секторт менежмент хийх їїрэгтэй байгууллагыг байгаль орчны менежментийн чадавх болон оруулаагїй орхигдуулсан бол, тїїнчлэн гїйцэтгэлийн одоогийн статусын олон талт холбогдох байгууллагуудын одоогийн бїтцэд байдлыг БНБОЇ-нд тусгаж чадаагїй ба энэ чадавхийг нь сайжруулах шаардлагатай зїйл сэдэв нь Дэлхийн банкнаас 2006 онд хэвлэгдэн байгаа бол тэдгээрийг мэдэх нь бас чухал юм. гарсан "Монголын уул уурхайн секторын нийгмийн нєлєє болон байгаль орчны тойм" Оролцогч талуудын зєвлєлдєх їйл явц номонд нарийвчлан тусгасан байдаг. БНБОЇ-ний эхний асуудал нь Газрын доорх усны нєєц, газрын бїрхэвч "хэлэлцїїлгийн хувилбар" байсан бєгєєд буюу ландшафтын єєрчлєлтийн хандлага, оролцогч талуудын мэдлэгийг зузаатгах, уур амьсгалын єєрчлєлтийн нєлєє ба тїїнд тэдэнд хадгалагдаж буй холбогдох нэмэлт зохицох боломж гэх мэт асуудлаар хэвлэгдсэн мэдээллийг цуглуулах, ирээдїйн боломжит эрдэм шинжилгээний бїтээлїїдийг мєн хєгжлєєс гарах їр дїнгийн талаар тєсєєллийг ашиглав. 2008 оны 11 сард зохион байгуулсан бий болгох, тїїнчлэн ЄГБН-ийн ирээдїйн хээрийн аялалын явцад тус бїс нутгаар тогтвортой, їр дїнтэй хєгжлийн талаар тойрон явж ажилласан ба энэ їеэр аймаг, оролцогч талуудын санаа бодлыг, ялангуяа сумд, улсын тївшний засаг захиргааны тэдний харилцан ойлголцлыг таниж мэдэхэд байгууллагын ажилтнууд болон судлаачид, зориулагдсан юм. Хэлэлцїїлгийн энэ хувилбар улсын ба олон улсын тєрийн бус байгууллагын дээр Дэлхийн банкны дотоод хяналт шалгалт мэргэжилтнїїд, уул уурхайн компаниуд болон тулгуурлах юм. БНБОЇ-ний энэ хувилбар нь уул уурхайн їйлдвэрлэлийн бусад салбарын оролцогч талуудын гаргасан санал онолыг хїмїїстэй уулзах боломж бїрдсэн юм. 4 Оршил 2. Ємнєд Говийн Бїс Нутгийн Хєгжил j хєгжлийн їе шатан гийн С Хє е хайн їйлвлл їглжилж, лаа єнєєє Суурь хєгжлийн їе шатны уурхайнуудыг айглагаж айгаа тхн їйлвлл 2.1-р зурагт їзїїлэв. влж єгєжих лн гж їсн. аин ахисан тївшний хєгжлийн хв с хєгжлийн їе · Аймгийн засаг захиргаа болон Чинхуа шатн нж єє г ааагийн компанийн хамтран ажиллуулж буй жилд 10-15 жил ашиглалта лахаа тсн. Ал 1 сая тонн бїтээгдэхїїн їйлдвэрлэж байгаа ал тївшний хв, їтгхїїнийг їйлвлх "жижиг" Таван Толгойн нїїрсний уурхай гс ллах гїї твлн хїгх систе цаашид їргэлжлэх эсэх нь бїрэн тодорхой л хайн їйл ажиллагааг жих бус. шааагах нлт їтийн тєлєв айлг сайта тхйлсн гж їж айна. · Чинхуа ба МАК компаний хамтарсан Нарийн Сухайт дахь їйлдвэр нь жилд 2 сая С є е тонн нїїрс гаргадаг. · Ємнийн Говийн Элс (South Gobi Sands) Энэхїї їе шат нь тодорхой хугацаанд їйл компаний Овоот Толгой дахь нїїрсний ажиллагаа явуулж буй нэг нїїрсний уурхай уурхай, 2008 оны 4 сараас бїтээгдэхїїн болон 2008 оны 04 сард нїїрсний бїтээгдэхїїн їйлдвэрлэж эхэлсэн ба тїїний хэмжээ жилд гаргаж эхэлсэн нэг уурхай, тїїнчлэн 2 сая тонн хїрч нэмэгдэх ба бїрэн хїчин байгуулагдаж эхэлж буй нїїрсний нэг, алт чадлаараа ажиллаж Хятад улстай тємєр болон зэсийн нэг нэг уурхай дээр тус тус замаар холбогдсон тохиолдолд жилд 6-8 сая тєвлєрєх юм. Тэдгээрийн дагалдах хэрэгсэлд тонн нїїрс олборлох боломжтой. авто зам, эрчим хїчний ба усан хангамжийн систем, агаарын зурвас шугам, ажиллагсадын · ТаванТолгойдахьЭнержиРесурскомпаний амьдрах хотхон зэрэг зїйлс орно. Бїх уурхайг (ЭРК) нїїрсний уурхай нь дєнгєж баригдаж дагалдан бий болох хєгжлийн тєлєвлєлт эхэлж байгаа бєгєєд 2009 онд 2 сая тонн нь "Монголын Ємнєд Говийн Бїс Нутгийн нїїрс олборлохоор тєлєвлєгдсєн, хэрэв Суурин Газрын Дэд Бїтцийн Суурь Судалгаа" тємєр зам тавигдвал жилд 10 сая тонн нїїрс (Касталиа, 2008) дээр їндэслэгдсэн юм. олборлох боломжтой. Энэ нь Дэлхийн Банканд зориулж ЄГБН- · 2009 онд бїтээн босголт нь явагдаж эхлэх ийн Дэд бїтцийн стратегийн талаар бичсэн Оюу Толгойн зэс, алтны уурхай нь 2013 хэлэлцїїлгийн материалын нэг хэсэг бєгєєд оноос бїтээгдэхїїн їйлдвэрлэж эхлэх тїїнчлэн Рио Тинто ба АММК-д зориулж бєгєєд 2017 оноос бїрэн хїчин чадлаараа бэлтгэсэн Оюу Толгойн хїн амын шилжин бїтээгдэхїїн їйлдвэрлэж эхэлнэ. ирэлтийн загвар (Barclay & Associates, 2007) дээр їндэслэсэн байна. Уул уурхайн хєгжилд · 2010 оноос ємнє бїтээн байгуулалтын шаардлагатай, тус бїс нутгийн зам тээврийн ажил нь эхэлж магадгїй хэмээн їзэж буй гол гол дэд бїтцїїдийг ч мєн багтаасан "том" Таван Толгойн нїїрсний уурхай нь байна. тємєр зам тавигдаж бїрэн хїчин чадлаараа 5 Ємнєд говийн бїс нутгийн байгаль орчны їнэлгээ Зураг 1: Оюу Толгой дахь онгоцны буудал Зургийг. Баярмаа.Б/ Оюу Толгой Тєсєл Зураг 2: Их Говийн Дархан Цаазат Газрын Б хэсгийн гадна талд байрлах Цагаанхадны орчмын жижиг суурин газар Зургийг:Люк Дистелхорст/ Оюу Толгой Тєсєл 6 Ємнєд говийн бїс нутгийн хєгжил Зураг 3: Оюу Толгой тєслийн 1-р шафт, одоогоор газрын доорх нєєцийн хайгуул хийхэд ашиглаж байна Зургийг:Люк Дистелхорст/ Оюу Толгой Тєсєл Зураг 4: Оюу Толгой тєслийн ажилчдын байрыг барьж байна Зургийг:Майк Чалкер/ Оюу Толгой Тєсєл 7 Ємнєд говийн бїс нутгийн байгаль орчны їнэлгээ Зургийг:Жим Рейкарт 8 Ємнєд говийн бїс нутгийн хєгжил ажиллавал жилд 15 сая тонн нїїрс ·Хатаж ширгэсэн Балгас нуур дахь газрын олборлох боломжтой. 2 доорх гїний усан сан ба ЭРК-ний Таван Толгой руу тавих 70 км ус дамжуулах шугам3 С Хє е ·ЭРК-ний барьж байгуулах Таван Толгойн єєєєм уурхайн ажилагсад болон тэдний гэр · Оюу Толгойн нїїрсээр ажилладаг цахилгаан бїлийнхний амьдрах байр; зэргэлдээ станц; 450 мвт-ын хїчин чадалтай, агаарын буюу ойролцоо байрлах ба сумын тєвтэй хєргїїртэй; Оюу Толгойн уурхайд голчлон усан хангамж, бохир усыг цуглуулах ба їйлчилнэ цэвэршїїлэх нэгдсэн системтэй байх ·ТаванТолгойннїїрсээражилладагцахилгаан боломжтой. станц; 600 мВт-ын хїчин чадалтай, агаарын ·Ханбогд болон бусад ойролцоо байрлах хєргїїртэй байх магадлалтай; уул уурхай сумдын тєвд байрлах Оюу Толгойн уурхайн зонхилсон орон нутгийн эрчим хїчний ажилчид, тэдний гэр бїлийнхний орон хэрэгцээг хангана. сууцны болон бусад дэд бїтэц (усан хангамж, ·Гїний Хоолой дахь газрын доорх гїний бохирын ариутгалын хоолой, цахилгаан усан сан ба Оюу Толгой руу тавих усан г.м.) хангамжийн 70 км дамжуулах шугам. ·ЧинхуабаМАКкомпанийхамтранашиглаж буй уурхайд зориулсан дэд бїтэц 2 Энэ талын мэдээллийг 2007 онд Энржи сурс оманий ахиалгаар Таван Толгойн уул уурхайн районыг бїхэлд н ·"том" Таван толгойн уурхайн орон сууцны хамруулж ЭоТрэйд оманий хийсэн -нээс авав. болон бусад дэд бїтэц ожим н Энржи сурс оманий ашигт малтмалын євшєєрєл буу лин бїхий талбайн байрлалыг єєвєє ц єєрчилсєн учраас бэлтгэгдэж буй багахан хэмжээний Суурь хєгжлийн їе шатны їйл ажиллагааг гаарт -ээг шинээр хийх шаардлагатай. илд нийт 15 са тонн бїтээгдэхїїн їйлдвэрлэх боломжтой хэмээн дэмжих дэд бїтцийг Газрын зураг 2.2-т тоооолсон н 2007 онд хийгдсэн -ээс авч тоосон їзїїлэв дїн бєгєєд иймд Энржи сурсийн одоогийн ээмшиж буй линтэй талбайгаас гарах бїтээгдэхїїнийг оруулж 3 Усны олдоыг тодорхойлох судалгаа вагдаж тооов. байгаа болно. 9 Ємнєд говийн бїс нутгийн байгаль орчны їнэлгээ · Таван Толгойгоос Оюу Толгойг дайруулан Хятад улс руу Гашуун Сухайтын хилийн боомт хїртэл тавих зам. Тїїний нийт урт: 95 км (Оюу Толгойгоос улсын хил хїртэл) + 165 км (Таван Толгойгоос Оюу Толгой хїртэл) = 260 км. · Овоот Толгойгоос Нарийн Сухайтаар дайруулан Хятад улс руу Шивээт Хїрний хилийн боомт хїртэл тавих зам. Тїїний нийт урт 45 км. · Таван Толгойгоос урагш Оюу Толгойг дайруулан Гашуун Сухайт хїртэл тавих тємєр зам. Тїїний нийт урт нь 250 км. · Овоот Толгойгоос Хятад улс руу Шивээт Хїрний хилийн боомт хїртэл тавих тємєр зам. Нийт урт нь 45 км. М в БНБОЇ-ний энэхїї хэсэгт уул уурхайн суурь хєгжлийн їе шатанд мал аж ахуйн їйлдвэрлэл ямар байх талаар дэлгэрэнгїй авч їзсэн ба энэ нь ахисан тївшний хєгжлийн їе шатанд ч адил тєстэй байх нь элбэг тохиолдоно. Энэ талын мэдээллийг Sheehy et. al. (2008) бїтээлээс авав. Тал бїрийн зохион байгуулалт бїхий мал аж ахуйн їйлдвэрлэл нь Монголын нєхцєлд тохирсон, цаашид хєгжих боломжтой Зургийг:Тони Вейттен їйлдвэрлэлийн систем юм. ЄГБН-ийн малчдын адгуулж буй малын тєрєл ба тїїнд шаардагдах бэлчээрийн даацын харьцааны хувьд харилцан зохицсон їйлдвэрлэлийн систем юм; (iii) адилгїй бєгєєд газрын бїрхэцийн (бэлчээр Монголын хїн амын хэрэгцээнд шаардлагатай нутгийн) янз бїрийн хэв шинжид дасан зохицсон мах болон бусад дагалдах бїтээгдэхїїнийг байдаг. ЄГБН-ийн цєл ба цєлєрхєг хээрийн їйлдвэрлэх боломжтой; (iv) энэ нь єєрийн євєрмєц экосистем нь тэмээ, хонь, ямаа зэрэг єртєг ба хэрэгцээгээ хангах чадвартай, зах малыг єсгєхєд ихээхэн тохиромжтой. Монгол зээлд борлуулах боломжтой бїтээгдэхїїнийг улсын хэмжээнд болон бусад бїс нутгийнхтай їйлдвэрлэдэг; (v) мал аж ахуйн їйлдвэрлэлийг тєстэй байдлаар ЄГБН-ийн малчид ямааныхаа хэвийн зєв зохион байгуулж явуулсан нєхцєлд хувь хэмжээг єсгєх эрмэлзлэлтэй байгаа боловч тїїний зїгээс зэрлэг амьтад ба байгаль орчинд мєн харьцангуй олон тооны адуу болон бод їзїїлэх сєрєг нєлєє харьцангуй бага байдаг. малыг адгуулж байдаг. ЄГБН-ийн хойд хэсэг ба ЄГБН-т хєгжїїлж буй мал аж ахуйн Хятадын хилийн дагууд байрлах хуурай хээрийн їйлдвэрлэлийн гол сул талуудад: (i) энэ нь бэлчээр нутаг нь дээр дурьдсан малын тєрлїїдэд хадлан тэжээлийн хангамж шаардлагатай мал тохиромжтой нутаг юм. аж ахуйн їйлдвэрлэл бєгєєд тїїний хангамж ЄГБН-т хєгжїїлж буй бэлчээрийн мал аж температур ба хур тундаснаас шууд хамааралтай ахуйн їйлдвэрлэлийг эдийн засгийн хєгжил учир ургамал ургалтын богино хугацаанд малын ба байгалийн экосистем, зэрлэг амьтдыг бїтэн жилийн євс тэжээлийн хангамжийг бэлтгэх хамгаалах їїднээс авч їзвэл хэд хэдэн давуу хэрэгтэй болдог; (ii) энэ нь байгаль, цаг агаарын ба сул талтай. ЄГБН-т хєгжїїлж буй мал аж гамшигт байнга єртєж байдаг бєгєєд їїний ахуйн їйлдвэрлэлийн гол давуу талуудад: улмаас богино хугацаанд малын тоо толгой (i) нєхєн сэргээгддэг, їнэгїй гэж болохоор олноор хорогдох, улмаар мал ба бэлчээрийн байгалийн нєєцийг ашиглан бага єртєг, бага бїтээмж урт хугацаагаар буурах їр дагаварт хєрєнгє оруулалтаар їйлдвэрлэл явуулдаг; (ii) хїрдэг; (iii) мал аж ахуйн їйлдвэрлэлийг тал энэ нь говийн бїс нутгийн байгалийн нєхцєлд бїрээр зєв зохистой удирдан зохион байгуулах, 10 Ємнєд говийн бїс нутгийн хєгжил Зургийг:Тони Вейттен малын зїгээс бїс нутгийн бэлчээрт учруулж байна. Їїнд: i) малын тоо толгойн єсєлт ба хэт буй дарамтыг бууруулахын тулд хийж буй тєвлєрєлт, ii) малчин єрхийн тооны бууралт, тодорхой їйл ажиллагаа (тэжээлээр хангах, iii) мал маллагааны уламжлалт арга ажиллагаа мал эмнэлгийн їзлэг їйлчилгээ, зах зээлжїїлэх єєрчлєгдєж байгаа, iv) тєр засгийн бодлого їйл ажиллагаа г.м.) одоогоор бараг байхгїй; болон зах зээлийн тодорхой бус байдал, v) (iv) малчид зах зээлд нийцїїлэн малынхаа тоо бэлчээрийн нєєц ашиглалтааас їїдэж болзошгїй толгойг нэмэгдїїлэх, улмаар ноолуурын ямааг хїмїїсийн хоорондох зєрчилдєєн гарах боломж ихээр єсгєж мал сїргийнхээ бїтцийг єєрчилж нэмэгдсэн. байна. Ингэж малын тоо толгой болон тїїний Цєлєрхєг хээр ба цєлийн бїс нутагт устай сїргийн бїтэц єєрчлєгдєж байгаа нь байгалийн худаг бараг байхгїй нь мал аж ахуйн їр ашигтай нєхцєл ба олонтой ажиглагдах болсон уур хєгжил, малчдын амжиргааны тогтвортой амьсгалын тааламжгїй їзэгдлийн нєлєєгєєр байдлыг хязгаарлах гол хїчин зїйл болж байна. малчдыг сїйрлийн шинж чанартай алдагдалд Нэгдэлийн їед байгуулсан олонхи худгийн ус хїргэх боломжтой тєдийгїй малын тоо толгой, сорох насос ба дамжуулах систем эвдэрч, мєн сїргийн бїтэц єєрчлєгдсєний улмаас байгалийн гїний худгуудад тавьсан хайрган шїїлтїїрїїд экосистем ба зэрлэг амьтдыг хамгаалах нєхцєл ажиллахгїй болсон. Тухайлбал, гадаргын усны боломж буурах зэрэг сєрєг їр дагавартай. бараг нєєцгїй Дорноговь аймагт гаргасан 1800 Малыг хувьчилсанаар мал аж ахуйд тодорхой худагаас 2003 оны байдлаар зєвхєн 1000 нь л бус зїйл олон гарч, єртєж болзошгїй эрсдэлийн ажиллаж байв. ЄГБН-т шинээр худаг гаргах тоо нэмэгдсэн ба иймд малчид мал аж ахуйн эсвэл хуучин худгуудыг засаж сэлбэснээр мал бїтээгдэхїїн їйлдвэрлэл ба байгалийн нєєцийн аж ахуйн їйлдвэрлэл ба бэлчээр ашиглалтанд зїй зохистой ашиглалтын талаар зєв шийдвэр ихээхэн тус дэм болох тєдийгїй усан хангамжийн гаргах ёстой. Мал аж ахуйн їйлдвэрлэлийг шинэ системийг байгуулсанаар зэрлэг амьтдыг дагалдан бий болж буй тодорхойгїй байдал ба усаар хангахад ч ихээхэн ач холбогдолтой эрсдэл нь шинэ нєхцєл байдлыг бий болгож болох юм. Тус бїс нутагт засгийн газар болон 11 Ємнєд говийн бїс нутгийн байгаль орчны їнэлгээ Зургийг: Жюдит Шлейхер хандивлагчдын хэрэгжїїлж буй тєслїїдийн тїшиглэсэн аялал жуулчлалын їйл ажиллагаанд хїрээнд усны дутагдалтай бэлчээр нутгуудад оролцож байгаа. Сїїлийн їед илїї зах зээлийн хуучин, ашиглалтгїй худгуудыг засаж сэлбэх, шинжтэй болж, їйлчлїїлэгчдийн хїрээ єргєжиж шинээр худаг гаргах ажил эдїгээ хийгдэж байгаа аялал жуулчлалын салбарын цаашдын байна. хєгжил нь дэд бїтцийн хєгжил ба бусад салбарын ЄГБН дахь малын тоо толгой нэгдэл хєгжлєєс (жишээлбэл, зам тээвэр, холбоо тарсаны дараа буюу 1990-2000 оны хооронд харилцаа, эрчим хїч г.м.) ихээхэн хамааралтай 761,973-аас 1,121,095 хїрч (47% нэмэгдсэн) єссєн бєгєєд улмаар єєрийн гэсэн дэд бїтцийг (зочид байна. Улсын хэмжээний дїнтэй тєстэй байдлаар буудал, шинэ ба сайжруулсан замнал, гольфийн малын тоо толгойн єсєлт нь мал сїргийн талбай г.м. дагалдах їйл ажиллагаа) бий болгох бїтцийн єєрчлєлттэй нэгэн зэрэг явагдсан болно. Цаашид удаан хугацааны хєгжлийнхєє байна. Хамгийн их мэдэгдэхїйц єєрчлєлт нь явцад ЄГБН-ийн аялал жуулчлал нь дэд ямаа ба тэмээний тоо толгойд гарсан бєгєєд бїтцийн хєгжил ба тус бїс нутгийн зарим хомс мал сїргийн дотор ямааны эзлэх хувь 1970 онд нєєцийг, тухайлбал усыг их хэмжээгээр ашиглах 30% байсан бол 2004 онд 58% болж, харин дээрх шаардлагыг бий болгоно (Sheehy et. al., 2008). хугацаанд тэмээний эзлэх хувь хэмжээ 18%-аас 6% хїрч буурсан байна. Х м єє , , ц Ая є Суурь хєгжлийн їе шатны уурхайн їйл Аялал жуулчлал бол ЄГБН-т, ялангуяа ажиллагаанаас їїдэн тус бїс нутгийн хїн амын Ємнєговь аймагт хамгийн хурдан хєгжиж тоо эрс нэмэгдэнэ. Хїн амын ийм єсєлт нь буй салбар юм. Одоогийн байдлаар аялал E+M+F+I-ийн нийлбэр байх бєгєєд, Їїнд: жуулчлалыг хєгжїїлэхэд нэн тэргїїнд дэд Е - одоогийн оршин суугчдын тоо (тєслийн бїтцийн асуудлыг шийдвэрлэх шаардлагатай. тєлєвлєлтийн хугацаанд явагдах хїн амын Єнєєгийн їйлчлїїлэгчид буюу жуулчид єсєлтийг оруулж тооцсон), М - уурхайчдын тоо, аймгийн тєвийн ойролцоо байрлах жижиг зочид F - уурхайчдын гэр бїлийн гишїїдийн тоо, I - буудал, жуулчны бааз зэрэгт байрлаж, байгальд тус бїс нутагт янз бїрийн шалтгаанаар, ялангуяа ажил хайж болон бусад бизнес эрхлэхээр шилжин 12 Ємнєд говийн бїс нутгийн хєгжил ирэгсэдийн тоо болно. Хїн амын єсєлтийн зориулан 200 орчим хїний амьдрах орон сууцыг хэмжээ нь уурхайн зїгээс ажилд шинээр авах уурхайнхаа ойролцоо барьж мєн 50 орчим хїний тоо ба тїїний зохицуулалтын загвараас хїнийг ойролцоо байрлах Гурвантэс сумаас хамааран ихээхэн хэлбэлзэх ба учир нь дээрх автобусаар зєєвєрлєхєєр шийдсэн байна. їзїїлэлт нь "M+F" ба шилжин ирэгсэдийн тоонд Оюу Толгойн їйл ажиллагаанд зориулж нєлєєлєх нь дамжиггїй (Касталиа, 2008). Касталиа (Castalia) байгууллагаас эрхлэн Уурхайнуудын амьдрах хугацаа буюу їйл Ханбогд сумын хїн амын єсєлтийг гаргасан ажиллагаа явуулах хугацаа 40 жил юмуу тїїнээс бєгєєд їїнийг Зураг 3.2-т їзїїлэв. Їїнээс їзвэл ч илїї байх боломжтой. ЭРК "ирж ажиллах ба уурхайн їйл ажиллагааны эхний їед буюу одоо буцах" (ИАББ) загварыг хэрэгжїїлж эхлїїлэхээр байгаа 3000 хїн дараагийн 3 жилийн дотор тєлєвлєж байгаа ба ингэснээр уурхайчдыг 12000 хїрч, улмаар 15 жилийн дараа 19000 болж уурхай руу авчран ажиллах хугацаанд нь орон нэмэгдэх ажээ. Жишээ байдлаар эхний 3 жилийн байр, хоол хїнсээр хангаад, ажил дуусмагц гэр хїн амын бїтцийг авч їзвэл, нийт хїн амын 3000 рїї нь буцаах юм. ЭРК цаашид "хамгаалалттай орчим нь сумын оршин суугчид, 1000 орчим хотхон" байгуулах загварыг боловсруулж байгаа нь уурхайчид, 3000 орчим нь уурхайчдын гэр бєгєєд ингэснээр тус компани Цогтцэций сумын бїлийн гишїїд, 4000 орчим нь шилжин ирэгсэд тєвийн дэргэд юмуу ойролцоо газарт уурхайчид, байх ажээ. Касталиа байгууллага энэхїї тооцоог тэдний гэр бїлийнхэнд зориулсан орон байр, дэлхийн янз бїрийн уурхайнуудын ажилтан авч тїїний дэд бїтцийг барьж байгуулах юм. ажиллуулах туршлага дээр їндэслэж гаргасан Дэд бїтцийн зарим хэсэг болон орон нутгийн байна. їйлчилгээний зарим хэсгийг сумтай хамтран АММК уурхайн ойролцоо байрлалтай хэрэгжїїлж болно хэмээн їзэж байгаа. АММК бусад сумдаас 1500-2000 ажилчныг шинээр єєрийн зєвлєхийн гаргасан зєвлємжийн дагуу авч ажиллуулахаар тєлєвлєж байна. Энд 1500 ИАББ загварыг цєєн тооны мэргэжлийн ажилчин элсїїллээ гэж їзээд єрхийн ам бїлийн ажиллагсаддаа, "хамтын амьдралын" загварыг тоог ємнєхтэй адилаар (4.1 хїн) тооцоод, шилжин уурхайчид болон тэдний гэр бїлд зориулан ирэгсэдийг нэмж тооцвол (уурхайч болон гэр хослуулан хэрэглэх бєгєєд ингэхдээ шинээр бїлийн хїн тус бїрт нэг хїн нэмэгдэхээр) дээрх ажилд авагсадыг ихэвчлэн Ханбогд болон бусад орон нутгийн хїн амын тоо 3 жилийн дотор сумдын тєвийн оршин суугчдаас бїрдїїлэх ажээ. 12000 хїнээр нэмэгдэх ажээ. Оюу Толгойн эргэн Ємнийн Говийн Элс компани ажиллагсаддаа тойронд орших нийт сумдын хїн амын тоо 13 Ємнєд говийн бїс нутгийн байгаль орчны їнэлгээ Зургийг:Люк Дистелхорст/ Оюу Толгой Тєсєл уурхайн їйл ажиллагаа эхэлснээр 2 гаруй дахин амьдарч буй 50 уурхайчин, тэдний гэр бїлийг буюу 12000-аас 29000-д хїрч нэмэгдэх тєлєвтэй оролцуулаад 200 хїн шилжин ирэх боломжтой. байна. Улмаар 15 жилийн дараа нийт хїн ам Бусад уурхайн хувьд, тухайлбал "том" Таван 33000 хїрч нэмэгдэх боломжтой (Касталиа, Толгойн хувьд шинээр ажилчин элсїїлэх, тэднийг 2008). Тус бїс нутагт амьдрах иргэдийг уурхайд суурьшуулах асуудлыг хэрхэн зохицуулах тїр хугацаагаар хєлсєлж ажиллуулах нєхцєлд талаар хангалттай мэдээлэл байхгїй байгаа шинээр шилжин ирэгсэдийн тоо буурах нь урьдчилсан тооцоог гаргах боломжгїйд боломжтой.4 Гэвч уг уурхайн хувьд энэ нь адил хїргэлээ. Гэвч АММК-ний зєвлєх Таван Толгой бєгєєд учир нь тус бїс нутгийн янз бїрийн бїрэн хїчин чадлаараа ажиллаж эхэлсэн нєхцєлд хэсгээс уурхай дээр шилжин ирэгсэдийн тоо Цогтцэций сумын хїн ам 8000-аар нэмэгдэж єєрчлєгдєхгїй юм. болзошгїй хэмээн тэмдэглэсэн байна (Barclay & ЭРК-ний Таван Толгой дахь уурхайн Associates, 2007). Тїїнчлэн "том" Таван Толгойг хувьд ИАББ загварын дагуу хїн амын оролцуулалгїйгээр тооцоход энэ бїс нутгийн багахан хэмжээний шилжин ирэлт нэмэгдэх хїн ам 15 жилийн хугацаанд 25000-аар нэмэгдэх боломжтой. Хэрэв уг уурхайн ажилчдын боломжтой бєгєєд тїїний тэн хагас орчим нь уурхайчид ба тэдний гэр бїлийн гишїїд, орон байрыг нэгдсэн хамгаалалттай хотхон їлдсэн хагас нь шилжин ирэгсэдээс бїрдэх байдлаар байгуулсан тохиолдолд шилжин ажээ. Їїн дээр "том" Таван Толгой 8000 хїнийг ирэгсэдийн хэмжээ Ханбогдынхтой жишэхїйц нэмэгдїїлэх боломжтой. Иймд эдгээр уурхайн хэмжээнд байх болно. Тухайлбал: Уурхайн ойр орчимд байрлах сумдын хїн ам "том" Таван 500 ажилчин, тэдний гэр бїлийн 1500 хїн, 2000 Толгойг оролцуулахгїйгээр тооцоход 37000-аар, шилжин ирэгсэд нийлээд Цогтцэций сумын хїн оролцуулбал 45000-аар нэмэгдэх боломжтой. амыг 4000-аар нэмэгдїїлнэ гэсэн їг. Ємнийн Говийн Элс компаний хувьд Гурвантэс суманд Бїтээн байгуулалтын їеийн хїн амын шилжин ирэлт. Їйл ажиллагааныхаа тєлєвлєгєєг 4 2009 оны 02 сард бїс нутгийн хїн амын ил гаргасан АММК, ЭРК зэрэг компаниуд хєдєлмєр эрхлэлт ба ур чадварын їнэлгээг хийсэн бєгєєд тїїний дїн бїрэн гарсаны дараа хїн амын уурхайн бїтээн байгуулалтын эхэн їед єєрсдийн єсєлтийн сїлжээг тодорхой гаргах боломж бїрдэнэ. ажилтнуудаа уурхай дээр юмуу тїїний ойр 14 Ємнєд говийн бїс нутгийн хєгжил байрлах хотхонд байрлуулж, дэд бїтэц болон хугацаагаар ирэгсэдийг орон сууцжуулах бусад бїх талын їйлчилгээгээр хангаж байна. · Уул уурхайн їйлдвэрлэлд холбогдолтой АММК ба Рио Тинтогийн тооцоолсоноор бїтээн бизнесийн їйл ажиллагаа байгуулалтын хугацаанд шилжин ирэгсэдийн · Уурхайн ажилчид болон шилжин ирэгсдэд тоо 500-1700 хооронд хэлбэлзэх ба тэдний ихэнх їйлчлэх бизнес эрхлэгчид нь Ханбогд сумын тєв ба Оюу Толгой орчимд · Зам тээврийн дагуу болон зарим чухал байрлах ажээ. Тїїнчлэн Таван Толгойн бїтээн цэгїїдэд, тухайлбал хилийн боомт дээр байгуулалт явагдсанаар шилжин ирэгсэдийн тоо цэцэглэн хєгжих хоол хїнсний їйлдвэрлэл, єндєр технологи ашиглан їйл ажиллагаа явуулах орон байрны тїрээслэл, шатахуун тїгээгїїр, їед 850-1500 байх ба харин хєдєлмєр буюу гар авто машин, дугуй засварын газар ажиллуулах, ажиллагаа давамгайлсан нєхцєлд 2800-5600-ийн валют арилжаалах, биеэ їнэлэх, хар тамхи хооронд хэлбэлзэх тооцоо гарсан байна. Аль наймаалах, амьтан ургамлын гаралтай ч тохиолдолд уурхайн бїтээн байгуулалтанд бїтээгдэхїїн хууль бусаар наймаалах г.