44748 Albanian Nga copėzimi te bashkėpunimi Arsimi i lartė, puna kėrkimore dhe zhvillimi nė Evropėn Juglindore (From Fragmentation to Cooperation: Tertiary Education, Research and Development in South Eastern Europe) Pėrgatitur nga: Toby Linden, Nina Arnhold dhe Kirill Vasiliev "Seria e punimeve pėr arsimin" ėshtė realizuar nga Njėsia pėr Arsimin nė Bankėn Botėrore (HDNED). Kjo seri ofron njė model qė stafi dhe konsulentėt e Bankės Botėrore duhet tė ndjekin pėr tė botuar dhe shpėrndarė konkluzionet paraprake lidhur me arsimin me qėllim qė tė nxisin debatin dhe shkėmbimin e ideve brendapėrbrenda Bankės Botėrore, si dhe nė njė komunitet mė tė gjerė tė zhvillimit. Punimet e kėsaj serie nuk duhet tė konsiderohen si botime zyrtare tė Bankės Botėrore. Konkluzionet dhe interpretimet qė paraqiten nė kėto punime, janė konkluzione dhe interpretime tė autorėve pėrkatės, tė cilat nuk duhet t'i atribuohen nė asnjė mėnyrė Bankės Botėrore, organizatave anėtare tė saj, anėtarėve tė Bordit tė Drejtorėve Ekzekutivė, apo vendeve qė ata pėrfaqėsojnė. Kopje tė shtypura kėtij botimi mund tė sigurohen nėpėrmjet Shėrbimit Kėshillimor pėr Arsimin (eservice@worldbank.org). Versioni elektronik i kėtij botimi mund tė nxirret nga faqja e internetit tė Njėsisė pėr Arsimin nė Bankėn Botėrore (www.worldbank.org/education). Translated from the English version into Albanian by Arben Loka Title of English version: From Fragmentation to Cooperation: Tertiary Education, Research and Development in South Eastern Europe Copyright © 2008 Banka Ndėrkombėtare pėr Rindėrtim dhe Zhvillim/Banka Botėrore Qershor 2008 Uashington, D.C., SHBA Pėrmbajtja Falenderime..............................................................................................................................v Shkurtime ............................................................................................................................... vi Pėrmbledhje........................................................................................................................... vii Gjendja aktuale ....................................................................................................................vii Ēfarė duhet bėrė?..................................................................................................................ix Zbatimi i ndryshimit pėrmes bashkėpunimit rajonal ............................................................xi Hyrje..........................................................................................................................................1 I. Gjendja aktuale ....................................................................................................................4 II. Ēfarė duhet bėrė? ......................................................................................................23 Pėrmirėsimi i mekanizmave tė financimit..............................................................................28 Pėrmirėsimi i cilėsisė...........................................................................................................32 Roli i sektorit privat tė arsimit tė lartė....................................................................................34 Pėrmirėsimi i kėrkimit dhe zhvillimit....................................................................................36 III. Zbatimi i ndryshimit nėpėrmjet bashkėpunimit rajonal.............................................40 Shtojca 1. Treguesit e axhendės sė Lisbonės .......................................................................43 Referenca ................................................................................................................................45 Grafikėt Grafiku 1. Struktura e pagave nė Kroaci sipas arsimit, 1998­2002 ..........................................5 Grafiku 2a. Studentė nė arsimin e lartė (ISCED 5A) nė Kroaci, 1991­2004............................6 Grafiku 3. Diplomat e arsimit tė lartė nė Serbi, 2000­2005......................................................7 Grafiku 4. Numri i tė regjistruarve nė arsimin e lartė nė Evropėn Juglindore, 2005.................9 Grafiku 5. Klasifikimi i tė regjistruarve nė arsimin e lartė nė .................................................11 Grafiku 6. Shpenzime pėr institucione arsimore, si pėrqindje e PBB-sė, nė vende tė pėrzgjedhura.............................................................................................................................17 Grafiku 7. Shpenzime tė pėrgjithshme pėr kėrkimin dhe zhvillimin (GERD) ........................19 Grafiku 8. Raporti i punonjėsve shkencorė pėr 1.000 punonjės tė forcės sė punės.................21 Grafiku 9. Shpenzime tė brendshme bruto pėr kėrkim dhe zhvillim, vende tė pėrzgjedhura..21 Grafiku 10. Shpenzime pėr kėrkim dhe zhvillim nė EJL si pėrqindje e PBB-sė, 1999­2004.22 Grafiku 11. Sistemet e pabalancuara tė arsimit tė lartė: Rasti i Bosnjė-Hercegovinės............26 iii Tabelat Tabela 1. Performanca e vendeve tė EJL-sė dhe tė EQL-sė......................................................2 Tabela 2. Pagat nė arsimin e lartė krahasuar me arsimin bazė, 2005 ........................................4 Tabela 3. Studentė tė huaj tė regjistruar nė vendet e EJL-sė dhe qytetarė tė vendeve tė EJL-sė tė regjistruar jashtė vendit tė tyre tė origjinės..........................................................................12 Tabela 4. Numri mesatar i kėrkesave pėr patenta qė paraqiten nė Zyrėn Evropiane tė Patentave, nė vit, pėr ēdo 100.000 banorė tė vendeve tė EJL-sė, 1997­2003.........................20 Kutitė Kutia 1: Procesi i Bolonjės ......................................................................................................33 iv Falenderime Pėr kėtė punim kanė kontribuar Toby Linden dhe Nina Arnhold, tė dy specialistė tė lartė pėr arsimin nė Njėsinė pėr Zhvillimin Njerėzor pėr Evropėn dhe Azinė Qendrore nė Bankėn Botėrore. Njė ndihmesė tė konsiderueshme pėr grumbullimin e tė dhėnave ka dhėnė Kirill Vasiliev. Konsulentėt Marek Kėiek dhe Klaus Schuch punuan pėr pėrgatitjen e dokumentacionit pėrkatės. Autorėt dėshirojnė t'u shprehin mirėnjohjen e tyre kolegėve analistė: Jamil Salmi (kryespecialist pėr arsimin, Ekipi pėr Arsimin nė Bankėn Botėrore), Ardo Hansson (kryeekonomist, Njėsia pėr Uljen e Varfėrisė dhe Menaxhimin Ekonomik pėr Evropėn dhe Azinė Qendrore, Banka Botėrore) dhe David Crosier (Shoqata e Universiteteve Evropiane), pėr kontributin qė kanė dhėnė me komentet e tyre. Ekipi shpreh falenderime tė veēanta pėr komentet e vlefshme qė mori lidhur me projektin pėrfundimtar tė raportit gjatė dy takimeve konsultative, tė cilat u mbajtėn nė muajin nėntor 2007: njėri nė zyrėn qendrore tė Bankės Botėrore, ku morėn pjesė ekspertė tė Bankės Botėrore pėr arsimin e lartė; dhe tjetri nė Zyrėn e Bankės Botėrore nė Bruksel, ku ishin tė ftuar Sjur Bergen (Kėshilli i Evropės), David Crosier, Alojz Kralj (Universiteti i Ljubljanės), Melita Kovacevi (Universiteti i Zagrebit) dhe Klaus Schuch (Qendra pėr Risitė Sociale, Vienė). Pėr redaktimin e tekstit punoi Peggy McInerny. Krahas Orsalia Kalantzopoulos dhe Jane Armitage, Drejtore tė Pėrfaqėsive, nga Banka Botėrore, njė kontribut thelbėsor me idetė dhe aftėsitė e saj drejtuese ka dhėnė Drejtuesja e Sektorit e Arsimit, Mamta Murthi. v Shkurtime CEE Evropa Qendrore dhe Lindore (EQL) ERI-SEE Nisma pėr Reformėn nė Arsim nė Evropėn Juglindore (NRAEJL) EU Bashkimi Evropian (BE) EUA Shoqata e Universiteteve Evropiane (SHUE) LFS Vėzhgim i forcės sė punės QA Sigurimi i cilėsisė RCC Kėshilli pėr Bashkėpunim Rajonal (ish Pakti i Stabilitetit) (KBR) R&D Puna kėrkimore dhe zhvillimi SEE Evropa Juglindore (EJL) vi Pėrmbledhje Shqipėria, Bosnjė-Hercegovina, Kroacia, ish-Republika Jugosllave e Maqedonisė dhe Serbia gjithnjė e mė tepėr po vetėpėrcaktohen duke u krahasuar me Bashkimin Evropian qė ėshtė nė zgjerim. Kjo pikė referimi ofron njė kėndvėshtrim realist, por ambicioz, lidhur me zhvillimin e tyre politik dhe ekonomik nė tė ardhmen. Nė kėtė aspekt, ato shkojnė nė gjurmėt e vendeve tė tjera tė Evropės Juglindore, d.m.th., tė Bullgarisė, Rumanisė dhe Sllovenisė, tė cilat tashmė janė bėrė anėtare tė Bashkimit Evropian. Tė paturit e njė ekonomie tregu konkurruese nė Bashkimin Evropian, ėshtė njė kusht thelbėsor pėr tė qenė anėtar i Bashkimit Evropian. Arsimi i lartė, si dhe puna kėrkimore dhe zhvillimi kontribuojnė pėr rritjen ekonomike dhe aftėsinė konkurruese duke pėrgatitur studentė shumė tė kualifikuar, tė gatshėm tė marrin pėrsipėr rolin qė duhet tė luajnė nė njė ekonomi tė hapur dhe nė njė shoqėri demokratike, si dhe duke krijuar, transferuar dhe pėrshtatur njohuritė. Ky punim ka pėr qėllim tė bėjė analizėn e gjendjes nė vendet e Ballkanit, tė parashtrojė drejtimet pėr reformėn nė politikat pėr arsimin e lartė, kėrkimin dhe zhvillimin, si dhe tė identifikojė alternativat lidhur me mbėshtetjen e Bankės Botėrore pėr kėto vende, si nėpėrmjet projekteve kombėtare, ashtu edhe nėpėrmjet formave tė ndryshme tė bashkėpunimit rajonal. Gjendja aktuale Nė ekonomitė e rajonit, individėt, tashmė, shpėrblehen nė pėrputhje me nivelin e arritjeve nė shkollė, dhe rezultati nė tregun e punės tregon se hendeku mes atyre me arsim tė lartė dhe atyre pa arsim tė lartė ėshtė i kosiderueshėm. Ka tė dhėna se, nė kuadrin e strategjisė sė tyre konkurruese, kompanitė mė tė suksesshme tė rajonit kėrkojnė punonjės tė kualifikuar, sidomos me arsim tė lartė. Sidoqoftė, nė vendet e Ballkanit, ofrimi i forcės sė kualifikuar tė punės nė mėnyrė qė tė pėrmbushet kjo kėrkesė nė rritje, shėnon nivele tė ulta. Numri i studentėve qė braktisin arsimin e lartė ėshtė i konsiderueshėm, ndėrsa numri i atyre qė diplomohen ėshtė i ulėt. Pėrveē kėsaj, nė kėto vende, vėrehet se numri i tė diplomuarve me grada tė avancuara nė nivel master ose doktorature nuk ka ndryshuar ose ka pėsuar rėnie. Individė tė talentuar nga kėto vende, kanė mė shumė gjasa se rezidentėt e vendeve tė tjera evropiane tė lėnė vendin e tyre nė kėrkim tė mundėsive diku gjetkė. vii Vendet e Ballkanit hasin pengesa tė mėdha ndėrsa pėrpiqen pėr tė rritur numrin e tė diplomuarve me arsim tė lartė nė njė periudhė afatmesme. Sė pari, numri i nxėnėsve qė ndjekin arsimin e mesėm dhe, nė disa vende tė Evropės Juglindore, arsimin e lartė, ėshtė relativisht i ulėt. Megjithatė, edhe ky numėr nuk ėshtė i saktė, pasi ai fsheh numrin shumė tė vogėl tė atyre qė mbarojnė studimet universitare. Sė dyti, rritja e konsiderueshme e numrit tė nxėnėsve qė regjistrohen nė institucione private, nė kontrast me shumė vende tė Evropės Qendrore dhe Lindore, nuk e ka kompensuar numrin e ulėt tė tė diplomuarve nga institucionet e arsimit tė lartė publik. Sė treti, pritet qė vendet e Evropės Juglindore tė pėsojnė njė rėnie tė konsiderueshme tė numrit tė nxėnėsve dhe studentėve tė grup-moshave qė ndjekin tė gjithė fazat e arsimit. Pra, vendet e Ballkanit pėrballen me probleme serioze pėrsa i pėrket cilėsisė sė arsimit tė lartė. Ndėrsa nuk ka ende tė dhėna tė besueshme qė tė shėrbejnė si bazė pėr krahasim, studimet mbi institucionet vazhdimisht flasin pėr metodologji tė vjetėruara tė mėsimdhėnies dhe tė zhvillimit tė provimeve. Procedurat pėr sigurimin e cilėsisė me anė tė mekanizmave tė brendėm dhe tė jashtėm, nė njė masė tė madhe, nuk janė efikase dhe nė pėrputhje me zhvillimet e kohėve tė fundit nė Evropė. Burimi i tė gjithė kėtyre problemeve ėshtė struktura institucionale e fakulteve tė fuqishme dhe autonome nga pikėpamja ligjore pranė universiteteve publike. Rastet e suksesshme kur universitetet janė integruar nga pikėpamja ligjore, janė tė pakta, siē ėshtė Universiteti i Tuzlės nė Bosnjė-Hercegovinė. Sidoqoftė, ligjet qė rregullojnė integrimin e institucioneve nė vendet e Evropės Juglindore janė miratuar pėrgjithėsisht kohėt e fundit dhe ligje tė tilla nė kėto vende nuk kanė qenė gjithmonė tė efektshme. Nė krahasim me vende tė tjera evropiane, shpenzimet publike pėr institucionet e arsimit tė lartė zėnė njė pjesė tė vogėl tė PBB-sė. Gjithashtu, as burimet e financimit publik, as tė atij privat, nuk u ofrojnė fakulteteve stimulin pėr tė rritur efektshmėrinė dhe numrin e tė diplomuarve. Institucionet publike kanė mundur t'i shtojnė tė ardhurat nga taksat shkollore. Sidoqoftė, kjo vetėm se ka ofruar njė stimul qė institucionet tė vazhdojnė t'i mbajnė studentėt nė sistem dhe, kėshtu, ka ulur efektshmėrinė. Jo vetėm qė sistemet e arsimit tė lartė nė Evropėn Juglindore nuk sigurojnė numrin e kėnaqshėm tė tė diplomuarve tė kualifikuar, por studentėve qė mbarojnė arsimin e lartė u mungon formimi qė tė kontribuojnė pėr aftėsinė kokurruese tė vendeve tė tyre pėrkatėse, me anė tė asimilimit tė njohurive dhe novacionit. Pėrveē kėsaj, kėrkesa pėr punė kėrkimore dhe zhvillim, qė vjen nga kompanitė private ėshtė shumė e kufizuar. E njėjta gjė mund tė thuhet viii pėr kontributin e sistemeve ekzistuese tė kėrkimit dhe zhvillimit, me njė numėr relativisht tė vogėl punonjėsish shkencorė dhe me shpenzime tejet tė ulėta. Ēfarė duhet bėrė? Njė kusht themelor qė ēėshtjet e sipėrpėrmendura tė gjejnė zgjidhje ėshtė ristrukturimi organizativ i universiteteve publike Pėrveē kėsaj, sistemet e financimit publik duhet tė ofrojnė stimuj qė kėto institucione tė pėrmbushin misionet e tyre pėrkatėse pėr rritjen e aftėsisė konkurruese dhe tė kohezionit social. Realizimi i kėtyre objektivave kėrkon kalimin, gjithnjė e mė shumė, drejt sistemeve tė financimit me bazė performancėn. Pėr shembull, subvencionet publike pėr taksat e universiteteve duhet tė synojnė qė studentėt me tė ardhura tė pamjaftueshme, nė njė periudhė mė afatgjatė, tė lidhen me sistemet qė ofrojnė kredi pėr studentėt. Kėto ndryshime kėrkojnė vullnet politik nga ana e qeverive dhe pėrmirėsimin e ndjeshėm tė kapaciteteve administruese tė universiteteve publike. Sistemet e arsimit tė lartė nė vendet e Evropės Juglindore janė tė pabalancuara. Njė universitet i vetėm (zakonisht nė kryeqytet) dominon gjithė sistemin pėrsa i pėrket numrit tė regjistrimeve dhe burimeve. Sfida nė njė periudhė afatmesme ėshtė qė tė krijohet njė numėr i kėnaqshėm universitetesh efektive dhe me programe tė plota mėsimore. Nė njė periudhė mė afatgjatė, duhet tė krijohen sisteme tė arsimit tė lartė, qė tė jenė mė tė balancuara dhe qė pėrmbushin nevoja tė ndryshme (pėrfshirė nevojat e ndryshme rajonale), si dhe pėrmirėsimin e sektorit politeknik dhe specializimin e institucioneve tė arsimit tė lartė. Pjesėmarrja e vendeve tė veēanta nė Procesin e Bolonjės, i cili synon tė bėjė ekuivalentimin e diplomave tė arsimit tė lartė nė mbarė Evropėn, si dhe tė nxisė lėvizjen,1 u jep atyre njė mundėsi tė madhe qė tė pėrmirėsojnė cilėsinė e mėsimdhėnies dhe tė tė nxėnit nė universitete, njė mundėsi kjo, qė ende nuk ėshtė shfrytėzuar nė mėnyrė tė kėnaqshme. Vėmendje shumė e madhe i ėshtė kushtuar ndryshimeve burokratike brendapėrbrenda universiteteve, ndėrsa ka munguar vėmendja e duhur pėr rihartimin e programeve mėsimore dhe modernizimin e praktikės sė mėsimdhėnies. Nė ēdo vend tė rajonit, duhet t'i kushtohet vėmendje urgjente gjithashtu sistemit tė sigurimit tė cilėsisė me qėllim qė tė vendoset ekuilibri i duhur mes llogaridhėnies dhe autonomisė. 1Procesi i Bolonjės ėshtė njė proces gjithėpėrfshirės i reformės nė arsimin e lartė nė Evropė, ku, aktualisht, janė pėrfshirė 46 vende. Procesi i Bolonjės synon, mes tė tjerash, krijimin e njė strukture me tre cikle kualifikuese (d.m.th., diplomė, nivel master dhe doktoraturė), ekuivalentimin e diplomave dhe mundėsinė e lėvizjes sė akademikėve. Shih faqen e internetit tė Procesit tė Bolonjės, http://www.ond.vlaanderen.be/hogeronderwijs/bologna/about (vizituar nė maj 2008). ix Nuk ka ndonjė recetė tė caktuar pėrsa i pėrket rolit tė institucioneve private. Ndoshta, sektori privat do ta japė kontributin mė tė madh duke nxitur larminė e institucioneve tė arsimit tė lartė. Ky rezultat kėrkon qė sistemet kombėtare tė sigurimit tė cilėsisė dhe, veēanėrisht, tė akreditimit tė mbėshtesin larminė institucionale. Sidoqoftė, gjatė krijimit tė kėtyre sistemeve, qeveritė duhet tė zgjidhin problemin qė ka tė bėjė me faktin se shumica e stafit mėsimdhėnės nė institucionet private kanė kontrata me institucionet publike. Gjatė pėrmirėsimit tė sistemeve tė tyre tė kėrkimit dhe zhvillimit, vendet e Evropės Juglindore pėrballen me sfida tė shumėfishta, megjithatė themelet pėr efektshmėrinė e tyre, nė njė periudhė afatgjatė, duhen hedhur tani. Nė njė periudhė afatshkurtėr, theksi duhet vėnė mė shumė te pėrshtatja e njohurive ekzistuese sesa te novacioni dhe krijimi i njohurive tė reja. Pėr tė arritur kėtė objektiv fillestar, forcimi i lidhjeve mes universiteteve publike dhe sipėrmarrjeve private duhet tė pėrbėjė prioritetin tė rėndėsishėm pėrsa i pėrket kėrkimit dhe zhvillimit, duke patur parasysh se kontributi mė i madh qė mund t'i japė njė sektor kėrkimor vendit ėshtė qė tė ndihmojė kompanitė tė pėrvetėsojnė dhe tė pėrshtasin ide dhe teknologji tė reja nga vende tė tjera. Njėkohėsisht, duhet tė rriten nė mėnyrė tė konsiderueshme financimet private pėr nevoja tė kėrkimit dhe zhvillimit, si dhe punėsimi i punonjėsve shkencorė nė sektorin privat. Sė fundi, financimi publik pėr kėrkimin dhe zhvillimin duhet tė planifikohet me efektshmėri mė tė madhe, mundėsisht, pėrmes bashkėpunimeve privat-publik. Fatmirėsisht, shumė vende nė mbarė botėn kanė pėrvojė tė suksesshme nė zbatimin e bashkėpunimeve tė tilla publik-privat, tė cilat marrin njė larmi formash. Pėrqendrimi nė njė periudhė afatshkurtėr te kėrkimi i aplikuar ndihmon pėr ta pėrmirėsuar nė njė periudhė afatgjatė kėrkimin bazė. Sidoqoftė, qė financimi publik t'i japė kėrkimit bazė mė pak prioritet nga ē'i jep aktualisht, nevojiten qasje tė reja lidhur me emėrimin dhe promovimin e personelit akademik tė universiteteve. Nė tė ardhmen e parashikueshme, pėrsa i pėrket kėrkimit, secili nga vendet e Evropės Juglindore do tė arrijė tė shkėlqejė nė mė shumė fusha specifike, kėshtu qė pėrcaktimi i fushave qė justifikojnė investimet do tė jetė njė sfidė e madhe pėr qeveritė. Qeveritė kanė dy mėnyra sesi tė shpėrndajnė riskun e investimeve dhe tė rritin mundėsitė pėr sa i pėrket kėrkimit dhe zhvillimit: tė pėrfshijnė nė kėto vendime sektorin privat, meqėnėse ky sektor ka mė shumė mundėsi qė tė pėrcaktojė fushat qė i shtojnė vlerė veprimtarive tė tij; ose tė bashkėpunojnė me vende dhe institucione tė tjera qė tė ndajnė burimet (p.sh.: njerėzit, pajisjet dhe idetė). Vėmendje e veēantė i duhet kushtuar mbėshtetjes nė tė ardhmen tė punonjėsve shkencorė, studiuesve tė rinj dhe tė statusit tė tyre brenda sistemit tė kėrkimit dhe zhvillimit. x Zbatimi i ndryshimit pėrmes bashkėpunimit rajonal Realizimi i programit tė reformės qė parashtrohet mė sipėr, kėrkon kohė dhe burime tė tjera tė konsiderueshme, gjė qė kėrkon njė strategji tė qartė pėr realizimin e tij nė praktikė, si dhe ndarjen e shpenzimeve pėrmes bashkėpunimit rajonal. Nė bashkėpunim me aktorė tė tjerė rajonalė, Banka Botėrore mund tė luajė rol pėr nxitjen e kėtij programi tė reformės. Kusht paraprak pėr bashkėpunimin rajonal ėshtė se ai duhet tė jetė sa mė i thjeshtė dhe i pėrqendruar qė tė jetė e mundur, gjė qė do tė thotė se numri i veprimtarive tė llojeve tė ndryshme dhe puna qė synohet tė bėhet nė ēdo veprimtari, duhet tė kufizohen nė mėnyrė rigoroze. Sigurisht, njė vullnet i tillė mund tė shprehet vetėm nėpėrmjet dialogut me vendet e interesuara. Sidoqoftė, mbėshtetur nė pėrvojėn e saj, Banka Botėrore bėn parashikime lidhur me mėnyrėn sesi duhet tė ndikojė te operacionet e huadhėnies me qėllim qė, nė sistemet universitare, tė realizohen ndryshime tė rėndėsishme. Banka mund tė propozojė dy lloje veprimtarish, tė cilat pėrkojnė me dy lloje tė ndryshme bashkėpunimi mes vendeve tė Evropės Juglindore. Nė thelb, veprimtaritė e bashkėrenduara kanė karakter kombėtar, por ato trajtojnė ēėshtje, me tė cilat pėrballen tė gjitha vendet e rajonit dhe, pėr kėtė arsye, mund tė trajtohen nė mėnyrė bashkėpunuese, ku shumė vende punojnė bashkarisht dhe mėsojnė nga njėri-tjetri. Pėr tė qenė tė efektshme, veprimtaritė e integruara kėrkojnė qasje rajonale dhe mund tė realizohen nga vendet e rajonit nė bashkėpunim tė plotė me njėri-tjetrin. Banka Botėrore synon tė pėrdorė kėtė punim analitik si bazė pėr ta diskutuar kėtė temė me vendet e Evropės Juglindore. Gjatė diskutimeve tė tilla do tė kėrkohet tė bėhet verifikimi i fakteve dhe i argumenteve qė do tė paraqiten, dhe do tė pėrcaktohen mėnyra pėr t'u ofruar vendeve asistencė nė mėnyrė qė tė pėrshpejtojnė reformėn nė arsimin e lartė, si dhe kėrkimin dhe zhvillimin. xi xii Hyrje Shqipėria, Bosnjė-Hercegovina, Kroacia, ish-Republika Jugosllave e Maqedonisė dhe Serbia (d.m.th., tė gjitha vende tė Evropės Juglindore) gjithnjė e mė tepėr po vetėpėrcaktohen duke u krahasuar me Bashkimin Evropian qė ėshtė nė zgjerim. Kjo pikė referimi ofron njė kėndvėshtrim realist, por ambicioz, lidhur me zhvillimin e tyre politik dhe ekonomik nė tė ardhmen. Nė kėtė aspekt, ato shkojnė nė gjurmėt e vendeve tė tjera tė Evropės Juglindore, d.m.th., tė Bullgarisė, Rumanisė dhe Sllovenisė, tė cilat tashmė janė bėrė anėtare tė Bashkimit Evropian. Axhenda e Lisbonės, me anė tė sė cilės vendet e Bashkimit Evropian synojnė tė bėhen rajoni mė konkurrues i botės, ofron gjithashtu kuadrin pėr zhvillimin ekonomik tė tė gjithė vendeve tė Ballkanit Perėndimor. Tė paturit e njė ekonomie tregu, qė tė jetė konkurruese brendapėrbrenda BE-sė, ėshtė njė kusht thelbėsor pėr anėtarėsimin nė Bashkimin Evropian.2 Sidoqoftė, nė shumė aspekte, ekonomitė e vendeve tė Evropės Juglindore nuk kanė arritje tė kėnaqshme. Bashkimi Evropian ka pėrcaktuar 16 tregues, pėrfshirė pesė standarde, me anė tė tė cilave do tė monitorojė kontributin e arsimit dhe kualifikimit nė realizimin e Axhendės sė Lisbonės (shih Shtojcėn 1). Fatkeqėsisht, pėr qėllimet e kėtij studimi, treguesit pėr arsimin e lartė janė tė paktė nė numėr dhe pėr shumė vende tė Evropės Juglindore nuk ka tė dhėna tė krahasueshme. Njė mjet mė i vlefshėm pėr krahasimin e vendeve ėshtė "Raporti pėr aftėsinė e konkurrencės nė botė" i Forumit Botėror Ekonomik (WEF). Nga 131 vendet qė klasifikohen pėr vitin 2007, Sllovenia dhe Kroacia ishin vendet mė tė suksesshme tė Evropės Juglindore, tė renditura, pėrkatėsisht, nė vendin e 39- tė dhe 57-tė, ndėrsa vendet e tjera tė Evropės Juglindore ishin mė poshtė se vendi i 70-tė (WEF 2007, tabela 1). 2 Kriteret e Kopenhagenit pėrcaktojnė parimet qė duhet tė ndjekin vendet pėr t'u anėtarėsuar nė Bashkimin Evropian. Testi ekonomik ka tė bėjė me "ekzistencėn e njė ekonomie funksionale tė tregut dhe aftėsinė pėr t'u pėrballur me presionin konkurrues dhe forcat e tregut brendapėrbrenda Bashkimit". Kriteri politik ka tė bėjė me "stabilitetin e institucioneve qė garantojnė demokracinė, sundimin e ligjit, tė drejtat e njeriut, si dhe respektimin dhe mbrojtjen e pakicave". Sė fundi, vendet duhet tė pranojnė edhe acquis communautaire tė Komunitetit (aftėsia pėr tė marrė pėrsipėr detyrimet e anėtarėsimit, pėrfshirė realizimin e qėllimeve tė bashkimit politik, ekonomik dhe monetar). Kėshilli Evropian, Kopenhagen, 21-22 qershor 1993. Konkluzionet e Presidencės, 22 qershor 1993. 1 Tabela 1. Performanca e vendeve tė EJL-sė dhe tė EQL-sė Raporti pėr aftėsinė konkurruese nė botė 2007--2008 (N=131) Vendi Renditja e Renditja e arsimit tė pėrgjithshme lartė dhe trainimit Renditja e novacionit Shqipėria 109 103 131 Bosnjė-Hercegovina 106 98 121 Kroacia 57 46 50 Maqedonia, IRF 94 75 92 Mali i Zi 82 79 104 Serbia 91 82 78 Bullgaria 79 66 88 Rumania 74 54 76 Sllovenia 39 24 30 Burimi: WEF (2007). Krijimi i njė ekonomie konkurruese, e njė ekonomike qė ėshtė nė zhvillim dhe krijon vende pune tė orientuara nė drejtim tė sė ardhmes, kėrkon masa politike nė shumė sektorė, pėrfshirė arsimin, dhe veēanėrisht arsimin e lartė. Studimet qė ka bėrė Banka Botėrore qė nė fillim tė viteve '90-tė, tregojnė se zhvillimi i arsimit tė lartė lidhet me zhvillimin ekonomik (Banka Botėrore, 1994). Kėto konkluzione janė pėrforcuar nga studimet mė tė fundit pėr ndėrtimin e shoqėrive tė dijeve. Kėto studime tregojnė se aftėsia e njė shoqėrie pėr tė prodhuar, pėrzgjedhur, pėrshtatur, tregtuar dhe pėr tė pėrdorur dijet ėshtė shumė e rėndėsishme pėr rritjen e qėndrueshme ekonomike dhe pėrmirėsimin e standardeve tė jetesės. Pra, theksohet fakti se dijet janė bėrė faktori mė i rėndėsishėm nė rritjen ekonomike (Banka Botėrore, 2002; Yusuf dhe Nabeshima, 2007). Ėshtė provuar se kapitali njerėzor nė arsimin e pėrgjithshėm, por, sidomos, nė arsimin e lartė, ėshtė me rėndėsi vendimtare pėr tė mbėshtetur novacionin dhe aftėsinė konkurruese. Arsimi i lartė, kėrkimi dhe zhvillimi kontribuojnė pėr rritjen ekonomike nė mėnyra tė ndryshme. Sė pari, arsimi i lartė u siguron ekonomive njerėz tė diplomuar. Sė dyti, arsimi i lartė krijon dije tė reja nėpėrmjet kėrkimit dhe novacionit, dhe sė fundi, arsimi kontribuon pėr transferimin dhe asimilimin e dijeve ekzistuese, gjė qė ka rėndėsi tė veēantė pėr vendet e Evropės Juglindore. Pėrveē kėsaj, arsimi i lartė mund tė luajė rol shumė tė rėndėsishėm nė krijimin e shoqėrive moderne dhe demokratike. Njė numėr aftėsish dhe dijesh qė duhet tė kenė tė 2 diplomuarit pėr tė qenė tė suksesshėm nė tregun e punės, siē janė analiza, gjykimi kritik dhe shprehitė e mira tė komunikimit, janė gjithashtu tė nevojshme pėr qytetarinė demokratike. Arsimi i lartė mund tė transmetojė vlerat, mbi tė cilat ndėrtohen shoqėritė demokratike. Ky punim ka si objektiv qė tė parashtrojė drejtimet e reformės sė politikave nė arsimin e lartė dhe kėrkimin shkencor nė vendet e Ballkanit dhe tė pėrcaktojė mėnyrat, nė tė cilat Banka Botėrore mund t'i ndihmojė kėto vende qė tė realizojnė programin e reformės, veēanėrisht, nėpėrmjet bashkėpunimit rajonal. Pjesa I trajton performancėn e arsimit tė lartė dhe tė sistemeve tė kėrkimit shkencor nė rajonin e Evropės Juglindore dhe nė ē'masė i ndihmojnė ato vendet dhe individėt pėr t'u bėrė mė konkurrues. Pjesa II trajton disa drejtime kryesore tė politikave, tė cilat vendet nė fjalė mund t'i marrin nė shqyrtim qė t'i ndjekin, nė bazė tė pėrvojės ndėrkombėtare. Pjesa III analizon alternativat sesi Banka Botėrore mund t'i mbėshtesė kėto ndryshime nė vendet e Evropės Juglindore nėpėrmjet bashkėpunimit rajonal. 3 I. Gjendja aktuale Nė ekonomitė e Evropės Juglindore, individėt tashmė shpėrblehen nė pėrputhje me nivelin e arritjeve nė shkollė. Rezultati nė tregun e punės tregon se hendeku qė ekziston mes atyre me arsim tė lartė dhe atyre pa arsim tė lartė ėshtė i kosiderueshėm. Pėr shembull, individėt me diploma tė arsimit tė lartė kanė rroga, tė paktėn, 50 % mė tė larta sesa punonjėsit qė kanė vetėm arsim bazė (ky diferencė ėshtė mė e ulėt nė Bosnjė-Hercegovinė, por gjithsesi njė 35 % i pranueshėm) dhe tė paktėn 38 % mė tė larta sesa punonjėsit me arsim tė mesėm (pėrsėri, Bosnja vijon me 25 %). (Shih tabelėn 2 dhe grafikun 1 mė poshtė).3 Gjithashtu, tė diplomuarit me arsim tė lartė marrin pjesė nė tregun e punės nė nivele shumė mė tė larta sesa individėt me arsim mė tė ulėt dhe, nė rastet kur punėsohen, kanė ndjeshėm mė shumė gjasa tė punojnė nė sektorin formal, ku perspektiva e vendit tė punės ėshtė mė e sigurtė dhe individėt kanė mė shumė gjasa tė gjejnė mundėsi tė mėtejshme pėr arsim dhe kualifikim (Betcherman et al., 2007). Kėto konkluzione pėrputhen me faktet qė ekzistojnė pėr vendet nė mbarė botėn.4 Tabela 2. Pagat nė arsimin e lartė krahasuar me arsimin bazė, 2005 Shqipėria Bosnjė- Maqedonia Serbia Hercegovina Tė gjithė njerėzit nė moshė pune 1­3 vjet shkollė e mesme 19.2 -1.2 5.3 13.3 4­5 vjet shkollė e mesme 11.5 7.4 19.2 31.0 Arsim pas shkollės sė mesme 62.2 32.6 57.4 70.5 Tė rinj (mė pak se 35 vjeē) 1­3 vjet shkollė e mesme 15.9 -1.3 -4.1 12.7 4­5 vjet shkollė e mesme 21.2 9.9 7.6 27.6 Arsim pas shkollės sė mesme 70.2 45.6 49.2 66.1 Burimi: Betcherman et al., 2007. Shėnime: 1. Tė dhėnat pėr Bosnjėn janė tė vitit 2004. 2. Pėr Shqipėrinė dhe Bosnjėn, shifrat i referohen mė shumė arsimit tė mesėm profesional, krahasuar me arsimin e mesėm tė pėrgjithshėm, sesa kohėzgjatjes sė ndryshme tė programeve tė arsimit tė mesėm. 3. Megjithėse Kroacia nuk pėrfshihet nė kėtė tabelė, nė kėtė vend, punonjėsit me 2 vjet arsim pas shkollės sė mesme dhe ata me arsim universitar apo pasuniversitar, kanė paga, pėrkatėsisht, 91.2 % dhe 132.8 % mė tė larta (Banka Botėrore, 2007b). 4Pėr rezultatet e pėrgjithshme tė tregut tė punės nė vendet e Evropės Lindore dhe Azisė Qendrore, shih Rutkowski dhe Scarpetta (2005); pėr nivelet e kthimit nė shkallė botėrore, shih Patrinos et al. (2006). 4 Grafiku 1. Struktura e pagave nė Kroaci sipas arsimit, 1998­2002 Kroacia ­ ecuria e strukturės sė pagave sipas arsimit, si pėrqindje e tė diplomuarve me arsim tė mesėm 180 160 Universitet/ 140 kolegj 120 Shkollė e mesme 100 Shkollė 80 profesionale 60 1998 1999 2000 2001 2002 Burimi: Republika e Kroacisė (2007). Ka tregues se, nė kuadrin e strategjisė sė tyre konkurruese, kompanitė mė tė suksesshme tė rajonit kėrkojnė punonjės me kualifikim tė lartė, sidomos me arsim tė lartė. Kualifikimi dhe arsimimi i punonjėsve nuk pėrcaktohet si kufizimi mė i madh ekonomik i kompanive nė vendet e Evropės Juglindore, por rreth 25 % e subjekteve i pėrcaktojnė ato si problematike pėr veprimtaritė dhe zhvillimin e tyre (krahasuar, pėr shembull, me politikat rregullatore, tė cilat identifikuan si problematike 60 % tė subjekteve). Nė Shqipėri, subjektet (rreth njė e treta) kishin paksa mė shumė gjasa sesa vendet e tjera tė Evropės Juglindore ta vinin theksin te kufizimi pėr shkak tė kualifikimit. Janė pikėrisht subjektet mė dinamike dhe konkurruese, ato qė shprehen mė rėndom lidhur me kufizimet pėr shkak tė kualifikimit. Gjithashtu, kompanitė e mesme (50­249 punonjės), ato qė operojnė nė sektorė mė dinamikė, ato qė kanė rritje tė shitjeve dhe eksporteve, subjektet e reja (me pėrvojė mė pak se dhjetėvjeēare), si dhe ato qė kanė investuar nė kėrkim dhe zhvillim, e nėnvizojnė kėtė kufizim mė shumė sesa subjektet e tjera (Betcherman et al., 2007). Sidoqoftė, nė vendet e Evropės Juglinore, ofrimi i forcės sė kualifikuar tė punės me arsim tė lartė nė mėnyrė qė tė pėrmbushet kjo kėrkesė nė rritje, shėnon nivele tė ulta. Numri i i lartė i studentėve qė braktisin arsimin e lartė dhe numri i ulėt i atyre qė diplomohen, pasqyron nivelet e ulėta tė efektshmėrisė sė arsimit tė lartė. (shih grafikėt 2a dhe 2b). Pėrveē 5 kėsaj, nė vendet e rajonit, vėrehet se numri i tė diplomuarve me nivel master ose doktorature nuk ka ndryshuar ose ka pėsuar rėnie (shih grafikun 3). Ky problem ka gjasa tė vazhdojė nė qoftė se nuk ndėrmerren veprime tė efektshme shtrėnguese pėr shkak tė rėnies sė numrit tė tė rinjve. Njėkohėsisht, diploma e universitetit nuk ėshtė pėrcaktuar pėrfundimisht si diplomė nė vetvete, e vlefshme nė tregun e punės. Grafiku 2a. Studentė nė arsimin e lartė (ISCED 5A) nė Kroaci, 1991­2004 Studentė nė arsimin e lartė, ISCED 5A, Kroaci 30,000 25,000 20,000 15,000 10,000 5,000 0 1991/92 1992/93 1993/94 1994/95 1995/96 1996/97 1997/98 1998/99 1999/00 2000/01 2001/02 2002/03 2003/04 Numri i studentėve tė regjistruar nė vitin e 1-rė Numri i studentėve tė diplomuar Burimi: Republika e Kroacisė (2007). Shėnim: Sudentėt e vitit tė parė, nė njė vit tė dhėnė, pritet qė tė diplomohen pas 5 vjetėsh. 