м. оролцох ажилчид болон шилжин ирэгсэдийн албан ба албан бус бизнесийн їйл ажиллагаа нийлбэр тоо нь уурхайн олборлолтын їйл БНБОЇ-нд зориулан тус бїс нутагт дээр ажиллагааны їед нэмэгдэх нийт хїн амын дурьдсан бизнесийг эрхлэхээр ирэх хїмїїсийн тооноос бага байх юм. тоог шилжин ирэгсэдийн їнэлгээнд хамруулан Дагалдан бий болох хєгжил. Barclay & As- тооцсон болно. sociates байгууллага ЄГБН-т уул уурхайн їйл Шилжин ирэгсэдийн тооцоонд тэдний ажиллагаа явагдсанаар тїїнийг дагалдан бий явуулах їйл ажиллагааг тоогоор ялгаж гаргаагїй болох хєгжлийн чиглэлїїдийг дараах байдлаар болно. Харин зєвхєн нэг замын, тухайлбал тодорхойлсон байна. Їїнд: Цагаанхад дахь хилийн боомтын ойролцоо · Уурхайдахьоронсууцандороогїйуурхайчид, байрлах Монголын хїнд даацын авто тэдний гэр бїлийнхнийг сумын тєв болон орон машинууд нїїрс авчирч буулган, Хятадын нутгийн бусад хэсэгт сууцтай болгох асуудлыг машинууд шилжїїлэн ачиж тээвэрлэдэг шийдвэрлэх 115 га талбайг хамарсан газрын эргэн тойрны · Гэрбїлийнхамтаарюмууэсвэлганцааральнэг бизнесийн хєгжлийг тооцсон юм. Хэрэв цаашид уурхайд ирж ажиллахаар шинээр тїр ба удаан нїїрсийг Хятад руу тємєр замаар юмуу авто Зургийг: Жим Рейкарт 15 Ємнєд говийн бїс нутгийн байгаль орчны їнэлгээ машинаар шууд тээвэрлэхгїй, дээрхийн адилаар шилжїїлэн зєєх їйл ажиллагаа їргэлжилсэн нєхцєлд дээрх зорилгоор ашиглаж буй газрын хамрах хїрээ нэмэгдэх нь дамжиггїй. С є е єєц ц Газрын гадаргууг єєрчлєх. Байгалийн экосистемд їзїїлэх хамгийн эхний бєгєєд мэдэгдэхїйц нєлєєлєл бол уурхайн зориулалтаар, дагалдах тєхєєрємж болон бїс нутгийн дэд бїтцийг барьж байгуулахын тулд газрыг єєрчлєх явдал юм. Нийт 16500 га талбайн гадаргууг дараах байдлаар єєрчлєхєєр тооцоологдсон байна. Їїнд:5 Оюу толгой 8,500 гa Таван Толгой 5,400 гa Oвooт Toлгoй 69 гa Чинхуа-MAK - Зам тавих 500 гa Хятадын хил рїї тємєр зам тавих 295 гa Таван Толгойн ажиллагсадын байр барих Зургийг. Тони Вейттен 1,700 гa Нийт 16,464 гa нєлєєлєлд єртлєє гэж бодоход уурхайн бїрийн ойр орчмын 7850 га талбай усгїйжїїлэлтийн нєлєєлєлд єртєх ба, суурь хєгжлийн тївшний їе Усгїйжїїлэлтийн нєлєєлєлд єртєх газар. шатанд 4 уурхайн ойр орчмын 31400 га талбай Хэдийгээр хуурайсаг говь нутаг боловч гїний дээрх нєлєєлєлд автах ажээ. Энэ нь уурхайн ус хуримтлагдсан байдаг учир уурхайгаас гарах бусад їйл ажиллагаагаар хєнєєгдчихсєн байгаа усыг насосоор соруулж гаргах шаардлагатай 15000 га талбайг оруулаагїй тооцсон болохыг байдаг. Уурхайг усгїйжїїлэх нь гїний усны анхаарна уу. тївшинг доошлуулах нєлєєтэй ба їїнийг Тусгаарлалтын бїс. АММК-аас Оюу Толгойн Байгаль Орчинд Нєлєєлєх Байдлын Їнэлгээ уурхайн эргэн тойронд 10 км-ийн радиус бїхий (БОНБЇ) хийгчид усны сїлжээнд нєлєєлдєг 31 км2 талбайг "тусгаарлалтын бїс" болгон хэмээн їздэг бєгєєд ингэснээр уурхайн эргэн тодорхойлсон байна. Їїний гол зорилго нь тойронд 3-7 км-ийн радиуст байрлах булаг дуу чимээ, чичирхийлэлт, тоос зэргээс нутгийн шанд болон заг, Сибирийн хайлаас зэрэг гїний оршин суугчдыг тусгаар байлгахын тулд уурхайн їндэстэй ургамалд сєргєєр нєлєєлдєг. Уурхайн їйл ажиллагааг суурин газраас хангалттай эргэн тойрны 5 км-ийн радиуст байгаа талбай хэмжээний зайд байрлуулахад оршиж байгаа 5 Таван Толгой ба воот Толгой дээр хийсэн юм. Жишээлбэл, БОНБЇ-гээр Оюу Толгойн н їндсэн мэдээллийн эх їїсвэр болов. Уурхайн їйл уурхайгаас гарах стандартаас их хэмжээний ажиллагаагаар хєнєєгдєх гарын талбай болон уурхайн н бїрийн їйл ажиллагаагаар хєнєєгдєх хєрсєн бїрхэвчийн тоосонцорын тархалт салхины хїчээр 6 км талбайн хэмжээний талаархи їїїлэлтїїд лгаатай байв. зайд тархах боломжтойг урьдчилан тогтоожээ. єрсєн бїрхэвчийн хєнєєгдлийг тооох н нєлєєллийг Тусгаарлалтын бїсэд нутаглаж байсан малчдын їнэлэх хамгийн оновчтой хэлбэр бєгєєд учир н хийхэд бэлчээр нутгийг тодорхой нєлєєлєлд єртсєн гэж зарим єрхїїдийг харилцан тохиролцсоны їндсэн тоодогтой адил байдлаар тооно гэсэн їг м. дээр усны хангамжтай шинэ нутагт, боловсролын 16 Ємнєд говийн бїс нутгийн хєгжил ба ажил эрхлэлтийн хєнгєлєлт, урамшуулалтай замаар нїїрс тээвэрлэж байгаа бєгєєд энэ нь нєхцлєєр шилжїїлэн нїїлгэсэн юм (Eco-Trade, цаашид їргэлжлэх тєлєвтэй. 2006). Малчид Таван Толгойн уурхайгаас ялгарч · Чинхуа/MAK хамтарсан худалдааны буй тоосны талаар гомдол гаргасны улмаас орон байгууллага єдєрт 75 удаагийн тээвэрлэлт нутгийн засаг захиргаа уурхайн захиргаатай хийж 2 сая тонн нїїрсийг Нарийн Сухайтын хилийн боомт руу сайжруулаагїй замаар хамтран хэлэлцсэний дїнд 15 єрхийг єєр газарт тээвэрлэж байна. шилжїїлэн нїїлгэсэн бєгєєд (Цогтцэций сумын · Ємнийн Говийн Элс компанийн Овоот Толгой засаг даргын аман мэдээ, 2008 оны 11 сар) энэ дахь нїїрсний уурхайгаас ойролцоо байрлах нь тусгаарлалтын бїсийг бий болгох, ялангуяа нїїрс хураах талбай руу 100 тоннын даацтай уурхайн салхины доор байрлах газарт уг бїсийг машинаар тээвэрлэлт хийдэг бєгєєд тэндээс байгуулах концепцийг баримтлах шаардлагатай Хятадын 80 тоннын даацтай машинд дахин болохыг баталж байна. Гэхдээ АММК энэхїї ачиж зєєдєг. 2009 онд жилд 3 сая тонн нїїрс концепцио дахин авч їзэж байгаа бєгєєд, олборлохоор тєлєвлєж байгаа бєгєєд иймд Оюу Толгой дахь тусгаарлалтын талбайнхаа дээрхзамаарЧинхуабаМАКкомпаниєдєрт хэмжээг ихээхэн багасгах эсвэл оршин суугчдыг 100 удаагийн тээвэрлэлт хийх юм. хашаанаас хол байлгах зорилгоор бїрмєсєн · Таван Толгой дахь ЭРК-ний нїїрсний уурхайгаас хїнд даацын 200 машинаар їгїй хийж магадгїй хэмээн мэдээлсэн байна. Цагаанхад дахь дамжуулан тээвэрлэх цэг Їйл ажиллагааны усны хэрэгцээ. Компаниуд рїї нїїрсийг зєєвєрлєх бєгєєд машин тус їйл ажиллагаандаа шаардагдах усны нєєцийн бїр єдєрт нэг удаагийн тээвэрлэлт хийхээр хайгуулыг хийсэн байна. Газрын гїнээс татаж урьдчилсан тєлєвлєсєн байна. Одоогийн авах усны шаардагдах хэмжээг "Ємнєд Говийн байдлаар уг уурхай хїнд даацын 104 машинтай бєгєєд цаашид тэдгээрийн Таван Толгойгоос Бїс Нутгийн Гїний Усны Їнэлгээ" (Acacia Wa- Оюу Толгой-Гашуун Сухайт чиглэлээр ter, 2009) дээр їндэслэн доор їзїїлэв. Бараг тээвэрлэлт хийх тоо 200 хїрч нэмэгдэх юм. бїх тохиолдолд усны эрдсийн агууламж нь · Оюу Толгойн зэс, алтны уурхай бїтээгдэхїїн ундны зориулалтаар хэрэглэхэд тохиромжгїй їйлдвэрлэлийн дээд хэмжээний їедээ (2013 болохыг илэрхийлсэн бєгєєд иймд уурхайн оноос хойш) Гашуун Сухайтын чиглэлд 35 ажиллагсадын ундны усыг єєр эх їїсвэрээс хайх тоннын даацтай машинаар єдєрт 180 удаагийн шаардлагатай. тээвэрлэлт хийхээр тєлєвлєгдєж байна. · "том" Таван Толгойн нїїрсний уурхай Таван Толгой 76000 m3/єдєр. Хатсан Балгас бїтээн байгуулалтын ажлаа 2010 оноос хойш нуурын гїнээс эхлїїлэхээр тєлєвлєж байгаа бєгєєд тємєр зам тавигдах эсэхээс хамааран бїтээгдэхїїн Оюу Толгой 60000 m3/єдєр. Гїний їйлдвэрлэлийн дээд хэмжээ нь жилд 15 Хоолойн гїний усан сангаас сая тонн-д хїрэх юм. Хэрэв эхний їеийн Овоот Толгой 33 m3/єдєр. Зєвхєн гэрийн бїтээгдэхїїний хэмжээ жилд 2 сая тонн гэж хэрэглээнд їзвэл Гашуун Сухайт руу єдєрт 75 удаагийн тээвэрлэлт хийх тооцоо гарч байна. Чинхуа-MAK - Баримжаагаар тооцож їзэхэд 2009 оны Нийт 136,000 байдлаар Гашуун Сухайтын замаар єдєрт 600 хїнд даацын машин тээвэрлэлт хийх бол энэ нь цаашид 1300 болж нэмэгдэх буюу минут Тээвэрлэлтийн хэрэгцээ шаардлага. Уурхайн тутамд дунджаар нэг машин явж єнгєрнє гэсэн суурь хєгжлийн їе шатанд анхны бїтээгдэхїїн їг юм. Гашуун Сухайтад 2009 онд єдєрт 350 їйлдвэрлэж эхлэх, цаашид тїїний хэмжээ удаагийн тээвэрлэлт ирэх буюу дєрвєн минут нэмэгдэх їеийн хїнд даацын автомашины тутамд нэг машин ирнэ. Цаашид дээрх хоёр хєдєлгєєний хэмжээг дараахь байдлаар замын аль алинаар нь явж єнгєрєх машины тодорхойлов. тоо нэмэгдэх боломжтой боловч їїнийг · "жижиг" Taвaн Toлгoйн нїїрсний уурхай Хятад улс нїїрсний єндєр хэрэгцээтэй байх энд нарийвчлан тооцоогїй болно. Учир нь нєхцєлд єдєрт 200 удаагийн тээвэрлэлт хийнэ. бїтээгдэхїїн їйлдвэрлэлээс хамааран тємєр Хїнд даацын машинууд Таван Толгойгоос зам тавьж магадгїй хэмээн їзэж байгаа юм. Оюу Толгойгоор дайран Гашуун Сухайтын Нїїрсний уурхай бїр жилд 5 сая тонн юмуу ойролцоо байрлах Цагаан Хадны дамжуулан тїїнээс их хэмжээний бїтээгдэхїїн їйлдвэрлэх тээвэрлэх цэг хїртэл сайжруулаагїй шороон тохиолдолд тємєр зам тавих нь зїйтэй хэмээн 17 Ємнєд говийн бїс нутгийн байгаль орчны їнэлгээ їзэж байна. Хэрэв хоёр юмуу хэд хэдэн уурхайн болоход нь туслах зорилгоор зээлийн баталгаа бїтээгдэхїїнийг хамтатган тээвэрлэх нєхцєлд гаргах, бага хїїтэй зээл олгуулах арга хэмжээг ч нэн даруй тємєр зам тавих шаардлагатай авч хэрэгжїїлэхээр тєлєвлєж байна. Компаниуд болно. гэр бїлтэй ажиллагсадаа орон байраар хангах Орон байрны хэрэгцээ. Ажиллагсадыг нь ойлгомжтой. Харин шилжин ирэгсэд болох хамгаалалттай хотхонд юмуу орон нутгийн 10500 орчим хїнийг 2,560 нэгж орон сууцаар сууринг тїшиглїїлэн хамтарсан байдлаар орон хангах нэлээд тєвєгтэй асуудал байгаа бєгєєд сууцжуулах тохиолдолд Оюу Толгой, Овоот їїнийг уул уурхайн компаниуд шууд хариуцах Толгой, ЭРК-ний Таван Толгой дахь уурхайн їїрэгтэй биш юм. Гэр бол уламжлалт орон сууц 10500 ажилчин, тэдний гэр бїлийнхэнд 2,560 бєгєєд хаана сул газар байна тэнд нэгж шинэ орон байр шаардагдах болно. Їїнийг боломжтойгоороо давуу юм. Энэ нь эрсдэлийг Ханбогдын статистик баримт дээр тулгуурлан багасгаж Касталиа (2008) байгууллагын дэлхийн Касталиа байгууллага тооцоолсон бєгєєд жишгийг харгалзан тооцсоноор шилжин ирэгсэд ам бїлийн тоог 4,1 хїнээр авч їзсэн болно.6 хагас стандартын орон байранд ч амьдрах Уул уурхайн компаниуд ажилтнууд болон боломжтой. тэдний гэр бїлийг тохилог орон байраар хангах Суурингийн усны хэрэгцээ ба бохир ус їїрэгтэй учир тэд орон нутгийн засаг захиргаатай ялгаруулалт. Суурин газрын жишгээр буюу хамтран орон сууц барьж байгуулах асуудлыг 1201/аяга/єдєр усны хэрэглээгээр бодоход шийдэх хандлагатай байна. Тїїнчлэн уул нэмэлт 21000 хїн ам 2,500 м3/єдєр усыг хэрэглэх уурхайн компаниуд ажиллагсадаа орон байртай бєгєєд тїїнтэй ижил хэмжээний бохир усыг гаргах юм. Гїний усны цооног гаргах, мєн усны 6 "Том" Taвaн Toлгoй энд тооогдолгїй орхигдсон бєгєєд учир н тїїний хєгжил тодорхой байдлаар тєлєвлєгдєєгїй байгаа эрдсийн бїрэлдэхїїнээс хамааран нийтийн болно. эвч хэрэв Barclay & Associates байгууллагын энэ талаар хэрэгцээний усыг янз бїрийн аргаар цэвэрлэж гаргасан урдчилсан тоооо магадлалтай бол уурхайчид ба ариутгах шаардлага бий болно. Хїн амын тэдний гэр бїлийн хїний нийт тоо шилжин ирэгсэдээс хамааран 4000-д хїрч нэмэгдэх боломжтой. їнтэй эрэгэн шаардагдах нягтшилын нэмэгдэлт нь муу усны цооног, орон сууны тоо ч мєн нэмэгдэх болно. халдваргїйжїїлэлтийн системийн хангалтгїй Зургийг: Б.Эрдэнэ-Очир 18 Ємнєд говийн бїс нутгийн хєгжил байдлыг бий болгох бєгєєд ихэнх газруудад ажиллагааны нэг хэсэг юмуу тїїний дагалдах зєвхєн шилжин ирэгсэд тєдийгїй нийт хїн амын дэд бїтэц, тоног тєхєєрємжєєс їїдэн бий тоо хэмжээнд тохируулан ариутгалын ба усыг болох хєгжлийг авч їзээгїй болно. Їїний цэвэршїїлэх ажлыг тєлєвлєж хийх зайлшгїй зарим нь уул уурхайн хєгжлийн аажим єсєлтєєс шаардлагатай. тєлєвлєгдєєгїй байдлаар їїсч болох хєгжлийн Хатуу хог хаягдал. Аймаг ба сумдын тєвїїдэд їр дїн бєгєєд тэдгээрийн ихэнх нь суурь хатуу хог хаягдлын асуудлыг шийдэж чадаагїй хэрэглээний зїйлс ба їйлчилгээг нєхєж байдаг. бєгєєд томоохон хэмжээний хогон овоонууд Тухайлбал: зах, дэлгїїр, шатахуун тїгээгїїр, замын дагууд хєглєрсєн байдаг. Зураг 2.4-д зочид буудал, зоогийн газар г.м. Тїїнчлэн хогийн цэгийн ерєнхий тєрхийг харуулав. Хатуу тєлєвлєєгїй боловч урьдчилан тооцож болохуйц хог хаягдлын хэмжээ цаашид 2 юмуу 3 дахин шаардлагагїй їйлчилгээнїїд, тухайлбал биеэ нэмэгдэх (шилжин ирэгсэд нэмэгдсэнээр хогны їнэлэлт, хар тамхины наймаа, ургамал, амьтны хэмжээ ч мєн нэмэгдэнэ) бєгєєд энэхїї таагїй хууль бус худалдаа зэрэг нь хєгжиж болзошгїй. нєхцєл улам хїндрэх болно. Монгол улсын хот Зарим дагалдах хєгжлийн хэлбэрїїд сумын суурин газрын хог хаягдал ялгаруулах стандарт тєвїїдэд бий болох бол зарим нь уурхайгаас зах коэффициентээр буюу 0.6кг/хїн/єдєр гэж зээл рїї бїтээгдэхїїн зєєвєрлєх замын дагууд тооцож їзвэл (Hoornweg, Thomas, 1999), дээрх хєгжих боломжтой. Хэрэв ямар ч хяналтгїй уурхайнуудын орчимд єдєрт 12,6 тонн хатуу байвал эдгээр дагалдах хєгжил нь байгаль орчин хог хаягдал шинээр їїсч, тїїнийг байгальд гоо ба нийгмийн хувьд ихээхэн сєрєг їр дагаварыг зїйн хувьд зєвшєєрєгдєх байдлаар хаях юмуу дагуулах болно. цуглуулж, дахин боловсруулах шаардлагатай Агаарын бохирдол. Оюу Толгойд хийгдсэн болно. Одоогийн байдлаар хатуу хог хаягдлыг БОНБЇ-гээр Гашуун Сухайт хїртэлх зайлуулах, боловсруулах тоног тєхєєрємж тээвэрлэлтийн замын дагууд улирлын чанартай байхгїй учир цаашид нийт уурхайн хїн амын гардаг шар шороон шуурганы їзэгдлийг тоонд тохируулан дээрх тєхєєрємжїїдийг бий эс тооцвол "анхны" гэж хэлж болохоор их болгох шаардлагатай. хэмжээний тооцонцор ширхэгийн агууламж Дулаан ба эрчим хїч. Касталиа (2008) (ТША)-тай агаарын бохирдол бий болох бєгєєд байгууллагын тооцоолсноор тус бїс нутгийн энэ нь Монголын ТША 24 цагийн дундаж хїн амын хэрэгцээг хангахад 5 мВт-ын дулааны стандарт буюу 150 µg/m3-ээс давсан їзїїлэлттэй ба цахилгаан станц шаардагдана. Їїнийг байна. Оюу Толгойд 2003 оны 06 сард хийгдсэн бусад дэд бїтцийн хїрээнд хамтатган авч їзэх хяналтын судалгаагаар ТША-ийн 24 цагийн боломжтой боловч энэ нь хїмїїсийн гэр орныг дундаж їзїїлэлтийн концентраци 530 µg/m3 дулаацуулахын тулд гэр доторхи болон орчны хэмжээтэй гарсан ба шар шороон шуурганы агаарыг их хэмжээгээр бохирдуулж, байгалиас оргил їед PM10 ба PM2.5-хэмжээтэй (10 ба 2.5 µm- авч хэрэглэдэг тїлшний модны хэрэглээг ээс илїїгїй диаметртэй тоосонцор) тооцонцорын багасгахад чиглэгдсэн ач холбогдолтой арга агууламж тус бїр 129 ба 51 µg/m3 байжээ. Нэг хэмжээ учир тусад нь авч їзсэн болно. жилийн хугацааанд 20-30 шар шороон шуурга Бусад нэмэлт дэд бїтэц. Касталиа (2008) дунджаар 3-6 цагийн їргэлжлэлтэйгээр гарах байгууллага зам, сургууль, эмнэлэг, зочид буудал, боломжтой (Eco-Trade, 2006). нийтийн тээвэр, салхинаас хамгаалах далан Тоос. Тус бїс нутгийн хувьд ТША-аас бусад зэргийг хїн амын єсєлттэй холбон тооцоолжээ. параметрийг авч їзвэл уурхайн орчмын агаарын Тус байгууллагын тайланд тэмдэглэснээр орон "анхны" тоосорхог байдал зєв тодорхойлогдсон нутгийн засаг захиргаа шилжин иргсэдийг байна. Гэвч Таван Толгой ба Гашуун Сухайтын тооцож байж дээрх дэд бїтцїїдийг тєлєвлєх хоорондох хїнд даацын машин байнга хєлхдєг шаардлагатай бєгєєд энэ нь хэт ачааллаас замын ойролцоо нутагладаг оршин суугчид сэргийлэх болон хїн амыг нийтийн їйлчилгээнд їїнтэй санал нийлэхгїй байж магадгїй. Учир хамрагддаггїй буюу бїрэн хамрагдаж чаддаггїй нь хїнд ачааны машины хєдєлгєєнєєс їїдэн байдлаас салгахад чухал ач холбогдолтой. їїсч салхиар харьцангуй хол зайд зєєгдєж Дагалдах хєгжил. Дагалдах хєгжлийн тархах хєрсний жижиг ширхэгїїд эрїїл мэнд олон тодорхойлолт бий. Энэхїї БОНБЇ-нд ба байгаль орчинд ихээхэн сєрєг нєлєєтэй энэ нэр томьёог уул уурхайн їйл ажиллагаатай (3.4.1-ийг їзнэ її). Їїнээс гадна Цагаанхад дахь холбогдон бий болох хєгжлийг тодорхойлох нїїрсийг шилжїїлэн тээвэрлэх цэгээс ихээхэн зорилгоор хэрэглэсэн ба харин уул уурхайн їйл хэмжээний нїїрсний тоос їїсч салхины доор нь 19 Ємнєд говийн бїс нутгийн байгаль орчны їнэлгээ байрлах оршин суугчид ба ан амьтанд нєлєєлдєг А Тв Хє е (доорх Зураг ZZ-ийг їзнэ її). Нїїрсний тоосны Ахисан тївшний хєгжлийн їе шатанд суурь асуудлын талаар Говийн Бага Дархан Цаазат хєгжлийн їе шатны уул уурхайн болон тїїнтэй Газрын захирлын їзэж байгаагаар нїїрсийг холбоо бїхий їйл ажиллагаанууд бїгд багтах шилжїїлэн тээвэрлэх 4 тєвлєрсєн цэгээс ялгарах бєгєєд їїнээс гадна доор дурьдсан нєлєєлєл тоосыг багасгах асуудлыг байгаль хамгаалалтай ихтэй уурхайнууд, тїїнийг дагалдах дэд бїтцїїд, холбон шийдвэрлэх шаардлагатай бєгєєд харин ялангуяа уурхайгаас гарах бїтээгдэхїїнийг энэхїї асуудлыг шийдвэрлэх ажлыг хэрэгжїїлэх тээвэрлэх, тїїнд хэрэглэгдэх усны хэрэгцээ эсэх нь тодорхойгїй байгаа ажээ (аман мэдээ, ихээхэн нэмэгдэх юм. 2008). · Цагаан Суварганы Зэс, Молибдений - 2015 Автомашинаас ялгарах хорт хий. Оюу оноос хойш хэрэгжиж эхлэх зэсийн томоохон тєсєл. Толгойд хийгдсэн БОНБЇ-ний явцад Оюу · Баруун Нарангийн Дулааны Станцийн Толгойгоос Гашуун Сухайт хїртэл тээвэрлэлт Нїїрсний Тєсєл - Таван Толгойгоос баруун хийж буй автомашинаас ялгарах утаанд хойно байрладаг, 2012 оноос жилд 6 сая тонн агуулагдах нїїрсхїчлийн хий, азотын давхар бїтээгдэхїїн їйлдвэрлэх боломжтой, QGX исэл, азотын исэл зэрэг бодисын агууламж компаний мэдэлд байдаг, одоо MCS Групп БОАЖЯ-наас гаргасан їнэлгээгээр дараах ба Хонконгийн Kerry Group хянаж байгаа. хэмжээтэй болохыг тогтоожээ. Їїнд: CO2 - 2020 Энержи Ресурс компаний оролцоотойгоор гр, NO - 320 гр, CO - 220 гр (Eco-Trade, 2006). тємєр замаар экспортлож магадгїй. Дээрх їнэлгээгээр авч їзвэл Оюу Толгойгоос нэг · ОвоотТолгойнхїчинчадлыг10саятонн/жил єдєрт тээвэрлэлт хийх автомашинаас ялгарах болгон нэмэгдїїлэх їйл ажиллагаа. хорт хийн хэмжээ CO2 - 364 кг, NO - 58 кг CO · Хєх Цавын Цементийн Їйлдвэр (MAK компани) - 40 кг байх юм. БОНБЇ-г бохирдуулалтын янз · Шивээ Овоогийн уурхайн цахилгаан станц бїрийн зайд коэффициентлон авч їзвэл Таван (3600 мВт), Хятад руу эрчим хїч экспортлоно. Толгойгоос Гашуун Сухайт руу тээвэрлэлт хийх · Ураныггазардээрньнэвчїїлжболовсруулах хїнд даацын машинаас ялгарах СО2-ын хэмжээ тєсєл (дор хаяж 2), Дорноговь аймгийн єдєрт 2,627 кг байх боломжтой. Овоот Толгой ба газар нутгийн хойд тєгсгєл орчмын нутагт Хятадын хилийн хооронд хийгдэх тээвэрлэлтээс хэрэгжинэ. тус бїс нутагт (тухайн тээвэрлэлтийн замын · ЭлдэвийннїїрснийуурхайMAK дагууд биш) нийт 177 кг CO2, 28 кг NO ба 19 кг · Таван Толгойгоос Транс-Монголын тємєр CO-г нэмэгдэж бохирдуулах боломжтой. Єдєрт зам руу холбох холболт, 500 км юмуу тїїнээс ойролцоогоор 3 тонн орчим нїїрсхїчлийн хий ч урт хэмжээтэй. эрдэс тїїхий эдийг зєєвєрлєх явцад тус бїс нутагт · Монголын хойд нутгаас гадаргын ус татаж зєєвєрлєх ялгарах ба энэ нь хїлэмжийн хийг нэмэгдїїлэхэд ч тодорхой хэмжээгээр нєлєєлєх нь дамжиггїй. Азотын исэл ба нїїрсний ислийн нєлєєгєєр А Тв Хє хїн амын эрїїл мэндэд нєлєєлєх, эсвэл орчны єєц ц агаарын найрлагын стандартыг зєрчих эсэхийг БОНБЇ-гээр тодорхойлох боломжгїй бєгєєд Усгїйжїїлэлтийн нєлєєнд єртєх газар. Уул учир нь энэ нь агаарын чанарын їнэлгээний уурхайн їйл ажиллагаа, тїїний дагалдах хэрэгсэл тусгай загварын дагуу хийгдэх шаардлагатай болон бїс нутгийн дэд бїтцийн хєгжлийн їйл байдаг. ажиллагаанаас байгалийн экосистемд їзїїлэх хамгийн тодорхой бєгєєд шууд нєлєє бол Агаарын бусад бохирдуулагчид. Дулааны газрын гадаргууг єєрчлєх явдал юм. Уурхай тєвлєрсєн станц, бага оврын дизель станц, тус бїрийн хамрах талбайг мэдэхгїйгээр тїїний том оврын нїїрсээр ажилладаг станцууд бїгд эргэн тойрны 5 км-ийн радиусд байрлах газар агаарт тодорхой хэмжээний ТША болон CO2, нутаг усгїйжїїлэлтийн нєлєєнд єртдєг болохыг SO2, NO ба CO-г ялгаруулах бєгєєд тэдгээрийн тодорхойлсон байдаг. Шинээр байгуулахаар зїгээс ЄГБН-ийн агаарын чанарт їзїїлэх тєлєвлєж буй уурхай бїр 7850 га талбайг нєлєєг тооцож їзэх шаардлагатай. Їїнийг усгїйжїїлэх болно. Їїн дээр тулгуурлан суурь дээр дурьдсан цахилгаан станцуудыг байгуулах хєгжлийн їе шатанд тус бїс нутгийн 50% орчим тєлєвлєгєє тодорхой болсоны дараагаар тус нь уурхай ба тїїний дагалдах тєхєєрємжийн бїрд нь БОНБЇ хийх замаар тодорхойлох нь нєлєєнд єртєх ба нийт 3925 га талбайн газрын зїйтэй. 20 Ємнєд говийн бїс нутгийн хєгжил гадаргууг єєрчлєх юм. Цементийн їйлдвэр ба (Таван Толгой шиг), эсвэл угаахгїй тээвэрлэх одоогийн уурхайнуудын цаашдын єргєжин (Овоот Толгой шиг) зэргээс хамаарч хэлбэлзэж тэлэлтийг энд оруулаагїй болно. Ахисан тївшний болно.7 Одоогоор уурхайн хэрэглэж буй усны хєгжлийн їе шатанд усгїйжїїлэлтийн нєлєєнд хэмжээ ахисан тївшний їйлдвэрлэлийн їед 2 єртсєн газрын хэмжээ суурь тєвшний їеийнхээс дахин нэмэгдэхээр тооцоологдов. ойролцоогоор 2 дахин буюу 31400-аас 62800 га болж нэмэгдэх ба харин гадаргууг нь єєрчилсєн Taвaн Toлгoй 76,000 m3/єдєр, Балгас нуураас газрын талбай 15000-аас 30000 га болж нэмэгдэх Oюy Toлгoй 60,000 m3/єдєр, Гїний хойлон гїний юм. Їїн дээр ураны уурхай ба нїїрсээр ажиллах уснаас цахилгаан станцын нєлєєгєєр нєлєєлєгдсєн Oвoo Toлгoй 33 m3/єдєр, зєвхєн гэрийн хэрэгцээнд талбай нэмэгдэх боловч тодорхойгїй байсан. Тїїнчлэн Транс-Монголын тємєр замтай Чинхуа-MAK Мэдээлэлбайхгїй холболт хийхэд дор хаяж 500 га талбай бїхий газрын гадаргууг єєрчилнє. Цагаан Суварга 32,000 м3/єдєр Їйл ажиллагааны усны хэрэгцээ. "Ємнєд Баруун Наран Мэдээлэл байхгїй Говийн Бїс Нутгийн Гїний Усны Їнэлгээ" (Aca- cia Water, 2008) дээр тулгуурлан шаардагдах Хєх Цавын Цементийн їйлдвэр Мэдээлэл байхгїй усны хэрэгцээг доорх байдлаар тооцоолов. Шивээ Овоогийн нїїрсний уурхай 53,000 м3/єдєр Эхний 4 уурхайн хувьд суурь хєгжлийн тївшний їе шатны хэрэгцээгээр гаргасан ба учир нь зарим Ураныг шингээж баяжуулах тєсєл Мэдээлэл уурхайн хувьд ахисан тївшиний їед шаардагдах байхгїй усны хэрэгцээ тодорхойгїй байгаа юм. Усны Элдэвийн нїїрсний уурхай Мэдээлэл байхгїй хэрэгцээ тухайн уурхай нїїрсийг угааж тээвэрлэх 7 эг тонн нїїрсийг угаахад нїїрсний чанараас хамааран 500-800 м3 ус шаардагдана (Acacia Water, аман мэдээ). 