6 Grafiku 2b. Studentė nė arsimin e lartė nė Serbi, 1990­2005 Studentė nė arsimin e lartė, Serbi 90,000 80,000 70,000 Numri i 60,000 studentėve 50,000 tė vitit tė parė 40,000 30,000 Numri i tė 20,000 diplomuarve 10,000 - 1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Burimi: Shėrbimi Serb i Statistikave, http://webrzs.statserb.sr.gov.yu (vizituar nė janar 2008) Shėnim: Sudentėt e vitit tė parė, nė njė vit tė dhėnė, pritet qė tė diplomohen pas 5 vjetėsh Grafiku 3. Diplomat e arsimit tė lartė nė Serbi, 2000­2005 Serbia, numri i tė diplomuarve me Master, specialistėve dhe me PhD nė raport me numrin e pėrgjithėm tė tė diplomuarve 7.0% 6.0% 5.0% MSc 4.0% dhe MA 3.0% Specialistė 2.0% PhD 1.0% 0.0% 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Burimi: Shėrbimi Serb i Statistikave, http://webrzs.statserb.sr.gov.yu (vizituar nė janar 2008) Numri i personave me kualifikim tė lartė nė rajon ėshtė i pakėnaqshėm. Nė grupin e tė rinjve nėn moshėn 35 vjeē, tė cilėt, pėrgjithėsisht, kanė kualifikim tė lartė, numri i atyre me diplomė tė arsimit tė lartė shkon nga vetėm 6 % nė Bosnjė-Hercegovinė, nė 20 % nė Malin e Zi (Betcherman et al., 2007). Nė raport me numrin e pėrgjithshėm tė tė rriturve tė ēdo vendi, kjo 7 pėrqindje ėshtė akoma mė e ulėt. Nė Kroaci, nė vitin 2001, 11.4 % e popullsisė kishte diplomė tė arsimit tė lartė (Adamovi dhe Meznari, 2003). Pėr Bullgarinė, Rumaninė dhe Slloveninė nuk ka tė dhėna krejtėsisht tė krahasueshme, por grupet e tė arsimuarve me shkollė tė lartė nė kėto vende klasifikohen, pėrkatėsisht, nė 99 %, 48 % dhe 87 % tė mesatares sė rezidentėve me arsim tė lartė nė Bashkimin Evropian (21.2 %) (EC, 2006). Ndėrsa ky ėshtė lajm i mirė pėr njerėzit me arsim tė lartė, tė cilėt mund tė presin rritje tė tė ardhurave, nuk ėshtė lajm i mirė pėr ekonomitė e tyre kombėtare. Tė dhėnat nga vendet e OECD tregojnė se, me gjithė shifrat nė rritje tė tė diplomuarve me arsim tė lartė, tė ardhurat pėr kėtė nivel arsimi vazhdojnė tė rriten (OECD, 2007). Individė tė talentuar nga vendet e Evropės Juglindore kanė mė shumė gjasa tė lėnė vendin e tyre, nė kėrkim tė mundėsive diku gjetkė. Ndėrsa ky ėshtė njė problem, me tė cilin pėrballen pothuajse tė gjitha vendet, nė kėtė klasifikim, vendet e Ballkanit, nė shkallė botėrore, renditen nga vendi i 110-tė e poshtė (dy pėrjashtimet janė Kroacia qė renditet e 67-ta, dhe Sllovenia qė renditet e 37-ta) (WEF, 2007). Duket se ka gjasa qė reformat, tė cilat synojnė tė rrisin lėvizjen nė Evropė, siē janė ato qė ndėrmerren nė kuadrin e Procesit tė Bolonjės, krahas reformave mė tė pėrgjithshme pėr vizat, do ta pėrkeqėsojnė kėtė problem. Pėrsėri, ndėrsa lėvizja ėshtė e mirė pėr individėt, ajo do tė jetė e mirė pėr vendet ofruese vetėm nėse ato do tė arrijnė tė pėrfitojnė nėpėrmjet tė personave qė kthehen, dėrgesave tė parave apo dijeve. Megjithatė, nė qoftė se njė numėr i konsiderueshėm individėsh synojnė tė kthehen nė vendet e tyre tė origjinės, nevojitet njė infrastrukturė ekonomike dhe kėrkimi, tė cilėn vendet e Evropės Juglindore ende nuk e kanė. Ėshtė fakt i njohur, pėr shembull, qė Irlanda arriti tė ndryshojė drejtimin e emigracionit masiv jashtė vendit, qė vazhdoi pėr dhjetra vjet, duke pėrdorur njė strategji kombėtare, e cila vinte nė qendėr investimet e pėrgjithshme pėr kapitalin njerėzor. Vendet e Evropės Juglindore hasin pengesa tė mėdha nė pėrpjekjet pėr tė rritur numrin e tė diplomuarve me arsim tė lartė nė njė periudhė afatmesme. Sė pari, numri i nxėnėsve qė ndjekin arsimin e mesėm dhe, nė disa vende, edhe arsimin e lartė, ėshtė relativisht i ulėt. Shifrat e fundit pėr regjistrimet nė arsimin e lartė, nė ato vende tė Evropės Juglindore, tė cilat nuk janė anėtare tė Bashkimit Evropian, tregojnė se ato janė 15 ose mė shumė pikė pas vendeve tė Evropės Qendrore dhe Lindore. Pėr shembull, nė Rumani dhe Bullgari, numri i tė regjistruarve nė arsimin e lartė ėshtė, pėrkatėsisht, 40 % dhe 43 %. Sidoqoftė, Kroacia pėrbėn pėrjashtim, me njė shifėr tė pėrgjithshme prej 36 % (shih grafikun 4). Kėto pėrqindje janė rritur ndjeshėm gjatė 8 pesė viteve tė fundit, por janė rritur edhe pėrqindjet e vendeve tė tjera. Gjithashtu, numri i pėrgjithshėm i tė regjistruarve nė arsimin e mesėm pėr Bosnjėn (45.0 %) dhe Shqipėrinė (58.7 %) ėshtė dukshėm mė i ulėt sesa nivelet e vendeve tė Evropės Qendrore dhe Lindore (tė gjitha ato kanė nivele regjistrimi mbi 92 %). Me 86.1 %, Kroacia ėshtė shumė afėr mesatares sė vendeve tė Evropės Qendrore dhe Lindore; Maqedonia, me 73.4 %, ėshtė nė mes (UNICEF, 2007). Pėr Serbinė, aktualisht, nuk ka tė dhėna tė besueshme, por, nė vitin 2001, ajo kishte njė pėrqindje qė i afrohej asaj tė Bosnjės (d.m.th., mė pak se 50 %). Grafiku 4. Numri i tė regjistruarve nė arsimin e lartė nė Evropėn Juglindore, 2005 Numri i tė regjistruarve nė arsimin e lartė (pėrqindja bruto e popullsisė sė grupmoshės 19-24), 2005 90.0 83.2 80.0 70.0 61.2 60.0 56.4 47.3 50.0 40.1 41.1 43.7 40.0 36.3 30.0 21.2 21.7 25.2 20.0 10.0 0.0 i don nė ni pėri gari kia ika govi eni Maqe Shqi Kroaci Bull Ruma Sllov ubl gari Poloni Herce Bosnjė- Rep Ēeke Hun Sllov Burimi: Baza e tė dhėnave tė TransMONEE, 2006. Megjithatė, numri i tė regjistruarve nė arsimin e mesėm dhe tė lartė nuk jep njė tablo tė saktė tė tė diplomuarve qė ofrohen nė tregun e punės, pėr shkak tė numrit tė lartė qė braktisin studimet universitare, si dhe numrit shumė tė ulėt tė atyre qė mbarojnė studimet universitare. Faktet tregojnė se, nė disa nga vendet e Evropės Juglindore, numri i atyre qė kalojnė nga arsimi i mesėm nė arsimin e lartė, ėshtė shumė i lartė. Pėr shembull, thuhet se, nė Malin e Zi, 70 % e popullsisė nė moshė shkollore ndjek arsimin e lartė; shifrat mė tė fundit nga Maqedonia tregojnė se mbi 60 % e atyre qė pėrfundojnė ciklin e lartė tė arsimit tė mesėm, ndjekin arsimin e lartė.5 Sidoqoftė, numri i individėve me diplomė universitare vazhdon tė mbetet i ulėt. Pėr shembull, nė Serbi, mė pak se 20 % e studentėve i pėrfundojnė studimet nė 5Korrespondencė private e rektorėve tė universiteteve me autorė, tetor 2007. 9 kohėn e duhur6, ndėrsa, nė Kroaci, ky numėr arrin vetėm nė 10­15 % (Republika e Kroacisė, 2007). Kėto pėrqindje shkojnė paralelisht me numrin e atyre qė braktisin studimet, numėr ky qė ėshtė ndjeshėm mė i lartė sesa mesatarja prej 30 % e OECD-sė (OECD, 2007). Pėr tė zgjidhur ēėshtjen e numrit tė atyre qė kalojnė nė arsimin e lartė, politikėbėrėsit, gjithashtu, duhet tė zgjidhin ēėshtjen e ofrimit tė arsimit tė mesėm, krahas strukturės sė pėrgjithshme dhe drejtimeve tė sistemeve tė tyre arsimore. Nė Evropėn Juglindore, rritja e konsiderueshme e numrit tė nxėnėsve qė regjistrohen nė institucione private, nuk e ka kompensuar numrin e ulėt tė tė diplomuarve nga institucionet e arsimit tė lartė publik. Vendet e Evropės Juglindore ndahen nė dy kategori (shih grafikėt 4 dhe 5): vende qė kanė qenė tė hapura ndaj numrit nė rritje tė regjistrimeve nė sektorin privat dhe vende qė nuk kanė qenė tė hapura. Nė kategorinė e parė, numri i tė regjistruarve nė Maqedoni u rrit me shpejtėsi pas legalizimit tė arsimit tė lartė privat dhe duket se ka gjasa tė rritet mė tej. Gjatė pesė viteve tė fundit, mundėsia e shqiptarėve etnikė pėr tė ndjekur arsimin e lartė, nėpėrmjet Universitetit tė Tetovės, ėshtė rritur aq ndjeshėm nė Maqedoni sa qė, praktikisht, tė gjithė shqiptarėt etnikė nė vend, tė cilėt pėrfundojnė arsimin e mesėm, mund tė pranohen tani. Ndonėse, nė Shqipėri, numri i pėrgjithshėm i tė regjistruarve nė arsimin e lartė ėshtė ende shumė i ulėt, edhe ajo, teorikisht, pėrfshihet nė kėtė kategori, bashkė me Bullgarinė dhe Rumaninė. Vendet qė pėrfshihen nė kategorinė e dytė, ku arsimi i lartė privat nuk ėshtė kaq i mirėpritur, siē janė Bosnja dhe Kroacia, duket (nė bazė tė tendencave tė numrit tė tė regjistruarve) se paraqesin mė shumė rezistencė ndaj shtrirjes sė arsimit tė lartė privat dhe, nė njė periudhė mė afatgjatė, kanė gjasa tė kenė njė numėr shumė mė tė vogėl tė tė regjistruarve (mė afėr shifrave qė jepen pėr Slloveninė). Nuk ėshtė e qartė pse numri i tė regjistruarve ndryshon kaq shumė mes vendeve tė kėtyre dy grupeve. Kuadri ligjor dhe rregullator nė to duket se ėshtė i ngjashėm, po ashtu edhe konkurrenca e studentėve nė institucionet publike qė paguajnė taksa.7 Vėshtirėsitė, me tė cilat pėrballen Bosnja dhe Kroacia, lidhen kryesisht me nevojėn qė kanė pėr t'u barazuar nė drejtim tė numrit tė pėrgjithshėm tė tė regjistruarve nė arsimin e lartė, qė ėshtė edhe pika ku ato ndryshojnė shumė nga Sllovenia. Shifrat e fundit tregojnė se, nė Slloveni, pėr ēdo 100.000 banorė ka 5.618 studentė tė regjistruar; shifrat pėrkatėse pėr Bosnjėn dhe Kroacinė janė, pėrkatėsisht, 2.166 dhe 3.632 (Qendra Evropiane pėr Arsimin e Lartė, 2007). 6Shėrbimi Serb i Statistikave. 7Ky problem meriton studim tė mėtejshėm, por ai, fatkeqėsisht, ishte jashtė objektit tė kėtij raporti. 10 Grafiku 5. Klasifikimi i tė regjistruarve nė arsimin e lartė nė Evropėn Qendrore dhe Lindore, 2004­2005 Numri i tė regjistruarve nė institucionet e arsimit tė lartė, viti akademik 2004/2005 100% 90% 80% Institucione 70% private 60% Institucione 40% publike 30% 20% 10% 0% ia siau ina ke Ruse Polonia Letonia Estonia a ovg Rumania Moldavia Bullgar Bjellor Hungaria e Lituania Kroacia Sllovenia Sllova Shqipėria IRJ Maqedonisė Federat ė-Hercej Bosn Republika Burimi: Qendra Evropiane pėr Arsimin e lartė (2007), pėrveē IRF tė Maqedonisė (shifrat u janė dhėnė autorėve nga Ministria e Arsimit dhe Shkencės, nėntor 2007). Gjithashtu, vendet e Evropės Juglindore pėrballen me njė rėnie tė konsiderueshme tė grup-moshave qė ndjekin tė gjitha fazat e arsimit, tendencė kjo qė ka gjasa tė ēojė nė uljen e mėtejshme tė numrit tė tė diplomuarve me arsim tė lartė, tė cilėt do tė hyjnė nė tė ardhmen nė tregun e punės. Nė tė gjitha vendet e Evropės Juglindore, parashikohet qė, deri nė vitin 2025, numri i tė rinjve, tė cilėt ndjekin arsimin e lartė pėr herė tė parė, tė bjerė mė shumė se 30 % (sidoqoftė, nė Shqipėri dhe Serbi, ky numėr pritet tė jetė, pėrkatėsisht, 15 % dhe 26 %) (Banka Botėrore, 2007). Bullgaria dhe Rumania pėrballen me ulje mė tė ndjeshme tė kėtij numri. Duke e marrė tė mirėqenė se tė gjithė faktorėt e tjerė nuk do tė pėsonin ndryshime, zvogėlimi i madhėsisė sė grup-moshave do tė mundėsonte rritjen e numrit tė tė regjistruarve pa shtuar burimet. Gjithashtu, kjo do tė thotė se shifrat absolute tė tė diplomuarve do tė kenė rėnie nė qoftė se kėto vende nuk do tė arrijnė tė rritin numrin e atyre qė kalojnė nė arsimin e lartė dhe qė pėrfundojnė arsimin e lartė. Nė Bullgari, vėrehet tashmė njė rėnie e shifrave absolute tė studentėve qė ndjekin arsimin e lartė (Banka Botėrore, 2007a). Pėrveē kėsaj, nė tė ardhmen, 11 kėtyre vendeve do t'u duhet tė ofrojnė mundėsi mė tė mėdha pėr ata qė janė tashmė nė tregun e punė, me qėllim qė tė vazhdojnė arsimimin dhe kualifikimin e tyre. Pėrtej ēėshtjes sė numrit tė studentėve, vendet e Ballkanit pėrballen me probleme serioze qė kanė tė bėjnė me cilėsinė e arsimit tė lartė. Ndėrsa nuk ka tė dhėna tė besueshme, qė tė shėrbejnė si bazė pėr krahasim, studimet mbi institucionet e arsimit tė lartė nė Evropėn Juglindore, vazhdimisht, flasin pėr mbizotėrimin e metodologjive tė vjetėruara tė mėsimdhėnies dhe tė zhvillimit tė provimeve, tė cilat testojnė tė mėsuarit pėrmendėsh dhe riprodhimin e fakteve (shih, pėr shembull, SHUE, 2003). Kjo ėshtė arsyeja qė njė numėr i lartė studentėsh nga rajoni e pėrsėrisin dhe e braktisin shkollėn e lartė. Njė tregues tjetėr i cilėsisė sė arsimit ėshtė nėse nė njė vend regjistrohen studentė nga vende tė tjera. Sidoqoftė, pavarėsisht nga e drejta e akademikėve pėr tė lėvizur, ėshtė gjithashtu interesante tė vėrehet nėse studentėt e njė vendi tė caktuar inkurajohen qė t'i ndjekin studimet universitare nė vendin e tyre pėr shkak tė cilėsisė sė institucioneve vendase. Tabela 3 tregon se tė gjitha vendet e Evropės Juglindore shėnojnė shifra tė ulėta tė regjistrimit tė studentėve tė huaj, dhe dėrgojnė njė pjesė tė madhe tė studentėve tė tyre nė vende tė tjera. Gjithashtu, duhet vėnė nė dukje se shumica e studentėve tė huaj, qė studiojnė nė vendet e Evropės Juglindore, janė nga vendet fqinje, pėr shembull: nė Kroaci, studentėt nga Bosnjė-Hercegovina, Sllovenia, Serbia dhe Mali i Zi pėrbėjnė rreth 59 % tė studentėve tė huaj. Tabela 3. Studentė tė huaj tė regjistruar nė vendet e EJL-sė dhe qytetarė tė vendeve tė EJL-sė tė regjistruar jashtė vendit tė tyre tė origjinės Studentė tė huaj nė arsimin e lartė, Pėrqindja e tė gjithė studentėve si % e tė gjithė studentėve nė nė arsimin e lartė (Nivelet 5 dhe 6 arsimin e lartė tė ISCED-sė) tė regjistruar jashtė vendit tė tyre tė origjinės 2000 2003 2004 2000 2004 2005 Bullgaria 3.11 3.48 3.63 3.2 8.6 8.7 Kroacia -- 0.55 0.63 -- 6.9 6.3 IRF e 0.66 0.25 0.33 6.2 10.4 12.1 Maqedonis ė Rumania 2.78 1.51 1.53 1.5 2.4 2.3 Sllovenia 0.93 1.05 1.06 2.2 2.1 2.0 BE 27 4.95 6.16 6.32 2.1 2.2 2.2 Burimi: EC (2007). 12 Rritja e shpejtė e numrit tė institucioneve private nė vendet e Evropės Qendrore dhe Lindore, si kudo nė botė, u shoqėrua me shqetėsime lidhur me cilėsinė e tyre. Shpeshherė, kėto shqetėsime kanė nxitur pėrfshirjen e mekanizmave tė sigurimit tė cilėsisė dhe tė akreditimit. Sidoqoftė, mungesa e tė dhėnave dhe mekanizmave tė besueshėm pėr vlerėsimin e cilėsisė e bėn tė pamundur qė tė nxirren konkluzione tė vlefshme, duke marrė parasysh interpretimet e shumėfishta tė tė dhėnave qė ekzistojnė. Pėr shembull, si pasojė e ndryshimit tė politikave nė Gjeorgji, nė vitin 2003, gjė qė ēoi nė zbatimin rigoroz tė rezultateve tė akreditimit, 110 nga 227 institucionet arsimore nuk u lejuan qė tė pranonin regjistrimin e studentėve tė rinj pėr vitin pasardhės akademik (Pachuashvili, 2007). Ndėrsa tregon se 110 institucionet kishin cilėsi tė dobėt, ky rezultat, gjithashtu, konfirmon se 117 institucione private ishin tė vendosura tė ruanin njė cilėsi (tė paktėn) tė pranueshme. Nė Evropėn Juglindore, procedurat pėr sigurimin e cilėsisė brenda dhe jashtė institucioneve arsimore, nė njė masė tė madhe, nuk janė efikase dhe nė pėrputhje me zhvillimet e kohėve tė fundit nė Evropė. Sigurimi i cilėsisė nga jashtė institucioneve arsimore, i cili lidhet me njohjen e diplomave dhe programeve, u bė si kėrkesė e Procesit tė Bolonjės nė Bashkimin Evropian, ashtu edhe domosdoshmėri, duke patur parasysh shtrirjen e arsimit tė lartė, sidomos nė sektorin privat. Nė pėrgjigje tė kėsaj, pėr sigurimin e cilėsisė, vendet e rajonit tė Evropės Juglindore, shpeshherė, krijuan mekanizma tė ngurtė tė jashtėm, tė cilėt pėrqendroheshin te vlerėsimi dhe akreditimi i institucioneve, si dhe te vlerėsimi dhe akreditimi i programeve tė veēanta. Sidoqoftė, kėto mekanizma nuk ēuan nė institucione tė cilėsisė sė lartė. Pėrkundrazi, si rezultat u krijuan organe shumė burokratike tė sigurimit tė cilėsisė, tė cilat nuk u mbėshtetėn nė mėnyrė efikase te komuniteti evropian dhe ndėrkombėtar i sigurimit tė cilėsisė. Ndaj sigurimit tė cilėsisė, mbahen qėndrime tė ndryshme, qė ndryshojnė, veēanėrisht, mes Shteteve tė Bashkuara dhe vendeve tė Evropės (qėndrimet e tė cilave mund tė ndryshojnė nga njėri-tjetri). Ndėrsa disa vende, dikur, e drejtonin vėmendjen te akreditimi nė nivelin e programit (p.sh.: Gjermania, ku zhvillohet njė diskutim i vazhdueshėm pėr probleme qė lidhen me kėtė qasje, pėrfshirė procedurat tejet burokratike), vende tė tjera kanė kaluar drejt akreditimeve institucionale (p.sh.: Mbretėria e Bashkuar dhe Shtetet e Bashkuara). Nė Irlandė ėshtė bėrė njė reformė e rėndėsishme, si rezultat i tė cilės sigurimi i cilėsisė nga mekanizma tė jashtėm, deri nė njėfarė mase, organizohet nga vetė institucionet e arsimit tė lartė. Irlanda ka pėrqafuar "qasjen e pėrshtatshmėrisė sė qėllimit", sipas tė cilės kontrolli pėrqendrohet kryesisht 13 te mekanizmat e brendshėm tė sigurimit tė cilėsisė brendapėrbrenda vetė institucioneve. Kėto ndryshime bazohen te pėrvoja nė vite lidhur me sistemet e jashtme tė sigurimit tė cilėsisė dhe, pėr kėtė arsye, duhet tė merren parasysh kur diskutohet pėr sigurimin e cilėsisė nė Evropėn Juglindore. Nė fakt, vendet e Evropės Juglindore pėrballen me njė sfidė tė rėndėsishme, e cila ka tė bėjė me ngritjen e sistemeve tė efektshme tė jashtme tė sigurimit tė cilėsisė nė shkallė kombėtare. Pėr shkak tė dimensionit tė tyre tė vogėl, ato nuk arrijnė tė trajtojnė njė numėr ēėshtjesh qė lidhen me sigurimin e cilėsisė nga jashtė sistemit, pėrfshirė organizimin e analizave tė pavarura nga ana e homologėve nė shkallė kombėtare. Shoqata e Universiteteve Evropiane ka vėnė nė dukje se kėto ēėshtje duhet tė trajtohen nė nivel rajonal (SHUE, 2007). Pėrveē kėsaj, Komunikata e Berlinit, e cila u miratua nga takimi i Ministrave tė vendeve nėnshkruese tė Procesit Bolonjės nė vitin 2003, thekson se vetė universitetet duhet tė mbajnė pėrgjegjėsinė kryesore pėr sigurimin e cilėsisė. Sidoqoftė, deri mė sot, vendet e Evropės Juglindore nuk i kanė kushtuar vėmendje e duhur krijimit tė mekanizmave tė shėndoshė tė brendshėm tė sigurimit tė cilėsisė nė institucionet e arsimit tė lartė. Do tė ishte e nevojshme qė mekanizma tė tilla tė krijoheshin nė nivel qendror, tė plotėsoheshin me personelin e pėrshtatshėm dhe tė mbėshteteshin te universitetet. Nė Evropėn Juglindore, nuk ka patur as debat informativ pėr balancimin e mekanizmave tė brendshėm dhe tė jashtėm tė sigurimit tė cilėsisė. Zhvillimet e tanishme nė Evropė mund tė paraqesin probleme tė veēanta pėr vendet e Evropės Juglindore lidhur me sigurimin e cilėsisė. Kohėt e fundit ėshtė krijuar njė regjistėr i agjencive evropiane tė sigurimit tė cilėsisė dhe vendet do tė gjenden nėn presion, gjithnjė e mė tė madh, qė tė pėrdorin agjencitė e kėsaj liste. (Komisioni Evropian mbėshtet idenė se, pėr tė pėrmbushur detyrimet kombėtare pėr sigurimin e cilėsisė, njė vend mund tė pėrdorė ēdonjėrin nga organet tė sigurimit tė cilėsisė qė figuron nė kėtė regjistėr.) Vetė madhėsia e vendeve tė Evropės Juglindore dhe, pėr rrjedhojė, grupi i mundshėm i inspektorėve homologė nė shkallė kombėtare, krijojnė shqetėsime nėse vendet e Evropės Juglindore do tė arrijnė tė regjistrojnė agjencitė e tyre kombėtare. Gjithashtu, kėto agjenci ndoshta do ta kishin tė vėshtirė tė konkurronin nė "tregun" nė zhvillim e sipėr tė Evropės pėrsa i pėrket sigurimit tė cilėsisė. Struktura institucionale e fakulteteve tė fuqishme dhe autonome nga pikėpamja ligjore brendapėrbrenda universiteteve, qėndron nė bazė tė shumė problemeve qė u nėnvizuan mė lart dhe, pėr rrjedhojė, pengon zhvillimin e universiteteve publike nė 14 Evropėn Juglindore. Kjo strukturė ka disa disavantazhe. Ajo nuk ėshtė efikase, meqėnėse ēdo fakultet i veēantė ofron njė cikėl tė plotė kursesh (duke krijuar, kėshtu, mbivendosje tė kurseve dhe programeve qė ofrojnė fakultetet e tjera tė tė njėjtit universitet) dhe ka administratėn e saj. Nuk ėshtė e efektshme sepse praktikat e mira, pėr shembull, lidhur me mekanizmat e sigurimit tė cilėsisė, mėsimdhėnien e mirė apo kurset shumėdisiplinore, nuk mund tė pėrhapen nė gjithė institucionin. Ajo nuk ėshtė transparente sepse fakultete tė veēanta (ose dekanėt e tyre) pėrpiqen tė ndikojnė te parlamentet kombėtare qė tė miratojnė fonde pėr ta ose fonde shtesė.8 Gjithashtu, struktura krijon mundėsi pėr praktika korruptive nė ndarjen e burimeve dhe vlerėsimet e studentėve. Sė fundi, dhe ajo qė ėshtė mė e rėndėsishme, struktura institucionale i pengon universitetet tė krijojnė identitetin dhe misionin thelbėsor, nėpėrmjet tė cileve mund tė planifikohet zhvillimi i tyre, tė punohet pėr avantazhe krahasuese dhe tė caktohen burimet. Pėr rrjedhojė, nė llojet e universiteteve qė ndeshen nė Evropėn Juglindore, ka shkallė tė lartė uniformiteti: universitete qė nuk arrijnė tė ofrojnė kurse, tė cilet tė jenė fleksibėl, tė jenė tė pėrparuar dhe tė kenė nė qendėr studentin. Gjithashtu, universitetet nuk arrijnė t'i pėrqendrojnė burimet e tyre tė pakta nė veprimtari kėrkimore, ku ato kanė njė epėrsi tė krahasueshme, pėrfshirė aleancat strategjike me institucione tė tjera tė rajonit tė Evropės Juglindore dhe mė gjerė. Pėrveē kėsaj, mungesa e mekanizmave efektive publike tė llogaridhėnies do tė thotė se nuk ekziston njė kuadėr pėr pėrmirėsimin e cilėsisė dhe efikasitetit tė kėtyre institucioneve. Sigurisht, njė strukturė organizative shumė e decentralizuar nuk ėshtė domosdoshmėrisht pengesė pėr tė qenė universitet i klasit botėror, siē e tregojnė shembujt e Universiteteve tė Oksfordit dhe tė Kembrixhit. Sidoqoftė, duke patur parasysh financimet bujare qė marrin kėto institucione nga shteti, sidomos pėr kėrkimin shkencor, si dhe dhurimet e mėdha, niveli i burimeve qė ato disponojnė ėshtė dukshėm krejt i ndryshėm nga niveli i burimeve qė mund tė mobilizojnė institucionet e Evropės Juglindore. Pėr mė tepėr, kėto dy universitete kanė ruajtur njė numėr tiparesh tė pėrbashkėta, duke krijuar ndėrkohė emra tė fuqishėm, nė bazė tė tė cilėve departamentet dhe kolegjet tregtojnė shėrbimet e tyre. Njihen pak raste tė suksesshme, siē ėshtė Universiteti i Tuzlės nė Bosnjė- Hercegovinė dhe Universiteti i Malit tė Zi, ku universitetet e kanė pėrmirėsuar 8Nė kėto vende, ekziston njė problem edhe mė i madh lidhur me qeverisjen: shumė politikanė tė zgjedhur (dhe, nė fakt, shumė nėpunės tė lartė civilė nė Ministritė e Arsimit) vazhdojnė t'i mbajnė vendet e punės nė mėsimdhėnie dhe/ose kėrkim nė universitetet e EJL-sė. 15 performancėn e tyre duke u integruar nga pikėpamja ligjore. Universiteti i Evropės Juglindore nė Tetovė, Maqedoni -- universitet privat -- u integrua qė me themelimin e tij nė vitin 2005. Nė Tuzėl, njė studim qė u bė pėr universitetin, pesė vjet pas administrimit tė bashkuar, vuri nė dukje se ai i kishte ulur shpenzimet e pėrgjithshme nga buxheti i shtetit nė masėn 20 %, ndėrkohė qė kishte dyfishuar personelin, kishte trefishuar numrin e studentėve, kishte pėrmirėsuar shėrbimet e laboratorike dhe bibliotekare, si dhe kishte pėrshtatur fondet me qėllim qė tė shpėrndante riskun (Banka Botėrore, 2003). Gjatė kėtij procesi, universiteti kishte ofruar gjithashtu mė shumė zgjedhje pėr studentėt, fleksibilitet mė tė madh tė programeve dhe lidhje mė tė mirė me pedagogėt, duke eleminuar mbingarkesėn e punės tė personelit akademik. Por ligjet pėr integrimin e institucioneve nuk kanė qenė gjithmonė tė efektshme. Pėr shembull, duket se kompromiset qė janė bėrė nė Sllovaki, gjatė miratimit tė legjislacionit pėrkatės, i kanė minuar pėrpjekjet pėr reformėn dhe ndryshimet e rėndėsishme nuk kanė qenė tė shpejta. Procesi i reformės u parashikua si njė qasje hap pas hapi, por u hodhėn vetėm hapat e parė. Nga ana tjetėr, nė Slloveni, ligji pėrkatės asnjėherė nuk synoi qė tė ēonte nė krijimin e institucioneve, plotėsisht tė integruara (Kwiek, 2007). Kėta shembuj ofrojnė njė mėsim tė dobishėm pėr tė gjitha vendet e Evropės Juglindore, tė cilat tani e kanė miratuar legjislacionin e duhur pėr tė ndryshuar strukturėn institucionale tė universiteteve tė tyre. Kroacia ka kaluar tashmė nėpėr njė proces tė gjatė dhe tė vėshtirė tė zbatimit tė legjislacionit tė saj pėr kėtė ēėshtje. Nė krahasim me vendet e tjera evropiane, shpenzimet publike pėr institucionet e arsimit tė lartė, si pėrqindje e PBB-sė, janė tė ulta nė tė gjitha vendet e Evropės Juglindore. Pėr shembull, nė vitin 2003, Shqipėria, Bullgaria, Kroacia, Maqedonia dhe Rumania shpenzuan pėr kėtė qėllim shumė mė pak se 1 % tė PBB-sė, krahasuar me mesataren prej 1.1 % tė 19 vendeve tė Bashkimit Evropian (shih grafikun 6). Sllovenia ėshtė afėr mesatares sė BE-sė. As burimet e financimit publik, as ato tė financimit privat nuk ofrojnė ndonjė stimul qė fakultetet tė pėrmirėsojnė efikasitetin dhe tė rrisin numrin e tė diplomuarve. Fondet publike u shpėrndahen universiteteve nė bazė tė treguesve tė kapaciteteve akademike, siē janė numri i studentėve dhe pedagogėve. Pėrgjithėsisht, universitetet marrin para tė mjaftueshme vetėm pėr tė mbuluar pagat, gjė qė u lė atyre pak hapėsirė pėr veprimtari tė tjera pėrveē mėsimdhėnies. Pėr shembull, nė Malin e Zi, grantet pėr kėrkime jepen veēmas dhe vetėm nė bazė tė kėrkesave pėr projekte tė veēanta (Ziegele, 2007). Sidoqoftė, edhe atėherė kur buxhetet jepen tė padetajuara nė zėra tė veēantė, kėto fonde nuk mund tė pėrdoren pėr veprimtari 16 kėrkimore apo shėrbime, pėr sa kohė qė buxheti ėshtė i mjaftueshėm vetėm pėr tė mbuluar rrogat. Grafiku 6. Shpenzime pėr institucione arsimore, si pėrqindje e PBB-sė, nė vende tė pėrzgjedhura Shpenzime gjithsej pėr institucione tė arsimit tė lartė dhe administratėn, si pėrqindje e PBB-sė (jepet viti 2003 ose viti mė i vonė i disponueshėm) 1.8 1.6 Burime publike Burime private 1.4 1.2 1.0 0.8 0.6 0.4 0.2 - a a a a a nia a ia nda eni gari inlaF ancarF ustriaA gari ėripiq Polonia Hun Sllov ermanijG Kroaci Bull Ruma doneq Sh Ma Burimi: Instituti i UNESCO-s pėr Statistikat, Beyond 20/20 Web Data Server, Versioni 7.4. Ndėrkohė qė financimi nga ana e shtetit vazhdon tė jetė relativisht i ulėt, institucionet publike tė arsimit tė lartė kanė arritur tė gjejnė burime nga taksat e shkollės. Sidoqoftė, taksat dhe financimi aktual publik ofrojnė bashkarisht stimulin pėr mbajtjen e studentėve nė sistem, duke ulur nė kėtė mėnyrė efikasitetin. Lejohet qė institucionet publike tė regjistrojnė sa mė shumė studentė shtesė, qė tė kenė mundėsi, pėrtej numrit, pėr tė cilin marrin subvencione publike (nė varėsi tė disa kėrkesave pėr tė respektuar hapėsirat).9 Pėr mė tepėr, taksat qė paguajnė kėta studentė janė zakonisht shumė mė tė mėdha sesa subvencionet publike.10 Nė tė vėrtetė, shumat e parave qė kėto institucione publike kėrkojnė nga studentėt qė paguajnė taksa, mund tė jenė shumė tė mėdha. Nė Kroaci, taksat vjetore tė shkollės nė universitetet publike shkojnė nga 680 euro nė 1.150 euro. Universiteti i Malit tė Zi kėrkon njė taksė vjetore prej 1.000 euro, krahasuar me 1.300 euro nė sektorin privat tė arsimit tė lartė.11 Ky nivel taksash ka mbizotėruar nė vendet e Evropės Juglindore qė nga fillimi i tranzicionit tė tyre dhe, pjesėrisht, shpjegon mungesėn e numrit tė madh tė tė regjistruarve nė institucionet private. Pėr shembull, tė 9Sidoqoftė, nė Maqedoni qeveria pėrcakton kuota pėr numrin e studentėve qė duhet tė paguajnė taksa tė plota. 10Gjithsesi, nuk ėshtė bėrė ende ndonjė analizė e marrėdhėnieve mes taksave tė vendosura nga universitetet dhe shpenzimeve tė plota ose tė pjesshme tė studentėve qė paguajnė taksa. 11Korrespondencė private e rektorėve tė universiteteve me autorėt, tetor 2007. 17 ardhurat qė humbasin nga burimet publike, kur studentėt mbėrrijnė nė fund tė periudhės sė financimit tė tyre publik, mund tė kompensohen me shpejtėsi duke i transferuar kėta studentė tek grupi i atyre qė paguajnė taksa. Ky ndryshim krijon stimuj pėr t'i mbajtur studentėt nė sistem, pėrtej periudhės sė parashikuar tė studimeve. Gjithashtu, ka shumė tė dhėna jozyrtare, sipas tė cilave pedagogėt kėrkojnė qė studentėt tė paguajnė pėr tė marrė provimet. Burimet private janė tė pėrqendruara nė disa fakultete dhe nuk pėrdoren pėr tė mirėn e institucionit nė tėrėsi. Fakultetet e drejtėsisė dhe tė ekonomisė pėrfaqėsojnė pjesėn dėrrmuese tė burimeve private tė financimit nė universitetet publike tė Evropės Juglindore, ndėrsa fakultetet e tjera vuajnė pėr fonde. Duke patur parasysh pavarėsinė qė i njeh ligji fakulteteve, ato nuk kanė asnjė detyrim ndaj tė tretėve pėrsa i takon tė ardhurave nga taksat qė paguajnė studentėt, qoftė edhe pėr struktura (gjė qė do tė ishte nė interesin e tyre), siē janė zyrat e centralizuara tė transferimit tė teknologjisė, bibliotekat, apo strukturat e veēanta pėr studentėt me aftėsi tė kufizuara. Nė Evropėn Juglindore, sistemet e arsimit tė lartė nuk janė tė pėrgatitura pėr dy detyra tė tjera tė rėndėsishme qė lidhen me kontributin pėr aftėsinė konkurruese tė vendeve tė tyre pėrkatėse: asimilimi i dijeve dhe modernizimi. Kėto mangėsi pasqyrojnė kufizimet e mėdha tė kompanive private lidhur me kėrkesėn pėr kėrkimin shkencor dhe zhvillimin. Pjesa dėrrmuese e personelit tė angazhuar nė kėrkimin shkencor dhe zhvillim ėshtė nė sektorin publik. Kjo kategori ose ėshtė punėsuar drejtėpėrsėdrejti nga shteti, ose punon nė arsimin e lartė (universitetet private merren shumė pak me kėrkim dhe zhvillim). Siē shihet nė grafikun 7, nė disa vende, si Kroacia, Sllovenia dhe Rumania, sektori i biznesit mbulon mbi 40 % tė shpenzimeve kombėtare pėr kėrkim dhe zhvillim. Sidoqoftė, nė vende tė tjera tė Evropės Juglindore, shpenzimet e sektorit privat nė kėtė drejtim janė tė papėrfillshme. Synimi i Bashkimit Evropian ėshtė qė kėto shpenzime tė arrijnė nė 3 % tė PBB-sė, ndėrsa dy tė tretat e kėsaj shume duhet tė kėrkohen nga sektori privat (kėto dy nivele janė, pėrkatėsisht, 1.8 % dhe 55 %).12 Pėrgjithėsisht, nė Evropėn Juglindore, duket se kėrkesa e ulėt pėr kėrkimin dhe zhvillimin ėshtė njė problem mė i madh sesa ofrimi i tyre, tė paktėn siē perceptohet, nga sektori i biznesit (Radosevic, 2007). 12EUROSTAT, "Statistikat nė Fokus: Shkenca dhe Teknologjia," 23 (2007). Fatkeqėsisht, shifrat pėr BE nuk janė drejtpėrdrejt tė krahasueshme me shifrat pėr vendet e EJL-sė nė grafikun 7. 