21 Ємнєд говийн бїс нутгийн байгаль орчны їнэлгээ Зургийг: Жюдит Шлейхер Ахисан тївшний хєгжил усны хэрэгцээг усыг зєєж авчрах 2 тєслийн судалгаа урьд нь нэмэгдїїлж ЄГБН-ийн гїний усны нєєцєєс хийгдсэн байна. Їїнд, Хэрлэн-Говийн Шугам давж гарах буюу єєрєєр хэлбэл 2020 оны Татах Тєслийн (ХГУШТТ) хїрээнд 1500 литр/ эхэн їе хїртэл тус бїс нутгийн усны нєєцийг секунд эсвэл 130,000 м3/єдєр усыг Шивээ хэт багасгахгїй байх нєхцлєєр хэрэглээд ч Овоо, Сайншанд, Замын Їїд болон Цагаан шаардагдах нєєцєєс давж магадгїй байна Суваргын салаа шугамаар 540 км зайд татах (Acacia Water, 2009). ажээ. Орхон-Говийн Шугам Татах Тєслийн (ОГУШТТ) хїрээнд 2500 литр/секунд эсвэл Энэ хїндрэлтэй байдал тус бїс нутгийн 215,000 м3/єдєр усыг Таван Толгой, Оюу зарим уурхай бїхий газарт ойрын їед тулгарах Толгой болон Мандалговь, Даланзадгадын бол заримд нь харьцангуй хожим тулгарах салаа шугамаар 740 км зайд татах ажээ. бєгєєд чухам хэдийд вэ? гэдэг нь тухайн ХГУШТТ ба ОГУШТТ тєслїїд ахисан газрын гїний усны харьцангуй хямдаар олдох тївшний хєгжлийн їе шатанд хамаарах юм. байдал буюу нєєц болон тїїний хэрэглээний харьцаа зэргээс хамаарах болно. Ийнхїї усны Зам тээврийн хэрэгцээ. Ахисан тївшний хангамж нь ЄГБН-ийн хєгжлийг хязгаарлах хєгжлийн їе шатанд Гашуун Сухайтын нэг хїчин зїйл болох ба зарим мэргэжилтнїїд чиглэлд хийгдэх тээвэрлэлтийн хєдєлгєєний тус бїс нутгийн цаашдын хєгжлийн тєсєлд хэмжээ суурь хєгжлийн їе шатныхаас 2 анхаарах зїйл болж тавигдана хэмээн їздэг. дахин нэмэгдэх болно. Ачааны машины нэг чиглэлийн хєдєлгєєний тоо єдєрт 2000 Їїний эсрэг хувилбар бол нэмэлт усыг юмуу тїїнээс ч илїї байх магадлалтай. Гэвч импортлох явдал юм. Монголын хойд хэсэгт авто машины хєдєлгєєн энэ хэмжээнд хїрч байрлах голын сав газруудаас гадаргуугийн нэмэгдэх боломжгїй бєгєєд учир нь нїїрсний 22 Ємнєд говийн бїс нутгийн хєгжил хэмжээ авто машинаар тээвэрлэх боломжоос хотхонд байрлуулах биш, харин уурхайн ойр давж гарах тул тємєр замаар тээвэрлэх нь орчимд 1 юмуу 2 хотхоныг шинээр байгуулах эдийн засгийн хувьд илїї їр ашигтай байх бодлогыг баримталж байгаа юм. юм. Нєгєє талаар, тєв зам ба тємєр замаас Цэвэр усны хэрэгцээ ба бохир ус. Шинээр алс байрлалтай шинэ уурхайнуудыг дээрхтэй нэмэгдэх 40000 хїн ам єдєрт 6000 м3 усыг холбох шаардлага гарна. Таван Толгойгоос хэрэглэж мєн хэмжээний хаягдал бохир усыг зїїн хойш Транс-Монголын тємєр замтай бий болгоно. Гїний усны цооног гаргах, 500 км зайд тємєр замын холболт хийж зам мєн усны эрдсийн бїрэлдэхїїнээс хамааран тээврийн дэд бїтцийг єргєтгєж болно. нийтийн хэрэгцээний усыг янз бїрийн аргаар Орон байрны хэрэгцээ. Уул уурхайн цэвэрлэж ариутгах шаардлага бий болно. Хїн компаниудаас авсан мэдээлэлд тулгуурлан амын нягтшил нэмэгдэх нь муу усны цооног, тооцоолоход ахисан тївшний хєгжлийн їе халдваргїйжїїлэлтийн системийн хїрэлцээгїй шатанд (суурь хєгжлийн їе шатны хїн амын байдлыг бий болгох бєгєєд ихэнх газруудад єсєлтийг оролцуулаад) уурхайчид, тэдний гэр зєвхєн шилжин ирэгсэд тєдийгїй нийт хїн бїл ба шилжин ирэгсэдийн нєлєєгєєр ЄГБН- амын тоонд тохируулан ариутгалын ба усыг ийн хїн амын тоо 80000 хїрэх боломжтой цэвэршїїлэх ажлыг тєлєвлєж хийх зайлшгїй (Warlters, 2009). Їїнд шаардагдах орон шаардлагатай. байрны хэмжээ 20000 нэгжид хїрнэ. Засгийн Хатуу хог хаягдал. Дээрх уурхайнуудын газраас шинээр шилжин ирэгсэдийг одоо орчимд єдєрт 25 тонн хатуу хог хаягдал байгаа суурин газруудад, эсвэл уурхайн шинээр їїсч, тїїнийг байгальд гоо зїйн хувьд 23 Ємнєд говийн бїс нутгийн байгаль орчны їнэлгээ зєвшєєрєгдєх байдлаар хаях юмуу цуглуулж Агаарын бохирдол. Тээвэрлэлттэй дахин боловсруулах шаардлагатай болно. холбогдож бий болох агаарын бохирдол 2 Уурхайн нийт хїн амын тоонд тохируулан дахин нэмэгдэнэ. Гэвч энэ нь таамаглал тєдий хатуу хог хаягдлыг зайлуулах, боловсруулах їзїїлэлт бєгєєд учир нь цаашид нїїрсийг тоног тєхєєрємжїїдийг бий болгох тємєр замаар тээвэрлэдэг болж магадгїй шаардлагатай. юм. Агаарын бусад бохирдлын хувьд хїн амын єсєлттэй пропорциональ байдлаар Дулаан ба эрчим хїч. Касталиа нэмэгдэнэ. байгууллагын тооцоолсоноор тус бїс нутгийн хїн амын хэрэгцээг суурь хєгжлийн їе шатанд Дэд бїтэц ба бусад дагалдах хєгжил. хангахад шаардагдах 5 мВт-ын дулааны ба Хєгжлийн энэ 2 їзэгдэл суурь тївшний їе цахилгааны станц ахисан тївшний хєгжлийн шатныхтай адил байдлаар явагдах боловч їе шатанд 10 мВт-ынх болж нэмэгдэнэ. цаашид нэмэгдэх нь дамжиггїй. 24 Ємнєд говийн бїс нутгийн хєгжил 3. Байгалийн нєєц, тїїнийг ашиглах боломж, бэрхшээлт ба эмзэг байдал Тайлангийн энэхїї хэсгийг ЄГБН-ийн боломжит хэмжээ 7-12% байна (Batima, 2006). хєгжлийн їе шатуудыг авч їзсэний дараа Говьд дулааны їргэлжлэх хугацаа 6-8 хоногоор оруулсны шалтгаан нь байгалийн нєєцийн уртассан бол хїйтний їргэлжлэх хугацаа 13 талаархи мэдээлэл тєдийлєн их бус, мєн олон хоногоор богиноссон байна. Хамгийн их гантай талтай биш хэмээн їзсэнтэй холбоотой. Иймд хугацаа 1999, 2000, 2001, 2002 онуудад тохиосон тайлангийн энэхїї хэсэгт тус бїс нутгийн бол зуданд олон тооны мал хорогджээ (Batima хєгжилд чухал хувь нэмэр болох байгалийн нар, 2005). Тухайн нутгийн бїтээмжит байдлын нєєц, тїїнчлэн уг хєгжилд бэрхшээлт байдлыг нєлєєллийг хэмжихэд нилээд хэцїї бєгєєд їїсгэх байгалийн элементїїд болон хєгжлийн температур нэмэгдсэн байдлаас илїїтэйгээр явцад єртєж болох эмзэг нєєцийн тухай тїлхїї бэлчээрийн хэт талхагдалаас шалтгаалж байна авч їзсэн болно. хэмээн їздэг. (Angerer нар, 2008). 2020, 2050, 2080 оны уур амьсгалын урьдчилсан загвараас авч Ге їзвэл ЄГБН харилцан адилгїй уур амьсгалтай ЄГБН-ийн эрдэс баялаг нь тус бїс нутагт байх ажээ. Ургамлын биомассын хэмжээ хээрт тохиох хєгжлийн гол боломж бєгєєд їїний багасах бол цєлд ихсэх урьдчилсан дїн гарсан зэрэгцээ байгаль орны нєлєєлєх байдлын байна. 2080 он гэхэд цєлийн бїсийн хойд хил їнэлгээ ч чухал юм. Одоогоор эрдэс баялагийн улам хойшоогоо шилжих болно. Ган болон зудны нэгдсэн газрын зураг байхгїй. Иймд уул уурхайн давтамж нэмэгдэнэ. Хаврын цас хайлалтын їйл ажиллагаа явуулж буй болон хайгуулын хугацаа одоогийнхоос 2-3 долоо хоногоор лиценз бїхий газруудыг Зураг 3.1-д їзїїлэв. урагшилна. Зун халуун болж євєл дулаан байх Хайгуул хийж буй бїх газраас олборлолт явуулах болно. Зуны хэт халуунаас їїдэн мал амьтны хэмжээний нєєц илрэхгїй нь ойлгомжтой бэлчээрт байх хугацаа богиносно (Batima, боловч тэдний заримаас нь илрэх нь дамжиггїй. 2006). Євєлдєє цас их унаж бїтээмж єндєртэй Зураг 3.1-д компаниудын зїгээс ЄГБН-ийг уул байдгаас цєлєрхєг хээрийн бїсийн хил хойшоо уурхайн їйл ажиллагаа эрхлэх зорилгоор хэрхэн тэлсээр байх болно (Angerer нар, 2008). Дулаан сонирхож буйг илэрхийлсэн байна. зєєлєн євєл нь малчдад таатай боловч маш их хэмжээний цас орж хайлан бэлчээр нутгийг У м єєє мєсєєр бїрхэн, хїчтэй салхи шуурга байнга гарах болно (Batima нар, 2005). Мал аж ахуйн Монгол орны дундаж температур 1940- їйлдвэрлэл уламжлалт арга ажиллагаандаа 2003 оны хооронд 1.8o C-ээр нэмэгдсэн бєгєєд эргэн шилжиж, бэлчээрийг зєвхєн нэг улиралд ялангуяа говь нутагт євлийн температур ашиглаад бусад улиралд нь ашиглалгїй єнжїїлж зуныхаас илїї нэмэгдсэн байна. Хур тундасны сэлгэх, бэлчээрийг усжуулах, улмаар малын хэмжээ тус улсын янз бїрийн хэсэгт харилцан тоо толгойг бэлчээрийн даацаас хэтрїїлэхгїй адилгїй ба тус орны зїїн ємнєд хэсэгт 30-70 байх зэрэг зохицуулалтанд орох болно (Batima, мм-ээр буурсан байна. Ус чийгийн ууршилтын 2006). 25 Ємнєд говийн бїс нутгийн байгаль орчны їнэлгээ У цасны усаар тэжээгддэг. Уул уурхай ба эрдэс баялгийн боловсруулалтанд шаардагдах асар Хэрэв эрдэс баялгийг хєгжилд хїргэх хамгийн их хэмжээний усыг хангах гїний усан сангууд чухал хїчин зїйл хэмээн їзэх юм бол усны асуудал тус бїс нутагт бий. Эдгээрийн зарим нь эрмэл їїний хамгийн бэрхшээлтэй асуудал болно. буюу їлдмэл усыг агуулах бєгєєд ийм ус Уул уурхайн олборлолт ба боловсуулалтанд геологийн солигдлын улмаас олон жилийн ємнє асар их хэмжээний ус хэрэглэгдэх ба маш бага нєхєн сэргээгдэх эх їїсвэрээсээ тусгаарлагдсан хэмжээний хур бороо ордог, гадаргуугийн ба давсны агууламж маш ихтэй байдаг тогтмол усан сан байхгїйн дээр хур тундасны учир боловсруулалгїйгээр унданд хэрэглэх хэмжээ буурч харин ууршилтын хэмжээ 3.2-оор боломжгїй. ЄГБН-ийн гїний усны нєєцийг нэмэгдэх (гїний усны нєхєгдєх чадвар буурсан) тогтоох ажил уул уурхайн компаниуд шинэ урьдчилсан дїн гарсан нь энэхїї бэрхшээлт нєєцийг илрїїлэхийн хэрээр шинэ мэдээллээр байдлыг улам нэмэгдїїлж байна. Иймд ЄГБН- баяжин єєрчлєгдєж, байнга їргэлжилж байх ийн хєгжлийн талаар шийдвэр гаргахдаа усны шаардлагатай. Саяханы тодорхойлсноор тус хангамжийн асуудлыг хамгийн тїрїїнд авч їзэх бїс нутгийн гїний усны нєєц дараагийн 25- шардлагатай. 40 жилд 500.000 м3/єдєр хэмжээтэй байна. Усны олдоц Гэвч їїний нэлээд нь эрмэл ус учраас тїїнийг ЄГБН-т усны хангамж їндсэндээ гїний усны гаргаж ашиглах боломж тєдийлєн тодорхой нєєцєєс хамааралтай. Хїн амын болон малын бус юм. Жишээлбэл, Оюу Толгойн усны їндсэн усны хэрэгцээг уламжлалт гар худгаар хангадаг нєєц гэгдэх Гїний Хоолойн газрын доорх усан бєгєєд, их ба бага гїнээс гарсан худгууд бороо сан уурхайн їйл ажиллагаанд 40 орчим жил 26 Байгалийн нєєц, тїїнийг ашиглах боломж, бэрхшээлт ба эмзэг байдал хэрэглэгдэх хэмжээний нєєцтэй ажээ (Aquaterra, ийн тєлєвлєж буй Гїний Хоолойн газрын доорх 2007). ЄГБН-ийн газрын доор гїехэн байрлах гїний усан сан гїехэн байрлалтай усан сантай усан сангаас нийт 285,000 м3/єдєр орчим холбогдоогїй хэмээн їзэж байгаа бєгєєд тус хэмжээний усыг авч ашиглах боломжтой бєгєєд уурхайн усны хангамжид хийсэн БОНБЇ-ээр тїїний нєхєн сэргэлт 1 мм/жил хэмжээтэй байх уурхайн хэрэглээний нєлєєгєєр 72 малчин юм (Acacia Water, 2009). єрхийн худгийн усан хангамжид багасах, эсвэл гїний усан сангийн дээр байрлах гадаргуугийн Одоогийн ба тєлєвлєж буй усны хэрэглээ усаар тэжээгдэж байдаг заг (Haloxylon ammod- Одоогоор їйл ажиллагаа явуулж буй endron) зэрэг ургамал нєлєєлєгдєх ажээ. Оюу уурхайнуудын олборлолт болон эрдсийн Толгойн усан хангамжийн нэмэлт эх їїсвэр боловсруулалт, тїїний ойрын ирээдїйд хэрэглэх болох Галбын Говийн газрын доорх усан сангийн усны хэмжээ 240,000 м3/єдєр байх тооцоо гарчээ. хувьд зарим газарт гїн ба єнгєц байрлалтай Мєн хот суурин, хєдєє орон нутгийн хїн ам газрын доорх усан сангууд хоорондоо судлаар ба малыг усаар хангахад одоогийн байдлаар холбоотой болох нь тогтоогдсон байна (Eco- ойролцоогоор 40,000 м3/єдєр усыг хэрэглэж Trade, 2004). байна. Орон нутгийн 3 тєв буюу аймгийн тєвїїд Усны нєєцийн эмзэг байдал худгаас нийт 6,500 м3/єдєр усыг хэрэглэж байна. Нэг хїнд оногдох усны дундаж хэрэглээ 110-130 л/ Энэхїї тайлангийн 3.2-р хэсэгт авч їзсэнчлэн єдєр байна. Хєдєє орон нутгийн усны хэрэглээг уур амьсгалын єєрчлєлтєєс шалтгаалан хур малчдын гар худаг, уст цэгїїд, мєн сумдын тундасны хэмжээ буурч байгаагийн зэрэгцээ тєвд байрлах гїний худгаас хангаж байгаа ЄГБН-ийн усны нєєц уул уурхайн цаашдын бєгєєд нэг хїнд дунджаар 10-30 л/єдєр буюу тєлєвлєсєн хєгжил, хїн амын єсєлт зэрэгтэй нийт 6,200 м3/єдєр усыг хэрэглэж байна. Малыг уялдан ихээхэн эмзэг байдалд орох бєгєєд энэ усаар хангахад 32,000 м3/єдєр ус хэрэглэдэг нь янз бїрийн хэлбэрээр илэрч болно. Эрмэл гэсэн тооцоо гарчээ (Acacia Water, 2009). Цєл буюу їлдмэл усыг агуулж буй газрын доорх усан ба цєлєрхєг хээрт ойролцоогоор 30000 жижиг сангуудын ус нь дахин нєхєгдєх боломжгїй учир гар худаг байдаг бєгєєд мєн нэгдэлжилтийн їед тэдгээрийг хэрэглэхдээ ихээхэн болгоомжтой улсын хєрєнгєєр олон тооны механик худгийг байх хэрэгтэй. Газрын доорх гїний байрлалтай гаргасан байна. Олонхи механик худгууд (мотор, боловч гїехэн байрлалтай усан сантай судлан насосоор ажилладаг болон эргїїлдэг худгууд) холбоо бїхий усыг удаан хугацаагаар ашиглах засвар їйлчилгээ хийгдээгїйн улмаас эвдэрч нь усны тївшинг бууруулах, улмаар орон ашиглалтаас гарсан, эсвэл гїний усны нєєц нь нутгийн иргэд ба малыг усаар хангаж байдаг шавхагдсан байна (Sheehy et. al., 2008). гїехэн худгуудыг ширгээх аюултай (Eco-Trade, 2004). Хэдийгээр Гїний Хоолой зэрэг газрын Усны хэмнэлттэй хэрэглээг їндэслэн доорх усан сангууд геологийн хад чулуун тооцоход тус бїс нутагт уул уурхайн тєлєвлєсєн хурдсаар хїрээлэгдсэн учир єєр бусад усан хєгжлийг 2020 хїртэл хангах усны нєєц бий (Aca- сангуудтай судлан холбоогїй (Acacia Water, cia Water, 2009). ЄГБН-ийн гїний усны тархалтын 2009) боловч газрын доорх усан сангуудын талаар анализ хийхэд хангалттай мэдээлэл хоорондох хэвтээ чиглэлийн хїйн холбоог байхгїй бєгєєд энд дурьдсан нэгдсэн зураг сайтар судалж тооцоолох шаардлагатай. Оюу нь тус бїс нутгийн усны хязгаарлагдмал нєєц Толгойд хийгдсэн БОНБЇ-нд тулгуурлан авч нь газар ашиглалтын тааламжтай суурь болж їзвэл уурхайн талбайг усгїйжїїлэх процессийн чадахгїй гэдгийг илэрхийлж байна. Хэрэв хэд нєлєєгєєр уурхайн эргэн тойрны 5 км-ийн хэдэн уурхай нэг усан сангаас хэрэгцээгээ хангах радиуст байрлах газар нєлєєнд автаж, тїїний тохиолдолд тухайн тєслийг хэрэгжїїлэхийн усны тївшин доошилж, булаг шанд болон гїехэн ємнє хийгдэх БОНБЇ-нд тухайн усан сангаас худгууд хатах магадлалтай (Eco-Trade, 2007). авах усны хэмжээг сайтар тооцох шаардлагатай. Газрын доорх гїехэн байрлалтай усан сан дээр Мал болон хот суурин, хєдєє орон нутгийн тїшиглэж гаргасан худгуудын ус шавхагдсан хїн амын усны хэрэглээтэй єрсєлдєж явагдах тохиолдолд ойролцоо байрлалтай худгуудын ус уул уурхайн усны хэрэглээний хэмжээ тухайн хоорондоо шилжиж боломжтой. уурхайн усан сангийн нєєцєєс хамаарах болно. Оюу Толгойг усаар хангах зорилгоор АММК- Тїїнчлэн хэрэв гїний усны нєхєн сэргэлтийн 27 Ємнєд говийн бїс нутгийн байгаль орчны їнэлгээ Зургийг Алберт Туйнхоф хэмжээ 1 мм/жил гэдэг нь зєв тогтоогдсон бол Мышяк ба фтор агуулсан нэгдлїїд хєрсний газрын доорх усан сангуудын усны тївшин найрлагад агуулагддаг (Туйнхоф, 2010). Цєлийн хэвийн хэмжээндээ хадгалагдах боломжгїй зарим хєрсєнд, тухайлбал Оюу Толгой болон бєгєєд учир нь 1 км2 талбай бїхий газрын усан бусад олон газарт тархсан заримдаг цєлийн сан нэг жилийн хугацаанд сан зєвхєн 1,000 м3 цайвар бор хєрсєнд мєєгєнцєр ба бичил биетний усаар нєхєгдєх юм. Тєгсгєлд нь тэмдэглэхэд нєлєєгєєр нимгэн, хатуу бїтэцтэй хамгааллын гїехэн байрлалтай газрын доорх усан сангууд хальслаг давхарга хєрсний гадаргууд їїсдэг. хаягдал ус, хатуу хог хаягдлын нэвчилт, янз Энэхїї давхарга нь хєрсийг чийг ба органик бїрийн нэгдлийн химийн задралын нєлєєгєєр бодисын алдагдал, салхины элэгдлээс хамгаалдаг бохирдох нь хялбар байдаг. Тус бїс нутгийн усны (Дэлхийн банк, 2003; Eco-Trade, 2007). бохирдол одоогоор бага байгаа боловч цаашид хїн ам ба хот суурингийн єсєлтийн нєлєєгєєр Ашиглах боломж нэмэгдэх нь дамжиггїй. Тус бїс нутгийн хєрс нимгэн, ялзмаг ба чийгийн агууламж багатай байдаг учир Хє тариалангийн зориулалтаар ашиглахад ЄГБН-т тархсан хєрс нь ихэвчлэн заримдаг тохиромжгїй. Хєрсний їржил шимийг цєл ба цєлийн хэв шинжтэй байдаг. Уг хєрс дээшлїїлэх, усжуулах ажил зайлшгїй ихэвчлэн нимгэн їе давхаргатай, їндсэндээ шаардлагатай. Хєрсний гадаргуугийн нимгэн А давхаргаас тогтсон, ялзмаг агууламж, хальслаг давхарга нь автомашины хєдєлгєєн ба шаварлагийн хэмжээ багатай байдаг. Хєрсний ямаа мэтийн хурц туруутай амьтдын нєлєєгєєр 1.5 м хїртэл гїнд хєлдєлт явагдах ба энэ нь 6-7 хєнєєгдєх нь хялбар байдаг. Энэхїї давхарга сар їргэлжилнэ. Ихэнх газрын хєрс шїлтлэг нь нэгэнт эвдэрч гэмтсэн бол салхи шуурганаас шинжтэй, натрийн карбонатийн агууламж ихтэй хєрсийг хамгаалах чадваргїй болдог (Eco- байна (Eco-Trade, 2007). Trade, 2007). Сїїлийн жилїїдэд Монгол улсын 28 Байгалийн нєєц, тїїнийг ашиглах боломж, бэрхшээлт ба эмзэг байдал Зургийг Тони Вейттен хэмжээнд ямааны тоо эрс нэмэгдэж, харин 2006). Засгийн газрын шугамаар 2007 онд БОЯ, зєєлєн туруутай бусад малын тоо буурах замаар Улсын Мэргэжлийн Хяналтын Газар (УМХГ), мал сїргийн бїтэц єєрчлєгдсєн нь газрын Онцгой Байдлын Ерєнхий Газар (ОБЕГ)-аас элэгдэл, талхагдлын гол шалтгаан болж байна хийсэн судалгаагаар хєрсєнд цианид ба мєнгєн (БОЯ, 2008). ус ихээхэн єргєн хэмжээнд тархсан болох нь тогтоогджээ. ЄГБН-т дээрх бодисууд 3 аймагт Бэрхшээлт ба эмзэг байдал тархсан бєгєєд хамгийн ихээр Ємнєговьд Нїїрс тээвэрлэдэг хїнд даацын, ялангуяа тархжээ (БОЯ, 2008). ОБЕГ-аас Ємнєговь 80 тоннын машины шороон замаар явах аймгийн Ханбогд суманд хорт бодисыг хадгалах, хєдєлгєєнєєс болж їїсэх тоос шороо нь боловсруулах тєхєєрємжийг байгуулсан уурхайнууд болон тэдгээрийн тээвэрлэлтийн (Зураг 3.4-ийг їзнэ її) бєгєєд энд 10 аймгаас замын дагуух байгаль орчны 2 юмуу 3 том 50,000 тонн бохирдсон хєрсийг хїлээж авахаар асуудлын нэг болоод байна. Энэ нь хїн, малын тєлєвлєж байна (уг тєхєєрємжийн менежерийн эрїїл мэндэд нєлєєлєєд зогсохгїй, тухайн аман мэдээ, 2008). нутгийн амьдралын нєхцлийг бїхэлд нь бууруулж байна. Нїїрс тээвэрлэдэг машинууд Ум хэвийн хэмжээнд тээвэрлэлтээ хийж байх їед Дундговь ба Дорноговь аймгуудын хойд таарсан нэгэн албаны хїн "Энд зай завсаргїй нутгаар євслєг ургамал бїхий хээр тохиолдох шороон шуурга босч байна, энд хїн тогтох ч боловч ЄГБН-т їндсэндээ цєлєрхєг хээр ба арга алга" хэмээн хэлсэн байдаг (ГБДЦГ-ын цєлийн ургамалжилт зонхилон тархсан байна. захирлын аман мэдээ, 2008). Хэдийгээр Говь Алтайн нурууны зїїн їзїїр орчмоор євслєг ургамалтай хээр тохиолдох Мєнгєн усыг Монголын гар аргаар алт боловч дээр дурьдсан хоёр аймгийн аль алинд олборлогчдын тїгээмэл хэрэглэдэг (World Bank, нь цєлєрхєг хээр зонхилсон (тус бїр 55 ба 29 Ємнєд говийн бїс нутгийн байгаль орчны їнэлгээ 62%) байхад Ємнєговь аймагт цєлєрхєг хээр ба цєлийн ургамалжилт (тус бїр 49.1 ба 49.0%) тэнцїї хэмжээтэйгээр тархсан байна. Бїхэлдээ тус бїс нутаг их хэмжээний їржил шимгїй, элсэрхэг нутагтай (Sheehy et. al. 2008). Оюу Толгойд хийгдсэн ургамлын аймгийн нарийвчилсан судалгаа ЄГБН-ийн ихэнх газар нутгийг хамарсан цєлєрхєг хээрийн ургамалжилтын бїлгэмдлийн талаар ихээхэн чухал мэдээллийг єгч байна. Тус бїс нутгийн ургамлын аймаг їндсэндээ хуурайшилтанд тэсвэртэй сєєгєнцєр ба алаг цоог тархалттай нам євснєєс бїрддэг ажээ. Оюу Толгой орчимд тархсан ганц зїйлийн мод бол Сибирийн хайлаас (Ulmus pumilla) бєгєєд энэ ургамал улирлын чанартай ус урсдаг гуу жалгын дагууд алаг цоог байдлаар тохиолдоно. Газрын гадаргуугийн ургамлан бїрхэвч 5% байдаг. Уурхайнуудын БОНБЇ-гээр тус бїс нутагт 1 зїйлийн ховор, 15 зїйлийн маш ховор ургамал тархсан болохыг тогтоожээ (Eco-Trade, 2004b). ЄГБН-т хаа сайгїй заган шугуй тохиолдох бєгєєд хуурайсаг улиралд тїїний їндэс газрын гїн рїї 10 м хїртэл салаалан орж устай золгосон байдаг. Хэрэв огтлож тайрахгїй байвал, эсвэл мал идэхгїй бол энэ зїйлийн мод 4 м хїртэл єндєр болж ургадаг. Заган шугуй нь хуурайсаг газрыг салхины элэгдэл ба цєлжилтийн процессоос хамгаалахад чухал їїрэгтэй (World Bank, 2003; Зургийг Тони Вейттен Eco-Trade, 2004b). Ашиглах боломж Цєлєрхєг хээр ба цєлийн ургамлын ЄГБН-т тархсан ургамлын бїлгэмдэл нь бїлгэмдэл нь олон янзын ургамлын бїлгэмдэл, бїрэлдэхїїний хувьд олон янзын шинжтэй хєрс, мал амьтны бэлчээрлэх "хэсэгхэн газар"- бєгєєд тїїний жилийн ургацын хэмжээ ч ыг їїсгэсэн гадаргуугийн хэв шинжийг агуулах ихээхэн хэлбэлзэлтэй байдаг. Євслєг ургамал бєгєєд тїїний жилийн ургацын хэмжээ 290-380 бїхий хээрийн бїлгэмдэл нь 650-1,300 кг/га кг/га байдаг. Цєлєрхєг хээрт євс, євслєг ба ургацтай. Энэ бїлгэмдлийг зонхилон дараах бутлаг ургамал зонхилдог. Ємнє нь цєлєрхєг тєрлїїдэд хамаарах їетэн, улалжийн овгийн хээрт тахь буюу зэрлэг адуу (Equus ferus) тархсан євслєг ургамал бїрдїїлнэ. Їїнд: Cleistogenes, байсан бол одоо хулан (Equus hemionus), аргаль Stipa, Aneurolepidium, Elytrigia, Festuca, Helic- (Ovis ammon), бєхєн (Saiga tatarica), хавтгай (Cam- totrichon, Koeleria болон олон зїйлийн Carex; мєн elus bactrianus ferus) зэрэг амьтдын амьдрах орчин бусад євслєг ургамал болох Artemisia, Filifolium, болж єгдєг. Цєлийн бэлчээр нутаг нь тэмээ, Allium зэрэг болно. Тус бїс нутгийн ургамлын хонь, ямаа болон хэд хэдэн зїйлийн зэрлэг євсєн бїлгэмдэлд харгана (Caragana) хэмээх бут дэд тэжээлт амьтдын тохиромжтой нутаг болдог зонхилогч байдлаар тохиолдоно. Ихэнх євслєг (Sheehy et. al., 2008). Тус бїс нутагт ургамлын ургамалтай хээрт тэмээнээс бусад тєрлийн мал ургах хугацаа богино, 5 сарын дундаас 8 сарын жилийн турш бэлчээрлэнэ. Євслєг ургамал дунд їе хїртэл їргэлжилнэ (World Bank, 2003). бїхий хээрт хамгийн тїгээмэл тохиолддог євсєн тэжээлт зэрлэг амьтанд зээр болон хулан орно. 30 Байгалийн нєєц, тїїнийг ашиглах боломж, бэрхшээлт ба эмзэг байдал Бэрхшээлт ба эмзэг байдал холбоотой бєгєєд хэрэв усны тївшин доошилбол устах магадлал єндєртэй, эмзэг байдаг (Eco- Газрын элэгдэл эвдрэл. Засгийн газраас Trade, 2004b and 2006). Эдгээр модыг тїлшний гаргасан мэдээгээр Монгол орны газар нутгийн зориулалтаар ч огтолдог (Bedunah and Schmidt, 77% нь ямар нэг хэмжээгээр цєлжилтєнд єртсєн 2000). байна. Харин цєлжилтєнд хїчтэй єртсєн газрын хэмжээ 2004 онд 16% байсан бол 2008 онд 34% ЄГБН-т ховор ба эмийн ургамлыг хууль болж нэмэгджээ (БОЯ, 2008). Энэ нь хэтрїїлж бусаар наймаалах їзэгдэл гардаг. Говийн Бага їнэлсэн байж болох їзїїлэлт бєгєєд дэлхийн Дархан Цаазат Газрын захирал Хятад руу хэмжээнд авч їзсэн судалгаагаар говийн бїсэд худалдаа хийх Гашуун Сухайтын хилийн боомт байрлах Монгол улсын нийт газар нутгийн нээгдэх їеэр энэхїї хууль бус олборлолт эрс 40% нь 2003 оныг хїртэлх сїїлийн 40 жилийн нэмэгддэг болохыг ажиглажээ.11 хугацаанд мэдэгдэхїйц єєрчлєгдєєгїй байна гэсэн дїн гарчээ (World Bank, 2003).8 Гэвч бїс нутгийн хэмжээнд їнэлсэн газрын элэгдэл З м эвдрэлийн їзїїлэлт (олон тохиолдолд цєлжилт Ашиглах бололомж хэмээн буруу тодорхойлсон байдаг) нь илїї бодитой хэмээн їзэх боломжтой. Аймаг, сумдын ЄГБН-т тохиолдох амьтны зїйлїїд удирдлагууд болон байгаль хамгаалагчидтай нь тухайн бїс нутгийн экосистемдээ чухал ярилцаж байхад дээрх асуудлыг ЄГБН-ийн їїрэгтэй тєдийгїй Монгол Улсын эдийн хамгийн хїндрэлтэй байгаль орчны асуудал засагт шууд ач холбогдолтой юм. Зэрлэг хэмээн онцлон тэмдэглэж байв (аман мэдээ, 2008). амьтад бол Ємнєд говийн бїс нутгийг зорьж Засгийн газраас санхїїжїїлэн, газрын элэгдэл очих жуулчдыг татах нэгэн гол зїйл мєн. эвдрэл, цєлжилттэй тэмцэхээр хэрэгжїїлж эхлээд Мєн агнуурын лицензийн їлэмж хэмжээний буй "Ногоон Хэрэм" хєтєлбєр ЄГБН-т хэрэгжиж хураамжийг (жишээлбэл, аргаль агнах байгаа (аймаг, сумдын албаны хїмїїсийн аман зєвшєєрлийн 18,000 ам доллар) тєлдєг трофей мэдээ, 2008) боловч энэ хєтєлбєрт хамрагдах ан хийгчид ч ийш татагддаг (ZSL, 2006). газар нутгийн хэмжээ нь элэгдэл эвдрэлд єртсєн газрыг бїрэн хамарч чадахгїй байгаа юм (БОЯ, Бэрхшээлт ба эмзэг байдал 2008). ЄГБН-ийн газрын элэгдэл, эвдрэлийг Дэлхийн Байгаль Хамгаалах Холбооны їїсгэж буй гол хїчин зїйлсийн тоонд дараах зїйлс орно: Бїс Нутгийн Улаан Дансанд доор жагсаасан · Уур амьсгалын єєрчлєлттэй холбогдон бий 11 зїйл бїртгэгдсэн байна. лсн х тнасн алт; · Малынтоотолгойнєсєлт; · Усныэхїїсвэрхомсдосныулмаасбагахангазар нтагт ий лсн алн хт тєвлєєл9; 8 ээрх албаны хїний єгїїлснээр ундгов аймгийн · Мал сїргийн бїтцийн єєрчлєлт - олон тооны хэмжээнд 44,000 га талбай автомашины хєдєлгєєнєєс аа а єєн тн т, а, їх; болж элэгдэл эвдрэлд оржээ. · Автомашины хєдєлгєєнєєс їїдэх элэгдэл 9 ундгов аймгийн байгал орчны мэргэжилтэн 2008 онд хэлэхдээ худгийн ойр орчмын нутагт бєєгнєрсєн вл;10 малын тоо бэлчээрийн даааас хэтрээд байгаа бєгєєд · Ургамлынєсєлтийгсааруулжбуйнавч,їндэсний усгїйн улмаас тус аймгийн 1,45 са га талбайн бэлчээр гааг хитлагах тс ш (нгл нутаг ашиглагдахгїй байгаа хэмээжээ. лсн ША-ийн таниийн хїлн, аан 10 "єлжилт" хэмээх ойлголтын талаар нэгдсэн , 2008); тодорхойлолт байдаггїй. ймд энэхїї тайланд "гарын элэгдэл эвдрэл" хэмээх нэр томог хэрэглэв. ЄГБН-т тохиолдох 2 зїйлийн модлог 11 ашуун ухайтын энэхїї боомт н нїїрсийг ургамал болох хайлаас (U. pumilla) ба заг (H. тээвэрлэхэд ориулагдан жилийн турш нээлттэй ажилладаг бєгєєд харин иргэдийг худалдаа хийхэд ammodendron)-ийн амьдрал гадаргуугийн усны ориулан улирал бїр буу 04, 07, 10 ба 12 саруудад тус тївшингээс шалтгаалдаг чийгшилттэй шууд бїр 20 хоног нээгддэг. 31 Ємнєд говийн бїс нутгийн байгаль орчны їнэлгээ Хїснэгт 3-1. Ємнєд говийн бїс нутгийн ховордсон сээр нуруут амьтдын жагсаалт Улаан дансны ангилал Шинжлэх ухааны нэр Тїгээмэл нэр Бїс нутгийн Дэлхийн Ovis ammon Аргаль EN NT Gazella subguttorosa Хар сїїлт зээр VU VU Procapra gutturosa Цагаан зээр EN LC Equus hemionus Хулан EN EN Marmota sibirica Тарвага EN EN Euchoreutes naso Соотон алагдаахай VU LC Spermophilus alashanicus Гозоорой зурам EN LC Uncia uncia Ирвэс EN EN Oreoleuciscus humilis Давжаа сугас VU NE Falco cherrug Идлэг шонхор NE EN Chlamydotis undulata Жороо тоодог NE VU EN=устаж болзошгїй VU=эмзэг NT=ховордож болзошгїй LC=анхааралд єртєхєєргїй NE=одоогоор їнэлэгдээгїй Зургийг Тони Вейттен 32 Байгалийн нєєц, тїїнийг ашиглах боломж, бэрхшээлт ба эмзэг байдал Зургийг: Б. Баяржаргал Эдгээр зїйлїїд болон зэрлэг амьтдад учирч болдог. Идэш тэжээлийн эх їїсвэр болох эдгээр буй бэрхшээл, аюул заналыг їндсэнд нь дєрвєн амьтдын популяцийн тоо толгойн бууралт нь хэсэг болгон бїлэглэж болно. Їїнд: амьдрах ирвэсний популяцид шууд нєлєєлж, ирвэсийг орчны сїйрэл, доройтол болон хуваагдал; физик гэрийн мал руу олонтой дайрах байдалд нєлєє; гэрийн малтай єрсєлдєх єрсєлдєєн; хїргэсэн ба энэ нь эргээд малчдын зїгээс хууль бус агнуур ба худалдаа. Эдгээрийн зарим ирвэсийг агнахад хїргэж байна (Байгаль жишээг доор дурьдав. Орчны Яам, 2008). · Амьдрахад тохиромжтой амьдрах орчинд нь · ЄГБНньус,идэштэжээлээдагажалснїїдэллэн цахилгааны шугам барьсан тохиолдолд тоодог амьдардаг хулангийн їндсэн амьдрах орчин шувуу дайжих бєгєєд учир нь цахилгааны шон юм. Монголын тємєр зам, Монгол-Хятадын махчин шувуудын сууж ангуучлах нєхцлийг хилийн хашаа зэрэг нь хулангийн амьдрах бїрдїїлдэг. Цахилгааны шугамыг мєргєх нь орчныг хувааж, хулангийн сїргийн холын шувуудыг їхэлд хїргэх шалтгаан болох нь шилжилт хєдєлгєєнд сєрєг нєлєє їзїїлжээ ч бий (Зэрлэг амьтан судлах, хамгаалах тєв, (ZSL, 2006). Цагаан зээрийн дэд популяциуд аман мэдээ, 2008). Дорнод Монгол дахь їндсэн сїргээсээ · Дэлхийн зах зээлд їнэлэгддэг, тодорхой Монголын тємєр зам, тїїнтэй зэрэгцээ байх зєвшєєрлєєр хууль ёсны дагуу Монголоос авто зам, тэдгээрийн хашаагаар тусгаарлагдсан гадаадад гаргадаг идлэг шонхорын тоо толгой (ZSL, 2006). Хиймэл дагуулын мэдээнээс їзвэл Монголын хээрийн бїсэд мэдэгдэхїйц буурчээ. цагаан зээрийн сїрэг тємєр замын дагуу Дундговь, Дорноговь аймагт популяцийн тоо нїїдэллэх боловч нєгєє талд нь байгаа илїї толгой бараг 100% алдагдсан байна. Жилд 300 сайн бэлчээрийг ашиглахаар хєндлєн гарч идлэг шонхорыг єндєр їнээр гадаадад гаргаж чаддаггїй болох нь тогтоогджээ (BirdLife болох тухай Монгол Улсын Засгийн Газрын Asia, 2008). тогтоол 2006 онд гарсан (Байгаль Орны Яам, · Суурьшил,уулуурхайнхєгжил,хашаазэрэгнь 2008). зэрлэг амьтдын усанд хїрэх боломжийг хаах · Янгир, аргаль болон бусад туруутан амьтад замаар амьдрах орчныг нь доройтуулж байна. болон тарвага нь ирвэсний їндсэн идэш тэжээл 33 Ємнєд говийн бїс нутгийн байгаль орчны їнэлгээ Зургийг: Б. Баяржаргал ·Амьтдыг харах боломжийг нэмэгдїїлэхээр ирвэс (уламжлалт анагаах ухаанд тїгээмэл жуулчны отгуудыг усны эх їїсвэртэй ойрхон хэрэглэгдэх болсон), хулан ба цагаан зээр барих нь тїгээмэл ажиглагдаж байна. (хїнсний зориулалтаар агнадаг), аргаль (эврийг Ингэснээр энэ нь зэрлэг амьтдад сєрєг нєлєє нь авахын тулд агнадаг) зэрэг амьтдын тоо їзїїлэх ба удаан хугацаагаар отоглон суувал толгойн бууралтын нэг шалтгаан болж байна. зэрлэг амьтад усаар дутагдах байдалд хїрч Аргалийг хуулийн дагуу агнах зєвшєєрлийг байна (Зэрлэг амьтан судлах, хамгаалах тєв, хэт олон тоогоор єгч байгаа нь ч тїїний тоо аман мэдээ, 2008). толгойн бууралтад нєлєєлжээ (ZSL, 2006). ·Хэдийгээрсайжруулсанзам,тємєрзамбайхгїй ·Монголддотоодынтєдийгїй,гадаададзэрлэг ч гэсэн Говийн бага дархан цаазат газрын амьтдын бїтээгдэхїїнийг наймаалах зах зээл А, Б хэсгїїдийн хоорондох орчны бїсийн нэлээд хєгжжээ. Улаанбаатарын захуудад дундуур нїїрс зєєх болсон нь энэхїї тусгай амьтны эрхтэн, хэсгїїд, жижиг амьд амьтад хамгаалалттай газрын хоёр хэсгийн хооронд хїртэл худалдаалагдаж байгааг харж болно. явагддаг хулангийн улирлын шилжилтийг Ийм наймаа євлийн улиралд хамгийн их бєгєєд зогсооход хїргэсэн байна. Амьдрах орчин нь їїний учир нь хєлдєєх боломжтой болсноор ийнхїї хязгаарлагдсан хулангийн сїрэг зїїн хадгалах, тээвэрлэх нєхцєл сайжирсантай, мєн тийш хамгаалагдаагїй газар нутаг руу шилжиж, амьтдын єтгєн шигїї євлийн арьс їс илїї їнэ хууль бус агнуурт єртєх нь нэмэгдсэн байна. хїрдэгтэй холбоотой. Ийм хэлбэрийн наймаа Нїїрс зєєдєг албан бус энэ замын єргєн нь цагаан сарын ємнє Хятадтай хийх худалдааг зарим газартаа 100 метр хїрэх ба нїїрс зєєдєг нэмэгдїїлэх зорилгоор хилийн тїр боомтууд машины хэмжээ, тоо, тоос, чимээ шуугиан зэрэг нээгддэг тул наймаачид Хятад руу чєлєєтэй нь хулангийн (мєн алс нїїдэллэн амьдардаг зорчих боломжтой болдогтой холбоотойгоор хар сїїлт зээрийн) шилжилт хєдєлгєєнд саад нэгдїгээр сард оргил їедээ хїрдэг. Зэрлэг болох хїчин зїйлс болсон байна (Говийн бага амьтны хэсгїїдийг машины дугуйн дотор, дархан цаазат газрын захирлын аман мэдээ, нїїрс зэрэг барааны контейнерийн дотор нууж 2008). зєєвєрлєдєг байна (Зэрлэг амьтан хамгаалах ·Хуульбусагнуурньтомоохонзэрлэгамьтдын нийгэмлэгийн Монгол дахь салбар, аман мэдээ, тоо толгойн бууралтын бас нэг шалтгаан ба 2008). 34 Байгалийн нєєц, тїїнийг ашиглах боломж, бэрхшээлт ба эмзэг байдал Т м хамаарагддаг. Зураг 3.3-т тусгай хамгаалалттай болон шувуудад чухал газруудыг хайгуулын ЄГБН-т тусгай хамгаалалттай газар нутаг 7 болон ашиглалтын лиценз бїхий газруудтай байна. зєрчил їїсгэх хэм хэмжээний хамтаар харуулав. · Говийн бага дархан цаазат газрын А хэсэг Ашиглах боломж. Монголын байгалийн чухал · ГовийнбагадарханцаазатгазрынБхэсэг · Говь гурван сайханы байгалийн цогцолборт газруудын 50% нь улсын тусгай хамгаалалтад газар хамаарагдсан ба їїн дээр орон нутгийн · Эргэлийнзооныбайгалийннєєцгазар хамгаалалттай газруудад 39% нь нэмэгдэн · Ихнартынбайгалийннєєцгазар хамгаалагдаж байна. Монголын байгалийн · Загийнусныбайгалийннєєцгазар чухал газруудын ердєє 5% нь л улсын болон · Сїйхэнт уулын байгаль, тїїхийн дурсгалт орон нутгийн тївшний ямар нэгэн хамгаалалтад газар хамрагдаагїй байна. Монгол дахь аялал Мєн орон нутгийн тусгай хамгаалалттай жуулчлал гол тєлєв байгальд тїшиглэн явагддаг газар 242 байгаагийн 34 нь аймгийн хэмжээнд, бєгєєд жуулчдын їзэх гол зїйл нь хєдєєгийн 208 нь сумын хэмжээнд хамгаалагдсан газрууд амьдрал, нїїдэлчдийн амьдралын хэв маяг, болно (BirdLife Asia, 2008). BirdLife Asia тїїнтэй хосолсон єргєн уудам орон зай зэрэг байгууллагаас ЄГБН дахь 1.8 сая га талбай юм. Монголын тусгай хамгаалалттай газрууд нь бїхий шувуудад чухал 5 газрыг тогтоосон ба гадны жуулчдын зорин очих газрууд болдог ба энэ талбайн гуравны нэг нь улсын болон орон жуулчид гол тєлєв засгийн газрын зєвшєєрлєєр нутгийн тусгай хамгаалалттай газар нутагтай їйл ажиллагаа явуулж буй жуулчны байгууллагын давхцаж байгаа тул албан ёсны хамгаалалтын гэр баазуудад байрладаг. статустай байна. Їїний 76,000 га-гаас бусад 1990-ээд оны эхэн їеэс эхэлсэн эдийн нь бїгд Ємнєговь аймгийн нутаг дэвсгэрт засгийн шинэтгэлийн їр дїнд аялал жуулчлалын 35 Ємнєд говийн бїс нутгийн байгаль орчны їнэлгээ салбарын хувьчлал явагдсан ба энэ нь уг нєлєєлєх эрх мэдэл хязгаарлагдмал байдаг. салбарын хурдацтай хєгжих нєхцєл болсон Гэхдээ BirdLife байгууллагын дїгнэснээр уул юм. 2006 онд 385,000 жуулчин Монголд ирсэн уурхайгаас тусгай хамгаалалттай газар нутагт ба энэ нь 1999 оныхоос 137,000-аар нэмэгдсэн їзїїлэх нєлєє нь уул уурхайн їйл ажиллагаа їзїїлэлт юм. Энэ єсєлтийн зэрэгцээ зочид гэхээсээ илїї тїїнтэй холбоотой дэд бїтэц, буудал, жуулчны баазын тоо нэмэгдсэн ба ялангуяа зам, тємєр зам, усан хангамж, хот жуулчны бааз 1999 онд 63 байсан бол 2006 онд суурин газрын хєгжил зэргээр гол тєлєв илрэх 200 болтлоо єссєн байна. Энэ бїх єсєлт тусгай боломжтой ажээ. хамгаалалттай газар нутгуудад нэмэлт дарамт Байгалийн чухал нутгуудад аялал учруулж байгаа. Засгийн газрын хувьд аялал жуулчлалын зїгээс їзїїлэх нєлєєг їнэлэхийн жуулчлалын салбарыг эдийн засгийн хєгжлийн тулд BirdLife газарзїйн мэдээллийн систем тэргїїлэх чиглэл хэмээн їздэг ба Зам Тээвэр, ашиглан жуулчны бааз, байгалийн чухал Аялал Жуулчлалын Яамнаас 2007-2011 онд аялал амьдрах орчин бїхий талбайн (улсын ТХГН, жуулчлалыг хєгжїїлэх стратеги тєлєвлєгєєг орон нутгийн хамгаалалттай газар нутаг, боловсруулан хэрэгжїїлж байна. Шувуудад чухал нутаг) хоорондын давхцалд дїн шинжилгээ хийжээ. Монголд бїртгэгдсэн Бэрхшээлт ба эмзэг байдал. BirdLife Asia (2008) жуулчны баазын хагасаас илїї нь (200-аас 101 байгууллагаас тусгай хамгаалалттай газар нь) улсын болон орон нутгийн ТХГН-ийн дотор, нутаг болон уул уурхайн хайгуулын болон эсвэл ойрхон байрлаж байгаа ажээ. Жуулчны ашиглалтын лиценз бїхий талбайнуудын бааз ба Шувуудад чухал нутгуудыг харьцуулж давхцалд дїн шинжилгээ хийсэн байна. Улсын їзэхэд 65 жуулчны бааз Шувуудад чухал 8 газар тусгай хамгаалалттай газрын хувьд Их нартын нутгийн дотор болон ойролцоо байрлаж байгаа байгалийн нєєц газрын 9%, Сїйхэнт уулын нь тодорхой болжээ (BirdLife, 2008). дурсгалт газрын 27% давхцаж байсныг эс Энэхїї судалгааны хэсэг болох жуулчны тооцвол энэхїї давхцал ерєнхийдєє бага буюу баазын зїгээс байгаль орчинд хэрхэн нєлєєлж 3%-иас бага байсан бол хайгуулын лиценз байгааг їнэлэх санал асуулгыг МУИС-ийн бїхий газар нутагтай бараг бїхэлдээ давхацсан Нийгмийн газарзїйн тэнхим, Монголын аялал байна. Аймаг, сумаас хамгаалж буй орон жуулчлалын холбоо, Зэрлэг амьтан судлах, нутгийн хамгаалалттай газар нутгийн хувьд хамгаалах тєв хамтран явуулжээ. Байгаль энэхїї давхцал их байна. Тухайлбал, Ємнєговь хамгааллын їїднээс болон энэхїї судалгааны аймгийн орон нутгийн нийт хамгаалалттай їр дїнд цуглуулсан мэдээлэлд їндэслэн дїгнэхэд газрын 32%, Дорноговь аймгийн хувьд 56%, аялал жуулчлалтай холбоотой дараах аюул Дундговь аймгийн хувьд 16% нь давхцаж байв. Монголын байгалийн чухал нутгуудад тулгарч Шувуудад чухал нутгуудын хувьд ийм давхцал байна. Їїнд: (1) зэрлэг амьтдад сєрєг нєлєє янз бїр байсан ба хамгийн хїнд байдалтай нь їзїїлэх; (2) їетэнт хээрийн ба цєлийн доройтол; Ємнєговь аймгийн Галбын говийн 828,000 га (3) нуур, голын бохирдол; (3) тїлээний мод (заг) талбайн 60% нь давхцаж байгаа газар юм. тїїх; (4) усны эх їїсвэр шавхагдах; (5) хог хаягдал; Тусгай хамгаалалттай газруудын хувьд (6) аялал жуулчлалын дэд бїтэц. Зэрлэг амьтдад ноцтой давхцал байхгїй байгаа нь лиценз сєрєг нєлєє їзїїлэх зэрэг нь сэтгэл тїгшээсэн хїссэн хїсэлтийг хянах їйл явц улсын хэмжээнд асуудал мєн. Гэхдээ биологийн олон янз байдлын явагддагтай холбоотой ба зарим газар нутаг їїднээс олон тохиолдолд эдгээр асуудлууд нь тусгай хамгаалалтын статустай болоод 10, орон зайн бага хїрээг хамарсан, харьцангуй бага тїїнээс илїї олон жил болж байгаатай холбоотой нєлєєтэй байна. Єнєє їед аялал жуулчлалын байж болох юм. Орон нутгийн хамгаалалттай хєгжлєєс їзїїлж буй аюул бол уул уурхай, дэд газруудын хувьд зарим тохиолдолд хайгуулын бїтцийн хєгжилтэй харьцуулахад харьцангуй болон ашиглалтын лицензийг олгосны дараа бага хэмжээний сєрєг нєлєєтэй гэж тооцогддог. хамгаалалтад авсан байдаг ба їїний жишээг Урган гарч буй эдгээр олон асуудлууд тусгай Таван толгойн хувьд харж болно (BirdLife Asia, хамгаалалттай газар нутгийн менежменттэй, 2008). Хамгийн гол нь аймаг, сумын засаг дарга ялангуяа чадавх ба нєєцийн хязгаарлагдмал нар БОНБЇ, тїїний хяналт, хайгуулын ба байдал, тусгай хамгаалалттай газар нутгийн ашиглалтын зєвшєєрєл хїсэлтэнд хяналт тавих, бїсчлэлийг бїрэн хийгээгїй, сурталчилгааны батламжлах зэрэг шийдвэр гаргах тївшинд 36 Байгалийн нєєц, тїїнийг ашиглах боломж, бэрхшээлт ба эмзэг байдал болон жуулчин зочдын менежментийн хєтєлбєр Монголын ШУА-ийн Археологийн хїрээлэнгийн байхгїй зэрэгтэй холбоотой байна (BirdLife, гїйцэтгэсэн судалгаагаар баримтжуулжээ. Оюу 2008). толгойн уурхайн цооногуудын нэгийг гаргах явцад хэд хэдэн динозаврын єндєг олдсон ба Сё е єв (СЄ) иймэрхїї олдвор олдсон тохиолдолд мэдэгдэж Энэ ангилалд археологи ба палеонтологийн байх тухай зааварчилгааг ажилчдад єгєєд байгаа олдвор бїхий газрууд, онгон дагшин газар, орон (Оюу толгойн байгаль орчны байцаагчийн аман нутгийн, эсвэл бїс нутгийн хэмжээнд сїсэглэн мэдээ, 2008 оны 11-р сарын 11). Оюу толгойн шїтдэг газар нутгууд, геологийн сонирхолтой тєслийн газар нутагт Эртний чулуун зэвсгийн тогтоц, ландшафтын бусад хараа булаам шинж болон хїрэл зэвсгийн їеийн олдворууд, зэсийн тєрх зэрэг хамаарна. Энэ талаар энд хэсэгчилсэн эртний уурхай, хоёр сїг зураг олдсон ба тїїний мэдээлэл л єгєх ба учир нь соёлын биет нєєцийн ойролцоох Жавхлант уулын оройд 200 гаруй сїг бїрэн жагсаалтыг гаргах нь бїс нутгийн орчны зураг олдоод байна (Eco-Trade, 2006). ЄГБН дахь їнэлгээний хамрах хїрээнээс гадуурх зїйл болно. замын дагуу олон тооны овоо босгосон байдаг. Гэхдээ ЄГБН-т явагдах уул уурхай, зам тээвэр, (Зураг 3.5-ыг їзнэ її). Сїсэг бишрэлийн ихээхэн шинэ суурин газар байгуулах гэх мэт томоохон ач холбогдолтой том овоо Жавхлант уулын хэмжээний хєгжлийн їйл ажиллагааны явцад оройд бий. 2002-2003 онд Оюу толгой, Гашуун тохиолдож болох соёлын биет євийн зарим сухайтын хооронд байгуулах замын нєлєєллийн тєрлийн тухай мэдээлэл єгєх юм. тухай Айвенхоу Майнез Монголиа компанид Ашиглах боломж зориулан хийсэн судалгаагаар Эртний чулуун Энэ бїс нутагт мэдэгдэж буй соёлын бодит зэвсгийн дээд їед (одоогоос 40,000-аас 12,000 євийн тухай бидний мэдэж буй зїйлийн ихэнх нь мянган жилийн ємнєх їед) хамаарах хоёр суурин томоохон хєгжлийн тєслїїдийг хэрэгжїїлэхээр газраас 52 чулуун зэвсэг, мєн Хїрэл зэвсгийн бэлтгэх явцад хийсэн судалгааны їр дїнд бий болон тїїнээс ємнєх їеийн 50 гаруй булш олдсон болсон байна. Доор єгїїлэх Жавхлантын сїг зураг байна. Шинээр илрїїлсэн зарим нэг булш нь бол онцгой тохиолдол бєгєєд їїнийг Айвенхоу Монголын хойд нутгаар амьдарч байсан хїрэл Майнез Монголиа компани санхїїжїїлж, зэвсгийн їеийн хїмїїсийн суурьшлын урд захын Зургийг Б.Эрдэнэ-Очир 37 Ємнєд говийн бїс нутгийн байгаль орчны їнэлгээ Зургийг Б.Эрдэнэ-Очир хил хязгаарын тухай мэдлэгт єєрчлєлт оруулсан болохооргїй нєлєєний нэг ба їїнийг БОНБЇ- юм (Монгол Улсын ШУА-ийн Археологийн ний нэгэн хэсэг болгон їзэж, санал болгож буй хїрээлэн, 2003). тєслийг батлах юмуу няцаах эсэхэд харгалзах BirdLife (2008) байгууллага ЄГБН-т нийт учиртай байдаг. Тухайлбал дээр дурдсан зэсийн зургаан (Дорноговьд хоёр, Дундговьд гурав, эртний уурхай нь Оюу толгойн уурхайн нээлттэй Ємнєговьд нэг) тахилгат газрыг зурагласан хэсэгт хамаарч байх жишээтэй. Соёлын євийг ба Дорноговь аймагт байх нэгээс бусад нь хадгалах тухай Монгол Улсын хуулиар аливаа бїгд аймгийн хэмжээний орон нутгийн тусгай бїтээн босголт явуулж буй этгээд їйл ажиллагаа хамгаалалтад хамаарагджээ. Эдгээр нь нутгийн нь археологийн цэгийг хєндєхєєр бол Монгол ард иргэдийн тахин шїтэж байдаг байгалийн улсын ШУА-ийн Археологийн хїрээлэнгээс газар нутаг юм. зєвлєгєє авах ба археологийн цэгийг гэмтээх, Соёлын биет євийг хамгаалах ажилд бїтээн устгах їйл ажиллагаа явуулахаасаа ємнє тус босголт явуулж буй байгууллага нэгдэж болно. хїрээлэнгээс зєвшєєрєл авсан байх тухай заасан Айвенхоу Майнз Монголиа компани тєсєл байгаа. Санамсаргїй байдлаар олдсон соёлын хэрэгжїїлж буй нутагтаа буй сїг зургуудыг їнэт зїйлтэй хэрхэн харьцах тухай журам хамгаалах ажил хийж байгаагаас гадна "дэлхийн гаргаж мєрдєх нь ЄГБН-т бїтээн босголт энергийн тєв" гэгдэх Дэмчигийн хийдийн явуулж буй аливаа этгээдийн хувь заавал хийвэл бїрэн сїйтгэгдээд байсан гол суваргыг сэргээн шаардлагатай зїйл гэдэг нь тодорхой юм. босгоход хувь нэмрээ оруулсан билээ (Зураг Олон газарт орон нутгийн уламжлал шашны 3.7-г їз). асуудал хариуцсан удирдлага зєвшєєрч, зохих зан їйлийг гїйцэтгэсний дараа булш бунханыг Бэрхшээлт ба эмзэг байдал шилжїїлэн зєєх боломжтой байдаг. Энэ нь Уул уурхай, дэд бїтцийн бїтээн босголтын жижиг хэмжээний овоонуудын хувьд хэрэглэх їед соёлын дурсгалт зїйлс дарагдан устах боломжтой ч Жавхлант уулын орой дахь том боломжтой гэдэг нь ойлгомжтой. Зарим овооны хувьд тохиромжтой хувилбар биш байж тохиолдолд ингэж устах нь зайлсхийж болох талтай. 38 4. Нэгтгэн дїгнэлт: Хєгжлийн їе шатны їнэлгээ ба байгалийн нєєцийн менежментэд єгєх зєвлємж С є е Боломжит эерэг ба сєрєг нєлєєг нєлєєллийн Тєлєв байдал, їїрэг, тархац, элбэгшил зэрэгт хїч (эрчим), орон зайн цар хїрээ, хугацааны хувьд дунд зэргийн эерэг єєрчлєлт гарсан байх. їнэлэх ба эдгээр гурван їзїїлэлт дээр їндэслэн · Бага эрчимтэй. Сєрєг: Экологийн їїргийн Хїснэгт 4-1-т їзїїлсэн їнэлгээний дїрмийн хувьд аливаа бїрэлдэхїїн хэсэгт маш бага дагуу бїтээн босголтын шийдвэр гаргахад их ба нєлєє илрэх, эсвэл амьд биесийн тархац, дунд зэрэг, бага ач холбогдолтой нєлєє хэмээн элбэгшилд бага зэргийн єєрчлєлт орох. Эерэг: дїгнэнэ. Нєлєєлєх байдлын їнэлгээг эрчим/цар Тєлєв байдал, їїрэг, тархац, элбэгшил зэрэгт хїрээ/хугацаа гэсэн хэлбэрээр илэрхийлэх ба бага хэмжээний эерэг єєрчлєлт илэрсэн байх. доор бичиглэсэн бичиглэл болон товчлолуудыг ашигладаг. Нєлєєллийн орон зайн цар хїрээний хувьд бїс нутгийн (R), дэд бїс нутгийн (S), орон Нєлєєллийн эрчмийг єндєр (H), дунд зэрэг нутгийн (L) гэж ангилна. (M), бага (W) хэмээн доор бичиглэсэн байдлаар · Бїс нутгийн цар хїрээ гэдэг нь ЄГБН бїхэлдээ, їнэлдэг. эсвэл їїний їлэмж хэсэг нь нєлєєлєгдєж · Єндєр эрчимтэй. Сєрєг нєлєє: хїрээлэн буй байхыг хэлнэ. Хэрвээ нєлєєлєл бїс нутгийн орчны бїрэлдэхїїн хэсэг устах ба гїйцэтгэдэг хэмжээнээс хальж байвал, єєрєєр хэлбэл улсын экологийн їїргээ гїйцэтгэж чадахааргїй болон дэлхий нийтийн хэмжээнд нєлєєлж болтлоо єєрчлєгдєх, эсвэл Ємнєд говийн байвал їїнийг тусгайлан тэмдэглэнэ. бїс нутгийн амьд биесийн тархац, элбэгшилд · Дэд бїс нутгийн цар хїрээ гэдэг нь нєлєєлєл томоохон хэмжээний єєрчлєлт гарах. Эерэг нь тухайн їйл ажиллагаа явагдсан газраасаа нєлєє: ЄГБН дахь орны тєлєв байдал, їїрэг, том талбайд мэдрэгдэж байх буюу бїс нутгаас амьд биесийн тархац, элбэгшилд тодорхой бага, эсвэл бїс нутгийн їлэмж хэсэг (жишээ нь, эерэг нєлєє гарсан байх. гурван аймгийн нэг нь) нєлєєлєгдєж байхыг · Дунд зэргийн эрчимтэй. Сєрєг: экологийн хэлнэ. їїрэг нь доройтоход хїргэх байдлаар аливаа · Орон нутгийн цар хїрээ гэдэг нь нєлєєлєл нь бїрэлдэхїїн хэсэг єєрчлєгдєх, ЄГБН дахь їйл ажиллагааны шууд нєлєєнд буй газраас амьд биесийн тархац, элбэгшилд бага зэрэг хальж илэрдэггїй байхыг хэлнэ. єєрчлєлт гарах боловч бїрэлдэхїїн хэсгийн цогц байдал нь бїхэлдээ устахгїй байх. Эерэг: 39 Ємнєд говийн бїс нутгийн байгаль орчны їнэлгээ Хїснэгт 4-1. Нєлєєлєх байдлын їнэлгээний дїрэм Дїн шинжилгээний шалгуур Нєлєєллийн ач Эрчим Цар хїрээ Хугацаа холбогдол Бїс нутгийн Удаан Их Дунд Их Богино Их Дэд бїс нутгийн Удаан Их Єндєр Дунд Их Богино Дунд зэрэг Орон нутгийн Удаан Их Дунд Дунд зэрэг Богино Дунд зэрэг Бїс нутгийн Удаан Их Дунд Дунд зэрэг Богино Дунд зэрэг Дэд бїс нутгийн Удаан Дунд зэрэг Дунд Дунд Дунд зэрэг Богино Дунд зэрэг Орон нутгийн Удаан Дунд зэрэг Дунд Дунд зэрэг Богино Бага Бїс нутгийн Удаан Дунд зэрэг Дунд Дунд зэрэг Богино Бага Дэд бїс нутгийн Удаан Дунд зэрэг Бага Дунд Бага Богино Бага Орон нутгийн Удаан Бага Дунд Бага Богино Бага 40 Нэгтгэн дїгнэлт: Хєгжлийн їе шатны їнэлгээ ба байгалийн нєєцийн менежментэд єгєх зєвлємж гааан хв аан хгааа (L), н а аийн схайтаас Шив хїн х тан хгааа (M), гин хгааа (S) гж ангилна. хил її иглн вагаж айна. айжлаагїй · Удаан хугааа гг н нєлєєлєл їнсн шн ааа вж й н сгал аи гааа тгтл, свл 10 жилс т хгааан шалтгаангїйг аш єгєн айгаа а хєсєн тасалтгїй їе їе ил айхг хлн. сєєг нєлєє їїїлж, єлжилт, гаалжилт, хїн, єлєєллийг аах лжгїй л їїнийг атн їїл н нєлєєлєг тс шг тсгайлан тглх итай. їїсгх, и шгиан, фии сєєг нєлєєг · унд хугааа гг н нєлєєлєл нгс аван їїїлж айна. Эг нєлєєг н итй, жилийн хгааан тасалтгїй їе їе ил н нтгийн (лг ата нєлєєлєхєєс са