18 Grafiku 7. Shpenzime tė pėrgjithshme pėr kėrkimin dhe zhvillimin (GERD), nė disa vende tė pėrzgjedhura, 2004 GERD sipas sektorėve tė performancės (%), 2002 80% (Rumania, Sllovenia, Bullgaria, 2004) 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% dhe enia Kroacia ustriaA Rumania Sllov Bullgaria Maqedonia Serbia Ndėrmarrje Qeveria Arsimi i biznesi lartė Burimi: Banka Botėrore (2005); Seksioni i Kombeve tė Bashkuara pėr Popullsinė (2004); banka e tė dhėnave tė UNESCO-s pėr Institutin e Statistikave, Shkencės dhe Teknologjisė. Nė Evropėn Juglindore, sistemet e kėrkimit dhe zhvillimit kontribuojnė pak pėr aftėsinė konkurruese tė vendeve pėrkatėse pėrsa i takon modernizimit. Kroacia ėshtė, dukshėm, vendi mė i avancuar nė rajon. Analiza nė grup tregon se ajo ėshtė mė afėr vendeve tė reja anėtare tė Bashkimit Evropian, ndėrsa vendet e tjera tė Evropės Juglindore formojnė njė grupim mė vete. Brenda kėtij grupimi tė fundit, Shqipėria dhe Bosnjė-Hercegovina janė mė tė dobėtat pėrsa i pėrket modernizimit (Radosevi, 2007). Ky konkluzion pasqyrohet nė numrin e kufizuar tė patentave qė kanė mundur tė sigurojnė vendet e Evropės Juglindore (shih tabelėn 4). Vendet e Ballkanit Perėndimor janė shumė prapa vendeve tė tjera evropiane pėrsa i pėrket kėrkesave pėr patenta. Nė nivel rajonal, Kroacia ka numrin mė lartė tė kėrkesave pėr patenta, por ėshtė ende shumė prapa. Sllovenisė, e cila, nga ana e saj, ka njė performancė qė arrin nė 25 % tė 19 mesatares sė Bashkimit Evropian. Gjithashtu, vendet e Evropės Juglindore duket se thithin shumė pak investime tė huaja tė drejtėpėrdrejta pėr kėrkimin (sugj. shkencor) dhe zhvillimin. Tabela 4. Numri mesatar i kėrkesave pėr patenta qė paraqiten nė Zyrėn Evropiane tė Patentave, nė vit, pėr ēdo 100.000 banorė tė vendeve tė EJL-sė, 1997­2003 Kroacia 0.42 Austria 12.92 Bullgaria 0.12 Sllovenia 1.98 Serbia dhe Mali i Zi 0.06 Hungaria 0.84 Rumania 0.03 Greqia 0.51 Bosnjė-Hercegovina 0.02 Turkia 0.05 IRJ e Maqedonisė 0.01 BE 15 11.96 Shqipėria 0.01 BE 25 10.39 Burimi: Zyra Evropiane e Patentave, http://www.epo.org (vizituar nė dhjetor 2007). Nė Evropėn Juglindore, aspekti i kontributit tė sistemeve tė kėrkimit dhe zhvillimit ėshtė i ngjashėm me aspektin e produktit: numri i punonjėsve shkencorė ėshtė relativisht i vogėl dhe shpenzime tejet tė ulėta. Sėrish, Kroacia ėshtė pėrpara vendeve tė tjera tė rajonit, ku financimi pėr kėrkimin dhe zhvillimin zė 1.22 % tė PBB-sė. Nė tė vėrtetė, Kroacia ka 6.66 punonjės shkencorė pėr 1.000 individė nė forcėn e punės, numėr ky mė i lartė sesa mesatarja prej 5.4 e 15 vendeve tė Bashkimit Evropian (shih grafikun 8). Vende tė tjera tė Ballkanit Perėndimor kanė mė pak se gjysma e kėtij raporti, i cili, duke filluar nga mesi i viteve nėntėdhjetė, ka ardhur gradualisht, por gjithnjė, nė rėnie nė Serbi, Mali i Zi dhe Maqedoni. Pėr vende tė tjera pėrveē Kroacisė, financimi i pėrgjithshėm pėr kėrkimin dhe zhvillimin ėshtė pėrgjithėsisht mė pak se 1 %; nė Serbi, financimi ka pėsuar rėnie tė shpejtė qė nga viti 2000, kur ai arriti nė 2 % (shih tabelėn 9). Duke patur parasysh dimensionin e ekonomive tė kėtyre vendeve, kjo nėnkupton nivel shumė tė ulėt financimi (p.sh.: nė vitin 2003, Maqedonia shpenzoi 23 milion euro). Pėrsa i pėrket volumit tė shpenzimeve, Kroacia ėshtė faktikisht njė devijim domethėnės nga rajoni (nė vitin 2003, ajo shpenzoi 300 milion euro) -- mė shumė madje se edhe Rumania apo Bullgaria. 20 Grafiku 8. Raporti i punonjėsve shkencorė pėr 1.000 punonjės tė forcės sė punės, nė vende tė pėrzgjedhura, 2003 Numri i punonjėsve shkencorė pėr 1.000 persona nė forcėn e punės nė 2003 7 6.66 6.3 6.1 5.9 5.9 6 5.4 5 4 3.31 3.46 3 2.31 1.71 2 1 0 Rumania Maqedonia Bullgari SAM Kroacia BE-15 Spanja Italia GreqiaPortugalia a Burimi: Gesellschaft zur Foerderung der Forschung (Shoqata pėr Nxitje dhe Kėrkim Shkencor) (2006). Grafiku 9. Shpenzime tė brendshme bruto pėr kėrkim dhe zhvillim, vende tė pėrzgjedhura, vite tė ndryshme (milion euro) Shpenzime tė brendshme bruto pėr kėrkim dhe zhvillim nė vitet 1997, 2000, 2003 (milion euro, kursi i tanishėm) 350 300 250 Bosnjė-Hercegovina Bullgaria 200 Kroacia 150 Maqedonia Rumania 100 Serbia dhe Mali i Zi 50 0 1997 2000 2003 Burimi: Gesellschaft zur Foerderung der Forschung (2006). Shėnim: Pėrqindjet pėr Serbinė dhe Malin e Zi nė vitet 1997, 2000, 2001; pėr Bosnjėn- Hercegovinėn, 2000 dhe 2003. 21 Grafiku 10. Shpenzime pėr kėrkim dhe zhvillim nė EJL si pėrqindje e PBB-sė, 1999­2004 Total gross domestic expenditure on R&D as % of GDP 2.5% Croatia 2.0% Macedonia 1.5% Serbia and Montenegro 1.0% Slovenia Austria 0.5% Romania 0.0% Bulgaria 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Burimi: Banka Botėrore (2005); Seksioni i Kombeve tė Bashkuara pėr Popullsinė (2004); banka e tė dhėnave tė UNESCO-s pėr Institutin e Statistikave, Shkencės dhe Teknologjisė. 22 II. Ēfarė duhet bėrė? Gama dhe dimensioni i problemeve, me tė cilat pėrballen sistemet e arsimit tė lartė, tė kėrkimit shkencor dhe zhvillimit nė vendet e Evropės Juglindore, kėrkojnė njė reagim nė shkallė tė gjėrė, i cili do tė realizohet nė njė periudhė tė shtrirė kohore. Kjo pjesė ndalet te pėrshkrimi i zgjidhjeve tė mundshme tė pėrshtatshme ndaj kėtyre sfidave dhe, mė pas, merr nė shqyrtim mėnyrėn sesi mund tė ndėrmarrin reformat kėto vende. Pjesa nė vijim jep njė ide tė pėrgjithshme pėr mėnyrėn sesi bashkėpunimi rajonal mund t'i ndihmojė vendet e rajonit pėr tė ecur pėrpara. Me qėllim qė tė ekzistojė njė kuadėr i pėrshtatshėm ligjor, sistemi i financimit publik, i cili ofron stimuj qė institucionet tė pėrmbushin misionet e tyre pėrkatėse, ėshtė kushti i parė qė sistemet e arsimit tė lartė nė rajon tė jenė tė suksesshme. Nė njė periudhė afatmesme, ky objektiv mund tė arrihet vetėm duke krijuar mekanizma financimi me bazė performancėn. Mekanizma tė tilla shfaqen nė njė larmi modelesh, por kėrkesat administrative dhe rregullatore janė tė rėndėsishme. Sidoqoftė, pėrvoja e vendeve tė tjera nė mbarė botėn tregon se shuma, relativisht tė vogla, parash (d.m.th., mė pak se 10 % e buxheteve tė pėrgjithshme tė universiteteve) mund tė kenė njė impakt tė rėndėsishėm mbi veprimtaritė e institucioneve. Kėshtu ndodh, sidomos, nėse pėr shpėrndarjen e investimeve, krahasuar me shpenzimet periodike, pėrdoren mekanizma me bazė performancėn (Salmi dhe Hauptman, 2005). Qė tė jenė tė efektshme, kėto mekanizma duhet tė bėjnė tė mundur qė institucionet tė hartojnė dhe t'u pėrgjigjen strategjive tė qarta pėr arsimin e lartė, si dhe tė ofrojnė stimuj pėr njė arsim tė lartė dhe kėrkim efikas dhe tė efektshėm. Nė kuadrin e Evropės Juglindore, kėto objektiva kėrkojnė konceptimin nga e para ­ dhe rinegocimin ­ e asaj ēka nėnkupton qė njė institucion arsimor tė jetė autonom. Aktualisht, nė Evropėn Juglindore, institucionet e arsimit tė lartė argumentojnė se autonomi do tė thotė mungesė tė ndikimit tė shtetit dhe ėshtė e vetmja mėnyrė, me anė tė sė cilės ato mund tė mbrojnė vlerėn thelbėsore tė lirisė akademike. Nė pjesėn tjetėr tė Evropės, koncepti i lirisė akademike tė universiteteve ėshtė ndėrthurur me llogaridhėnien pėrpara shtetit pėr performancėn e tyre. Ristrukturimi i universiteteve nga pikėpamja e organizimit ėshtė njė kusht tjetėr thelbėsor qė sistemet e arsimit tė lartė tė jenė tė suksesshme. Kjo detyrė kėrkon eliminimin e 23 statusit tė veēantė ligjor qė kanė fakultete tė veēanta dhe krijimin e universitetit si njėsinė kryesore ligjore. Ndėr funksionet kryesore qė duhet t'i caktohen njė strukture qendrore tė menaxhimit pėrfshihen: · drejtimi i pėrgjithshėm dhe planifikimi strategjik i institucionit; · marrja e fondeve publike pėr veprimtari tė ndryshme (d.m.th., qė nuk kanė lidhje me projekte) tė institucionit nė njė llogari qendrore tė universitetit; · administrimi i flukseve tė fondeve pėr universitetin, nė pėrputhje me prioritetet strategjike; · pėrgatitja e njė buxheti tė pėrgjithshėm pėr universitetin, pėrfshirė tė ardhurat qė mblidhen nga departamente tė veēanta; · punėsimi i gjithė personelit akademik dhe joakademik; · administrimi i pasurive dhe aseteve tė tjera tė universitetit; · ofrimi i shėrbimeve dhe funksioneve qendrore (ky funksion mund tė pėrfshijė ngritjen e njė zyrė qendrore tė sigurimit tė cilėsisė, grumbullimin dhe ofrimin e tė dhėnave, etj.); · pėrgjegjėsia pėr llogaridhėnien pėrpara qeverisė dhe publikut pėr arritjet e universitetit; · roli kryesor nė skemat e shpėrblimit tė akademikėve; dhe, · pėrfaqėsimi i pėrgjithshėm i institucionit. Gjithashtu, universitetet duhet tė marrin nė shqyrtim krijimin e njė organi tė jashtėm drejtues (d.m.th., njė bord tė universitetit), i cili duhet tė pėrfshijė pėrfaqėsues nga grupe tė tilla interesi, si komuniteti i biznesit dhe administrata vendore. Bordi drejtues luan njė rol thelbėsor pėr pėrcaktimin e drejtimit strategjik tė njė institucioni tė arsimit tė lartė, dhe pėrbėn instancėn e parė tė mbikėqyrjes (nė vend tė shtetit). Aktualisht, nė vendet e Evropės Juglindore, shumica e ligjeve parashikojnė qė universitetet tė kenė organe drejtuese, por kėto nuk mund tė luajnė ndonjė rol tė efektshėm nė institucione, faktikisht tė copėzuara. Kėto ndryshime kėrkojnė vullnet politik nga ana e qeverive. Ristrukturimi i universiteteve shtetėrore kėrkon ndryshime tė thella nė shpėrndarjen e pushtetit dhe tė parave brenda kėtyre institucioneve, zvogėlimin e fushės sė veprimtarisė tė praktikave korruptive dhe, nėse realizohet plotėsisht, ēon nė mjaftueshmėri tė personelit. Prandaj nuk ėshtė ēudi qė kėto 24 reforma ndeshin nė rezistencė. Zbatimi i plotė i kėtyre reformave kėrkon qė, gjatė disa viteve, t'u kushtohet njė vėmendje e vazhdueshme njė numri tė madh hollėsish. Pėrvoja e Sllovakisė dhe Sllovenisė tregon se realizimi i hollėsive nė mėnyrė tė gabuar mund tė dėmtojė tė gjithė reformėn (shih mė sipėr). Prandaj, qeveritė dhe, veēanėrisht, ministritė e arsimit tė lartė duhet tė angazhohen energjikisht nė secilėn fazė tė procesit tė reformės. Kapacitetet menaxhuese tė universiteteve duhet tė rriten nė mėnyrė tė ndjeshme me qėllim qė ato bėhen mė efikase dhe tė orientohen mė shumė nė drejtim tė performancės. Qeveritė duhet tė ofrojnė mbėshtetje pėr kėtė punė, e cila duhet tė shtrihet nė disa vite. Pėrveē krijimit tė kapaciteteve tė menaxherėve tė veēantė (siē ėshtė rektori), duhen pėrmirėsuar dhe kapacitetet e pėrgjithshme nė sistemet e tė dhėnave dhe informacionit (pėr qėllime tė listės sė pagave, kontabilitetit dhe pranimeve tė reja). Kėto sisteme bėjnė tė mundur qė rektorati ta menaxhojė universitetin dhe tė luajė rol jetik pėr krijimin e njė sistemi tė brendshėm tė sigurimit tė cilėsisė. Gjithashtu, qeveritė mund tė kenė dėshirė tė marrin nė shqyrtim nėse pėr tė gjithė universitetet, nė njė vend tė dhėnė, mund tė krijohet njė sistem i pėrbashkėt informacioni me qėllim qė tė lehtėsohet llogaridhėnia pėrpara publikut dhe raportimi nė qeveri. Siē pėrshkruhet mė poshtė, nė krijimin e mekanizmave tė brendshėm, tė efektshėm tė sigurimit tė cilėsisė, administrata qendrore e universitetit luan rolin kryesor. Qė tė jetė plotėsisht efikase, administrata qėndrore duhet tė jetė e aftė tė mbledhė fonde tė mjaftueshme pėr shpenzimet e pėrgjithshme tė universitetit, tė cilat i lejojnė tė kryejnė detyrat e tyre. Pėrsėri, shumė pak institucione i kanė ndjekur kėto strategji me njėfarė suksesi (p.sh.: Universiteti i Malit tė Zi, ku shpenzimet e pėrgjithshme arrijnė nė masėn 20 %, gjė qė pėrputhet me praktikėn e shumė universiteteve tė Evropės Perėndimore). Pėrkundrazi, nė nivelin e sotėm, administrata qendrore, me shumicėn e institucioneve tė paintegruara, ndesh nė vėshtirėsi pėr mbulimin e shpenzimeve tė pėrgjithshme deri nė masėn 3 % (aktualisht, kjo ėshtė situata nė Universitetin e Zagrebit).13 Sistemet e arsimit tė lartė nė vendet e rajonit tė Evropės Juglindore janė tė pabalancuara. Nė ēdo vend, gjeografinė e arsimit tė lartė e pėrbėjnė njė ose, e shumta, dy universitete. Numri i studentėve tė regjistruar nė kėto universitete shkon nga 40.000 deri nė 70.000, ndėrsa ato tėrheqin rreth gjysmėn (nganjėherė mė shumė) e gjithė studentėve nė vend. Institucionet e mėdha, siē ėshtė Universiteti i Zagrebit, Ljubljanės, Sarajevės dhe Beogradit, gėzojnė prestigj shumė tė lartė politik nė sistemet pėrkatėse tė arsimit tė lartė. Pėr kėtė arsye, 13Korrespondenca private e rektorėve tė universiteteve me autorėt, tetor 2007. 25 vonesat pėrsa i pėrket reformave nė kėto institucione do tė kenė njė impakt tė madh te kėto sisteme. Ėshtė e rėndėsishme tė vėrehet se dimensioni i universiteteve duhet tė shkojė paralelisht me misionin e tyre. Kėshtu, nė arsimin e lartė, nuk ka asnjė model qė tė jetė i njė formati tė pėrshtatshėm pėr tė gjithė. Institucionet e mėdha qė administrohen mirė, kanė epėrsi potenciale pėrsa i pėrket ekonomive tė shkallės nė mėsimdhėnie dhe kėrkim. Sidoqoftė, ėshtė me interes tė vėrehet se shumė universitete qė kanė renditje tė mirė nė klasifikimin botėror-- pėrfshirė Harvardin, Stenfordin, MIT-in, Oksfordin dhe Kembrixhin, kanė dimensione tė ngjashme, d.m.th., numri i studentėve tė regjistruar nė kėto universitete shkon nga 10.000 nė 20.000 (Banka Botėrore, 2007). Grafiku 11. Sistemet e pabalancuara tė arsimit tė lartė: Rasti i Bosnjė-Hercegovinės Federata e B-H-sė, nr. i studentėve tė regjistruar, 2006/2007 6%0% UNIVERZITET SARAJEVO 7% UNIVERZITET TUZLA 8% SVEUCILISTE MOSTAR UNIVERZITET MOSTAR 10% 50% UNIVERZITET BiH UNIVERZITET ZENICA PRIVATNE VISOKOSKOLSKE 19% USTANOVE Burimi: Federata e Bosnjė-Hercegovinės, Zyra Federale e Statistikave, "Analizė e pėrmuajshme statistikore" http://www.fzs.ba/Eng/mjeng.htm (vizituar nė dhjetor 2007). Nė sistemet mė tė balancuara tė arsimit tė lartė, qė pėrmbushin nevoja tė ndryshme -- pėrfshirė nevojat rajonale -- mund tė pėrfshihen sektori i pėrmirėsuar politeknik dhe institucionet e specializuara tė arsimit tė lartė. Nė kėtė aspekt, universitetet evropiane janė 26 zhvilluar nė mėnyra tė ndryshme. Nė Mbretėrinė e Bashkuar dhe nė Gjermani, universitetet qė ofrojnė njė gamė tė plotė programesh dhe kombinojnė mėsimdhėnien me kėrkimin, shihen si standadi i artė. Kėto institucione, tė cilat administrohen, kryesisht nė mėnyrė tė centralizuar,14 janė tė afta tė ushtrojnė kontroll mbi ekonomitė e shkallės dhe tė arrijnė masėn kritike qė nevojitet pėr kėrkime shkencore tė cilėsisė sė lartė. Nga ana tjetėr, Polonia dhe njė numėr vendesh tė tjera tė Evropės Lindore kanė dėshmuar shtrirjen e universiteteve tė specializuara, qė kanė pėrqendruar vėmendjen, pėr shembull, te studimet ekonomike ose mjekėsore. Sfida, me tė cilėn pėrballen vendet e Evropės Juglindore, lidhet me krijimin nė njė periudhė afatmesme, tė njė numri tė kėnaqshėm universitetesh me programe mėsimore tė efektshme dhe tė plota. Aktualisht, institucionet mė tė mėdha janė shpeshherė ato mė konservatoret pėrsa i pėrket strukturės organizative, modernizimit tė programit mėsimor dhe pedagogjisė. Gjithashtu, ato janė mė tė fuqishmet politikisht nė vendet e tyre pėrkatėse dhe i kanė rezistuar integrimit ligjor. Prandaj, duhet marrė nė shqyrtim alternativa nėse kėto institucione tė mėdha duhet tė ndahen. Kėshtu, nė njė periudhė afatshkurtėr, do tė vihej nė program krijimi i njė model institucional mė tė efektshėm. Argumentet nė favor tė ndarjes sė strukturave institucionale ekzistuese duhet tė balancohen me shumė kujdes, pėrkundrejt pasojave tė mundshme negative pėr strukturėn e tė ardhurave, punėn ndėr-disiplinore, arsimin parauniversitar dhe universitar qė shkon pėrtej pėrgatitjes tė teknikėve tė lartė. Sidoqoftė, nėse ndiqet kjo alternativė, do tė ishte e rėndėsishme tė bėhej kujdes qė, pas ndarjes, ēdo grup i formuar rishtas tė pėrfshinte dy ose tre institucione tė plota, jo thjesht fakultete pėrbėrėse. Duke patur parasysh ndikimin politik tė kėtyre institucioneve, rruga e reformave krijon pengesa serioze pėr eknominė politike. Megjithatė, ndoshta sfida kryesore, me tė cilėn pėrballen vendet e Evropės Juglindore ėshtė qė t'i bėjnė kėto institucione mė tė efektshme. Nė njė periudhė afatgjatė, vendet e Evropės Juglindore duhet tė marrin nė shqyrtim politika qė inkurajojnė larminė e institucioneve, tė cilat ofrojnė programe qė janė mė shumė tė orientuara nė drejtim tė profesioneve, dhe afate mė tė pėrshtatshme pėrsa i pėrket kohėzgjatjes sė studimeve, vendndodhjes dhe modaliteteve tė mėsimdhėnies. Teorikisht, ekziston mundėsia qė njė institucion i caktuar tė shndėrrohet nė njė institucion me mision dhe qėllim tė ndryshėm. Sidoqoftė, nė praktikė, vendet nė mbarė botėn kanė konstatuar se 14Siē vėrehet mė sipėr, ky nuk ėshtė rasti i Universitetit tė Oksfordit dhe tė Kembrixhit dhe, nė njė masė mė tė vogėl, as i Universitetit tė Durhamit. 27 pėr tė ofruar kėto forma dhe lloje tė reja programesh ka qenė i nevojshėm krijimi i institucioneve tė reja. Institucione tė tilla mund tė marrin forma tė ndryshme. Institucionet, relativisht tėrėsore, i kushtojnė vėmendje ofrimit tė arsimimit profesional (p.sh.: kolegjet shtetėrore nė Norvegji dhe institutet politeknike nė Finlandė). Institucionet me dy pjesė ofrojnė programe tė lėndėve profesionale pėr kalimin nė tregun e punės dhe programe akademike qė mund tė transferohen nė universitet. Kolegjet e komuniteteve nė Shtetet e Bashkuara dhe Kanada, Institutet Universitare tė Teknologjisė (Instituts universitaires de technologie) nė Francė, Fachhochschulen (Universitetet e Shkencave tė Aplikuara) nė Gjermani, si dhe kolegjet pas pėrfundimit tė arsimit tė mesėm tė detyrueshėm nė Mbretėrinė e Bashkuar, janė shembuj tė institucioneve tė kėtij lloji. Natyra e dyzuar e kėtyre institucioneve bėn qė ato tė kategorizohen si ISCED 5A ose 5B (i njėjti emėrtim si diploma e universitetit), apo madje ISCED 6, si nė rastin e Fachhochschulen-ve gjermane (tė cilat mund tė japin diploma master).15 Nė ēdo rast, duke patur parasysh strukturėn aktuale tė sektorit tė arsimit tė lartė nė Evropėn Juglindore, kostot dhe pengesat pėr krijimin e institucioneve tė reja, kuadrin shoqėrues rregullator, si dhe rėndėsinė e prioriteteve tė tjera, krijimi i kėtyre institucioneve parashikohet tė realizohet nė njė periudhė afatmesme. Pėrmirėsimi i mekanizmave tė financimit Reformat janė tė nevojshme si pėrsa i pėrket mekanizmave tė financimit qė shpėrndajnė burimet mes qeverive dhe institucioneve tė arsimit tė lartė, ashtu edhe pėrsa i pėrket mekanizmave qė shpėrndajnė burimet mes njėsive pėrbėrėse tė kėtyre institucioneve. Nė pėrputhje me transformimin drejt njė institucioni tė integruar, fondet pėr mėsimdhėnien ėshtė mė mirė t'i kalojnė administratės qendrore tė njė universiteti, sesa fakulteteve apo departamenteve tė tij tė veēanta. Ėshtė relativisht e lehtė pėr tė deklaruar parimet, ku mbėshtetet kjo shpėrndarje fondesh. Financimi duhet: · tė mbėshtetet te tė dhėnat mė tė fundit; · tė jetė transparent (kriter) kryesor duhet tė jetė numri i studentėve); · tė bazohet nė kritere objektive; · tė planifikohet pėr tė dhėnė stimuj me qėllim qė universitetet tė pėrmbushin pikėsynime tė rėndėsishme nga pikėpamja sociale (p.sh.: barazia) dhe objektiva, 15Shih Grubb (2003). 28 pėr tė cilat ofruesi dhe pėrfituesit e fondeve kanė shprehur mirėkuptim (p.sh.: brenda kuadrit tė kontratave tė performancės); dhe, · tė synojė nxitjen e efektshmėrisė dhe dobishmėrisė. Nė mbarė botėn, ekziston njė pėrvojė e konsiderueshme lidhur me procedurat e financimit tė arsimit tė lartė, tė cilat pėrputhen me kėto parime (Salmi dhe Hauptman, 2006). Pasi merr njė financim shtetėror, institucioni duhet tė tregohet mjaft elastik lidhur me mėnyrėn si duhet t'i shpenzojė kėto burime me qėllim qė tė arrijė objektivat e pėrcaktuara. Administrata qendrore duhet tė jetė pėrgjegjėse pėr pėrgatitjen dhe zbatimin e buxhetit lidhur me shpėrndarjen e fondeve brendapėrbrenda institucioneve. Pėrveē kėsaj, standardi i matjes qė pėrdor qeveria pėr tė pėrllogaritur shumat pėr institucione tė veēanta (pėr shembull, numri i studentėve nė degė tė ndryshme) nuk duhet tė pėrdoret automatikisht nga institucioni kur bėn shpėrndarjen e buxhetit tė pėrgjithshėm mes fakulteteve dhe departamenteve. Ndonėse objektivat e institucioneve duhet tė jenė tė pėrfshira nė strategjinė (kombėtare) pėr arsimin e lartė, universiteteve duhet tė kenė objektiva specifike dhe, nė kėtė mėnyrė, shpėrndarjen e fondeve brendapėrbrenda tyre duhet ta bėjnė nė pėrputhje me kėto objektiva. Pėrveē kėsaj, tė ardhurat e grumbulluara nga nėn-njėsitė (p.sh.: fakultetet dhe departamentet), duhet tė jenė tė pėrfshira nė buxhetin e institucionit dhe njė pjesė e kėtyre tė ardhurave, pėr tė cilat ėshtė rėnė dakord, duhet tė shfrytėzohen pėr qėllime mė tė gjera tė institucionit. Pėr tė rritur numrin e pranimeve nė arsimin e lartė dhe pėr tė eleminuar pabarazinė, subvencionet publike pėr taksat e shkollės duhet tė synojnė studentėt me tė ardhura tė pamjaftueshme. Aktualisht, studentėt me rezultatet mė tė mira nė provimet e pranimit nė shkollėn e lartė pėrfitojnė financime publike pėr tė mbuluar taksat e shkollės. Ndonėse pėr rajonin nuk ka tė dhėna tė sakta pėr krahasime tė bazuara, faktet tregojnė se, nė pjesėn dėrrmuese, kėta studentė vijnė nga familje nė gjendje tė mirė ekonomike. Pėrveē faktit qė kanė prindėr tė arsimuar dhe me tė ardhura mė tė mėdha, gjė qė pėrbėn njė avantazh, kėta studentė kanė mundur tė ndjekin shkolla mė tė mira fillore dhe tė mesme, si dhe kanė marrė mėsime private pėr t'u pėrgatitur pėr provimet e pranimit.16 Kanalizimi i burimeve publike te 16Ka shumė fakte tė besueshme, pėrfshirė faktet jozyrtare, lidhur me praktikat korruptive nė procedurat e pranimit nė shkollėn e lartė, tė cilat gjithashtu favorizojnė familjet nė gjendje mė tė mirė ekonomike. Ky lloj korrupsioni pėrbėn njė arsye tė fortė qė po i shtyn tė gjitha vendet e Evropės Juglindore (me pėrjashtim tė Serbisė) tė pėrfshijnė nė pėrfundim tė arsimit tė mesėm njė provim tė jashtėm ­ Maturėn Shtetėrore, provim ky qė gjithashtu mundėson pranimin nė shkollėn e lartė. Ėshtė me interes tė vėrehet se fakultetet qė shprehin rezistencė ndaj pėrfshirjes sė 29 studentėt qė vijnė nga familje me tė ardhura mė tė pakta (dhe qė pėrmbushin kėrkesat e pėrcaktuara pėr pranim nė shkollėn e lartė), duke e vėnė theksin veēanėrisht te sigurimi i shanseve tė barabarta pėr pakicat, do tė ofronte epėrsitė e zgjerimit tė mundėsive dhe nxitjes sė barazisė. Pa dyshim, pėr realizimin e kėsaj detyre nevojiten kapacitete qė mundėsojnė grumbullimin dhe verifikimin e tė dhėnave pėr ardhurat e studentėve dhe tė familjeve tė tyre. Fatkeqėsisht, ky funksion nuk ėshtė aktualisht i mundshėm nė shumicėn e vendeve tė Evropės Juglindore. Dhėnia e financimeve ėshtė mėnyra mė efektshme pėr uljen e shpenzimeve tė arsimit tė lartė pėr individė nga familje me tė ardhura tė pamjaftueshme. Gjithashtu, skemat qė ofrojnė kredi pėr studentėt mund tė kontribuojnė qė studentėt mė tė varfėr t'i kapėrcejnė kufizimet financiare.17 Sidoqoftė, skema tė tilla kėrkojnė njė infrastrukturė administrative mjaft tė fuqishme. Sė paku, duhet tė ekzistojnė: · mekanizma pėr tė bėrė vlerėsimin nėse njė student i plotėson apo jo kriteret pėr tė marrė kredi (p.sh.: tė ardhurat e verifikueshme tė prindėrve ose tė familjes, konfidencialiteti, aftėsia pėr tė pėrmbushur kėrkesat qė kulmojnė nė ēdo fillim viti shkollor); · kapacitete pėr grumbullimin e shlyerjeve pėr njė periudhė tė zgjatur kohore pasi studenti diplomohet (njė sfidė e veēantė kjo pėr vendet e Evropės Juglindore, ku njė numėr i madh i tė rinjve ose janė tė papunė nė fazat e hershme tė karrierės sė tyre, ose zgjedhin tė emigrojnė jashtė vendit); dhe, · kuadri ligjor dhe kapacitetet administrative me qėllim qė kontratat pėr grumbullimin e borxheve tė papaguara tė zbatohen nė mėnyrė tė besueshme. Disa nga kėto funksione mund t'i kryejnė bankat private. Tė gjithė skemat e kredive pėr studentėt kėrkojnė njė lloj financimi publik, nėpėrmjet normave mė tė ulėta tė interesit, ofrimit tė periudhave tė faljes, mbajtjes sė njė pjese tė caktuar tė riskut tė kredisė nga ana e shtetit, sesa mbajtjes sė tij tė plotė nga bankat private, si dhe anulimit tė detyrimeve tė papaguara. Nė qoftė se Maturės Shtetėrore, si bazė pėr hyrjen nė shkollėn e lartė, janė po ato fakultete qė grumbullojnė tė ardhura tė shpėrpjestuara nga tarifat e provimit tė pranimit (d.m.th., tė ardhura qė i tejkalojnė ndjeshėm kostot e kėtyre provimeve). 17Sigurisht, nuk ėshtė e nevojshme qė skemat, tė cilat ofrojnė kredi, tė synojnė vetėm studentėt mė tė varfėr. Sidoqoftė, shuma e subvencioneve qė shkojnė pėr studentėt mė tė varfėr, duhet tė jetė mė e madhe, sesa shuma e kredive. Duhet nėnvizuar se studentėt mė tė varfėr kanė njė ndėrveprim mė tė ulėt me sistemin banker dhe, kėshtu, janė mė tė tėrhequr kur ėshtė fjala pėr marrjen e kredive. 30 skema nuk do tė ndėrtohej siē duhet dhe/ose do tė administrohej nė mėnyrė tė gabuar -- pėr shembull, duke patur mė shumė raste tė mosshlyerjes sė detyrimeve nga ē'pritet, duke mos i ndjekur nga afėr tė diplomuarit, ose duke pėrdorur subvencionime me norma tė larta interesi -- kostot mund tė ishin aq tė larta sa njė skemė e thjeshtė granti do t'i kushtonte qeverisė mė pak para dhe do tė arrinte njė mbulim mė tė mirė tė shtresės sė synuar (Ziderman, 2005). Pėrveē kėsaj, shteti duhet tė ofrojė njė kuadėr tė pėrgjithshėm pėr sistemet e kredive pėr studentėt, me qėllim qė ato tė respektojnė mė shumė prioritetet e shtetit, sesa ato tė bankave. Nė qoftė se nė vendet e Evropės Juglindore do tė plotėsohen kushtet pėr pėrfshirjen e njė skeme tė efektshme tė kredive pėr studentėt, do tė jetė e nevojshme qė ky sistem tė kontrollohet me kujdes. Rritja e flukseve tė tė ardhurave tė universiteteve nuk nėnkupton thjesht grumbullimin e taksave tė shkollės. Universitetet e Evropės Juglindore duhet tė dėshmojnė vlerėn e shtuar qė ato mund t'i ofrojnė sektorit privat, si dhe shoqėrisė nė pėrgjithėsi, duke i bėrė rezultatet e kėrkimit tė arritshme, duke siguruar transferimin e teknologjisė, si dhe duke ofruar njė larmi shėrbimesh konsulence.18 Tė gjitha kėto veprimtari mund tė ofrohen nė kėmbim tė tarifave, nė bazė tė shpenzimeve tė transportit dhe tė njė politike tė qartė tė ēmimeve. Tė gjitha kėto veprimtari duhet tė drejtohen me profesionalizėm, d.m.th., nėpėrmjet njėsive qendrore tė specializuara tė universitetit, siē janė qendrat kėrkimore dhe tė tranferimit tė teknologjisė, si dhe njėsitė e centralizuara tė shėrbimeve. Nėse kėto njėsi e tregojnė se janė tė dobishme pėr veprimtaritė e njė fakulteti tė caktuar dhe pėr nivelin e departamentit, ato do tė arrijnė tė vėrtetojnė pse shpenzimet e pėrgjithshme janė tė dobishme pėr njėsitė e decentralizuara tė universitetit dhe, nė kėtė mėnyrė, bėhen katalizatorė pėr integrimin e tyre. Komisioni Evropian, nėpėrmjet programeve tė tij kuadėr pėr kėrkimin, nxit institucionet qė tė krijojnė modele tė shpenzimeve tė plota ekonomike.19 Me qėllim qė tė konkurrojnė nė nivel evropian pėr fonde nė fushėn e kėrkimit dhe qė ēmimet pėr veprimtaritė e tyre t'i caktojnė nė bazė tė shpenzimeve transparente nė pėrgjithėsi, universitetet e Evropės Juglindore duhet t'i arrijnė kėto modele tė shpenzimeve tė plota, hap ky pėr tė cilin, aktualisht, shumica janė tė papėrgatitur. 18Gjithashtu, universitetet zakonisht pritet tė kenė njė funksion tė shėrbimit nė komunitet. 19Shih faqen e internetit tė BE-sė pėr kėtė ēėshtje, http://ec.europa.eu/research/fp7/index_en.cfm (vizituar nė shkurt 2008). 31 Pėrmirėsimi i cilėsisė Vendet qė marrin pjesė nė Procesin e Bolonjės, me anė tė cilit synohet tė bėhet ekuivalentimi i diplomave tė arsimit tė lartė nė gjithė Evropėn dhe tė mbėshtetet lėvizja e studentėve dhe akademikėve (shih kutinė 1), u jep atyre njė mundėsi shumė tė madhe pėr tė pėrmirėsuar cilėsinė e mėsimdhėnies dhe tė tė nxėnit --gjė qė ende nuk ėshtė shfrytėzuar nė mėnyrė tė kėnaqshme. Kjo mundėsi mund tė vijė nga disa zhvillime qė lidhen me tė. Gjatė rishikimit tė programeve mėsimore, universitetet duhet tė kenė parasysh qė: · tė krijojnė rezultate tė qarta tė tė nxėnit pėr kurset, duke e vėnė theksin te kualifikimi dhe zbatueshmėria e dijeve, dhe tė ulin nė mėnyrė tė ndjeshme kėrkesat pėr pėrsėritjen mekanike; · t'u lejojnė mėsuesve hapėsira nė mėnyrėn sesi ata pėrmbushin objektivat lidhur me rezultatet e tė nxėnit, duke i bėrė ata tė kuptojnė sesa ndryshe i kanė trajtuar rezultatet e kėrkuara tė tė nxėnit institucione dhe vende tė ndryshme (p.sh.: nė kontekstin e zhvillimit tė vazhdueshėm tė kuadrit kombėtar tė kritereve;) · tė pėrfshijnė nė kėto veprimtari grupe tė tjera tė interesit, veēanėrisht, komunitetin e biznesit; · tė krijojnė qasje tė reja ndaj vlerėsimit tė studentėve, tė cilat kontribuojnė qė studentėt tė planifikojnė ecurinė e tyre, duke pėrdorur metoda objektive dhe transparente; dhe, · t'i japin fund varėsisė sė madhe nga provimet e fundvitit. Ka tė ngjarė qė shumica e pedagogėve tė ketė nevojė pėr trainim me qėllim qė tė pėrmbushin kėrkesat e reja tė programeve dhe tė vlerėsimit. Ky trainim kėrkon jo vetėm mbėshtetje tė specializuar, pėrfshirė financimin pėr njė qėllim tė caktuar, por edhe udhėheqje efektive politike nė mėnyrė qė tė kapėrcehet rezistenca dhe tė ofrohen stimuj. Shumė prej kėtyre ndryshimeve mund tė realizohen duke zbatuar siē duhet mekanizmat ekzistuese evropiane pėr mundėsinė e lėvizjes, siē ėshtė Sistemi Evropian i Transferimit dhe Mbledhjes sė Krediteve (ECTS), ose Plotėsimi i Diplomės (DS), pėr tė cilat disponohen fonde nga burime tė ndryshme. Vendet e Evropės Juglindore duhet tė inkurajohen pėr tė krijuar ekipet e tyre tė mbėshtetėsve tė Procesit tė Bolonjės, mundėsisht me idenė e organizimit tė konsultimeve nė nivel rajonal, dhe tė marrin pjesė plotėsisht nė diskutimet e vazhdueshme nė kėtė fushė, nė nivel evropian. 32 Kutia 1: Procesi i Bolonjės Synimi i Procesit tė Bolonjės ėshtė qė, deri nė vitin 2010, tė krijohet Zona Evropiane e Arsimit tė Lartė, nė tė cilėn studentėt tė kenė mundėsi tė zgjedhin mes njė numri tė madh dhe transparent kursesh tė cilėsisė sė lartė, si dhe tė pėrfitojnė nga procedurat efikase tė njohjes. Deklarata e Bolonjės e qershorit 1999 vuri nė lėvizje njė sėrė reformash qė nevojiten pėr ta bėrė arsimin e lartė nė Evropė mė tė pėrputhshėm, mė tė krahasueshėm, mė konkurrues dhe mė tėrheqės pėr evropianėt, si dhe pėr studentėt dhe studiuesit nga kontinente tė tjera. Tre prioritetet e Procesit tė Bolonjės janė: pėrfshirja e sistemit me tre cikle (d.m.th., diplomė/master/doktoraturė), sigurimi i cilėsisė, si dhe njohja e kualifikimeve dhe periudhave tė studimit. Takimi i Ministrave nė Londėr, nė vitin 2007, miratoi krijimin e njė Regjistri tė Agjencive Evropiane tė Sigurimit tė Cilėsisė. Burimi: Faqja e internetit e Bashkimit Evropian pėr Procesin e Bolonjės, http://ec.europa.eu/education/ policies/educ/bologna/bologna_en.html (vizituar nė nėntor 2007). Sistemi i sigurimit tė cilėsisė i ēdo vendi kėrkon vėmendje urgjente, me qėllim qė tė vendoset ekuilibri i duhur mes llogaridhėnies dhe pėrmirėsimit. Siē u parashtrua mė sipėr, vende tė ndryshme kanė preferuar zgjidhje tė ndryshme pėrsa i pėrket sigurimit tė cilėsisė, ku Shtetet e Bashkuara kanė fituar njė pėrvojė tė madhe nė fushėn e akreditimit, ndėrsa vende, si Hollanda e, deri nė njėfarė mase, Franca dhe Mbretėria e Bashkuar, vijnė nga njė traditė tė konsoliduar pėr inspektim nga organe tė jashtme tė sigurimit tė cilėsisė. Ndonėse nuk ka njė model tė vetėm tė Bolonjės lidhur me sigurimin e cilėsisė, vlen tė vėrehet se: · vendet evropiane qė kanė pėrvojė tė konsiderueshme lidhur me sigurimin e cilėsisė me anė tė mekanizmave tė jashtėm, siē janė Mbretėria e Bashkuar dhe Irlanda, kanė tendencė tė pėrqendrohen mė pak nė nivel programi dhe mė shumė nė nivel institucioni. Vende tė tjera evropiane, si Gjermania, e kanė gjithnjė e mė tė vėshtirė tė mbajnė sisteme "tė mirėmbajtjes sė lartė", tė cilėt nėnkuptojnė kontroll tė hollėsishėm nė nivel programi, ndėrsa kohėt e fundit kanė diskutuar pėr qasje qė pėrqendrohen nė nivel institucioni (ose "procesi").20 · Nė pėrputhje me praktikėn e mirė evropiane dhe ndėrkombėtare, sigurimi i cilėsisė po kombinon, gjithnjė e mė shumė, qasjen e pėrshtatshmėrisė pėr qėllimin me qasjen e pėrshtatshmėrisė sė qėllimit (shih diskutimin mė lart tė kėtyre temave). 