айх, тий аас айнгн лн алтгїй тхилл), н хгааан нєлєєлєл гж їг. нєлєєлєл гж їх лжгїй тхилл . вийн ага ахан ааат ган хё хсгийн · огино хугааа гг н нєлєєлєл нг жилс ага хн А хсгийн н їсийг айан єнгєєг хгааан гг айхг хлн. твийн сгал н хлан, агаан ийн шилжилт хєєлгєєн саа лж, г ата А хсгт С є е хвхн тхилг лх хїгж. Эн хё їйлийн атан їс нтгийн хжн стаж їснгт 4-2-т с хєгжлийн їе шатн лшгїй ангилал хаааагах а вийн ага нєлєєллийг нгтгн халав. єлєєллийн ахан ааат гаа н тний їлж хсн и, а хї, хгааанаас гана нєлєєллийн аах н гл хсг лх тл н нєлєєг єнє хлглн їнлгг ас тхйлв. єєг итй, їс нтгийн, аан хгааан нєлєєлєл нєлєєнєєс айлсхийх, агасгах, нєхлийг гж їн. їнийг сайжлах ага хжн сайжлах лн слих лжг хагалан аг сайжлах, твийн сгалг нг ааа їж, нєлєєлєл тс ї євлєж гагасан лн. влах айлаа твийн васн єгєнийг єлєєлєл лн нєлєєллийн їлг тс їийг агасгах, х а ааан хгааг агаж єєх, хїснгт лгнгїй єгїїлсн а хгжїїлл т ата илсан гїїн га, хнгилг ий хих їйл ажиллагаан хл н нгтгн лгх, лг ата а хєнлєн гаах лжийг єгїїлсн лн. хай тс їт айгал ин їїїлсн са ага хжг (жиш н, шєнийн нєлєєлєх айлн тсгай їнлг хийх ёстйгс тхй агт їх твийн сгалг гсх гх гана ган хлийг її єєилж, агагїй т) ав хгжїїлх г н. тлгйн гаагн хтйлт їїсх хїгж, хїн атн хв ан тсг аах илг шїшиж айх їїл н, гїний сн тєлєв айал сєєг нєлєє тхай -н агсан айсан (Eco-Trade, лах лв хайн їйл ажиллагааг ттгх 2004a), аван тлгй ах Энежи Ресс К-ний їт, хайгаас їїлтй хєгжлийн втай тшлагаас ївл н н хан хатаг н лиал аил їс нтгийн хжний нєлєєлєл айхгїй лн хан хєлєг євлийн лиал ї ашиг и хайнн їїїлх нєлєєллийг агатай лх н хаагсан. Энежи Ресс К ииглгїй лн. анхаа гаагг хайн їйл ажиллагаагаа Зам тээврийн нєлєє хлж авсан їїїн шихгтй хайга лн атеиалаа хих н илїї ї ашигтай гж їсн гийн нєхєл хайгаас ах л її лв н н тсг аилгааггїй лхг хийн иглсн л хайн їтгхїїний твллт нєхєл хийсн хвийн ажиглалт халсан . н сєєг нєлєєллийн нгн т шалтгаан лих Тєєвєє в єєєє. аван айгаа ил. Д їтийг сайжлалгїйг тлгй ах Энежи Ресс К-ний їйл твийн сгалг нгїїлх, сайжлсан лн ажиллагаа хлх, Єнийн вийн Элс ани шин їтийг ий лгх, шин їтийг вт тлгй ах їйл ажиллагаагаа єгєжїїлхтй ашиглан твллт влах гийн гийн хлгн 2009 н гх л твийн сгал хё нєлєєтй гїїлн їнлсн лн. ахин нгх лжтй. хєгжлийн О е єцє їе шат хгжиж хлх аван тлгй-ашн гийн айлаа ааан ашин твийн схайтн ааа инт тта нг ашин вж сгал хаангй ага айгаа. аван тлгй, єнгєєх тївшин хїтл ааа твийн сгал ашн схайтн хн єєт 200 аагийн нгх . CO2-ийн лгаалт єєт ааг 3 нааш, ааш иглсн сгал вагаж айгаа а їїний тнн хїх а са агаан хилаги їс хагастай тнїї хжний сгал вт тлгй нтгийн агаан анаг йтлж, тс глт 41 Ємнєд говийн бїс нутгийн байгаль орчны їнэлгээ тасалтгїй єгєє их хжтй лн. Эг хаглг їй хистй айллах гх т хналт нєлєєлєл єнє итй, їс нтгийн шинжтй шалгалтн агаа гний шаалагн аг (лхий нийтийн шинжтй хїлжийн хийнс хгжїїлх итай хаилагатай їйл ажиллагаа са тхилл), н хгааан нєлєєлєл єн. н. в хайга, лн ае гагах гаг єхєл айлг сайжлах йн їеийн ага снгх, аталгаажлах есс айхгїй л н хж н єгїїлсн гийн влж айгаа аслг сайта лвслж, гелгийн їсглнт ага хжг хв н ашиглах вал лв н тгт, ан аншил, сёлн а хлглтй гаг хгааан хв хагийн єв єгєє ийн асгийн хагалах їїнс айаг, сн айгал н ї ашигтай, аавал хгжїїлл хих ага а айаагн хналтн влах ёстй. л тєє а тавж ашиглах вал . єє аг хааг тавих, авт а, тєє вийн сгалн лхїїн нгсн ан тєлєвлєгєєг гагаха аавал хагалан їх хл с халаа хлг хвсн їйлийн нгн хал їйл л лг атн енежент халааг лн лсн хжн хилах айх ёстй. Эг шгаан айглаж нвенийн (CITES) хавсалта їтггсн, аах нг хваах айлаа Є ах лг свл тгтвгїй айлаа їе їе ашиглагаг атн шилжилт хєєлгєєн саа лах н атан, галг лсн хил гагах лжийг тхй айгаа а аах н хваагал л нгїїлх нєлєєтйг ас тглх н їйтй. стах ал сн їйлийг єхєл хїгх гл хїин їнийг шийвлх ага хж н лн їйлсийн нг лг ил. їїнлн фии саа нийтийн ллийг сайжлах ажлг хл хаалт т хєхтєн атн лийг н с найааг илїїлх, шийтгх ї ашигтай н хвааж, т тлгй, генети лн н айлн еханитай хсллан хглх вал єн. хв шин тгтнх авагїй тсгаалагсан лиг їїсгх н ий. Кана, ллан Зм в ц г лхийн аи н сайн тєлєвлєсєн єєєє гїїн гаг айглж, тг гаг лг їїс твллтийн гийн лн йн ата єнє хн аг хєнлєн гаах а хгааан нєлєєллийг лах илг, свл лгн ажилттай ашиглаж айгаа жишнїї ий л хайн хєгжлийн лаас айлшгїй вагах (Swenson, 2007). Ий ага ажиллагааг Є-т їтн айглалтн ва шин а айглаха хгжїїлх лжтй . гийн ан гаагг хайгаа сайжлах, гийн айлаа вийн ага ДЦ-н аг хих, тєє а айглах гсн їнсн хв хлан, агаан гх т атн шилжилт гван їе шат айх лжтй. Эг їе шатг хєєлгєєний їй тгтлн тхай лл хс гїйсн тхилл лг ата їїїлх айна. Шилжилт н н ай, аг хгааан сєєг нєлєєнєєс саа гийн твллтийн їеллтй илан тж лх нєхєл айлн сєєг нєлєєг їгїй лгх, свл их айгаа сх н тхйгїй и авт а, тєє хжг лах ег ї агаватай айна. ан тєлєвлєлтє лг атн а хєнлєн їтн айглалтн ва илх айгал ин гаах иг хаана, ххн айллахг їїїлх сєєг нєлєє н ихнх гин хгааан шийвлх лжгїй. їїнлн аван тлгй- нєлєє айх а їїн: ашн схайтн тєє аг а-єнє гсн · Чулуу,хайрганыкарьергаргах иглл айллах н т хєхтєн атн хв · Чулуубутлахїйлажиллагааявуулах ан хй-їїн єнє игллтй нглн · Асфальтынїйлдвэрийнїйлажиллагаа їнсн тєє ааас илїї, свл ага сєєг нєлєє · Хїнд механизмын болон тээвэрлэлтийн їйл їїїлх сх н тхйгїй. Єнє сан ажиллагаан лаас їїсх и, тс, агааг агаан ийн хв тєє а н єєєє саа хаалт хилаг ис лж айгаа сх, свл єгєстй тн хашаа н · Техникийнїйлчилгээ,замангиасгараххаягдал саа хаалт лж айгаа сх н тхйгїй айгаа · Хуульбусагнуур,зэрлэгамьтныбїтээгдэхїїний (BirdLife Asia, 2008). Эн їхнийг наийвлан хл с халаа слах шаалагатай а їїний аи хсгийг Эг сєєг нєлєє н н гийн итй, лг Атан агаалах ийглг, лг н айн нєлєєллийн хв н нтгийн атан слах, хагаалах тєв 2009 н хатан шинжтй, гин хгааан нєлєєтй айна. хийх тєлєвлєж айна (лг Атан агаалах єхєл айлг сайжлах ага хжн ийглгийн ахилн аан , 2008 н л, хайган аег нєхєн сгх, хат хг 11- са). в л ї ашигтай ага аг лж, 42 Нэгтгэн дїгнэлт: Хєгжлийн їе шатны їнэлгээ ба байгалийн нєєцийн менежментэд єгєх зєвлємж хгжїїлхгїй л сєєг нєлєє айлшгїй гана. Эн нєлєє л н гийн, н нтгийн, н агийн их сєєг нєлєє илсн тхилл нєлєє хгааан нєлєєлєл . а лх ег нєлєєг н єнє итй, їс нтгийн, аан хгааан хангах ага хжнїїийг итй лгхн тл їйлллтй айж, айнгн, алтгїй єєлєлт ааан хж, хн хгаалалтг тгтсн гагах лжтй . жа хгжїїлх, агїй гааа вахн сг вийн ага ДЦ н лг атн гїїн ї аитлах шаалагатай лн. лжит гаг хгжїїлх хагийн лжтй гаа сєєг нєлєєг лах ага а хн хгаан єн. вийн ага ДЦ-н А, хсгїїийн хн жг єїїлх, сгтлах наа хглх хлан, агаан ийн шилжилт вагаг (вагаг лн сгтгаа жл аихг хиглсн12 хл айсан) н тхй а хагийн лжтй гааа жа лвслж хгжїїлх, ал (агагїй н гїїн га гагах илт тавж лх . Эн лг ата) хєнлєн гаах їсийг тхйлх, -ийн хв ан нєхлийг сайжлаха лг атн сл єтсєн тхилл їийг тгїїлх а хлгл єгвєл хих а гїїн га алгїй ажиллагаан їїнс илтгг л хайн айглаха гжлийн хїїїсийг ллж, аний жа лвслж хгжїїлх г тхн хєхтєн атн хвийн шилжилт н. хєєлгєєнийг сгх х ї ашигтай айгааг Цаашилал, твллтийг їхл н тєє хнах шаалагатай. ааа влах тхилл гаах ег нєлєєлєл Авт а, тєє ан тєлєвлєлтє гийн н иххн хжний, їс нтгийн лн лхий алг ас хагалан їх хгтй. Эн н нийтийн а хїтй, аан хгааан ег нєлєє хаангй хла асал єгєє и н айх . їн: тс глт алга лх, CO2 лн гийн алн шилжилт хєєлгєєн н алн їйл са агаа хилагн лгаал агасах, ажиллагаанаас иххн хаааалтай а ааа гаах авт твийн сгалн хж ах, сл гаг й лгсн тхилл ал єєєє хєнлєн єтєх гийн ал, лг атн їхл хгл гаах, свл али тж ааа гагах лжтй агасах г н. нглс та иглсн . їний нєлєє н н гийн итй, їс авт твийн хгслийн тг лснаа нтгийн а хїтй, гин хгааан нєлєє тєє ан тв н гаал, атн хл айх а хїнлтй айлг сайжлах лжит с халаа вагах лжийг гхїй ага а ий. лах . х аван тлгйгс гаах тєє аг вийн ага ДЦ-н хсгийн Зм в ц н тавих гж айгаа тхай лл айна. Єтєг аал, лжийн їїнс ав ївл вийн ё сгалтай, слн гслтй нг ааа ага ДЦ-аа, т її хл, А а хсгийн н твллт влах н їлж хжний ег нєлєє їс тєє аг тавихгїй айх їн лж їїсгх а хлглтй. Ингсн тс глт айха ал хний хв айгаа, гх агас, їїнийг аган гаалжилт, їїл н, Єнє гвийн їс нтгийн систе хал ахй їїїлх н нтгийн сєєг нєлєє на. їїгтй г лг атг хагаалах ДЦ- єн тви єєсийн тав тхг н шин н їйл ажиллагаан а хлгл єгєхгїй айна салаа а гагах н , г хєс, гаалжилта гж їх їнстй. Ий тєє аг вийн агаа нєлєєлєх а їїний їн єлжилт, шн ага ДЦ-г айан єнгєєхгїй айлаа тавих шга нс лх хїин їйлс агасна. Ингсн їїсих айгаа лн салаа ан тєлєвлєгєєг хгжїїлхийг євлєж айгаа лн. хєс, гаалжилт нєхєн сгж хлн (Eco-Trade, Ш в е 2004a). ан гаагг сайжлснаа тв тгтл хаа илїї ї ашигтай вагах нєхєл їїсийг хилийн йл лгаа, ааш їлх а тїлшний хгл, CO2-ийн лгаалт, тан талн тви ахин аиж єєж айгаа агаа хилагг тхй хжг гийн айал ї ашиг тайгаас гана агаан лах лжтй. Энхїї ег нєлєє н их, їс нтгийн, н хгааан нєлєєлєл айна. 12 ашин амын дагуу, овооны орчимд хоосон архины 4.1.2.2-т єгїїлсн лг атн хєєлгєєн шил олноор харагдаж байгаа н согтуугаар машин саа лх гл сєєг нєлєєнєєс гана ал, атан жолоодох вдал тїгээмэл байдгийн нотолгоо бєгєєд айлах, єнє х, ага н айн лаас автн мнєд говийн бїс нутагт тээврийн урсгалын хэмжээ сл гаах, слн ал нгх айал хїн. ихсэхийн хэрээр энэ байдлыг єєрчлєх шаардлагатай м. 43 Ємнєд говийн бїс нутгийн байгаль орчны їнэлгээ Зургийг Б. Баяржаргал хилн х їїсв лж, хїн атн їїл н лгийн сн х їїсв глн. аагн снаас сєєг нєлєє їїїлж айна. Энс гсн нїїсний хаааалтай гаалжилт стаха хї лшгїй тс салхиа лн илетийн ай тааг. айгал єгєє н н аах ин, гаал нєєгт хагааллн тєлєвлєгєєн нїїсний талайгаас нєлєєлж єлжилтийг нгїїлх хв н гх тсг аах їйл ажиллагаа шаалагатай лна. Еєнхийєє айгаа лт їїїлх лв тїїнийг ааг хгжїїлггїй н тхй нєлєє хаангй ага. х н нтгийн айна (вийн ага ДЦ-н ахилн аан , тївшин аи али лс шахагах 2008 н 11- са). гийн айлаа н їйл лжтй. їний лжит нєлєє н н гийн ажиллагаан нєлєє єнє итй, н нтгийн итй, н нтгаас їс нтгийн тївшний, шинжтй, н хгааан нєлєє айна. сг аан хгааан (хай хаагсан ааа нл аах ї ашигтай їйл ажиллагаа н нєхєл айлг лн жил хагалагах) нєлєєлєл айна. їний сн сайжлах лв хил лн ахин аиж, тївшин гаах еєнхий єєлєлтийг сайжлах лгахг гсж, хайгаас ах л її ш ага а айхгїй. х їїнс їїлтй аи твлг лх л нхїї нєлєє їхл нг нєлєєллийг лах, нєхлийг сайжлаха алга лж, нїїс твллтийн алг лах гл тєлєв аний їгс хгжїїлх ага а лжтй. Эн євлєжийг хгжїїлхийн ий. їн: сан хангажийн шин гїї гагах; тл та лстай хё талн г айглах вт тлгйн Єнийн вийн Элс аний хийж шаалагатай лх . йтай аил й н лаг шанг хагаалах; аг, хайлаас гх т галн галта хналт Усны ашиглалт ба уурхайн усгїйжїїлэлтийн тавих, хайн с шавхаха нєлєєлєгсєн їсийн нєлєєлєл гана сгн таих, хагаалах г їйл хайг сгїйжїїлх їйл ажиллагаа 70,000 ажиллагаа н. и га нтаг всгийн гїний сн тївшинг Еєнхийєє Єнє гвийн їс нтгийн шллна гж тж айна. ал, атан, гїний сн нєє н с хєгжлийн їе шатан алин айл єхийн сн х їїсв лг хаг, тєлєвлєсєн їйл ажиллагааг 10-12 жил ттгх 44 Нэгтгэн дїгнэлт: Хєгжлийн їе шатны їнэлгээ ба байгалийн нєєцийн менежментэд єгєх зєвлємж лжтй айна. х гин лн н шийв гагах аг аитлах н їйтй ( хгааан тєлєвлєлт хийх сн хангаж хаана асгалн єєлєлтийн тхай лгнгїйг 4.3.2.3- тагаж лхг тхйлх шаалагатай аас їн її). гїний сн хангажийн їс нтгийн хвслн тхай хангалттай лл айхгїй айна. їн Эрчим хїч їйлдвэрлэлт ба дамжуулалтын нєлєє шаалагатай ллийг гллах н їйтй а н Цахилгаан и хїний хгл 2009 н н с шаааг айглажийг хаана айллах, аш ага їїїллтс 2012 н 294 Вт, 2020 н аи сан санг саа хт хангахгїй айх г 650 Вт лн єсєхєє тлгж айгаа. шийв гагаха хал. їний сн талаах хєгжлийн їе шатан Є ах и ллийг хитллж, ллийн енежент хїний хагийн лжит хєєнгє лалт хийж айх тєв ллийн санг айглах н л тлгй айглах 450 Вт-н хїин їйтй гж євлєж айна. Єнє гв влахаа аалтай лаан ахилгаан стан айх а н тєлєвлєж й їтн айглалт н айгаа н хайн и хїний хгг хангаха сн нєєєєс авсан хгтй айх лжтй гллн ашиглагана. їїсний хгг н аван тл лсн хжний сн нєєийн енежентийн тлгй, Цагаан тлгйн нїїсний хай хангах тєлєвлєгєє лвслж, хгжїїлх н аан лжтй. 600 Вт хїтл хїин аалтай єє нг хгааан хал илт лх . в тс їс ахилгаан станг аван тлгй айглж лх нтагт сн хїл хангажаас шалтгаалсан а н н їс нтгийн и хїний хгний айгалийн хгаалалт їїсвл лг талг аи хсгийг хангах лжтй. їн хааасан лсн хжний тєлєвлєгєєн Тєлєвлєсєн ба тєлєвлєєгїй хот байгуулалтын їнслсн їйл ажиллагаа влах н їйтй. нєлєє їїнлн асгалн єєлєлтийн талаах хагийн сайн ллийг тєлєвлєгєєн хагалан О . Эн 5,000 айлн шин н с їх ёстй а тхйгїй тхилл лгжтй шаалагатай хн тлж айгаа а їїний Зургийг Тони Вейттен 45 Хїснэгт 4-2. Суурь хєгжлийн їе шатан дахь нєлєєллийн тойм 46 Їйл Байгалийн нєєцийн Нєлєєллийн Мэдэгдэхїйц нєлєєлєл Менежментийн арга хэмжээ ажиллагаа хэрэгцээ шаардлага їнэлгээ · Газрынхэлбэртбайнгынєєрчлєлт Их · Компанийзїгээснєхєнсэргээхтєлєвлєгєє оруулна. M/L/L Буцалтгїй хэрэгжїїлэх. Тєрийн зїгээс їїнийг хянаж хэрэгжїїлэх. · Ургамалжилт,амьдрахорчин, Бага · Компанийзїгээснєхєнсэргээхтєлєвлєгєє Уурхай ба бэлчээрийн хэмжээ багасна. L/L/L хэрэгжїїлэх. Тєрийн зїгээс їїнийг хянаж бусад байгуу- 15,700 га газрын физик хэрэгжїїлэх. ламжийг тогтцыг єєрчлєх · Хїн,мал,амьтаносолдохэрсдэл · Уурхайнаюулгїйажиллагаагхангах;нєхєн бїтээн босгох Дунд зэрэг нэмэгдэнэ. M/L/L сэргээх тєлєвлєгєє хэрэгжїїлэх · Тоос,чимээшуугиан,гїнийусны · КомпаниБОНБЇ,байгальорчны бохирдол г.м. H/L/L Их мониторингийн хєтєлбєрийг хэрэгжїїлэх. Тєрийн зїгээс їїнийг хянаж хэрэгжїїлэх. · Малынбэлчээрлэлтэндсаадучруулах. Дунд зэрэг · Малгарахболомжтойгарцгаргах. M/S/L Буцалтгїй 800 га газрыг тємєр зам, авто зам · Зэрлэгамьтдыншилжилтхєдєлгєєнд Их · Зэрлэгамьтдыншилжилтхєдєлгєєнийгсудлах. байгуулахаар єєрчлєх саад учруулах, амьдрах орчин Зэрлэг амьтанд зориулсан гарц гаргах. Тээвэр- хэсэгчлэгдэн хуваагдах. H/R/L Буцалтгїй Чулуу,хайрганы лэлтийн Ємнєд говийн бїс нутгийн байгаль орчны їнэлгээ карьер гаргах · Чулуу,хайрганыкарьер,асфальтын · Чулуу,хайрганыкарьерыгороннутгийнбайгаль дэд бїтцийг Хїнд механизм, їйлдвэр, зам анги, агуулах талбай зэрэг. орчны газрын зєвшєєрсєн хэм хэмжээнд ашиглаж, байгуулах цемент, асфальтын M/L/S Дунд зэрэг їйл ажиллагаа, нєхєн сэргээлтийн стандартыг їйлдвэр ажиллах баримтлах. Хог хаягдлын менежмент боловсруулах, Зам анги байгуулах хэрэгжїїлэх гэрээ байгуулах, їйлдвэр, зам анги, хадгалалтын талбайг нєхєн сэргээх. · Дамжуулахшугамсїлжээньмахчин Дунд зэрэг · Їїнийгсайжруулахаргазамбайхгїй.Амьдрах шувуудын сууж ангуучлах газар орчны бусад хэсгийн хамгаалалтыг сайжруулах Улсын хэмжээний болж, устаж болзошгїй тоодог зэрэг замаар шийдэх. сїлжээнд холбох. зїйлийн амьдрах орчныг доройтуулах; Оюу толгойд 450- мВт Цахилгаан цахилгааны шугам шувуудын їхэлд хїчин чадалтай ДЦС эрчим хїчний хїргэх шалтгаан болох. M/S/L байгуулах. Таван дэд бїтцийг толгойд 450-мВт · Нїїрснийшаталтаарбохирдуулагч · Цахилгаанстанцынїндэснийстандартыг байгуулах хїчин чадалтай ДЦС хий, їнс ялгарах; хїчиллэг бороо. M/R/L мєрдєх. Хаягдал їнсний асуудлыг шийдэх байгуулах їе шатууд Дэлхий нийтийн Их байгууламжтай байх. хэрэгжих. Хїснэгт 4-2. Суурь хєгжлийн їе шатан дахь нєлєєллийн тойм Їйл Байгалийн нєєцийн Нєлєєллийн Мэдэгдэхїйц нєлєєлєл Менежментийн арга хэмжээ ажиллагаа хэрэгцээ шаардлага їнэлгээ · Ороннутгийнхудаг,гадаргынус Их · Хиймэлбулагбийболгох;гїехэнхудгийггїний Уурхайн орчимд конус алдагдаж, ашиглагдах бэлчээрийн хэмжээ худгаар солих; бусад худаг, гадаргын усыг хамгаалах, хэлбэрийн хонхрууд їїсгэж буурч, амьдрах орчин доройтох. H/L/L ундаргыг нэмэгдїїлэх, нєхєн сэргээх замаар байдлыг Уурхайг гадаргын усны тївшинг сайжруулах. усгїйжїїлэлт доошлуулах; уурхай болон хийх бусад байгууламжийг · Хайлаас,загмодургахаабольж · Модлогургамлынмониторингявуулах;боломжтой хамааруулан 31,400 га амьдрах орчин доройтох, энэ нь бол усалгаа хийх замаар хадгалах; бусад газарт мод талбай їїнд нєлєєлєгдєнє. Дунд зэрэг цєлжилтєд нэрмээс болох. M/L/L тарих, хамгаалах замаар нєхцлийг сайжруулах. Нїїрс Хамгийн багаар єдєрт · Нєхєнсэргээгдэхгїйнєєцийнхомсдол · Нэмэлтсудалгаашаардлагатай.Ашиглалтынявцад угаах, эрдэс 136,000 м3 усыг гїнээс їїснэ. Нєлєє нь тодорхойгїй. байнгын мониторинг явуулж, газрын суулт, гадаргын татаж, газарт булсан Их усны эх їїсвэр алдагдсан тохиолдолд зохих арга боловсруулах ус гаргах хоолойгоор дамжуулах. хэмжээ авах. · Сайжруулаагїйзамынтоосхїн, · Замынгадаргуугсайжруулах,ачаатээвэрлэлтийг амьтны эрїїл мэнд, ургамалжилтад Их сайжруулсан замаар л явуулж, ачаа ба хурдны сєрєг нєлєє їзїїлж, газрын доройтолд хязгаарын журам мєрдєх, замаас гадуур явахыг нєлєєлнє. H/S/M хориглох; тоосны хэмжээг бууруулж чадахгїй бол гэр, 2009 онд Гашуун сухайт малтайгаа нїїхэд нь оршин суугчдад туслах. Тємєр руу єдєрт 600 ачааны замаар тээвэрлэхэд шилжих нь удаан хугацааны гол Уурхайн шийдэл мєн. машин тээвэрлэлт явуулах бїтээгдэх- ба энэ нь 1300, эсвэл минут їїнийг тутамд нэг машин болж · Уурхайбадамжинєнгєрїїлэх · БОНБЇ-ндбуйтоосыгхянахаргахэмжээгмєрдєх. замаар єснє. Нарийн сухайт руу цэгїїдэд нїїрс ачих, буулгахаас їїдэлтэй Дунд зэрэг Хил орчмын дамжин єнгєрєх їйл ажиллагааг зогсоох. тээвэрлэх єдєрт 100 машины урсгал нїїрсний тоос. H/L/M явах ба энэ нь 350, эсвэл · Тээврийнурсгал,дуучимээнь · Замынгадаргуугсайжруулах,ачаатээвэрлэлтийг дєрвєн минут тутамд нэг зэрлэг амьтад, ялангуяа Говийн бага Их сайжруулсан замаар явуулж, ачаа ба хурдны ачааны машин болж єснє. дархан цаазат газрын амьтдыг їргээж, хязгаарын журам мєрдєх, зэрлэг амьтдын идэвхтэй їед дайжуулна. H/R/M тээвэрлэлт явуулахгїй байхаар хуваарь гарган мєрдєх. Амьтад хєндлєн гарах гарц бїхий тємєр замаар тээвэрлэхэд шилжих нь удаан хугацааны гол шийдэл мєн. · Зэрлэгамьтан,мал,явганхїн,бусад · Ачаабахурдныхязгаарынжураммєрдєх,мал тээврийн хэрэгслийг хамарсан ослын хєндлєн гарах гарц бий болгох, согтуугаар жолоо давтамж нэмэгдэнэ. M/S/M Дунд зэрэг барихын эсрэг журам боловсруулж мєрдєх, компаний зїгээс осол гаргасан тохиолдолд авах (согтуугаар осол гаргасан їед ажлаас халах хїртэл) сахилгын арга хэмжээ бїхий дїрэм боловсруулж мєрдєх. Тємєр Нэгтгэн дїгнэлт: Хєгжлийн їе шатны їнэлгээ ба байгалийн нєєцийн менежментэд єгєх зєвлємж 47 замаар тээвэрлэлтийг явуулах. Хїснэгт 4-2. Суурь хєгжлийн їе шатан дахь нєлєєллийн тойм 48 Їйл Байгалийн нєєцийн Нєлєєллийн Мэдэгдэхїйц нєлєєлєл Менежментийн арга хэмжээ ажиллагаа хэрэгцээ шаардлага їнэлгээ · NOx,CO,нїїрс-устєрєгчялгарч, · Уурхайбаачаатээврийнкомпаниудыгжил тоосонцор агаарын чанарыг доройтуулна Дунд зэрэг тутам автын їзлэгт хамруулж, агаарын бохирдлын - тоо хэмжээг текстээс їз. L/S/M стандартад тохирч буй эсэхэд хяналт тавих. · Єдєрт3тоннCO2 ялгарч дэлхийн · Тємєрзамаартээвэрлэлтийгявуулах. дулааралд нєлєєлнє. L/R/L Global Дунд зэрэг · Тээвэрлэлт,дамжинєнгєрїїлэхээс Их, эерэг · Хятадынтємєрзамтайадилєргєнтэйзам гарах тоосн хэмжээ эрс багасах, байхгїй ашиглах. Хилээр тємєр замын тээвэрлэлтийг болох. Эерэг: H/S/L нэвтрїїлэх талаар хоёр талын гэрээ байгуулах. · Чимээбагатай,багадавтамжтайтул · Бїрэнхэмжээнийэерэгнєлєєтэйболгохынтулд зэрлэг амьтдад їзїїлэх сєрєг нєлєє зэрлэг амьтад хєндлєн гарах гарцыг тєлєвлєж, багасна. Эерэг: M/R/L Их байгуулах хэрэгтэй. Уурхайн · ТємєрзамГовийнбагаДЦГ-аар бїтээг- Нэг вагон олон тооны дамжихаар бол нєлєє нь сєрєг болно. Их дэхїїнийг ачааны машиныг орлох H/R/L тємєр замаар боломжтой · Ачаанымашинцєєрч,ослынэрсдэл Ємнєд говийн бїс нутгийн байгаль орчны їнэлгээ тээвэрлэх Дунд багасна. Эерэг: M/S/M зэрэг, эерэг · Агаарбохируулагчдынялгарал буурна. Эерэг: L/S/L Дунд зэрэг · Хїлэмжийнхийнялгаралбуурна. Эерэг: L/R/L Дунд зэрэг Хїснэгт 4-2. Суурь хєгжлийн їе шатан дахь нєлєєллийн тойм Їйл Байгалийн нєєцийн Нєлєєллийн Мэдэгдэхїйц нєлєєлєл Менежментийн арга хэмжээ ажиллагаа хэрэгцээ шаардлага їнэлгээ 5,000 гаруй айлын шинэ · Шинэбїтээнбосголтыннєлєє.L/L/S Бага · Ороннутгийнзасагзахиргаасайнзасаглалын орон сууц барих. Їїний бодлого хэрэгжїїлэх. ихэнх нь Оюу толгой · Сумынтєвїїдэдтєлєвлєєгїй,тєвийн · Хамгаалалт,бїхїйлчилгээбїхийоронсууцаар орчмын сумын тєвїїдэд їйлчилгээгїй орон сууц баригдах. M/L/L уул уурхайн компаниуд ажилчдаа хангах. Компаниуд Уурхайчдыг ажилд байрлана. орон нутгийн засаг захиргаатай хамтран ажиллаж, авах: хот байгуулалтын нэгдсэн тєлєвлєгєєг хэрэгжїїлэх. Усны хэрэглээ єдєрт 2,500 Шилжин ирэгсдийг орон сууцаар хангах таван Ингэснээр 15 жилийн м3-ээр нэмэгдэнэ. Дунд жилийн тєлєвлєгєєг орон нутгийн захиргаа хийж, хугацаанд 12,000- Бохир усны хэмжээ єдєрт зэрэг хэрэгжилтэд мониторинг явуулах. 15,000 уурхайчид 2,500 м3-ээр нэмэгдэнэ. болон тэдний гэр бїл нэмэгдэх замаар Хатуу хог хаягдал · Ороннутгийнусныэхїїсвэр · Нийтийнїйлчилгээндзориулсаншинэцооног уурхайн орчмын єдєрт бараг 13 тонноор шавхагдах. H/L/M гаргах, хаягдал усыг цэвэршїїлэх байгууламж бий сумын хїн амын тоо нэмэгдэнэ. болгох. хоёр дахин єснє. Нэмэлт дулаан, эрчим · Гїнийусбохирдох,хаягдалуснаас · Одообайгаасистемньнэмэгдсэнхїнамдїйлчлэх Уурхайн хєгжлийн хїч шаардагдана (бїх їїдэлтэй эрїїл ахуйн эрсдэл їїсэх. чадваргїй ба хаягдлыг цуглуулах, боловсруулах улмаас шилжин хїн амыг хангах хамгийн H/L/L систем нэвтрээгїй байгаа тул сумын бїх хїн амд ирэгсдийн тоо дээрх багаар 5 мВт эрчим хїч). їйлчлэх хаягдал усыг цэвэршїїлэх байгууламж барих. хугацаанд мєн л Их 12,000-15,000 болно. · Гїнийусныбохирдол,газрын · Хатуухогхаягдлынменежментальхэдийнсєрєг Эдгээр нь нийлээд доройтол, хатуу хог хаягдлыг зайлуулах нєлєє їзїїлж эхлээд байна. Иймд сумын бїх хїн уурхайн эргэн одоогийн хэрэглэж буй аргаас їїдэлтэй амд їйлчлэх хатуу хаягдлыг цуглуулах, дахин тойрны сумдын Нэмэгдсэн хїн амд євчин, гэмтэл нэмэгдэх. H/L/L боловсруулах, зайлуулах байгууламж барих хэрэгтэй. хїн ам гурав дахин сургууль, эмнэлэг, цагдаа, · Дулааныболонэрчимхїчїїсгэх · Їндэснийстандартаднийцсэнстанцбайгуулж, нэмэгдэхэд хїргэнэ. гал команд, хотын бусад байгууламжаас бохирдуулагч хий, їнс ашиглалтад оруулах. Хаягдал їнсийг хатуу хог їйлчилгээ шаардагдана. ялгарах. L/L/M хаягдлын менежменттэй уялдуулан шийдэх Бага · Эмнэлгийнхаягдалэрїїлахуйн · ???????? эрсдэл бий болгох. M/L/S Їйлчилгээ, зочид буудал, · Тєлєвлєєгїй,тєвийнїйлчилгээнд · Ороннутгийнзасагзахиргаанаасгазар дэлгїїр, зоогийн газар, хамрагдаагїй бїтээн байгуулалтын Дунд ашиглалтын тєлєвлєгєє, бїсчлэл боловсруулж, Уурхай, тїїнийг зэрэг тэдгээрийг сахин мєрдїїлэх. эрэлттэй болон хїсмээргїй улмаас газрын эрхийн маргаан, дагалдах дэд бїтцийн їзвэр їйлчилгээ (їїнд бохирдол, газрын доройтол гэх мэт бїтээн босголтыг биеэ їнэлэх, мансууруулах асуудал їїснэ. M/L/M даган їїсэх бусад бодис зэрэг орно) зэрэг нь · Биеэїнэлэх,мансууруулахбодис · ДОХ-ынэсрэгсурталчилгаа,урьдчилэнсэргийлэх хєгжил тєв зам, уурхайн орчимд хэрэглэх нь ДОХ, бусад халдварт євчин хєтєлбєрїїдийг хэрэгжїїлэх. Хууль бус їйл цэцэглэх болно. тарах нєхцєл бїрдїїлнэ. M/S/M ажиллагаатай тэмцэх, хууль журмыг мєрдїїлэх. Нэгтгэн дїгнэлт: Хєгжлийн їе шатны їнэлгээ ба байгалийн нєєцийн менежментэд єгєх зєвлємж 49 Ємнєд говийн бїс нутгийн байгаль орчны їнэлгээ хагас н хайн ажили, тний г їл, хагас А в є е н ганаас шилжин игс илагана. хайн їснгт 4.3-т ахисан тївшний хєгжлийн їе ани хайн н сн аиг хангах шатн нєлєєллийг їїїлв. єлєєллийн и, а а с, н нтагт айлах хїїїст тхижтй хї, хгааанаас гана нєлєєллийн хлглн н сг лх тслах лжтй. хайн їнлгг ас тхйлв. єєг нєлєєнєєс хєгжлийн лаас тс нтагт 10,500 и хїн айлсхийх, агасгах, нєхлийг сайжлах лн шилжин ин гж тж айгаа а н н н слих лжг хагалан їж, нєлєєлєл тс сн хв илїї хїнлтй аслг їїсгх ї євлєж гагасан лн. хєгжлийн . в н с айхгїй л г шилжин їе шатн нєлєєлєлтй халсан халалтг игс алан ёсн с син єєсєє ааах хсгт єгїїлсн лн. аах саа лж ааха хїх лн. в н сн їтн сглтг алан ёсн хт Зам тээврийн нєлєєлєл тєлєвлєлтгїй, їйлилг, халаа, са аж ахйн хєгжлийн їе шатнаас ахисан тївшний тєлєвлєлтгїй хийвл х жагїй, їйлилг хєгжлийн їе шат шилжих ег, сєєг ї влаха хїнлтй лх . їний нєлєє н агавн ал ал н илн. Еєнхийєє с н г, н нтгийн хжний, гх аан хєгжлийн їе шатн ааа твтй хлтй хгааан нєлєєлєл айна. їнийг сайжлах ага аилхан нєлєє н їїсх а гх твийн сгал а хт тєлєвлєлт, ган лгн ала, їслл нгхтй хлтйг г нєлєєллийн їїсгх гх т н нтгийн хлийг хгжїїлх, тївшин н єнє лх . ий аас 4.2.1- сахилах їйл ажиллагаа г їйлс агтана. н єгїїлсн їйлсийг н автах шаалагагїй а н саа хангаг н асгийн гаа иш айсан хё їе шатн тхй лгаанг л тглх гсн тєєєс шаалагатай тєлєвлєгєє, їтийг н їйтй. хєгжїїлх нг їїїлж єгєх хгтй ( · вто ам олширно. лн хай ашиглалта їн її) а ингсн хвийн хвшлийнхн їїнийг сн тгийг тєв а, тєє а хлсн їтн айглах нєхєл їлн. а шааагана. Эг аг с Х ц . хєгжлийн їе шатнхтай аилаа тєлєвлєлт, лт хїн ан ихнх н сн тєвїї їтн айглалт, ашиглалтн сєєг нєлєєг сшиж тааах а т хжг хи с, лах ага хжнїїийг хгжїїлн, хн хат хг хагал нгх лн. їхн жлн, їес н л сайжлсан а айлаа хєгжїїлхгїй хин сн сав г хагал сн аслг л тс, и шгиан, слн сл, лг н шийж лхгїй тївшин хїтл хїн ата їїїлх нєлєє, хїн ал лах їїл ан т нгх а асал їїсг й нийн сл г лн тн єгєн а хат хаглн хж с нгж, айгал хїтй сєєг нєлєє їїсгх ханлагатай айна. н йтл хїгн. їний нєлєє н єнє · гаар бохирдуулагчид, CO2-ийн хэмжээ тээврийн итй, н нтгийн (хв хи саа, свл урсгалын хэмжээний єсєлтєєс илїї хурдатай хат хг хаглаас нвсн ис гїний сан нэмэгдэх ба энэ н лангуа Таван толгой-ашуун сан хисн тхилл) їс нтгийн, н сухайтын амд хамгийн тод илэрнэ. г инта хгааан нєлєєлєл айна. Ий нєхєл айал нгс илїї тн ааан ашин вж єнгєснєє хїсн тхилл нєхєн сгх їйл ажиллагаа ан тїгж нгж, твийн х ах илан сгийлх їйл ажиллагаанаас илїї хїн а айн айн, аан хгааагаа асаалттай гсх єгєє єтєг єнєтй лн. єєг нєлєєллийг шаалагн лаас шатахнг их хглх лахн тл хи с, хат хг хаглг хїн. лвслах айглажийг тєлєвлєж айглах, · Тємєр амаар ачаа тээвэрлэхэд шилжих н ашиглалта лах шаалагатай. т син айлшгїй. їїс лн л хайн са єгєжихийн х гаж, а, сан хангаж, їтгхїїнийг их хжг твлх ахилгаан и хї их шааагана. їн гаах аал, аг хгааан хнлт н с а нгж, тний хг ихсхийн х хєгжлийн їе шатан тєє ан твт їн нлг, сгл хгтй лн. Эгийг їтн шилжих хїггїй л ааан ашин т айглах ажил хт тєлєвлєлт, тєсєл тсгагах нгж, авт ан ї ашиг аха нхїї ёстй. шилжилт айлшгїй вагах нєхєл їлн. ашн схайтг сн а тїгжи, їїнтй 50 Нэгтгэн дїгнэлт: Хєгжлийн їе шатны їнэлгээ ба байгалийн нєєцийн менежментэд єгєх зєвлємж лан їїсх єтєг лх аг хгааан алагал тхай лл айхгїй айгаа їс нтгийн їтн їїсхийг тєсєєлєхє хлахан а н н л айглалта шааагах сн хг ахисан хайн їйл ажиллагаа хлгсийн хв єє тївшний хєгжлийн їе шатан Є ах гїний га хайха хїгн. Энхїї шилжилтийн нєлєєг сн нийт хжнс аван гаах лжтй 4.2.1.3- єгїїлсн гийн ааа твллтийн . єлєвлєсєн їтн айглалт, тїїнийг нєхєл айалтай халаха гл тєлєв ег жих їт (н с гх т), тгс айх . шалтгаалан вагах хєгжлийн їн їїсх сн · Зэрлэг амтдын амдрах орчны аашдын хг н їсийн, свл н нтгийн гїний хуваагдал вагдана. хайнг нглн сн нєєийн лжс илїї гаах агалалтай. тєє атай хлсн тєє а н ал, їн їн шинжилг хийх илїї єгєгєл шаааг лг атн шилжилт хєєлгєєн нлт сн хїл хангаж н їтн айглалтн саа лна. Эг тєє а еєнхийєє тєлєвлєлт хийх, євшєєєл лгх хагалан їх їїн хйнс ан агш игллтй айх н нгн хал їїїллт айх ёстй. тхй. хєгжлийн їе шатан а- єнє игллтй авт а, тєє ан Г єєвєє нєлєєгєє хваагсан лг атн аах лн глс гв , єн хн глс гв ин ааши хваагаж, тний Є-т с татах хлй айглах тєслїї н Є шилжин нїїллх лж хгаалагана. ах їтн айглалтг жих, сан хангажийг лг атн шилжилт хєєлгєєний їй нгїїлх х їїсв хн тгж айгаа а тгтлг илїїлх салгаан шаалагатай а н н хєгжлийн илг нийх єв їйтй га лг ата илсан га айглах гаг айж лх талтай. х їїнийг хгжїїлх тгтх, айглах їйл ажиллагаан нгй х лжтй схийг слах, хийх, анхаа ажиллах н їйтй. са лтгл ажлг гїйтгхс гана хєгжлийн · ил дээрх нїїрс шилжїїлэн тээвэрлэх їйл тєлєвлєлтийн гван "тхн ї аг"-тай ажиллагааг їгїй болгох шаардлагатай. Ахисан ллан їн шинжилг хийх ёстй. гїгт, тївшний хєгжлийн їе шатан ллх нїїсний хай ган їс нтгийн хєгжлийн тгтвтй хж ихсж айгаа н хилийн т ах айлг хагалан їх итай. т син гаа нїїс лгах, влх, гїїлн аих айлаа їїс хлсн агаас л син га глн сав вагаж айгаа еханиг єєлєх шаалагатай гаат, алай, тнгис, тхн нн г лхг л автан нтлж айгаа хг єн. и, тв хлл н, салгаа, твллт, Усны ашиглалт ба уурхайн усгїйжїїлэлтийн їйлвлл ашиглах сан хангажтай гаат нєлєєлєл айглагаж иж. ай їс айглагсан Ахисан тївшний хєгжлийн їе шатан хайн Аин енис, с Анжелесийн Аина гх т сг шавхах їйл ажиллагаа н 60,000 га ган сн х хн хт айх лв г н єнє єтєгтй тївшинг лна гж тлж й. Эн хж єєвийн снаас хаааалтай айаг. нглн н Єнє гвийн їс нтгийн нийт лтй хв хт син гаг ттгх, їйл ажиллагааг н халаха ага т лв хїн, ал, лг влаха шааагах єтєг аал н хїлн й атн ашиглааг хаг, лаг г н нтгийн н тєлєвлєг агсан Иан аагийн хлснлн сн х їїсвїї лн гаат нєлєєлєгєх, ах "айгалтай лсан" иш, лн талаааа хил лжтй . Эн шин талайн аи хсгт шинжтй схийг тлах итай. айгаа гаагн снаас хаааалтай гаалжилт ё ах їйл л тхн хжний сн хагалаган їлхгїй айж лх а їїний ї нєєийн нгсн енежентийг хагалан їх агава аах ин, гаал нєєг, єлжилт вал. Дх хё глн снаас їлж хвийг н гт илн. н нтгийн хжн аи Є сгахн ї агава н х глн алин єх л нтгаасаа нїїхс єє агагїй сан сан иїй вагах сн ашиглалт лн айал хї лн. Энхїї нєлєєллийг їнлх їтн айглалтн їйл ажиллагаан ил лн нєхєл айлг сайжлах ага хжний лх . Ий сг нийлїїлг а хїлн аваг тхай лгнгїйг 4.1.2-с їн її. їс нтгийн ал алинх н сн хг, сн їний сн нєєийн талаах єгєгєл айхгїй алансг тсн єгєн хжний тєлєвлєлт тхилл тїїний хїлг илан тх хийх итай. лжгїй а аи хайн сн хгний ав ах їйл л асгалн єєлєлтийн 51 Ємнєд говийн бїс нутгийн байгаль орчны їнэлгээ нєлєє лн тїїн хих тхай асал . Тєлєвлєсєн бє тєлєвлєєгїй хот суурингийн Эн ас нлт єгєгєл, їн шинжилг хийх хєгжлийн нєлєє шаалагатай. асгалн єєлєлтийн О ї агава нгл аж илх н тхйгїй єгєє хла иш асал . Агаан наж хайи, тгийн г їл, єн шилжин тееат нгж айгаа н тхй (Shee- игсийн тн хагаст н 10.000 шин нгж н hy, 2009) лв х тнаасн єєлєлт лсн ай шааагах т гасан айна. л хжн хаилан аилгїй айж лн. иш хайн ани ажилнхаа тхй хсгийг н, євєл лаан айх н Є-т ас их наж, т н саа хангах єгєє єн тхижтй хайлаха хїгж лн (Batima, Дагваж, 2000). н с хайхаа син гаа вж айгаа ан гаиг илїї автажтай тхилж, аан хїїїст тслах лжтй. л хайн їглжлх агалалтай. асгалн єєлєлт хєгжилтй хлтйг тс гаат 10,500 хїн нгл ххн нєлєєлєх н тхйгїй айгаа шин шилжин их т айгаа єгєє г нєхєл сн ай савн хн гаагн сг хїїїсийг н айаа хангах асал нил шилжїїлн хвааилах г айгалийн нєєийн тєвєгтй айх лн. ангалттай н с айхгїй хвааилалтн тхн шийвїї гагаха тхилл шин шилжин игс хвиааа лгжтй ханах н їйтй . нсний н ай лж аах лжтй. н сг нгсн сн нєєийн енежентийн тєлєвлєгєє аихаа тїїний айшлг лгїї лн са н х аслта хаилт лх ёстйг хлх їйлилгний ган айшилтай ллан таатай айна (Acacia, 2009). хт тєлєвлєлтийн алан ёсн тєлєвлєгєєний аг аж айглаагїй тхилл тїїний иїйн Эрчим хїчний їйлдвэрлэл ба дамжуулалт хєгжил лн їйлилгний асл тєвєгтй айал х лн. їнс гаах ї агава н н хєгжлийн їе шатан тлгй, нтгийн шинжтй, аан хгааан, н гийн агагїй аван тлгй айглагах н нєлєєтй айна. їнс айслхийх ага хжн хжний лаан ахилгаан станаас гана хт тєлєвлєлт, тєлєвлєлтєн тсгагсан гаа ахисан тївшний хєгжлийн їе шатан Шив хин айглалтг илагн нгж хангах в т хжний лаан ахилгаан стан лн їсжилт гх т н нтгийн шинжтй аигах . Эг н 3600 Вт хїтл єнє хлийн хгжилтийг хїтй лгх гх т хїин аалтай айх а и хїний аи н. ийг н нтгийн асаг ахигаа н хсгийг та стлх лжтй. Ий саа хангах їїгтй иш лв шаалагатай хжний ахилгаан станн їс нтгийн тєлєвлєгєє, їт ( хана ) лн са агаан ана, хїлжийн хийн лгалалт таалажтай нєхлєє хангаж, хвийн хвшлийнхн гийн айгал ин їїїлх нєлєє аса єнє лн хв хїїїст н с аих нєхлийг н айх н йлгжтй. Энс гаах ттг лн їнс ий лгж єгєх хгтй. гийг ахин лвслах, айллах ехани шаалагатай. їний тл хат ан станатг С ц лвслж, сахин єїїлх хгтй. Шин шилжин игсийн ихнх н сн хєгжлийн їе шатн хсгт тайлаласанлан тєв аах а т хи с, хат хг хаглг ахилгаан ажлах шга сїлж н ахин їїсгн. їн ан нгтшил н нїхн жлн лн швг сж англах лж хангах хгийн тєє сав г н хг хаглг шийвлх айлаа тгийн аах нг йтлах тхижтй ага а айж аахгїй а аааа а ийхїї сєєг нєлєєг сайжлах итй хаж влсн хат хг хагал ал хийн асал ага а лгїй айгаа . Шив вгс їїсг айгаа єгєє н н ааши айгал тан ажлах стан хїтл татах шга нг йтлах лн. їнс гаах ї аш т айх а н н иххн хжний аах агава н н нтгийн шинжтй (хи с лн ин нєлєєлнє. аин шва хал са хат хг хаглн влгс хтй ис шїї гаа нтгийг хагаалах ааа їїний сєєг нєлєєг нвих ааа гїний с хисн тхилл їс лах лжтй . нтгийн шинжтй), хгааан хв н г, хтй нєлєєтй айх лн. їнийг асах ага хж н илан сгийлх ага хжнс 52 Нэгтгэн дїгнэлт: Хєгжлийн їе шатны їнэлгээ ба байгалийн нєєцийн менежментэд єгєх зєвлємж н илїї хїї єгєє єтєг ихтй айна. їнс хллг аих, сн хангаж, ахилгаан айлсхийхийн тл авах ага хжн хи с шга г.. шааагана. їн а нгсн лн лн хат хг хаглг лвслж вшїїлх тний хг єсєх а нлг, сгл гийг айглажийн агваг лвслж аж нж аих шаалага гана. Эгийг хєгжлийн айглан їйл ажиллагааг н хлїїлх ажил асл хтн тєлєвлєлт а тєсєвт тсгасан айх хагийн тїїїн н. тг єгєжїїлх гаж, шаалагатай. Зургийг: лбрт Туйнхо 53 Х 4-3. Ахисан тївшний хєгжлийн їе шатан ах нєлєєллийн тй 54 Нєєє- єєц Ї Мц єєєє Мееме м ц хай лн 30,000 га ган фии · Газрынхэлбэртбайнгынєєрчлєлторуулна. Дн · Компанийзїгээснєхєнсэргээхтєлєвлєгєє хайн н тєлєв айлг єєлєх M/L/L алтгїй г хгжїїлх. єийн їгс їїнийг хнах, хгжїїлх. айглажн · Ургамалжилт,амьдрахорчин,бэлчээрийнхэмжээ ага · Компанийзїгээснєхєнсэргээхтєлєвлєгєє їтн сглт агасна. L/L/L хгжїїлх. єийн їгс їїнийг хнах, хгжїїлх. · Хїн,мал,амьтаносолдохэрсдэлнэмэгдэнэ. Дн · Уурхайнаюулгїйажиллагаагхангах;нєхєнсэргээх M/L/L г тєлєвлєгєє хгжїїлх · Тоос,чимээшуугиан,гїнийусныбохирдолг.м. ·КомпаниБОНБЇ,байгальорчнымониторингийн H/L/L Их хєтєлєийг хгжїїлх. єийн їгс їїнийг хнах, хгжїїлх. Шин хайн, · 1300 га гаг ·Малынбэлчээрлэлтэндсаадучруулах.M/S/L Дн · Малгарахболомжтойгарцтєлєвлєх,байгуулах. нглн тєє тєє а, авт а алтгїй г атай хлгсн а айглахаа єєлєх · Зэрлэгамьтдыншилжилтхєдєлгєєндсуурь Их · Зэрлэгамьтдыншилжилтхєдєлгєєнийгсудлах.Зэрлэг твийн їтийн · Чулуу,хайрганыкарьер хєгжлийн їе шатнаас илїї саа лах, аах атан илсан га айглах ган тгтж, хєгжил гагах ин хсглгн хваагах. H/R/L алтгїй айглах. · їн ехани, еент, асфалтн їйлв · Чулуу,хайрганыкарьер,асфальтынїйлдвэр,зам · Чулуу,хайрганыкарьерыгороннутгийнбайгаль ажиллах анги, аглах талай г. тгийн шин сги, н ган євшєєсєн х хжн ашиглаж, їйл · а анги айглах лг ата сєєг нєлєє їїїлх. M/L/S ажиллагаа, нєхєн сглтийн станатг аитлах. г Ємнєд говийн бїс нутгийн байгаль орчны їнэлгээ Дн хаглн г · менежментболовсруулах,хэрэгжїїлэхгэрээ айглах, їйлв, а анги, хагалалтн талайг нєхєн сгх. Цахилгаан и хєгжлийн їе шатан ·Дамжуулахшугамсїлжээньмахчиншувуудын · Їїнийгсайжруулахаргазамбайхгїй.Амьдрахорчны хїний їтийн айглах ахилгаан стан, сж англах гаа лж, стаж лшгїй са хсгийн хагаалалтг сайжлах ааа шийх. хєгжил ажлах шгааас гана тг г їйлийн аах нг йтлах; Шив вгийн хайн ахилгаан шга швн їхл хїгх шалтгаан аан 3600 В хїин лх. H/S/L аалтай ахилгаан стан айглах а н н с · Нїїрснийшаталтаарбохирдуулагчхий,їнс ·Хийнялгаруулалтыгхянахболомжиттехнологи хєгжлийн їе шатнаас хё лгаах. H/R/L Длхий нийтийн нвтїїлх. Шаталтн ттгийг ахин ашиглах. агал Их їнсийг айллах айглажийг ашиглалта лах. ахин илїї и хї їйлвлж, та лс ·Хїчиллэгбороо.M/R/L · Хїхэрбагатайнїїрсхэрэглэх 300 -ийн 500 kV шгааа и хї стлх а ·Битїїэргэлттэйхєргєлтийнсистемашиглах тєвийн и хїний сїлжн · Хєргєлтєдшаардагдахусныхэрэглээнэмэгдэх. хлгн. H/R/L Х 4-3. Ахисан тївшний хєгжлийн їе шатан ах нєлєєллийн тй Нєєє- єєц Ї Мц єєєє Мееме м ц хайн сгїйжїїллт хайн и нс · Ороннутгийнхудаг,гадаргынусалдагдаж, ·Хиймэлбулагбийболгох;гїехэнхудгийггїний хлийн хнх їїсгж ашиглагах лийн хж , аах Их хгаа слих; са хаг, гаагн сг гаагн сн тївшинг ин йтх. H/S/L хагаалах, нагг нгїїлх, нєхєн сгх шллах; хай лн ааа айлг сайжлах. са айглажийг хааалан 60,000 га ·Хайлаас,загмодургахаабольжамьдрахорчин ·Модлогургамлынмониторингявуулах;боломжтой талай їїн нєлєєлєгєнє. йтх, н н єлжилтє нс лх. M/L/L л салгаа хийх ааа хагалах; са Дн гаат таих, хагаалах ааа нєхлийг г сайжлах. їїс гаах, с л хай, и хїний · Ахуйнболонмалажахуйнхэрэгцээтэйнийлээд · Усннєєцийнталаарбїрэнмэдээлэлолжавах. лвслаха їйлвлл хагийн Є ах гїний сн лжс авна. H/R/L айгаа сн нєєийн хжн тхилан хглгх с гагах агаа єєт 280,000 3 с їтн айглалтн ажлаа тєлєвлєх, свл шааагана. нтгийн хй хсгийн глаас с татах хлй ашиглалта лах. Их · Гїнийэрмэлусшавхагдаж,ороннутгийн · Усхэмнэхорчинїеийнтехнологибїхий хжн хсл їїсн. аагн сан сангаас айглаж, агаж тєхєєєжийг їйлвллийн авах сн тєлєєх єсєлєєн н єн л н лн халаан їтн айглалта нтгийн хжний хсл їїсгн. H/S/L ашиглалтах . с ажлах нг, свл лн глс 130,000, · Голынурсацбуурснааруснычанардоройтож, ·Хангалттайєгєгдєлцуглуулж,оролцогч хё хлйг хёланг хнс 215,000, свл сн систе сєєг нєлєє їїїлн. їх талг ллсан сн нєєийн айглах (лнгс хёлангаас н 345,000 енежентийн тєлєвлєгєєг нгл н гв , хнс гв 3 сг єєт татаж хжн лвслах. татах) хглн. лл таг, єнє слтй Их · Одоогийнхэрэглэгчдэдусныхомсдолїїснэ. · Хангалттайхариуцлага,эрхмэдэлбїхийусны аас тї н їнлг · Голынусныирээдїйнхэрэглээнийэрх енежентийн агентлаг айглах. хийв. хгаалагах. · ЄГБН-ттогтвортойбусхєгжилявагдажэхлэх. Нэгтгэн дїгнэлт: Хєгжлийн їе шатны їнэлгээ ба байгалийн нєєцийн менежментэд єгєх зєвлємж 55 Х 4-3. Ахисан тївшний хєгжлийн їе шатан ах нєлєєллийн тй 56 Нєєє- єєц Ї Мц єєєє Мееме м ц л хайн 2020 н ашн схайт · Сайжруулаагїйзамынтоосхїн,амьтныэрїїл ·Замынгадаргуугсайжруулах,ачаатээвэрлэлтийг їтгхїїнийг авт єєт 2000 ааан н, гаалжилта сєєг нєлєє їїїлж, ган сайжлсан ааа л влж, ааа а хн ааа твлх ашин твллт йтл нєлєєлнє. H/S/M хгаан жа єєх, ааас га вахг влах (инт тта Их хиглх; тсн хжг лж аахгїй нгс илїї тн л г, алтайгаа нїїх н шин сга ашин єнгєєх) лтл тслах. єє ааа твлх шилжих н аан нгн. аийн схайт хгааан гл шийл єн. єєт 100 ашин сгал вах а н н ·Уурхайбадамжинєнгєрїїлэхцэгїїдэднїїрс · БОНБЇ-ндбуйтоосыгхянахаргахэмжээг 350, свл євєн инт аих, лгахаас їїлтй нїїсний тс. H/S/M Дн єєх. ил н ажин єнгєєх їйл тта нг ааан ашин г ажиллагааг гсх. лж єснє. · Тээврийнурсгал,дуучимээньзэрлэгамьтад, · Замынгадаргуугсайжруулах,ачаатээвэрлэлтийг ланга вийн ага ахан ааат ган атг сайжлсан ааа л влж, ааа а хн їгж, айжлна. H/R/M хгаан жа єєх, лг атн ивхтй їе твллт влахгїй айхаа хваа гаган Их єєх. Ата хєнлєн гаах га їхий тєє ааа твлх шилжих н аан хгааан гл шийл єн. Ємнєд говийн бїс нутгийн байгаль орчны їнэлгээ · Зэрлэгамьтан,мал,явганхїн,бусадтээврийн ·Ачаабахурдныхязгаарынжураммєрдєх,мал хгслийг хаасан слн автаж нгн. хєнлєн гаах га ий лгх, сгтгаа жл M/S/M аихн сг жа їїсгж єєх, аний їгс сл гагасан тхилл авах (сгтгаа сл гагасан їе ажлаас халах хїтл) сахилгн Дн ага хж їхий ї лвслж єєх. г єє ааа твллтийг влах. ·NOx,CO,нїїрс-устєрєгчялгарч,тоосонцор ·Уурхайбаачаатээврийнкомпаниудыгжил агаан анаг йтлна ­ т хжг тта автн їлгт халж, агаан хилн тестс ї. M/S/M станата тхи й сх хналт тавих. ·Єдєрт4.7тоннCO2 лга лхийн лааал ·Тємєрзамаартээвэрлэлтийгявуулахїйл нєлєєлнє. L/R/L Длхий нийтийн ажиллагаан шилжих. Х 4-3. Ахисан тївшний хєгжлийн їе шатан ах нєлєєллийн тй Нєєє- єєц Ї Мц єєєє Мееме м ц л хайн г вагн лн тн · Тээвэрлэлт,дамжинєнгєрїїлэхээсгарахтоосны ·Хятадынтємєрзамтайадилєргєнтэйзам Их, їтгхїїнийг тєє ааан ашинг лх хж с агасах, айхгїй лх. Эег: H/S/L ашиглах. ил тєє ан твллтийг ег ааа твлх лжтй · Чимээбагатай,багадавтамжтайтулзэрлэг нвтїїлх талаа хё талн г айглах. ата їїїлх сєєг нєлєє агасна. Эег: M/R/L · Бїрэнхэмжээнийэерэгнєлєєтэйболгохынтулд · Ачаанымашинцєєрч,ослынэрсдэлбагасна. лг ата хєнлєн гаах гаг тєлєвлєж, Эег: M/S/M айглах хгтй. · Агаарбохируулагчдынялгаралбуурна.Эерэг: Дн L/S/L г · Хїлэмжийнхийнялгаралбуурна.Эерэг:L/R/L хайг ажил 16,000 гай айлн шин ·инэбїтээнбосголтыннєлєє.L/S/S ·Ороннутгийнзасагзахиргаасайнзасаглалын ага авах: н с аих. лг хгжїїлх. хайи, тний сн хгл єєт · Хамгаалалт,бїхїйлчилгээбїхийорон г їлс гана 8,000 3- нгн. Дн · Сумынтєвїїдэдтєлєвлєєгїй,тєвийн саа л хайн ани ажилаа хангах. єє гааас шилжин хи сн хж єєт г їйлилггїй н с аигах. M/L/ Кани н нтгийн асаг ахигаатай хатан игс хайн 8,000 3- нгн. ажиллаж, хт айглалтн нгсн тєлєвлєгєєг йлх сн ат хг хагал хгжїїлх. Шилжин игсийг н саа тєвийн хїн ан єєт ааг 50 тнн хангах таван жилийн тєлєвлєгєєг н нтгийн тг 15 жилийн нгн. ахигаа хийж, хгжилт нитинг влах. хгааан 40,000-аа лт лаан, и · Ороннутгийнусныэхїїсвэршавхагдах.H/L/M · Нийтийнїйлчилгээндзориулсаншинэцооног Дн нгїїлн. їний хї шааагана (їх гагах, хагал сг вшїїлх айглаж ий г їн хїн ан т хїн аг хангах хагийн лгх. нийт 80,000 хїтл агаа 10 Вт и хї). тг нгн. гсн хїн а · Бохируснаасгїнийусбохирдох,эрїїлахуйн ·Одообайгаасистемньнэмэгдсэнхїнамд сгл, нлг, агаа, ал їїсгх. H/L/L їйллх авагїй а хаглг гллах, Их гал ан, хтн са лвслах систе нвтгїй айгаа тл сн їйлилг шааагана. їх хїн а їйллх хагал сг вшїїлх айглаж аих. · Гїнийусныбохирдол,газрындоройтол,хатуухог ·Хатуухогхаягдлынменежментальхэдийн хаглг айллах гийн хглж й агаас сєєг нєлєє їїїлж хл айна. Ий сн їїлтй євин, гтл нгх. H/L/L Их їх хїн а їйллх хат хаглг гллах, ахин лвслах, айллах айглаж аих хгтй. Нэгтгэн дїгнэлт: Хєгжлийн їе шатны їнэлгээ ба байгалийн нєєцийн менежментэд єгєх зєвлємж 57 Х 4-3. Ахисан тївшний хєгжлийн їе шатан ах нєлєєллийн тй 58 Нєєє- єєц Ї Мц єєєє Мееме м ц · Дулааныболонэрчимхїчїїсгэхбайгууламжаас ·Їндэснийстандартаднийцсэнстанцбайгуулж, хилаг хий, їнс лгаах. L/L/M ашиглалта лах. агал їнсийг хат хг ага хаглн енеженттй ллан шийх. · Эмнэлгийнхаягдалэрїїлахуйнэрсдэлбий · Эмнэлгийнхогхаягдлыгзїйзохистойхадгалах, лгх. M/L/S айллах айглаж ий лгх, нлгийн ажилтнг атлагсан жа сгах. хай, тїїнийг йлилг, и ·Тєлєвлєєгїй,тєвийнїйлчилгээндхамрагдаагїй · Ороннутгийнзасагзахиргаанаасгазар агалах їтийн ал, лгїї, гийн їтн айглалтн лаас ган хийн ашиглалтн тєлєвлєгєє, їслл лвслж, їтн сглтг аган гаа, лттй лн агаан, хил, ган йтл гх т тгийг сахин єїїлх. їїсх са хєгжил. хїсгїй їв асал їїсн. M/L/M Дн їйлилг (їїн ие г їнлх, анслах ·Биеэїнэлэх,мансууруулахбодисхэрэглэх ·ДОХ-ынэсрэгсурталчилгаа,урьдчилэнсэргийлэх ис г н) г н н Д, са халват євин тааах нєхєл хєтєлєїїийг хгжїїлх. л с їйл тєв а, хайн и їїїлн. M/S/M ажиллагаатай тх, хл жг єїїлх. глх лн. Ємнєд говийн бїс нутгийн байгаль орчны їнэлгээ 5. БЇС НУТГийН БайГаЛь ОрЧНы ЇНэЛГээГ ХэрэГжЇЇЛэХ БайГУУЛЛаГУУдыН зОХиОН БайГУУЛаЛТ Энэ дїгнэлт бїлэгт БНБОЇ-нд санал Сумын засаг захиргаа хурдацтайгаар болгосон їйл ажиллагаа ба хєтєлбєрїїдийг нэмэгдэж байгаа хїн ам болон бизнесийн хэрэгжїїлэхэд зайлшгїй оролцох агентлагууд їйл ажиллагаанд єєрийн сумын тєвийг болон бусад байгууллагуудын хариуцан бэлдэх хэрэгтэй ба энэ єсєлт явагдсаар байх гїйцэтгэх ажлыг орууллаа. Єєрєєр хэлбэл тохиолдолд орон нутгийн зїгээс їзїїлэх Хїснэгт 4-2 ба 4-3-д харуулсан суурь ба їйлчилгээг тасралтгїй байлгахад анхаарах ахисан тївшний хєгжлийн їе шатанд явагдах хэрэгтэй. Энэ нь дотроо янз бїрийн їйл їйл ажиллагаанаас гарах їр дагаврын ажиллагааг багтаах болно. Їїнд: менежментийн арга хэмжээнїїдийг хэрхэн · Газар ашиглалтын тєлєвлєгєєг шинэчлэх, хэрэгжїїлэх тухай авч їзэх болно. Хїснэгт "ааха таатай" сн тєвийг ий 5-1-д менежментийн арга хэмжээнїїд лгх лн хєгжлийг їе шаттай влахн ба тэдгээрийг хариуцан хэрэгжїїлэх тл їслх тєлєвлєгєєг лвслан байгууллага, мєн шаардлагатай нєхцєлд хгжїїлх. мониторинг явуулах ба їзлэг, хяналт хийх · Газар ашиглалтын тєлєвлєлт ба хєгжлийн нэгжїїдийг тодорхойллоо. Хэлэлцїїлэгт хєтєлєийг лвслах а сайжлахтай эдгээр їйл ажиллагаа бїрийг хэрэгжїїлэх хлтй їйл ажиллагаанг ллж агентлагууд, тэдгээрийн хариуцан гїйцэтгэх хгжїїлх. їйл ажиллагаа, уг байгууллагуудын чадавхи · Уулуурхайнкомпаниудтайхамтраноронсууц болон бэлэн байдлын талаар товч мэдээллийг аих тєлєвлєгєєг таван жилийн хгааатайгаа орууллаа. Хоёр байгууллагыг шинээр лвслах (Касталиа, 2008). байгуулахаар тусгасан бєгєєд тэдгээрийн · Хїн амыг усаар хангах нэмэлт эх їїсвэрийг талаархи дэлгэрэнгїй мэдээллийг ч орууллаа. лж ажилллах. · Цахилгааны болон дулааны системийг барьж Сумын захиргаа айглан ажилллах. · Бохир усыг цуглуулах болон цэвэрлэх Сумын удирдлага, тэдгээрийн албан хаагчид, систеийг аж айглан ажилллах. сумын иргэдийн тєлєєлєгчдийн хурал нь · Багийн засаг дарга нартай хамтран одоо уул уурхайн їйлдвэрлэлийн єсєлт ба ЄГБН хитлагаа айгаа хат хг хаглн дахь томоохон, шинэ дэд бїтэц зэргээс влгг сингийн тєвєєс ай шалтгаалан хурдацтайгаар явагдаж байгаа тхижтй, аитгал їхий г її хотын хєгжлийг тєлєвлєхєд голлох їїрэгтэй шилжїїлх. оролцох ёстой. Орон нутгийн эрх баригчид уг їїрэг хариуцлагыг хїлээж авах нь зїйтэй Чадавхи ба бэлэн байдал. Сумын засаг хэмээн їзэж байгаа боловч одоогоор уг ажлыг захиргааны байгууллагын ажилтны тоо цєєн гїйцэтгэх бэлэн байдлаа хангаагїй байна учир сумын тєвийн оршин суугчдын тоо гурав (Ханбогд ба Цогтцэций сумын засаг дарга дахин нэмэгдэхэд уг сумын тєвд амьдрагсдад нарын аман мэдээ, 2008 оны 11 сар). таатай нєхцлийг бїрдїїлэхэд шаардлагатай 59 Х 5.1. Нєєє ц м 60 Ї Мееме м Х ц Х я хайг айглах ·Нєхєнсэргээлтийнтєлєвлєгєєгхэрэгжїїлэх. л хайн ани їхий л хсгийг хаина. Айгийн айгал н лн гжлийн а хайн тнг ·Уурхайнаюулгїйбайдлыгхангах. хналтн ган гжилтнїї тєхєєєж ·БОНБЇбабайгальорчныменежментийнтєлєвлєгєєгхэрэгжїїлэх. ·Малхєндлєнгарахадзориулсанаюулгїйгарцбїхийзамынзагваргаргаж, ·ХїнсХєдєєАжАхуйнаммалынаюулгїйгээр ·ЗамТээвэр,Барилга,ХотБайгуулалтынам аих аг хєнлєн гааха илагсан ган () н а хєнлєн гаах хсгїї їхий агваг лвслна; аг гт айгллаг хн а, тєє ан агван саналг а л хайн ани аина. хнана. ·Зэрлэгамьтдыннїїдэлшилжилт,хєдєлгєєнийгсудлах.