20 Ky model ėshtė paraqitur nga Acquin, njė agjenci gjermane akreditimi, qė ėshtė e organizuar si rrjet i institucioneve tė arsimit tė lartė. 33 · Siē pėrmend mė sipėr, Komunikata e Berlinit thekson se institucionet e arsimit tė lartė kanė pėrgjegjėsi kryesore pėr cilėsinė e arsimimit qė ofrojnė. "Modeli irlandez", sipas tė cilit sigurimi i cilėsisė me anė tė mekanizmave tė jashtėm organizohet kryesisht nga vetė universitetet, ka tėrhequr vėmendjen e shumė vendeve evropiane dhe mė gjėrė. · Standardet dhe Udhėzimet pėr Sigurimin e Cilėsisė nė Zonėn Evropiane tė Arsimit tė Lartė (ESG)21 ofrojnė kuadrin pėr agjencitė evropiane tė sigurimit tė cilėsisė, tė cilat po e zbatojnė atė, gjithnjė e mė shumė, nė veprimtaritė e tyre. Prandaj, rekomandohet qė, nė Evropėn Juglindore, sigurimi i cilėsisė tė pėrqendrohet mė shumė te sigurimi i cilėsisė me anė tė mekanizmave tė brendshėm, duke marrė parasysh praktikat e mira qė janė krijuar nė Evropė dhe gjetkė. Siē u tha mė sipėr, krijimi i njė sistemi tė pėrgjithshėm tė analizės nga homologėt nė shkallė rajoni, i cili tė pėrqendrohet te praktikat mė tė mira evropiane, mund tė trajtohet nė mėnyrė serioze vetėm nė nivel rajonal. Roli i sektorit privat tė arsimit tė lartė Nuk ekziston ndonjė recetė e caktuar lidhur me rolin e institucioneve private tė arsimit tė lartė, tė cilat kanė kryer detyra tė ndryshme nė vende tė ndryshme. Pėrsa i pėrket aksesit, nė vendet e Evropės Qendrore dhe Lindore, institucionet private kanė kontribuar pėr pėrmbushjen e kėrkesės sė ndrydhur pėr tė kryer studime tė larta, kėrkesė kjo qė ka qenė mė e theksuar te nėn-grupe tė ndryshme tė popullsisė (Slantcheva dhe Levy, 2007). Tė gjitha vendet e Evropės Juglindore kanė nxjerrė ligje pėr arsimin e lartė, tė cilat e trajtuan ēėshtjen e arsimit privat menjėherė pasi u bėnė tė pavaruara. Sidoqoftė, kėto vende, veēanėrisht Bosnja dhe Kroacia, duhet tė bėjnė kujdes qė kėto rregullore tė mos e mbysin ofertėn e institucioneve private, nė njė kohė kur asnjė institucion nuk arrin tė pranojė regjistrimin e studentėve shtesė nė shifra tė konsiderueshme. Kėtu ėshtė e dobishme pėrvoja e Lituanisė: institucioni i parė privat u njoh vetėm nė vitin 1999, ndėrkohė qė 25 % e studentėve tė Estonisė dhe 12 % e studentėve tė Letonisė ishin regjistruar tashmė nė institucione private (Slantcheva dhe Levy, 2007). Mungesa e institucioneve tė sektorit privat e pengoi Lituaninė qė ta zgjeronte, po aq shpejt sa edhe fqinjėt e saj, numrin e studentėve tė regjistruar nė shkollat e larta. Ky vend ende ka mbetur pas dy 21Shih: Shoqatėn Evropiane pėr Sigurimin e Cilėsisė nė Arsimin e Lartė (2005). 34 vendeve tė tjera balltike pėrsa i pėrket regjistrimeve nė shkollat private dhe, ajo qė ėshtė mė e rėndėsishme, numrit tė pėrgjithshėm tė studentėve tė regjistruar nė shkollat e larta. Nė Evropėn Juglindore, sektori privat ndoshta do ta japė kontributin mė tė madh duke nxitur larminė e institucioneve tė arsimit tė lartė. Kjo larmi do tė ndihmonte tė sfidohej ideja se ekziston vetėm njė lloj institucioni i arsimit tė lartė, d.m.th., njė institucion qė ofron njė gamė tė plotė lėndėsh dhe kombinon mėsimdhėnien me kėrkimin shkencor. Nė Evropėn Qendrore dhe Lindore, si dhe Evropėn Juglindore, institucionet private janė pothuajse gjithmonė mė tė vogla sesa institucionet publike (sigurisht, nė nivel mesatar), rrallėherė ofrojnė diploma pėr punė kėrkimore dhe, zakonisht, janė tė pėrqendruara nė njė gamė mė tė ngushtė lėndėsh dhe programesh. Sidoqoftė, institucionet private mund tė modernizohen nė njė sėrė mėnyrash, pėr shembull, duke pėrfshirė modalitete tė reja tė aksesit dhe ofrimit tė arsimit (p.sh.: tė nxėnit nė distancė, kurse me kohė tė pjesshme, mėsimdhėnie nė orare qė i pėrshtaten popullsisė qė punon), si dhe pėrmirėsime tė programeve (d.m.th., hartimi i programeve mėsimore qė janė mė afėr kėrkesave tė tregut tė punės, pėrfshirė, nė njė periudhė afatgjatė, tituj nėn nivelin e diplomės). Fakti qė janė krijuar me ose nėpėrmjet njė institucioni nga njė vend tjetėr, ka shėrbyer si njė mėnyrė, me anė tė sė cilės institucionet private kanė arritur ta sigurojnė kėtė lloj larmie. Larmia e sektorit tė arsimit tė lartė kėrkon qė sistemi i sigurimit tė cilėsisė, nė pėrgjithėsi, dhe akreditimi dhe liēensimi, nė veēanti, tė mbėshtesin larminė institucionale. Kjo do tė thotė se regjimet kombėtare apo rajonale tė akreditimit duhet tė pėrdorin qasjen e "pėrshtatshmėrisė pėr qėllimin", me anė tė sė cilės njė institucion pėrcakton objektivat e tij dhe proceset e sigurimit tė cilėsisė synojnė ta ndihmojnė atė tė arrijė objektivat e tij, si dhe tė bėjė pėrmirėsime tė vazhdueshme. Sipas kėsaj qasjeje, njė institucion akreditohet nėse i pėrmbush (ose gjykohet se i ka kapacitetet pėr t'i pėrmbushur) objektivat qė i ka vėnė vetes. Sidoqoftė, nė shumicėn e vendeve, nė bazė tė kėrkesave aktuale lidhur me liēensimin dhe akreditimin, supozohet se institucionet, nė thelb, kanė tė njėjtin grup objektivash dhe, pėr kėtė arsye, kanė tė njėjtėn strukturė, pėrsa i pėrket numrit tė lėndėve apo programeve qė ofrojnė.22 Pėrveē kėsaj, qeveritė duhet tė zgjidhin problemin e kontratave me institucionet publike qė shumica e stafit akademik tė institucioneve private tė arsimit tė lartė kanė 22Pavarėsisht nga fleksibiliteti qė kėrkohet nė kėtė aspekt, ėshtė e rėndėsishme tė vėrehet se nga studentėt e institucioneve private ende do tė pritej qė tė plotėsonin tė njėjtat standarde pėrsa i pėrket rezultateve tė tė nxėnit, si dhe studentėt e institucioneve publike; siē pėrcaktohet nga ky prag, diploma nė njė lėndė tė caktuar duhet tė ketė tė njėjtėn vlerė, pavarėsisht nga institucioni qė e lėshon. 35 tashmė. Ky punėsim i dyfishtė ėshtė i mirėpritur pėr pedagogė tė veēantė, tė cilėt rrisin nė mėnyrė tė ndjeshme pagat e tyre shtetėrore, si dhe pėr institucionet private, tė cilėt arrijnė t'i rrisin tė ardhurat e tyre me njė nivel mė tė ulėt llogaridhėnieje, sesa ai qė kėrkohet pėr tė ardhurat publike. Dypunėsimi ėshtė pranuar nga qeveritė meqėnėse ai ul presionin pėr burime publike shtesė, me qėllim qė tė bėhet e mundur rritja e numrit tė studentėve tė regjistruar. Sidoqoftė, kėto marrėveshje, faktikisht, ofrojnė njė subvencion publik pėr institucionet private, krijojnė konflikte tė mundshme interesi dhe ndikojnė negativisht te cilėsia e arsimimit, sepse mėsues tė veēantė kanė detyrime dhe punėdhėnės tė shumėfishtė, si dhe njė numėr tepėr tė madh studentėsh, kėshtu qė rrjedhimisht nuk janė tė aftė tė ofrojnė njė mėsimdhėnie cilėsore. Njė faktor i rėndėsishėm qė ka kontribuar pėr kėtė situatė ėshtė se pedagogu i universitetit publik konsiderohet i punėsuar me kohė tė plotė (dhe merr njė pagė tė plotė) me shumė pak orė mėsimi (katėr orė nė shumicėn e vendeve), e, megjithatė, pagat vazhdojnė tė mbeten tė ulta. Pėrmirėsimi i kėrkimit dhe zhvillimit Nė pėrpjekjet pėr pėrmirėsimin e sistemeve tė tyre tė kėrkimit dhe zhvillimit, vendet e Evropės Juglindore pėrballen me sfida tė shumėfishta, por themelet pėr efektshmėrinė e kėtyre sistemeve, nė njė periudhė afatgjatė, duhen hedhur tani. Ndryshimet nė vende tė tilla, si Finlanda, Irlanda dhe Singapori, kėrkuan disa dhjetra vjet dhe ka tė ngjarė qė e njėjta gjė tė ndodhė me vendet e Evropės Juglindore. Nė njė periudhė afatshkurtėr, kėto vende duhet ta vėnė theksin mė shumė te pėrshtatja e dijeve ekzistuese sesa te modernizimi dhe krijimi i dijeve tė reja. Forcimi i lidhjeve mes universiteteve dhe ndėrmarrjeve duhet tė pėrbėjė prioritetin mė tė lartė. Kontributi mė i madh qė mund t'i japė njė sektor kėrkimi vendit, ėshtė qė tė ndihmojė kompanitė tė pėrvetėsojnė dhe tė pėrshtasin ide dhe teknologji tė reja nga vende tė tjera. Qė ky objektiv tė arrihet, kėrkohet qė financimet private tė rriten nė mėnyrė tė ndjeshme, po ashtu edhe numri i punonjėsve shkencorė tė punėsuar nė sektorin privat. Pėrveē kėsaj, duke u pėrqendruar te kėto lidhjesh sigurohet njė mėnyrė qė fondet publike tė orientohen nė mėnyrė mė tė efektshme. Fatmirėsisht, shumė vende tė botės kanė pėrvoja tė suksesshme nė zbatimin e partneriteteve publike-private pėr kėrkimin dhe zhvillimin, tė cilat shfaqen nė njė larmi formash. Nė kėto partneritete, pėrfshihen pėrputhja e programeve tė granteve, inkubatorėt dhe parqet e shkencės/teknologjisė (Goldberg et al., 2007). Elementi mė thelbėsor ėshtė nevoja pėr 36 objektivitet nė procesin e pėrzgjedhjes, ndėrsa duhet tė financohen vetėm propozimeve mė tė mira. Kjo lloj procedure parashikon shpėrblim pėr transparencėn e veprimeve tė zyrtarėve publikė dhe pėrfshirjen e inspektorėve homologė nga jashtė vendit. Ėshtė e rėndėsishme qė risku tė ndahet, ku sektori privat tė kontribuojė nė mėnyrė tė konsiderueshme (zakonisht, 50 % tė kostos sė njė projekti). Pėrbėrja e organeve tė jashtme drejtuese tė institucioneve arsimore, pėrfshirja e kompanive private nė hartimin e programeve mėsimore dhe donacionet pėr kurset, krijimi i praktikave pėr studentėt, si dhe tė shėrbyerit e punonjėsve si mėsues me kohė tė pjesshme ­ tė gjitha kėto luajnė rolin e tyre pėr forcimin e lidhjeve mes institucioneve tė arsimit tė lartė dhe sektorit tė biznesit. Nė njė periudhė afatgjatė, vėnia e theksit te pėrshtatja e dijeve ekzistuese kontribuon pėr pėrmirėsimin e kėrkimit bazė. Pėrvoja, njohuritė dhe paratė qė fitohen nė bashkėpunim me sektorin privat, kontribuojnė pėr krijimin e kapaciteteve tė institucioneve dhe tė njerėzve qė bėjnė mė shumė kėrkime bazė. Gjithashtu, kjo jep njė sinjal pėr qeveritė lidhur me fushat, nė tė cilat njė vend i dhėnė ka njė avantazh tė caktuar relativ, i cili mund tė shfrytėzohet me investime tė mėtejshme. Qė financimi publik t'i japė kėrkimit bazė mė pak prioritet, nevojiten qasje tė reja lidhur me emėrimin dhe ngritjen nė detyrė tė personelit akademik tė universiteteve. Aktualisht, kriteri kryesor pėr ngritjen nė detyrė, brendapėrbrenda universitetit shtetėror, ėshtė publikimi i kėrkimeve nė periodikėt akademikė. Zakonisht, nuk vlerėsohet puna me ndėrmarrjet apo cilėsia e lartė e mėsimdhėnies. Nė njė periudhė afatmesme, nė Evropėn Juglindore, institucionet e arsimit tė lartė mund tė marrin nė shqyrtim skema mė fleksibėl pagesash, gjė qė do tė bėnte tė mundur qė ato t'u ofronin akademikėve stimuj pėr llojin e veprimtarive qė ata duan tė nxisin, nė pėrputhje me misionet pėrkatėse tė institucioneve. Mbėshtetja pėr punonjėsit shkencorė nė moshė tė re kėrkon vėmendje tė veēantė, qoftė sepse kjo siguron pėrmirėsimin e prurjes sė ekspertėve shumė tė kualifikuar pėr kėrkim dhe zhvillim, qoftė sepse punonjėsit shkencorė nė moshė tė re mund tė bėhen faktorė tė ndryshimit. Kjo mbėshtetje mund tė materializohet nė forma tė ndryshme. Sė pari, nė kuadrin e trainimit nė kėrkim -- nė pėrputhje me konsensusin mė tė gjerė evropian23 -- duhet tė 23Shih "Konkluzionet dhe rekomandimet" e seminarit tė Bolonjės pėr "Programet e doktoraturės pėr njė shoqėri evropiane tė dijes", Salsburg, Austri, 3­5 shkurt 2005; gjenden nė faqen e internetit tė Qendrės sė Informimit Akademik tė Letonisė, http://www.aic.lv/ace/ace_disk/Bologna/Bol_semin/Salzburg/050203-05_Conclusions.pdf (vizituar nė shkurt 2008). 37 pranohet fakti se kandidatėt pėr titullin doktor janė edhe studiues, edhe punonjės shkencorė nė fazė tė hershme, fakte kėto qė duhet tė pasqyrohen nė statusin e tyre nė institucion. Gjithashtu, programet e doktoraturės duhet tė pėrmbushin nevojat e kandidatėve, tė cilėt dėshirojnė tė ndjekin karrierėn akademike, si dhe tė atyre, tė cilėt synojnė ta vazhdojnė karrierėn jashtė sektorit tė arsimit tė lartė. Me njė fjalė, programet e doktoraturės duhet tė pasqyrojnė njė larmi objektivash, jo thjesht pėrgatitjen pėr mbajtjen e vendit tė punės. Ėshtė e nevojshme qė punonjėsve shkencorė nė moshė tė re, t'u ofrohen burime mbi bazė konkurrimi. Duke patur parasysh se mosha mesatare e personelit akademik dhe shkencor nė universitetet e Evropės Juglindore ėshtė shumė e lartė, aktualisht, punonjėsit shkencorė nė moshė tė re, nuk kanė akses te financimi (dhe te ndikimi politik qė i shoqėron kėto burime). Kjo situatė u jep atyre pak stimuj pėr tė vazhduar karrierėn si punonjės shkencorė. Financimi mbi bazė konkurrimi kontribuon qė punonjėsit shkencorė nė moshė tė re tė luajnė njė rol kyē nė kėrkimet e reja dhe tė krijojnė tė ardhura pėr institucionet e tyre (p.sh.: lidhur me novacionet, bashkėpunimin me industritė dhe sigurimin e patentave). Mbėshtetje e veēantė duhet dhėnė pėr tė mundėsuar lėvizjen e punonjėsve shkencorė nė moshė tė re, brendapėrbrenda rajonit tė Evropės Juglindore dhe mė gjėrė, si dhe marrjen e masave garantuese dhe mbėshtetėse pėr ata qė kthehen. Duhet vėnė nė dukje se jo tė gjithė akademikėt e universiteteve tė Evropės Juglindore do tė jenė nė gjendje tė kryejnė kėrkime origjinale, sidomos nė institucione qė kanė zgjedhur qėllimisht tė pėrqendrohen te mėsimdhėnia dhe tė nxėnit. Nė kėto institucione, sistemet e shpėrblimit duhet ta pasqyrojnė kėtė fakt, nė vend qė t'i kopjojnė sistemet e shpėrblimit nga institucione tė arsimit tė lartė me misione tė ndryshme. Punonjėsit shkencorė tė universiteteve dhe ata qė punojnė nė fushėn e industrisė, duhet tė pėrfitojnė nga ndėrveprimi nė rritje mes dy sektorėve, gjė qė do tė sillte pėrfitime si pėr institucionet e arsimit tė lartė ashtu edhe pėr kompanitė. Nė Evropėn Juglindore, aktualisht, shumica e institucioneve nuk u kushton vėmendje tė mjaftueshme kėtyre ēėshtjeve. Ekziston njė nevojė e qartė pėr bashkėpunim mė tė thelluar rajonal nė fushėn e kėrkimit dhe zhvillimit. Nė tė ardhmen e parashikueshme, pėrsa i pėrket kėrkimit, vendet e Evropės Juglindore nuk do tė arrijnė tė shkėlqejnė nė mė shumė se disa fusha, pėr shkak tė kushteve aktuale tė infrastrukturės sė kėrkimeve dhe kufizimeve bazė nga dimensioni i tyre i vogėl. Kėto kufizime pėrbėjnė njė sfidė e madhe pėr qeveritė, tė cilat kėrkojnė tė identifikojnė 38 fushat qė justifikojnė investimet dhe zhvillimin e mėtejshėm. Prandaj, qeveritė kanė dy mėnyra sesi tė shpėrndajnė riskun e investimeve nė fushėn e kėrkimit dhe zhvillimit Mėnyra e parė ėshtė qė, nė kėto vendime, tė pėrfshihet sektori privat, meqėnėse bizneset janė mė tė aftė sesa qeveritė pėr tė pėrcaktuar fushat qė i shtojnė vlerė kėrkimit. Mėnyra e dytė ėshtė qė tė krijohet bashkėpunimi mes vendeve dhe institucioneve, nėpėrmjet tė cilit investimet koordinohen dhe burimet -- d.m.th., njerėzit, pajisjet dhe idetė -- shkėmbehen. Nė vendet e Evropės Juglindore, njė pjesė e mirė e kėrkimeve, veēanėrisht nė nivelin bazė, ėshtė kryer nga institucione tė specializuara. Institutet kėrkimore dhe akademitė kanė njė identitet tė veēantė ligjor dhe marrėveshje pėr financim nga universitetet e rajonit, por, gjatė viteve nėntėdhjetė, financimi i tyre u ul ndjeshėm, ose, nė disa raste, mungoi krejtėsisht. Ka gjasa qė marrja nė shqyrtim e rolit tė kėtyre organeve, pėrfshirė disa prej tyre, nėse ka, duhet tė funksionojė veēmas nga universitetet, dhe tė jetė njė objektiv i rėndėsishėm pėr njė periudhė afatmesme. Nė mėnyrė mė tė pėrgjithshme, duhet tė merren nė shqyrtim marrėdhėniet mes mėsimdhėnies dhe kėrkimit. Ky raport, sidoqoftė, nuk bėn pėrpjekje pėr t'i trajtuar kėto ēėshtje pėr shkak tė objektit sė tij mjaft tė gjerė, si dhe faktit se do tė ishte e nevojshme qė tė kapėrceheshin pengesa shumė tė vėshtira politike. 