Зэрлэгамьтадзам ·инжлэхУхааныАкадемибаБОАньбайгаль ·Аймгийнбайгальорчныбамэргэжлийн а тавих, шин хєнлєн гааха тхижтй гийг тхйлж їїнтй лсан агва н тєийн с айгллаг лн са хналтн ган гжилтнїї хайнг ааа гагаж алгїй гаг айглах. сетїїтй хатан лг атг алгїйг хлх лн анс- а хєнлєн гаах ган агваг лвслна. нглн тєє атай хлх ·Ороннутгийнбайгальорчныбайгууллагуудынзєвшєєрлийндагуу ·Гэрээтбайгууллагабауулуурхайнкомпани ·Аймгийнбайгальорчныбамэргэжлийн ил лн ал хайнг айглж, їйл ажиллагаан а нєхєн хналтн ган гжилтнїї сглтийн станатг хангаж ажиллах ·Хогхаягдлынменежментийнтєлєвлєгєєгбэлтгэжхэрэгжїїлэхба ·Гэрээтбайгууллагабауулуурхайнкомпани їйлв, син, са илалтаа ашиглагсан талайнг нєхєн сгх ·Бусадорчныхамгааллыгдээшлїїлсэнээртоодогшувууныамьдрахорчны ·Бїтээнбайгуулагч(уулуурхайнэсвэлэрчимхїчний ·БОА йтлг гсх ани) Ємнєд говийн бїс нутгийн байгаль орчны їнэлгээ ·Хортхийгхянахшилдэгтехнологиудаасболомжтойгавчхэрэглэх.Хаалт- ·Бїтээнбайгуулагч(уулуурхайнэсвэлэрчимхїчний ·БОАбаЭрдэсБаялаг,ЭрчимХїчнийам Цахилгаан и тай, шгаан хєгєлтийн систеийг хглх. ани) (ЭЭ) хїний їтийг ·Тос,тослохматериалыншаталтаасїїссэнттгийг ахин лвслах. ·Хэрэгжїїлэгч ·Аймгийнбайгальорчныбамэргэжлийн айглах їнийг хаах їйлвийг аж ашиглалтан лах. хналтн ган гжилтнїї ·Хїхрийнбагаагууламжбїхийнїїрсийгхэрэглэх. ·Хэрэгжїїлэгч ·Аймгийнбайгальорчныбамэргэжлийн хналтн ган гжилтнїї ·Зохиомлооргорхибулагбийболгох;гїехэнхудгуудыггїнийхудагболгох;л хайн ани їхий л хсгийг хаина. Айгийн айгал н ган гжилтнїї нєхєн сглтн илагаж айгаа сн алаглг гсх; са гхи лаг лн хгийн тг лшлах, хагаалалтг нгїїлх хайг сгїйжїїлх ·Mодныхяналтынсудалгаагбайнгахийх,шаардлагатайтохиолдолдхатаж їххс сгийлж слах; нгнт їхсн г ллан таих н таг єє гаат лтгх, хагаалах ·Уснынєєцийнталаардэлгэрэнгїймэдээллийгцуглуулах. ·ГїнийУсныМенежментбаМэдээллийнТєв ·БОА­УсныХэрэгЭрхлэхГазар ()- шин айгллага їїсийг гаах лн ·ЄГБНдахьуснынєєцийгєєрчлєхэсвэлхойдбїснутгийнголуудаасус ·Аймгийнзасагдарганар;бїснутгийнхєгжлийн ·ГУММТ; А ­ сн г Эхлх аа сийг лвслаха татах хлй тавихг хгаалах хилаг (шин алан тшаал); ашиглах с ·инээрбайгуулагдажбайгааїйлдвэртусыгзїйзохистойхэрэглэхорчин ·амдууд;аймгийнзахиргаа ·БОА їеийн айглаж, тнг тєхєєєжийг хглхийг шааах Х 5.1. Нєєє ц м Ї Мееме м Х ц Х я ·Тодорхойхариуцлага,эрхїїрэгбїхийусныменежментийнагентлаг ·МонголынЗасгийнГазар(БОАтэргїїлэх с ажлах айглах їїгтй лн). сїлжний нгийг свл хёланг н ·БололцоотойбїхийлєгєгдлийгцуглуулахбаМонголынусны ·инээрбайгуулагдахусныменежментийнагентлаг айглах ( а нєєийн енежентийн нгсн тєлєвлєгєєг їх лг талн ) лтйг лтгх. ·Замынгадаргуугсайжруулах,тїїнчлэнхїндоврынмашиныгугзамаар ·Уулуурхайнкомпаниудба ·БОА вахг хгаалах. ·Тээвэрлэхачааныхэмжээбахурдныхязгаарыгтогтоох,хїндоврыначаа- ·Уулуурхайнкомпаниудбацагдаа ·ЗТБХБ;аймгийнбайгальорчныбамэргэжлийн н ашинг агїй гааа вахг хиглх; хналтн ган гжилтнїї ·Хэрвээтоосныасуудлыгшийдэжчадахгїйболоршинсуугчдадгэрболон ·Сумынзасагдаргынтамгынгазар;уулуурхайн ·Аймгийнбайгальорчныгазрынгжилтнїї л хайн ал сїг єє нтагт шилжїїлх н тслах ани їтгхїїнийг ааа твлх ·рээдїйдтээвэрлэлтийнихэнхийгтємєрзамруушилжїїлэх; ·Уулуурхайнкомпаниуд;ЗТБХТ ·ЗТБХБ ·БОНБЇ-гээруурхайболоннїїрснийагуулахдахьтоосныхяналтынїйл ·АймгийнМХГ-ынмэргэжилтнїїд ·УМХГ ажиллагааг нгїїлх ·Хилдээршилжїїлэнтээвэрлэхїйлажиллагаагзогсоох ·МонголУлсынЗасгийнГазар ·БОА ·Зэрлэгамьтадзамхєндлєнгарахцагтайдавхцсанаасшалтгааланза- ·Уулуурхайнкомпаниуд;хїндтехникээртээвэрлэлт ·ЗТБХБ н єглєєл їїсхс сгийлн твллтийн хвааийг лвслж влаг ани; айгийн асаг агн тагн хгжїїлх гаа; А ·Согтууруулахундаахэрэглэсэнїедээжолообарихаассэргийлсэнзохи- ·Аймгийнцагдаагийнгазар ·УМХГ лалтг ий лгж хгжїїлх ·Уулуурхайнкомпанийндїрэмжурамтайуялдууланзэрлэгамьтдын ·Уулуурхайнкомпаниуд ·УМХГ алгїй айлг хангаха илсан тхижтй г жг тгтх, сгтлах наа хглсний лаас їїх гт хгийг гсх хистй їйл ажиллагааг влах. ·Уулуурхайнболонхїнддаацынтехникээртээвэрлэлтявуулдагкомпа- ·АймгийнМэргэжлийнХяналтынГазар ·УМХГ ниг єєсийн техниїїс лга й хий н станата нийж й схийг жил ї хнаж айхг шааах. Бїс нутгийн Байгаль орчны їнэлгээг хэрэгжїїлэх Байгууллагуудын зохион Байгуулалт 61 Х 5.1. Нєєє ц м 62 Ї Мееме м Х ц Х я ·ТємєрзамынстандартХятадынтємєрзамынстандарттайтохирчбайгаа ·МонголынЗасгийнГазар ·БОА схийг шалгах хгтй. л хайн ·Галттэргийгхилээрнэвтрэхболомжийголгохгэрээгхорталаас ·МонголынЗасгийнГазар їтгхїїнийг тєє айглсанаа хил ажлан твлх їйл ажиллагааг гсх. ааа твлх ·Зэрлэгамьтдадсєргєєрнєлєєлєхгїйнтулдамьтадзамаараюулгїй ·ЗТБХТ гааха илсан га їхий агваг лвслж аих. ·Ороннутгийнзасагзахиргаашинээроронсууц,дэлгїїргэхмэтийгбарих ·СумынЗасагДаргынТамгынГазар ·АймгийнЗасагДаргынТамгынГазар ажлг хгжїїлх ·Уулуурхайнкомпаниудажиллаххїчболгонавахаартєлєвлєсєнхїмїїсээ ·Уулуурхайнкомпаниудбаороннутгийнзасагдар- ·АймгийнЗасагДаргынТамгынГазар хайг ажил н с лн са їйлилгг хангах. Кани ажилаа н гн тагн гаа авах: саа ххн хангах асал н нтгийн асаг ахигаатай хатан ажиллах шаалагатай. н нтгийн асаг ахигаа шин хайг ажлн шилжин иж айгаа игийг ххн н саа хангах тєлєвлєгєєг айаа хангаснаа таван жилийн хгааатайгаа лвслж, хгжилтийг хнах хгтй. хайтай й айлах ·Хогхаягдлыгхаяхшинэнїхнїїдийгбийболгохбаолоннийтийн н асаг Дагн агн аа ·АймгийнЗасагДаргынТамгынГазар сн хїн а 20,000 хангажи илсан лвслах систе хангах. и, хайи а тгийн г ·Хогхаягдлыгболовсруулахїйлдвэрийгсумынхэмжээндбайгуулах, ·СумынЗасагДаргынТамгынГазар ·АймгийнЗасагДаргынТамгынГазар Ємнєд говийн бїс нутгийн байгаль орчны їнэлгээ їл нїїн исн 15 тхайн гаа н лвслах систе н хїн а ихтй син жилийн т гав тхижгїй єгєє хг хаглг гллах лн лвслах систе ахин єснє. г айхгїй айна. л хайн хєгжлийг агаж аил аг ·Хатуухогхаягдлынмууменежментийнсєрєгїрдагавародоогоорилрээд н асаг Дагн агн аа ·АймгийнЗасагДаргынТамгынГазар хгааан 20.000 и айна. н їх хїн а їйлилж аах хат хг хаглг гллах, хїн шин нїїн ин. ахин лвслах айглажийг айглах. Шин ажил сн ·Улсынстандартыгхангасанэрчимхїчнийболондулааныстанцуудын ·СумынЗасагДаргынТамгынГазар ·Аймгийнбайгальорчныбамэргэжлийн хайи а шилжин тєслийг лвслан, айглж ажилллах. нсний їлглийг хат хналтн ган гжилтнїї игс нийл хг хаглн енежентийн хїн шийх. хайн йлх сн хїн аг тав ·Эмнэлгийнхогхаягдлыгболовсруулах,устгах,хадгалахзориулалтын ·Сумынбааймгийнзасагдаргынтамгынгазар ·ЭМ;УМХГ ахин єсгєнє. аглахг ий лгх, хих ага їй нлгийн ажилг сгах ·Ємнєдговийнбїсийнтогтвортойхєгжлийгзохицуулагчийншинэажлын ·АймгийнЗасагДаргынТамгынГазар ; А, а са. айг ий лгх. л хай а тїїнтй ·Газарашиглалтынтєлєвлєгєєгшинэчлэхбаїїнтэйхолбоотойбусадїйл ·Аймагбасумынзасагдарганар ·ЗТБХБ; хлтй їтийн ажиллагааг хгжїїлх хєгжлийг агалан ий ·ХДХбаДОХєвчнєєссэргийлэхбахамгаалаххєтєлбєрїїдийг ·Аймагбасумынзасагдарганар,ЭМ-ныаймгийн лх хєгжлїї хгжїїлх. л с їйл ажиллагааг хгаалаж, хиглх. гжилтнїї, Бїс нутгийн Байгаль орчны їнэлгээг хэрэгжїїлэх Байгууллагуудын зохион Байгуулалт їйлчилгээ їзїїлэх боломжгїй байна. Хот ч БНБОЇ-тэй холбоотой тэдний хэрэгжїїлэх тєлєвлєгчид, барилгын байцаагчид, эмч їйл ажиллагаа маш их байгаа боловч ялангуяа мэргэжилтнїїд, хэрэглээний салбарын аймгуудын хариуцах їйл ажиллагаанууд нь їйлчилгээний ажилтнууд зэрэг нь шинээр хамгийн их асуудалтай. Мєн илэрхий хоосон шаардагдаж байгаа мэргэжилтнїїдийн жишээ орон зай байгаа ба аймгийн засаг даргын юм. Аймгаас тєлєвлєж єгдєг тєсєв бага байдаг тамгын газрыг їйл ажиллагаагаа хэрэгжїїлэх ба уул уурхайн хєгжлєєс урьтаж їїнийг єсгєх боломжийг нь олгохын тулд эдгээр хоосон шаардлагатай. Їйл ажиллагаа нь явагдаж орон зайг нєхєх шаардлагатай. эхэлсэн уурхайтай сумдын хувьд тухайн Хїснэгт 5-1-д аймгуудын хэрэгжїїлэх уурхайн орлогын татварын хангалттай хувь їйл ажиллагаануудыг нэгтгэн їзїїлэв. суманд хуваарилагддаг учраас тухайн сумын Аймагт суугаа БОАЖЯ-ны болон УМХГ- тєсєв харьцангуй асуудал багатай. Таван ын мэргэжилтнїїдийн хэрэгжїїлэх їйл Толгойн нїїрсний орд байрладаг Цогтцэций ажиллагааг аймгийн хэрэгжїїлэх їйл сумын засаг захиргаа їйл ажиллагаандаа ажиллагаа гэж їзлээ (БОАЖЯ ба УМХГ- зориулж хангалттай тївшнээс илїї хэмжээний ын Улаанбаатараас хэрэгжїїлсэн їйл татварын орлогыг авдаг (тус сумын засаг ажиллагааны эсрэг) даргын аман мэдээ, 2008 оны 11 сар). Гэсэн хэдий ч тус уурхайтай ойр байрлаж байгаа · Газар ашиглалтын тєлєвлєгєєг шинэчлэх, сумдууд уурхайчид, шинээр шилжин ирж тїїнтэй холбоотой бусад їйл ажиллагааг байгаа иргэдийн болон уул уурхайг дагасан хэрэгжїїлэх. хєгжлийн тодорхой ачааллыг їїрч байгаа · БОНБЇбанєхєнсэргээлтийнтєлєвлєгєєг боловч татварын орлогын эх їїсвэр бэлэн биш хянах ба хэрэгжїїлэх. байгаа учраас тэдгээрийн тєсвийг нэмж єгєх · Зам тавих їеийн ил ба газар доорх уурхай, шаардлагатай. Сумын засаг даргын тамгын барилгын цэг, эрчим хїчний їйлдвэр газар болон иргэдийн тєлєєлєгчдийн хурал нь болон бусад цэгїїдээс гарах хог хаягдлын хуулийн хэрэгжилтэнд нєлєєлж чадахуйц бїс менежмент зэргийн байгаль орчны хяналтын нутгийн хєгжилтэй холбоотой шийдвэрийг стандартуудыг хэрэгжїїлэх. гаргахад хїчтэй нєлєє їзїїлж чадахуйц · Эрчим хїчний їйлдвэрээс гарах хий ба байх шаардлагатай. Бїс нутгийн хєгжлийн автомашинаас гарах хийн стандартыг тєлєвлєгєєг бэлтгэх, уул уурхай болон хангах. їндсэн дэд бїтцээс байгаль орчинд нєлєєлєх · Бохир усыг цэвэршїїлэх їйлдвэрээс гарах байдлын талаар хийсэн їнэлгээний їнэн зєв усны стандартыг хангах. эсэхийг хянах, уул уурхайн зєвшєєрєл олгох · Уурхайн усгїйжїїлэлтийн нєлєєллийг зэрэг нь тэдгээрийн їндсэн їйл ажиллагаа хянах ба тїїнтэй холбогдолтой нєхєн боловч эдгээр нь сумдын ажлыг їр дїнтэй сэргээх їйл ажиллагааг хэрэгжїїлэх (худаг, байлгахад тєдийлєн нєлєєтэй биш юм. горхи булгийг нєхєн сэргээх, мод тарих г. м.) Аймгийн засаг захиргаа · Усныбїхнєєцийгшавхахбайдлаарявагдах хєгжлийг хязгаарлах. ЄГБН-т байх гурван аймаг нь бїс нутгийн · Шинээр байгуулагдаж байгаа їйлдвэрт хїрээлэн буй байгаль орчны їнэлгээг усыг зїй зохистой хэрэглэх орчин їеийн хэрэгжїїлэхэд чухал нєлєєтэй байгаль орчны байгууламж, тоног тєхєєрємжийг нєлєєллийн менежментийн їйл ажиллагааг хэрэглэхийг шаардах. тэдний газар ашиглалтын тєлєвлєгєє ба · Тээвэрлэх ачааны хэмжээ болон хурдны хєгжлийн менежментийн їйл ажиллагаатай хязгаарлалтыг тогтоож мєрдєх, ачааны хамтруулан авч хэрэгжїїлнэ. Аймгийн засаг машиныг замгїй газраар явахыг хориглох. даргын тамгын газар нь сумдынхыг бодвол · Байгаль орчны нєлєєлєх байдлын єєрсдийн хариуцлагыг биелїїлэх тал дээр їнэлгээгээр олборлолт ба нїїрсний зарим талаараа илїї боломжтой, ялангуяа овоолгоос гарах тоосны хяналтын арга яамдаас тус аймагт томилогдон ажиллаж хэмжээг хэрэгжїїлэх. байгаа мэргэжилтнїїдэд яамнаас нь тєлєвлєж · Зэрлэг амьтдыг хурдны замаар саадгїй єгсєн тєсєвтэй байдаг учраас эдгээр хїмїїс нь хєндлєн гарах нєхцлийг бїрдїїлэхийн тулд ажил гїйцэтгэх сайн нєєц болдог. Гэсэн хэдий тээвэрлэлтийн хуваарийг хэрэгжїїлэх. 63 Ємнєд говийн бїс нутгийн байгаль орчны їнэлгээ · Согтуугаар жолоо барихгїй байх дїрэм, шийдвэрийг гаргадаг. Аймгийн засаг дарга журмыг гаргаж хэрэгжїїлэх. нь Аймгийн Иргэдийн Тєлєєлєгчдийн · Уул уурхайн компани болон тээврийн Хурлаар батлагдсан газрын менежментийн компаниудыг єєрсдийн техникийг агаарт тєлєвлєгєєнд тусгагдсан хєгжлийн ялгаруулах хийн стандартыг хангаж тєслїїдийн дэд бїтцэд зориулагдах газрын байгаа эсэхийг жил бїр шалгуулж байхыг эзэмшлийн эрхийг олгох эрхтэй. Уул уурхайн шаардах. лиценз олгох процесст засаг дарга нар албан · Ажиллах хїч ба шинээр шилжин ирэгсдэд ёсоор оролцдог. Гэсэн хэдий ч цаг хугацааны зориулсан орон байр, орон нутгийн хязгаарлагдмал байдал нь сумын ба аймгийн їйлчилгээ, дэд бїтэц зэрэг асуудал дээр Иргэдийн Тєлєєлєгчдийн Хурал ба сумын сумын засаг даргын тамгын газар болон засаг дарга нарт хоорондоо хангалттай уул уурхайн компаниудад зєвлєх, туслах, зєвлєлдєх боломжийг олгодоггїй. Уул хянах. уурхайн зєвшєєрлийн хувьд ашиглахаар · Хурдацтайгаар нэмэгдэж байгаа хїн амыг тєлєвлєж байгаа газар єєрийнх нь аймгийн усаар хангах, бохир усыг цуглуулах ба нутаг дэвсгэрт багтаж байгаа аймгийн цэвэршїїлэх, хатуу хог хаягдлыг устгах зэрэг засаг даргад АМГТХЭГ-аас албан бичгээр асуудал дээр сумын засаг даргын тамгын мэдэгддэг. Засаг дарга нар уг асуудалтай газарт зєвлєх, туслах, хянах. Эмнэлгийн хог холбоотой зєвлєлдєх яриа болон олон нийтэд хаягдлын тохиромжтой агуулах ба тїїнийг зориулсан сонсголыг зохион байгуулах, мєн устгах зїйлсээр хангах. хїсэлтийг нь тодорхой шалтгааны дагуу · ХДХВ ба ДОХ євчнєєс сэргийлэх ба буцааж болох хэдий ч 30 хоногийн дотор хамгаалах хєтєлбєрийг хэрэгжїїлэх. хариу єгєх ёстой. Ашигт Малтмалын хуулийн · Ємнєд говийн бїс нутгийн тогтвортой дагуу (19.4-р зїйл) аймгийн засаг дарга хєгжлийн зохицуулагчийн шинэ ажлын нар 30 хоногийн дотор хариу ирїїлэхгїй байрыг бий болгох. бол АМГТХЭГ нь лицензийн хїсэлтийг нь зєвшєєрч болно. Аймгийн засаг дарга нарт уул уурхайн лизенц хїссэн єргєдлийг Чадавхи ба бэлэн байдал. ЄГБН дахь уул хянаж їзэхэд илїї их хугацаа єгєх хэрэгтэй уурхай дээр тїшиглэсэн хєгжил нь тогтвортой, ба АМГТХЭГ-аар хэлэлцэж зєвшєєрєл тус бїс нутгийн байгаль орчин, хїний амьдрах олгохоос ємнє аймгийн засаг даргын зїгээс орчинд таатай їр дагавартай, аялал жуулчлал зєвшєєрсєн эсэхийг илэрхийлсэн хариултыг ба амьтны аймаг гэх мэт бусад элементїїдэд авсан байх хэрэгтэй. їзїїлэх эерэг нєлєєлєл нь их байх магадлалыг нэмэгдїїлэхийн тулд аймгийн засаг захиргааны Байгаль орчны нєлєєлєх байдлын їнэлгээнд хариуцах ажлын цар хїрээг нэмэгдїїлэх хянан магадлагаа хийхэд оролцох хэрэгтэй. Їїнд урьдчилсан бэлтгэл зайлшгїй шаардлагатай. Ажилчдын тоо, тэдгээрийн Байгаль орчинд хийгдэх нєлєєлєх байдлын чадавхи, харъяа байгууллагууд ба тоног їнэлгээний хяналт ба зєвшєєрлийг БОАЖЯ тєхєєрємж, хїрээлэн буй орчны менежмент голлон хариуцдаг ба иймд энэхїї їнэлгээ нь ба хєгжлийн менежментэд зарцуулах тєсвийн шийдвэр гаргагчдын баримтлах гол шалгуур хэмжээ, тєлєвлєлт зэргийн єнєєгийн болохоос илїїтэйгээр БОАЖЯ-ны ажлын тєлєв байдал ба ирээдїйд явагдах суурь ба нэг хэсэг болж байна. Бодит байдал дээр ахисан тївшний хєгжлийн їе шатанд авч орон нутгийн засаг захиргаа БОНБЇ-нд хэрэгжїїлэх арга хэмжээний талаар ємнєд багтдаг хїрээлэн буй орчныг хамгаалах ба говийн бїс дэх 3 аймаг тус бїрт нь авч їзсэн менежментийн тєлєвлєгєєг хэрэгжїїлэхэд байх шаардлагатай. Шаардагдах нэмэлт эх хамгийн их хариуцлагыг їїрдэг учраас їїсвэрийг урьдчилан тооцсон байх хэрэгтэй. БОНБЇ-ний тайлангуудыг батлахдаа орон Аймгийн засаг захиргааны онцгойлон авч нутгийн засаг захиргааны дуу хоолойг тїлхїї їзэх шаардлагатай зарим эрх, їїргийг доор оролцуулах хэрэгтэй. Мєн тїїнчлэн уул єгїїлэв. уурхайн лиценз эзэмших єргєдєл гаргагч нь уг єргєдлийн хамт БОНБЇ-г илгээдэг учраас Уул уурхайн лиценз хїссэн єргєдлийн (Азийн Сан, 2007) тэрхїї їнэлгээ їнэн зєв хяналтад голлох їїрэгтэйгээр оролцох. Орон хийгдсэн эсэхийг хянаж їзэх нь аймгийн засаг нутгийн засаг захиргаа нь газар эзэмшлийн даргын зїгээс ашигт малтмалын нєєцтэй 64 Бїс нутгийн Байгаль орчны їнэлгээг хэрэгжїїлэх Байгууллагуудын зохион Байгуулалт холбоотой шийдвэр гаргахад оролцох тухайлбал иргэдийн тєлєєлєгчдийн хурлыг хамгийн тохиромжтой арга зам нь болно. маш бага їїрэгтэйгээр оролцуулдаг. Одоогоор орон нутгийн засаг захиргаа Монголд газар ашиглалтын тєлєвлєлтийн БОНБЇ-г хэлэлцэж батлахад оролцдоггїй. їйл ажиллагааны ихэнхийг Газрын Хэрэг Їїнийг єєрчлєх хэрэгтэй. Эрхлэх Газар ба Геодези, Зураг Зїйн Газар (ГХЭГГЗЗГ) тєвлєрїїлж явуулдаг. Хєгжлийн бодлогыг боловсруулах ба тєлєвлєхєд тэргїїлэх їїрэгтэйгээр оролцох ЄГБН дахь тогтвортой хєгжлийг тєлєвлєхєд Хєгжлийн бодлого, стратеги, тєлєвлєгєє ба шаардагдах аймаг хоорондын хамтын зохицуулгыг тодорхойлоход орон нутгийн ажиллагааны механизм засаг захиргаа, ард иргэдийн санал, зєвєлгєєг хийж гїйцэтгэх ажлын цар хїрээ ба системд Дээр єгїїлсэнчлэн, ЄГБН-т БОНБЇ, оролцуулалгїй орхигдуулдаг дутагдал бий. хєгжлийн тєлєвлєлт, уул уурхай ба томоохон Бодлого боловсруулах нь ихэнхдээ засгийн дэд бїтцийг байгуулах їйл ажиллагаа эрхлэхэд газрын їйл ажиллагааны хїрээнд явагддаг зєвшєєрєл олгох зэрэг шийдвэрийг гаргахад ба тїїнд тусгах мэдээлэл, эхний хувилбарыг орон нутгийн засаг захиргаа ихээхэн їїрэг, гаргахад уг їйл ажиллагаанд голлон хариуцлагатайгаар оролцох шаардлагатай. оролцогчид ба олон нийтийн санал бодлыг Нэмж хэлэхэд эдгээр їйл ажиллагааг ЄГБН-т тусган оруулах механизм нь сул байдаг. хэрэгжїїлэхээр тєлєвлєгдєж байгаа їед Бусад секторуудад ч дээрх зїйл ажиглагддаг. тус бїс нутгийн аймгууд эдгээрийг хамтран Хєгжлийн бодлого ба стратегийг ихэвчлэн хэрэгжїїлэх механизмтай байх хэрэгтэй. улсын тївшинд авч їзэж боловсруулдаг ба Бїс нутгийн хєгжлийн тєлєвлєлтийн хороо хэдийгээр уг їйл ажиллагааг хэрэгжїїлэхэд ба комисс нь энэ шаардлагад нийцсэн байх орон нутгийн засаг захиргааны байгууллагууд шаардлагатай бєгєєд уг їйл ажиллагаанд голлох їїрэгтэй байх ёстой ч тэднийг, хувийн хэвшил, иргэний нийгмийн Зургийг Б. Баянжаргал 65 Ємнєд говийн бїс нутгийн байгаль орчны їнэлгээ байгууллагуудыг оруулахаас гадна, шинжлэх зэрэг усны менежментийг боловсруулахад ухаан, инженерчлэл ба тєлєвлєлтийн Монгол улсын Засгийн Газрын їйл мэргэжилтнїїдтэй хамтран ажиллаж, тэдний ажиллагаанд тэргїїлэх їїрэгтэйгээр санал бодлыг авдаг байх хэрэгтэй. Уг хороо ажиллах. Энэ їйл ажиллагаа нь одоогийн нь мєн уул уурхайн лиценз олголт, БОНБЇ, институтын ус ашиглалтыг хязгаарлахдаа эрсдлийг бууруулах тєлєвлєгєє, уурхайг хаах тодорхойгїй ханддаг байдал болон тєлєвлєгєє, байгаль орчныг нєхєн сэргээх давхардлыг арилгах болно. тєлєвлєгєє ба байгаль орчин ба нийгэмд · ЄГБН дахь тєв замыг сайжруулах ажлыг тодорхой нєлєєлєл їзїїлэх хєгжлийн бусад хянах. тєслїїдийг хянах, дїн шинжилгээ хийх, санал єгєх зэрэгт албан ёсоор оролцдог байх · Тээвэрлэх ачааны хэмжээ ба хурдны хэрэгтэй. хязгаарыг тогтоох, замгїй газраар хїнд даацын машин явах зэргийг хязгаарлах їйл Байгаль Орчин, Аялал Жуулчлалын Яам ажиллагааны хэрэгжилтийг хянах. · Шинжлэх Ухааны Академи, байгаль · Зэрлэгамьтдынзамхєндлєнгардагцагтай хамгаалах їйл ажиллагаа явуулдаг давхцуулахгїйгээр тээврийн машинуудын тєрийн бус байгууллагууд болон бусад явах цагийн хуваарийг гаргах, тїїний мэргэжилтнїїдтэй хамтран зэрлэг амьтад хэрэгжилтийг хянах. тємєр зам ба хурдны замыг хєндлєн гарахад · Зэрлэгамьтадтємєрзамыгсаадгїйнэвтрэх зориулсан гарцны загварыг бий болгож боломжийг хангаж, хэрэгжилтийг хянах. байрлуулах газрыг нь тогтоох. · ЄГБНдахьхєгжлийнасуудлыгзохицуулах · Цахилгаан дамжуулах шугам байгуулсны зохицуулагчийн ажлын байрыг шинээр улмаас шалтгаалсан жороо тоодгийн бий болгоход Зам Тээвэр, Барилга, Хот амьдрах орчны доройтлыг зогсоох. Байгуулалтын Яамтай хамтран ажиллах · ТЭХЯ-тай хамтран цахилгаан станцаас гарах хорт хийг хянах боломжтой шилдэг технологийг станцын загвар ба їйл Чадавхи ба бэлэн байдал. БОАЖЯ нь ажиллагаанд нэвтрїїлж хэрэгжїїлэх. БОНБЇ-г їндэслэн аливаа хєгжлийн нєлєєллийн менежментийг хэрэгжїїлэхэд · ЄГБН дахь гїний усны нєєц болон гол їїрэгтэйгээр оролцдог. БОАЖЯ-ны ЄГБН-ийн усны нєєцийн менежментэд Хїрээлэн Буй Орчинд Байгалийн Нєєцийн тєвлєрсєн цэгийн їйлчилгээний тухай Газар нь БОНБЇ-г хийхэд баримтлах гарын дэлгэрэнгїй мэдээллийн системийг бий авлагыг бэлтгэж, тїїний хэрэгжилтийг болгох, менежмент хийх зорилготой Гїний хянах їїрэгтэй. Энэ газар нь БОНБЇ-г Усны Менежментийн Мэдээллийн Тєвийг шалгах, хянах, батлах зэрэг їйл ажиллагааг (ГУММТ) шинээр байгуулах ажлыг усны явуулдаг боловч зєвхєн 7 мэргэжилтэн энэ хуулиар зохицуулах бїх ажлыг