39 III. Zbatimi i ndryshimit nėpėrmjet bashkėpunimit rajonal Realizimi i programit tė reformės sė parashtruar mė sipėr kėrkon kohė dhe burime tė konsiderueshme shtesė. Kėto kėrkesa mbėshtesin njė strategji tė qartė pėrsa i pėrket zbatimit dhe ndarjes sė shpenzimeve nėpėrmjet bashkėpunimit rajonal, dy ēėshtje kėto qė diskutohen nė kėtė pjesė. Ky studim nuk bėn pėrpjekje tė pėrllogarisė kostot e reformave tė ndryshme qė diskutohen; sidoqoftė, ėshtė e qartė se burimet qė nevojiten, do tė ishin tė konsiderueshme. Ndėrmarrja e disa veprimtarive, nėpėrmjet bashkėpunimit rajonal, ėshtė njė mėnyrė pėr t'i bėrė kėto kosto mė tė pėrballueshme. Pėr mė tepėr, bashkėpunimi rajonal ėshtė i nevojshėm pėr njė reformė efektive dhe tė qėndrueshme, sepse disa ēėshtje nuk mund tė trajtohen nė mėnyrė tė suksesshme nė nivel kombėtar -- disa struktura dhe procedura duhet tė krijohen pėrtej kufijve kombėtarė, nė mėnyrė qė vendet ta kapėrcejnė bllokadėn e reformės, me tė cilėn pėrballen aktualisht. Bashkėpunimi rajonal mes vendeve tė Evropės Juglindore mund tė ketė dy forma bazė. Nė formėn e parė, veprimtaritė kanė kryesisht karakter kombėtar, por, meqėnėse tė gjitha vendet e rajonit pėrballen me tė njėjtat ēėshtje, ato mund tė trajtohen bashkarisht nė mėnyrė tė koordinuar. Forma e dytė e bashkėpunimit pėrbėhet nga veprimtari qė kėrkojnė njė qasje rajonale nė mėnyrė qė tė jenė tė efektshme. Ndėr veprimtaritė e bashkėrenduara rajonale mund tė pėrfshihen: · pėrmirėsimi i sigurimit tė cilėsisė sė universiteteve me anė tė mekanizmave tė jashtėm; · pėrmirėsimi i sigurimit tė cilėsisė i universiteteve me anė tė mekanizmave tė brendshėm; · mbėshtetja e krijimit tė sistemeve tė grumbullimit tė tė dhėnave dhe treguesve tė cilėsisė sė universitetit, tė njohura nė shkallė ndėrkombėtare; dhe, · mbėshtetja e veēantė pėr punonjėsit shkencorė nė moshė tė re. Ndėr veprimtaritė e integruara rajonale mund tė pėrfshihen: · njė qendėr rajonale pėr sigurimin e cilėsisė me anė tė mekanizmave tė jashtėm; 40 · qendra rajonale tė cilėsisė sė lartė, veēanėrisht pėr kėrkime shkencore dhe arsimimin universitar. Kėto qendra mund tė jenė nė dy forma: (a) institucione tė ndryshme tė vendeve tė ndryshme, tė cilat specializohen nė lėndė tė ndryshme, por tė cilat krijojnė profile tė qarta pėr tė nxitur lėvizjen e studentėve dhe punonjėsve shkencorė; dhe (b) institucione tė vendeve tė ndryshme, tė cilat punojnė bashkarisht pėr tė pėrmirėsuar kėrkimin shkencor (dhe mėsimdhėnien) nė njė fushė tė dhėnė; · programe tė pėrbashkėta diplomash; · njė program grantesh pėr tė mbėshtetur veprimtaritė e pėrbashkėta pėr pėrmirėsimin e mėsimdhėnies dhe tė tė nxėnit; · njė qendėr burimore rajonale e arsimit tė lartė, e cila do t'i mbėshteste institucionet nė pėrpjekjet e tyre pėr zbatimin e Procesit tė Bolonjės; do tė shpėrndante informacionin pėr praktikat e mira evropiane dhe ndėrkombėtare nė mėsimdhėnie dhe nė pėrvetėsimin e njohurive; do tė mundėsonte bashkėpunimin dhe lėvizjen nė shkallė ndėrkombėtare, dhe do tė krijonte kapacitete pėr ministritė e arsimit tė lartė dhe shkencės; dhe, · financimi dhe nxitja e marrėveshjeve pėr lėvizjen mes vendeve. Pėrveē rajonit tė Evropės Juglindore, pėr tė mundėsuar bashkėpunimin rajonal duhet tė ndėrmerren veprime nė tre nivele tė tjera: · Nivel evropian: konteksti dhe kuadri, nė tė cilin vendet reformojnė sistemet e tyre tė arsimit tė lartė dhe tė kėrkimit shkencor, pėrcaktohen gjithnjė e mė shumė nga Bashkimi Evropian. Tė gjitha vendet e rajonit i janė bashkuar Procesit tė Bolonjės. Bashkimi Evropian ka burime tė konsiderueshme financimi, si pėr tė zbatuar objektivat e Bolonjės (p.sh.: TEMPUS), ashtu edhe pėr tė pėrmirėsuar kėrkimin shkencor dhe zhvillimin (d.m.th., Programet Kuadėr). · Nivel kombėtar: qeveritė duhet tė plotėsojnė kėrkesat e Bashkimit Evropian duke ndryshuar legjislacionin, duke ofruar financimin e duhur dhe duke eleminuar pengesat pėr lėvizjen e punonjėsve shkencorė dhe akademikėve. Gjithashtu, ato duhet tė sigurojnė bazėn pėr universitetet e integruara dhe sistemet e pėrshtatshme tė sigurimit tė cilėsisė me anė tė mekanizmave tė jashtėm. · Nivel institucional: pėrvoja evropiane dhe ndėrkombėtare ka treguar qė e ardhmja e arsimit tė lartė janė universitetet e fuqishme qė janė autonome (nė mėnyrė qė tė mund tė 41 kryejnė detyrat e tyre publike), por qė japin njėkohėsisht llogari pėrpara shoqėrisė. Administrimi i kėtyre institucioneve duhet tė jetė fleksibėl dhe efikas, meqėnėse ata mbajnė pėrgjegjėsinė kryesore pėr sigurimin e cilėsisė dhe zbatimin e Procesit tė Bolonjės. Nė vendet e Ballkanit, tashmė ekzistojnė disa nisma rajonale pėr arsimin, si dhe kėrkimin shkencor dhe zhvillimin. Kėto nisma kanė njė larmi strukturash organizative dhe mandatesh, si dhe pėrfaqėsim nga vendet jashtė rajonit, pėrfshirė: · organe me njė pjesėmarrje tė gjerė tė vendeve, nivel tė lartė pjesėmarrjeje dhe njė mandat tė gjerė qė shkon pėrtej arsimit dhe kėrkimit shkencor, siē janė Kėshilli pėr Bashkėpunim Rajonal (ish Pakti i Stabilitetit) dhe Nisma e Evropės Qendrore; · organe me njė pjesėmarrje mė tė ngushtė tė vendeve dhe pėrfaqėsim teknik nga ministritė e arsimit, siē ėshtė Nisma pėr Reformėn nė Arsim nė Evropėn Juglindore dhe Grupi i Punės pėr Ndėrtimin e Kapitalit Njerėzor, nė kuadrin e Kėshillit pėr Bashkėpunim Rajonal; dhe · organe ekspertesh me anėtarė qė paguajnė kuota, siē ėshtė Shoqata e Universiteteve Evropiane. Banka Botėrore synon ta pėrdorė kėtė raport analitik si bazė pėr diskutime me vendet e Ballkanit. Gjatė diskutimeve tė tilla, do tė kėrkohet tė bėhet verifikimi i fakteve dhe i argumenteve qė u paraqitėn kėtu, do tė pėrcaktohen mėnyra pėr t'u ofruar vendeve asistencė pėr tė pėrshpejtuar reformėn nė arsimin e lartė, kėrkimin shkencor dhe zhvillimin. 42 Shtojca 1. Treguesit e axhendės sė Lisbonės a 15 27 - nia 01 Zi) egovin cia Zii (vitet 20 e kimi kimi mania Shqipėria Bosnjė Herc Bullgaria Kroa Maqedo Mali Ru Serbia 2000, pėrfshijnė Malin Sllovenia Bash Evropian Bash Evropian Objektivi Investimi i 2% tė PBB-sė nė arsimin e lartė Treguesi Shpenzimet private dhe publike nė institucionet e arsimit tė lartė dhe nė administratė, si pėrqindje 1.31 0.83 0.44 1.10 e PBB-sė 0.50% n/a % % % n/a 0.78% n/a 1.30% % 1.33% Viti 2003 2003 2003 2003 2003 2003 2002 2003 2002 2003 2004 Burimi: Banka e tė dhėnave tė Institutit tė Statistikave tė UNESCO-s, shkurt 2008; Komisioni i Komiteteve Evropiane ("Ecuria drejt objektivave tė Lisbonės nė arsim dhe trainim," tregues dhe standarde, 2007) pėr 27 vendet e BE-sė. Objektivi Shpenzimi i 3% tė PBB-sė pėr kėrkimin shkencor dhe zhvillimin deri nė vitin 2010 Treguesi Shpenzimet e pėrgjithshme bruto tė brendshme pėr kėrkim shkencor dhe zhvillim, si 0.18% 0.05 0.51 1.14 0.26 0.24 1.93% pėrqindje e PBB-sė (*) % (*) % % % % (*) 0.40% 0.5% (*) 1.61% 1.98% (*) Viti 2003 2006 2004 2003 2002 2006 2004 2004 2004 2001 * 2001 Burimi: Banka Botėrore (2005), Seksioni i Kombeve tė Bashkuara pėr Popullsinė (2004), Banka e tė dhėnave tė Institutit tė Shkencės dhe Teknologjisė sė UNESCO-s. * Burimi: Raportet e vendeve pėr Shkencėn dhe Teknologjinė, BE. 43 15 27 - nia 0, Zi) egovin cia Zii 200t e kimi kimi mania Shqipėria Bosnjė Herc a Bullgaria Kroa Maqedo Mali Ru Serbia (vite 2001 pėrfshijnė Malin Sllovenia Bash Evropian Bash Evropian Objektivi Rritja e lėvizjes mes vendeve e studentėve tė arsimit tė lartė Treguesi Niveli i lėvizjes drejt vendit (%) 0.9 n/a 3.6 2.3 0.6 n/a 2.6 n/a 2.3 n/a n/a Treguesi Niveli i lėvizjes nga jashtė vendit (%) 26.3 n/a 10.5 8.3 14.8 n/a 1.5 5.81 (**) 1.0 n/a n/a Viti 2004 2005 2003 2005 2005 2001 2005 Burimi: Banka e tė dhėnave tė Institutit tė Statistikave tė UNESCO-s, shkurt 2008. Objektivi Rritja tė paktėn 15% e numrit tė tė diplomuarve nė matematikė, shkencė dhe teknologji deri nė vitin 2010 (krahasuar me vitin 2000) Treguesi Ndryshim i numrit tė tė diplomuarve nga arsimi i lartė nė inxhinieri, prodhim, ndėrtim dhe shkencė, si pėrqindje e numrit tė - - - pėrgjithshėm tė tė 3.82 5.76 7.88 4.89 diplomuarve (pėr qind) -0.56% n/a % % % n/a -2.60% -0.07% (**) % n/a n/a Viti 2000- 2000 2000 2000 2000- 2000-2001 1999 2003 - - - 2005 - 2005 2003 2005 2005 Burimi: Banka Botėrore, pėrllogaritjet janė bazuara te banka e tė dhėnave tė SIMA-S, Shkurt 2008. ** Serbia dhe Mali i Zi. 44 Referenca Adamovi, Mirjana dhe Silva Meznari. 2003. "Researching Potential Migrants: The `Brain Drain' of Young Scientists from Croatia." Nė gjuhėn kroate. Sociological Review [of Croatia] 24, nr. 3­4: 143­60. Barr, Nicholas, ed. 2005. Labor Markets and Social Policy in Central and Eastern Europe: The Accession and Beyond. Washington, D.C: Banka Botėrore. Betcherman, Gordon, Martin Godrey, Shweta Jain, Arvo Kuddo, Toby Linden, and Keiko Miwa. 2007. "The Labor Market and Education and Training in the Western Balkans: A Policy Note." Banka Botėrore, Uashington, D.C. Dorėshkrimin e disponojnė autorėt. KE (Komisioni Evropian). 2006. European Innovation Progress Report 2006: Trendchart. Luksembourg: Zyra pėr Publikimet Zyrtare tė Komuniteteve Evropiane. ------. 2007. "Progress Towards the Lisbon Objectives in Education and Training: Indicators and Benchmarks 2007." BE, Bruksel, http://ec.europa.eu/education/policies/2010/doc/progress06/report_en.pdf. (vizituar nė shkurt 2008). Shoqata e Universiteteve Evropiane, 2003. "Institutional Review of Ss. Cyril and Methodius University in Skopje." Programi Vlerėsimit Institucional. EUA, Bruksel. ------. 2007. "Trends V." EUA, Bruksel. Shoqata Evropiane pėr Sigurimin e Cilėsisė nė Arsimin e Lartė. 2005. Standards and Guidelines for Quality Assurance in the European Higher Education Area. Helsinki: Shoqata Evropiane pėr Sigurimin e Cilėsisė nė Arsimin e Lartė, http://www.bologna-bergen2005.no/Docs/00-Main_doc/050221_ENQA_report.pdf. (vizituar nė shkurt 2008). Qendra Evropiane pėr Arsimin e Lartė. 2005. "Statistical Information on Higher Education in Central and Eastern Europe 2004-2005." Qendra Evropiane pėr Arsimin e Lartė, http://www.cepes.ro/information_services/statistics.htm (vizituar nė nėntor 2007). Gesellschaft zur Foerderung der Forschung. 2006. Research and Development in South Eastern Europe. Vienė: Neuer Wissenschaftlicher Verlag GmbH. Goldberg, Itzhak, Manuel Trajtenberg, Adam Jaffe, Thomas Muller, Julie Sunderland, dhe Enrique Blanco Armas. 2007. "Transforming Russian Universities into World- Class Universities: Briefing Note." Banka Botėrore, Uashington, D.C. 45 Grubb, Norton. 2003. "The Roles of Tertiary Colleges and Institutes: Trade-offs in Restructuring Postsecondary Education." Banka Botėrore, Uashington, D.C. Kwiek, Marek. 2007a. "The European Integration of Higher Education and the Role of Private Higher Education." Slantcheva and Levy, Private Higher Education, 119­34. Kwiek, Marek. 2007b. "The Legal Integration of Universities and its Impact on University Management in South Eastern Europe." Raport i pėrgatitur pėr Bankėn Botėrore. Mertaugh, Michael dhe Eric Hanushek. 2005. "Education and Training." In Barr, Labor Markets and Social Policy, 207­242. OECD (Organizata pėr Bashkėpunimin dhe Zhvillimin Ekonomik). 2007. Education at a Glance 2007. Paris: OECD. Pachuashvili, Marie 2007. "Legitimacy Sources and Private Growth." Slancheva and Levy, Private Higher Education, 75­93. Patrinos, Harry Anthony, Cris Ridao-Cano dhe Chris Sakellariou. 2006. "Estimating the Returns to Education: Accounting for Heterogeneity in Ability." World Bank Policy Research Working Paper, no. 4040. Banka Botėrore, Uashington, D.C. Radosevic, Slavo. 2007. "Research and Development and Competitiveness in South Eastern Europe: Asset or Liability for EU Integration?" Economics Working Paper, no. 75. Qendra pėr Studimin e Ndryshimit Ekonomik dhe Social nė Evropė (CSESCE), Kolegji Universitar, Londėr. Republika e Kroacisė. Ministria e Shkencės, Arsimit dhe Sporteve. 2007. OECD Thematic Review of Tertiary Education: Country Background Report for Croatia. Zagreb: Ministria e Shkencės, Arsimit dhe Sporteve. Rutkowski, Jan, dhe Stefano Scarpetta 2005. Enhancing Job Opportunities in Eastern Europe and the Former Soviet Union. Uashington, D.C: Banka Botėrore. Salmi, Jamil, dhe Arthur M. Hauptman. 2006. Innovations in Tertiary Education Financing: A Comparative Evaluation of Allocation Mechanisms. Education Working Paper Series, no. 4. Banka Botėrore, Uashington, D.C. Slantcheva, Snejana. 2007. "Legitimating the Difference: Private Higher Education Institutions in Central and Eastern Europe." Slantcheva and Levy, Private Higher Education, 55­76. Slantcheva, Snejana, dhe Daniel C. Levy, eds. 2007. Private Higher Education in Post- Communist Europe: In Search of Legitimacy. Nju Jork dhe Bazingstouk, Inglėnd: Palgrave Macmillan. 46 UNESCO Instituti pėr Statistikat. N.d. Science and Technology Database (vizituar gjatė periudhės qershor 2007­shkurt 2008). Seksioni i Kombeve tė Bashkuara pėr Popullsinė. 2004. World Population Prospects. Nju Jork: PNUD. Uvalic, Milica. N.d. "Science, Technology, and Economic Development in South Eastern Europe." Science Policy Series, no. 1. UNESCO, Venecia. Banka Botėrore. 1994. Higher Education: The Lessons of Experience. Uashington, DC: Banka Botėrore. ------. 2002. Constructing Knowledge Societies: New Challenges for Tertiary Education. Uashington, D.C: Banka Botėrore. ------. 2003. "Project Appraisal Document for the Bosnia Education Restructuring Project." Banka Botėrore, Washington, D.C. ------. 2005. World Development Indicators. CD-ROM. Uashington, DC. ------. 2006. "Public Financial Support for Commercial Innovation: Europe and Central Asia Knowledge Economy Study, Part I." Banka Botėrore, Uashington, D.C. ------. 2007. From Red to Gray: The "Third Transition" of Aging Populations in Eastern Europe and the Former Soviet Union. Uashington, D.C.: Banka Botėrore. ------. 2007a. "Bulgaria: Accelerating Bulgaria's Convergence: The Challenge of Raising Productivity." Report no. 38570. Njėsia e Reduktimit tė Varfėrisė dhe Menaxhimit Ekonomik, Rajoni i Evropės dhe Azisė Qendrore, Banka Botėrore, Uashington, D.C. ------. 2007b. "Croatia Living Standards Assessment." Report 37992-HR. Njėsia e Reduktimit tė Varfėrisė dhe Menaxhimit Ekonomik, Rajoni i Evropės dhe Azisė Qendrore, Banka Botėrore, Uashington, DC. WEF (World Economic Forum). 2007. The Global Competitiveness Report 2007­2008. Gjenevė: WEF. Yusuf, Shahid, and Kaoru Nabeshima, eds. 2007. How Universities Promote Economic Growth. Uashington D.C.: Banka Botėrore. Ziderman, Adrian. 2005. Policy Options for Student Loans Schemes. Paris: Instituti Ndėrkombėtar pėr Planifikimin Arsimor, UNESCO. 47 Ziegele, Frank. 2007. "Funding Higher Education in Montenegro: Challenges-- Models--Next Steps." Raport i pėrgatitur pėr Bankėn Botėrore. 48