хийж гїйцэтгэдэг. Мєн БОНБЇ-г · Усны бїх нєєцийг хэт ихээр ашиглахад бэлтгэхэд зєвлєдєг компаниудад лиценз хязгаарлалт тавихтай холбоотой шийдвэрийг олгох ажлуудыг хариуцдаг. БОАЖЯ-ын гаргах. Тусгай Хамгаалалттай Нутгийн Удирдлагын Газар нь тусгай хамгаалалттай газар нутгийг · Шинээрбайгуулагдажбайгааїйлдвэрболон хєгжїїлэх тєсєл, бодлого, їйл ажиллагааны бусад аж ахуйн їйл ажиллагаанд усыг зїй тєлєвлєгєєг боловсруулдаг ба Монгол улсын зохистой хэрэглэх орчин їеийн байгууламж, тусгай хамгаалалттай газруудыг удирдлагаар тоног тєхєєрємжийг хэрэглэж байгаа эсэхэд хангадаг. Аймгууд дахь БОАЖЯ-ын хяналт тавих. чиглэлийн мэргэжилтнїїдийн тоо нь УМХГ- · Ємнєд говийн бїс нутгийн эдийн засгийн ын мэргэжилтнїїдээс цєєн бєгєєд тэдэнтэй хєгжлийг дэмжих зорилгоор хойд бїс адилаар торгох, нєхєн тєлбєр тавих эрх нутгаас ємнє зїг рїї гадаргын усыг байдаггїй. БОАЖЯ-наас 211 байгаль дамжуулах гэх мэт улсын хэмжээний усны хамгаалагчийг тусгай хамгаалалттай газар нєєцийн асуудлуудтай холбоотой хєгжлийн нутаг ба сумдуудад ажиллуулдаг. хєтєлбєрийг боловсруулах, шийдвэр гаргах 66 Бїс нутгийн Байгаль орчны їнэлгээг хэрэгжїїлэх Байгууллагуудын зохион Байгуулалт Дэлхийн банкны 2006 онд гаргасан уул асуудал нь ихэнхдээ єєрийн орны уул уурхайн уурхайн секторын тоймоор уул уурхайн компаниудын їйл ажиллагаанд байсаар секторын їнэлгээ, хэрэгжїїлэлт нь сайжирсан байгаа бєгєєд харин гадаадын уул уурхайн бєгєєд харин їр ашиг нь: а) зєрчилтэй компаниуд голдуу байгаль орчны шаардлагыг лицензийг шийдвэрлэх, мэдэгдэх, засгийн дагаж мєрддєг байна (Монголын їндэсний газрын зєвшєєрєл бїхий байгаль орчны уул уурхайн нийгэмлэгийн аман мэдээ, 2008 баримт бичиг, орон нутгийн захиргаа оны 11-р сар). газар эзэмшигчийн хооронд хийсэн гэрээ, Ємнєд говийн бїс нутгийн хєгжлийг зєвшєєрєл зэргийн їйл явцыг хэрэгжїїлэх тогтвортой байдлаар явуулж, чиглїїлэхэд дїрэм журмыг нь баталгаажуулах їїрэгтэй БОНБЇ чухал їїрэгтэй. Гэвч энэхїї бїтцээр дутмаг, б) аймаг, сумдын, УМХЕГ, їїргийг чухал хэвээр нь байлгахын тулд БОАЖЯ-ны зохион байгуулалт зэрэг нь БОНБЇ-г хянах ба батлах їйл ажиллагааг хангалтгїй байна гэж тодорхойлсон. ЄГБН- дээд газруудын тївшинд тєвлєрїїлэх биш ийн газар ашиглах тєлєвлєгєє болон байгаль харин аймаг, сум, иргэний байгууллагуудын орчны менежментийн тєлєвлєгєєний оролцоог нэмэгдїїлэх шаардлагатай. хэрэгжилт муу байгаа нь уул уурхайн їйл Тїїнчлэн яамдын гаргах шийдвэр нь БОНБЇ- ажиллагаа явуулж байгаатай холбоотой тэй шууд холбоотой байдлаар гарах хэрэгтэй боловч Монголд уул уурхайн овоолго, байгаль ба ингэснээр БОАЖЯ-ны зїгээс хэрэгжїїлж орчны нєлєєллийг тєдийлєн анхаардаггїй, буй хїрээлэн буй орчны менежментийн газар ашиглах тєлєвлєгєє дутмаг, Засгийг їйл ажиллагаа илїї їр дїнтэй байх болно. газрын уурхайгаас авах татвар бїтэлгїйтдэг, Аймгууд дахь БОАЖЯ-ны мэргэжилтнїїдэд (газар ашигласны жилийн єртєгийн 50хувь) хїрээлэн буй орчны тєлєвлєлтийн чиглэлээр зэрэг тїгээмэл асуудал байсаар байна гэж сургалтанд хамруулж, чадваржуулах тэмдэглэжээ (World bank, 2006). Эдгээр Зургийг Люк Дистелхорст /Оюу толгой тєсєл 67 Ємнєд говийн бїс нутгийн байгаль орчны їнэлгээ шаардлагатай ба БОАЖЯ-ны зїгээс Улсын Мэргэжлийн Хяналтын Газар чадварлаг мэргэжилтнїїдээр хангах замаар ємнєд говийн бїс нутгийн хєгжлийн хороонд УМХГ-ын Хїрээлэн Буй Орчин, Геологи, Уул оролцох хэрэгтэй. Байгаль орчны болон Уурхай, Цацрагийн Хяналтын Улсын Алба нь УМХГ-ын мэргэжилтнїїдийн хариуцах ажлыг тус байгууллагын уул уурхай, байгаль орчны тодорхой болгож тэдний хоорондын болон менежментийн асуудлуудыг хариуцсан нэгж орон нутгийн засаг захиргаатай хамтран нь юм. ажиллах асуудлыг зєв зохион байгуулах · Аймаг дахь УМХГ-ын байцаагчдын зїгээс шаардлагатай. байгаль орчинд нєлєєлєх байдлын їнэлгээг хэрэгжїїлэх, нїїрс тээвэрлэхэд їїсэх тоосны хяналт, уул уурхайн компаниудын Зам Тээвэр, Барилга, Хот Байгуулалтын Яам хурдны зам дээр гарах ослоос сэргийлэх аюулгїй ажиллагааны хєтєлбєр, ачааны · Хїнс,ХєдєєАжАхуйнЯамбаБОАЖЯ-ны машинуудын жил бїрийн їзлэг зэрэг санал, зєвєлгєєг харгалзан мал ба зэрлэг їйл ажиллагааг идэвхижїїлж, тїїний амьтан хєндлєн гарах гарц бїхий тємєр хэрэгжилтэнд хяналт тавих. зам, хурдны замын загварыг боловсруулах. · Эмнэлгийн хог хаягдлыг зєв хадгалах, · Ємнєдговийнбїсийнхєгжлийгхязгаарлаж агуулах саваар хангах талаар аймаг, буй асуудлаар аймгийн удирдлага болон сумдын удирдлагуудын хийж буй ажлын шинээр томилогдсон бїс нутгийн хєгжлийн хэрэгжилтэнд хяналт тавих. зохицуулагчдад туслалцаа їзїїлж, одоо байгаа усны нєєцийг зєв зохистой ашиглах Чадавхи ба бэлэн байдал. УМХГ-ын їйл замаар хєгжлийг тогтвортой байлгах. ажиллагаанд єєрчлєлт хийх шаардлагагїй · Ємнєд говийн бїс нутгийн замыг хэдий ч тус агентлагийн їйл ажиллагааны сайжруулах. хамрах хїрээ нь шинэ уурхай, цахилгаан · БОАЖЯ ба УМХГ-ын аймаг дахь станц, бохир усыг цэвэршїїлэх їйлдвэр, мэргэжилтнїїдийн хамтаар автомашинаар хог хаягдлыг булж устгах цэг ба бусад тээвэрлэх ачааны хэмжээ ба хурдны їйлдвэр, дэд бїтцийн байгууламжууд бий хязгаарлалтыг тогтоож, замгїй газраар болохын хэрээр нэмэгдэнэ. Одоогоор машин явуулахгїй байх зэрэг їйл ажиллагааг Хїрээлэн Буй Орчин, Геологи, Уул Уурхай, зохицуулах. Цацрагийн Хяналтын Улсын Алба нь аймаг бїрт байгаль орчны 3-5 байцаагчтайгаар · Нїїрс тээвэрлэлтийн ихэнхийг хурдны ажиллаж байна. Мєн Аймгийн Мэргэжлийн замаар биш тємєр замаар тээвэрлэх Хяналтын Газарт харъяалагддаг 380 орчим тєлєвлєгєє боловсруулах. Їїнд Хятадын мэргэжилтэн сумдуудад ажиллаж байна. Тэд тємєр замтай холбох ажил орно. зєвшєєрєлгїйгээр ан хийх, хог хаях, орон · Хятад Улс руу ачааны машин болон галт нутгийн хэмжээнд байгаль орчинд хохирол тэрэг нэвтрэн орох боломжийг хангаж, їзїїлж буй їйл ажиллагааг илтгэж мэдээлэх нїїрсийг хил дээр шилжїїлэн тээвэрлэхийг їїрэгтэй. Уул уурхайн хєгжил болон тїїнтэй зогсоох асуудлаар Монгол улсын Засгийн холбоотой хот суурингийн хєгжил хурдацтай Газрын їйл ажиллагааг тэргїїлэн ажиллах. холбогдуулан УМХГ-аас ажиллагсадынхаа · Согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодохыг ажлын ачааллыг нягтлан їзэж шаардлагатай хориглосон зохицуулгын хэрэгжилтэнд бол чадварлаг мэргэжилтнїїдээр хангах хяналт тавих. хэрэгтэй. · Зэрлэгамьтадтємєрзамыгсаадгїйнэвтрэх боломжийг хангаж, хэрэгжилтийг хянах. Уул уурхайн компаниуд ба бусад хувийн · БОАЖЯ-тай хамтран ємнєд говийн бїс хэвшлийн оролцоо нутгийн тогтвортой хєгжлийн асуудал хариуцсан зохицуулагчийн ажлын байрыг · БОНБЇ ба байгаль орчны менежментийн шинээр бий болгоход тэргїїлэх їїрэгтэйгээр тєлєвлєгєєний санал зєвлємжїїдийг оролцон ажиллах. хэрэгжїїлэх. · Аймаг ба сумдын газар ашиглалтын · Уурхайн нєхєн сэргээлтийн тєлєвлєгєєг тєлєвлєгєєг шинэчлэхэд туслах, хянах хэрэгжїїлэх 68 Бїс нутгийн Байгаль орчны їнэлгээг хэрэгжїїлэх Байгууллагуудын зохион Байгуулалт · Ороннутгийнбайгальорчныбайгууллагаас зохицуулах албан тушаалтны ажлын байрыг зєвшєєрсєн ил ба гїний уурхайг уурхайн шинээр бий болгоход дэмжлэг їзїїлж, уг ашиглалт, тїїний їйл ажиллагааны ба їйл ажиллагаанд оролцох. нєхєн сэргээлтийн стандартыг хангах. · Бусад газар нутгийн нєхцлийг сайжруулах Уул уурхайн салбар дахь тєрийн бус замаар цахилгаан дамжуулах шугамын байгууллагын їїрэг нєлєєлєлд єртсєн жороо тоодгийн амьдрах орчны доройтлыг зогсоох. Монголын їндэсний уул уурхайн нийгэмлэг · Уурхайн усгїйжїїлэлтийн нєлєєллийг хянах: зохиомлоор горхи булаг бий болгох; · Уул уурхайн їйл ажиллагааг хамгаалах гїехэн худгуудыг гїний худаг болгон гишїїд нь 100-аас доошгїй байх єєрчлєх; нєхєн сэргээлтэнд зориулагдах · Байгаль хамгаалах зорилготой байгаль усны алдагдлыг зогсоох; бусад горхи орчны бусад тєрийн бус байгууллагатай булаг болон худгийн тоог олшруулах, хамтарч ажилладаг байх хамгаалалтыг сайжруулах, модлог ургамлыг · Тогтвортойуулуурхайгдэмжих,сайжруулан услах, тїїнийг устаж мєхєхєєс сэргийлэх, хуульчлахад нєлєє їзїїлэх эсвэл єєр газарт тарималжуулах. · Нээлттэйбайдлыгонцолжїзэх · Замыг сайжруулах, мєн тїїнчлэн хїнд · Уул уурхайн компаниудыг удирдан даацын ачааны машиныг сайжруулсан чиглїїлэх чадвартай, орон нутгийн замаар явахыг хориглох. захиргааны їйл ажиллагааг сайжруулахын · Тээвэрлэх ачааны хэмжээ ба хурдны тєлєє шаарддаг байх хязгаарлалтыг тогтоож, замгїй газраар машин явуулахгїй байх. Тогтвортой хєгжилийн тєлєєх хариуцлагатай · Нїїрсийгавтомашинаарбиш,тємєрзамаар уул уурхайн санаачлага тээвэрлэдэг болох. · Оролцогчтой хамтран їйлдвэр, засгийн · Зэрлэг амьтдын зам хєндлєн гардаг газар, парламентийн гишїїд, эрдэмтэдтэй цагт автомашин явуулахгїй байхаар хамтран форум эхлїїлэн, хаиуцлагатай тээвэрлэлтийн цагийн хуваарийг гаргаж уул уурхайн тодорхойлолт, тїїнд хїрэхэд мєрдєх. шаардагдахуйц зарчмуудын жагсаалт гарган · Уулуурхайнкомпаниудынїйлажиллагаанд нэгтгэнэ. зэрлэг амьтдын аюулгїй байдлыг хангахад · ·ОролцогчталуудыноролцоотойгоорТББ- зориулсан дэг журмыг бий болгох. уудын форум зохион байгуулсанаар нээлттэй · Согтууруулах ундаа хэрэглэсний улмаас байдлыг дэмжин, мэдлэгээ солилцох болно. їїдэх гэмт хэргийн гаралттай холбоотой сахилга дэг журмын арга хэмжээг авч хэрэгжїїлэх. · Машин,техникийгжилбїрїзлэгтхамруулж, агаарт ялгаруулж буй хий нь стандартад нийцэж буй эсэхийг хянах. · Компаний зїгээс орон нутгийн байгууллагатай хамтран ажиллагсадаа орон байраар хангах эрмэлзэлтэй тохиолдолд нутгийн иргэд, байгууллагатай хамтран уг асуудлыг шийдэх. · · Хїн амын єсєлттэй уялдуулан газар ашиглалтын тєлєвлєлт, дэд бїтэц ба орон нутгийн їйлчилгээг тєлєвлєх зэрэг асуудлаар орон нутгийн засаг захиргаанд туслах. · Ємнєд говийн бїс нутгийн хєгжлийг 69 70 6. зєвлємжийн дїгнэлт Ємнєд Говийн Бїс нутгийн байгаль орчинд уул гишїїд оруулах замаар байгуулах улмаар уурхайд тїшиглэсэн хєгжлийн улмаас тулгарах яамны чадавхийн хэрэгцээ болон хэрэгжїїлэх сєрєг нєлєєллєєс зайлсхийх, бууруулах їйл ажиллагааны тєлєвлєгєєг боловсруулах чиглэлээр авч хэрэгжїїлэх арга хэмжээг юм. БОНБЇнэлгээний тайланг хянах хїснэт 4.2 болон 4.3 т тус бїр дэлгэрэнгїй зєвлєлийн бїрэлдэхїїнийг болон бїс танилцуулсан.Сїїлчийн энэхїї бїлэгт бїс нутагт їйл ажиллагаа явуулж байгаа уул нутгийн тогтвортой хєгжил болон байгаль уурхайн компанийн боловсруулсан байгаль орчныг хамгаалах, нєхєн сэргээх чиглэлээр орчныг хамгаалах тєлєвлєгєє, нєхєн сэргээх їр дїнтэй арга хэмжээг удирдлага зохион хєтєлбєрийн хэрэгжилтэд хяналт тавих байгуулалтын тєвшинд ямар байдлаар, хэрхэн їїрэгтэй аймгийн албаны бїрэлдэхїїнийг хэрэгжїїлэх талаар нэгтгэн дїгнэж байна. єргєжїїлэх хэрэгтэй. Хамгийн чухал асуудлын нэг бол тус байгууллага УМХГ-тай нягт Тєрийн байгууллагын чадавхийг бэхжїїлэх хамтран ажиллах хэрэгтэй. Ингэснээр уул уурхай салбарын хєгжлийн явцад гарч болох Аймаг, сумын удирдлага: Нэн тэргїїнд, байгаль орчин, нийгмийн сєрєг нєлєєллийг уул уурхайд тїшиглэсэн газар ашиглалтын удирдан зохицуулах арга хэмжээг явуулахад тєлєвлєєгєєг боловсруулах болон удирдан тус хоёр байгууллагаас зарцуулж буй хєрєнгє, зохион байгуулж, хэрэгжїїлэхэд хамгийн нєєцийг їр ашигтай ашиглах боломж улам гол їїрэг хїлээх аймаг, сумын удирдлагын нэмэгдэнэ. чадавхийг бэхжїїлэх хэрэгцээ байна. Їїнийг доорх гурван їе шатаар хэрэгжїїлж болно. Зам тээвэр, Хот байгуулалтын яам: Бїс 1) хэрэгцээг їнэлэх, їйл ажиллагааны нутгийн байгаль орчны їнэлгээг хэрэгжїїлэх хєтєлбєр боловсруулах, 2) їйл ажиллагааны зорилгоор тус яамнаас авч хэрэгжїїлэх арга хєтєлбєрийг хэрэгжїїлэх, 3) хэрэгжїїлэх хэмжээг 5.4 хэсэгт заасан байгаа. БОЇ-г эхний їйл ажиллагааны болон цаашдын хийх явцад тус яамнаас дээрх арга хэмжээг арга хэмжээг санхїїжїїлэх. Эхний хоёр хэрэгжїїлэх чадавхийн талаар оруулаагїй сонголтыг хэрэгжїїлэх боломж бий бєгєєд: бєгєєд, магадгїй чадавхижуулах шаардалггїй хэрэгцээг їнэлэх, тєлєвлєх їйл ажиллагааг ч байж болно. Хэдий тийм ч, їнэлгээний явцад ЗТХБАЯ-аар ахлуулсан ажлын хэсэг эсвэл зєвлємж болгосон їйл ажиллагааг хэрэгжїїлэх бїс нутгийн хєгжлийг зохицуулах їїрэг бїхий їїрэгтэй хэлтэс эсвэл мэргэжилтэний орон шинэ байгууллагын хамгийн тїрїїний ажил тоог бий болгох нь зїйтэй гэж їзэж байна. байж болно. Сонголт гагцхїї зохицуулах Улсын Мэргэжлийн Хяналтын Газар: байгууллагыг хэр тїргэн байгуулж, їйл БОАЖЯ болон УМХГ-ын хороондын хамтын ажиллагаанд оруулахаас их хамаарна. ажиллагаа тус хоёр байгууллагын уялдаа Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яам. Тус холбоог сайжруулах болно. Уул уурхайн яамнаас хэрэгжїїлэх їйл ажиллагаа болон їйл ажиллагаа тус бїс нутагт єргєжих тусам хэрэгцээт чадавхийн талаар 3.3 хэсэгт тэнд ажиллаж буй мэргэжилтэн нарын ажлын маш дэлгэрэнгїй тодорхойлсон. Санал ачааллыг хянаж улмаар хэрэгцээт нєєц, орон болгох дараагийн нэг їйл ажиллагаа бол тоо, сургалт болон тоног тєхєєрємжийн тус яамны дэргэд тусгай ажлын хэсгийг хэрэгцээг урьдчилан тодорхойлж байх їїрэгтэй шаардлагтай гэж їзвэл бусад салбараас ажилтан эсвэл хэсгийг байгуулах нь зєв гэж їзэж байна. 71 Ємнєд говийн бїс нутгийн байгаль орчны їнэлгээ Бїс нутгийн шинэ инститїцийг байгуулах бууруулах зорилгоор нїїрс ачаалах хувиар болон тээвэрлэлтийн хурдны хязгаарыг Бїс нутгийн хєгжлийг зохицуулах байгууллага тогтоох: БОАЖЯам нь ШУА болон Зэрлэг Бїс нутгийн байгаль орчны їнэлгээ болон амьтныг хамгаалах холбоо, Зэрлэг амьтны Ємнєд говийн бїс нутгийн дэд бїтцийн судалгаа, хамгааллын тєв болон ЗТХБЯамтай стратеги баримт бичиг тус бїрдээ Бїс нутгийн хамтрах тогтвортой хєгжлийг хангах їїрэг бїхий Ашигт малтмалын зєвшєєрєл олгох болон зохицуулах байгууллагыг шинээр бий болгохыг БОНБЇнэлгээний аргачилалыг боловсронгуй зєвлєсєн. Энэ байгууллагын гол їїрэг нь уул уурхайн хєгжлийг хангахад шаардлагтай дэд болгох бїтцийг байгуулах, байгаль орчыг хамгаалах Ашигт малтмалын зєвшєєрєл олгоход бїсийн болон байгалийн нєєцийн менежментийн болон аймгийн удирдлагыг оролцуулах: Уул асуудлаар тухайн цаг хугацаанд, маш сайн уурхайн шинэ їйл ажиллагааны улмаас бий тєлєвлєгєєний дагуу ажиллахад оршино. болох хот байгуулалт, їйлчилгээ болон Їїнийг тєв засгийн газрын байгууллагын бусад дэд бїтцийн асуудалтай нягт холбоотой дэмжлэг туслалцаагїйгээр хийх боломжгїй. Бїс учраас ашигт малтмалын зєвшєєрєл олгох нутгийн байгаль орчны їнэлгээний дагуу бол шийдэрийг гаргахдаа газар ашиглалт болон дэд ЗТХБЯ удирдаж, БОАЖЯ болон ЭБЭХЯ тус бїтцийг бий болгох тухай шийдвэрийг ч мєн тус хамтран ажиллах нь зєв гэж їзэж байна. харгалзан їзэж байх хэрэгтэй. Тїїнээс гадна, Гїний усны удирдлага болон мэдээллийн энэ тухай шийдвэр гаргахад шинээр санал тєв.Энэ тайлан болон Говийн бїс нутгийн болгож буй Бїс нутгийн хєгжлийг зохицуулах гїний усны судалгааны тайлан хоёул тус бїс байгуулагаар ч мєн оруулах нь зїйтэй. БОНБЇ- нутагт Усны нєєцийг маш сайн тодорхойлж, ний материалтай танилцах учиртай Аймгийн энэ талаарх мэдээллийг агуулсан гїний засаг даргын 30 хоногийг 60 эсвэл 90 хоног усны асуудал хариуцсан нэгж байгуулах болгон сунгах нь зєв бєгєєд ингэснээр сумын шаардлагтай гэдэгтэй санал нэг байгаа бэ удирдлага болон иргэдийн тєлєєлєгчийн энэ нэгж нь цаашид тус бїс нутагт усыг хурал уг асуудлыг хэлэлцэж, бїр цаашилбал тогтвортойгоор хувирлан, ашиглуулах талаар сум багийн иргэдийн нийтийн хурлаар ч мєн зєвлємжийг мєрдїїлэх їїрэгтэй. Ингэснээр хэлэлцїїлэх нєхцєл боломж бїрдэх юм. Ашигт гїний усны эх їїсвэрийг цорын ганц гэж їзэх малтмалын зєвшєєрєл олгох тухай єргєдєл, боломжтой болж, тус нєєцийг хувиарлахдаа тїїнийг хэлэлцэх болон батлах журманд уг нєєцийг бїх ашиглагч нарт бїрэн хэмжээнд єєрчлєлт хийх гол їїргийг Ашигт малтмал, ашиглуулах нєхцєлийн бїрдїїлэх юм. Бїтэц эрчим хїчний яам хїлээнэ. зохион байгуулалтын хувьд тус байгууллага Тєвлєрлийг сааруулах, БОНБЇнэлгээтэй Усны газрын харьяанд байх учир БОАЖЯ нь танилцах боломжийг нэмэгдїїлэх тус байгууллагыг байгуулах тал дээр удирдан Ашигт малтмал эрхлэх сонирхолтой этгээд ажиллах болно. нь энэ талаарх єргєдлєє БОНБЇ-тэй хамтран ирїїлэх їїрэгтэй бєгєєд тодорхой аймгийн Стандарт болон зааврыг боловсруулах газар нутагт ашигт малтмал эрхлэх учир Бїс нутгийн їнэлгээний зїгээс зарим нэг тухайн аймгийн удирдлага БОНБЇнэлгээтэй стандарт болон заавар зєвлємж хэрэгцээтэй танилцах боломжтой юм. Єнєєгийн байдлаар, буйг олж мэдсэн. Хамгийн чухал болоод орон нутгийн удирдлага тухайн БОНБЇнэлгээг тїїнийг хэрэгжїїлэх байгууллагын жагсаалтыг батлах їйл ажиллагаанд оролцодогїй бєгєєд дараах байдлаар тодорхойлов: энэ нь їнэлгээний баримт бичгийг хянах, · Зэрлэг амьтадыг авто зам болон тємєр авч хэлэлцэх ажил зєвхєн БОАЖЯам дээр замаар нэвтрїїлэх зєрлєгийн загвар болон голлон тєвлєрдєгтэй холбоотой. БОАЖЯам стандартыг олон улсын шилдэг арга туршлага їнэлгээний арга ажиллагаандаа зарим нэг дээр їндэслэн бий болгох. БОАЖЯам удирдаж єєрчлєлтийг оруулах хэрэгтэй гэж їзэж байна. ШУА болон Зэрлэг амьтныг хамгаалах Тухайлбал, їнэлгээний материалыг тухай холбоо, Зэрлэг амьтны судалгаа, хамгааллын тєсєл хэрэгжих аймаг болон сумын (эсвэл бїс тєв болон ЗТХБЯамтай хамтрах нутгийн хєгжлийн зохицуулах байгууллага ч) · Малыгавтозамболонтємзамаарнэвтрїїлэх удирдлагуудад зэрэгцэн танилцах боломжоор зєрлєгийн загвар болон стандар: БОАЖЯ нь хангах, улмаар тухайн тєсєлд сум болон ХХААХЇЯ болон ЗТХБЯамтай хамтрах аймгийн санал ирээгїй бол яам тїїнийг · Байгальорчиндчухалгазарнутагдахьзэрлэг батлахгїй байх журмыг нэвтрїїлэх. амьтад їзїїлж болох сєрєг нєлєєллийг 72 7. ишлэл хийсэн бїтээлийн жагсаалт Acacia Water, 2009. Говийн Бїсийн Гїний Bullock, Richard, 2008. Transport Infrastructure Усны Їнэлгээ. (Бїс нутгийн хїрээлэн in South Gobi. Presentation to Workshop буй орчны їнэлгээний суурь мэдээлэл) on PPPs in Infrastructure for South Gobi, Ulaanbaatar, September 30, 2008 Angerer, Jay, Guodong Han, Ikuko Fujisaki and Kris Havstad, 2008. Climate Change and Castalia Ltd., 2008. Mongolia South Gobi Re- Ecosystems of Asia with Emphasis on In- gion Urban Infrastructure Background ner Mongolia and Mongolia. Rangelands Study. 33(3): 46-51. Economic Consulting Associates (ECA), 2009. Bacon, Francis, 1620. Novum Organum, or Mongolia: Power Sector Development True Directions Concerning the Interpre- and South Gobi Development (Final Draft tation of Nature. Report, February 2009) Barclay & Associates, 2007. Oyu Tolgoi: In- Eco-Trade LLC., 2004a. Oyu Tolgoi Project flux Risk Assessment . (report prepared Environmental Impact Assessment, Vol- for Ivanhoe Mines Mongolia Inc. and Rio ume 1: Report of Oyu Tolgoi to Gahsuun Tinto) Sukhait Road and Infrastructure Corri- dor. Batima, Punsalmaa. 2006. Climate Change Vulnerability and Adaptation in the Live- Eco-Trade LLC., 2004b. Oyu Tolgoi Project stock Sector of Mongolia. A final report Environmental Impact Assessment, Vol- submitted to the Assessments of Impacts ume 2: Water Supply and Adaptations to Climate Change Eco-Trade LLC., 2006. Oyu Tolgoi Project En- (AIACC), Project No. AS 06. vironmental Impact Assessment Report, Batima, P., L. Natsagdorj, P. Gombluudev and Volume 3: Mining and Processing. B. Erdenetsetseg, 2005. Observed Cli- Eco-Trade Environmental Research and As- mate Change in Mongolia. AIACC Work- sessment Company, Ltd., 2007. Detailed ing Paper No. 12. Environmental Impact Assessment Re- Bedunah, Donald J. and Sabine M. Schmidt, port on Tavan Tolgoi Coal Mining Project 2000. Rangelands of Gobi Gurvan Sai- Gantulga, 2008: "South Gobi Infrastructure khan National Conservation Park, Mon- Strategy: Environmental Issues" pre- golia. Rangelands 22(4): 18-24. sentation by State Secretary of MNE at BirdLife Asia, 2008. Safeguarding Important Roundtable Discussion on Infrastructure Areas of Natural Habitat in Mongolia Development Strategy for South Mongo- Alongside Economic Development. lia, May 15, 2008. 73 Ємнєд говийн бїс нутгийн байгаль орчны їнэлгээ Hoornweg, Daniel and Laura Thomas, 1999. Swenson, Keith, 2007. Protected Area Corri- What a Waste: Solid Waste Manage- dors: Urban Development and Wildlife ment in Asia. Urban and Local Govern- Movement in Mongolia. ment Working Paper, The World Bank. The Asia Foundation, 2007. Mine Licensing: A Ministry of Nature and Environment (MNE), Mongolian Citizens Guide. 2008. Report on the State of the Envi- The World Bank, 2003. Mongolia Environment ronment of Mongolia, 2006-2007. Monitor: Land Resources and Their Man- Ministry of Nature and Environment and The agement. World Bank, 2006. Recommendations to The World Bank, 2006. Mongolia: a Review of Improve Environmental Management. Environmental and Social Impacts in the Mongolian Academy of Science, Institute of Mining Sector. Archaeology, 2003. A Summary Report The World Bank, 2009. Southern Mongolia In- of the Archaeological Excavation Works frastructure Strategy. Conducted Through Roads from Oyu Tol- goi to Gashuun Sukhait Frontier Crossing United Nations Development Programme Point in the Territory of Khanbogd Soum, (UNDP), 2008. Institutional Structures Omnogovi Aimag. for Environmental Management in Mon- golia. Sheehy, Dennis P., Cody M. Sheehy, D. Ba- yartsogt and D. Daalkhaijav, 2008. De- Warlters, Michael, 2009. Southern Mongolia In- velopment and Change in the South Gobi frastructure Strategy. (Discussion Draft) Region of Mongolia: Livestock Related Zoological Society of London (ZSL), 2006. Issues. (a draft discussion paper for the Summary Conservation Action Plans for REA) Mongolian Mammals (a volume in the State Great Khural of Mongolia, 2008. Action Regional Red List Series) Plan for the Government of Mongolia for 2008-2012. Annex to Resolution No. 35 of 2008. 74