Page  1
1
DILONGA DYA BUKOLA BUDI NAABU BANTU NE BEENA BWA 
NYUNGULWILU (EISE) DYA BADI NE KANTU KABUKABU (FC) NE 
DYAMBULWISHA DYA PATUPU DYA IDA MU KAABA KA POLOKALAMA WA 
DITUNGA WA MAALU A MEETU NE BULAMI BWA PANU (PNFoCo) 
 
KAABA KA BULOMBODI BWA MAALU A NYUNGULWILU NE A BANTU (CGES)  
Citupa cya ndeheelu 
 
Ngondo wa citeema wa cidimu cya 2008 
 
Agreco 
E2011 
V. 5 
Page  2
2
CIKOSU _ MWENZEYI WA MEEYI _ KAABA KA BULONGOLODI BWA 
NYUNGULWILU NE BWA BANTU (CGES) 
 
Bwikadi bwa bulombolodi bwa nyungulwilu ne bwa Bantu bulongolola mu bwihadi bwa 
PNFoCo budi ne hiipacila ha hujaadiha diteeha dya bidiidi bishilangana bya buhibi bya Banka 
biyima hilondeshile mihenji ya mudimu. Dyela dya mihenji ya ditunga ya pabwayi mu maalu 
a
ditangila maalu a nyungulwilu mu ditunga hadiyiku, bidiidi bya banka wa buloba bujima 
kebidi bilonda polokalama. Nansha nanku, diiyi dihulu dya ditunga bwa maalu a nyungulwilu 
didi mu njila wa hudimanyishabu ne dyela mihenji pa ditangila dya nyungulwilu ne dilonda. 
Bwikadi bwa bulombodi ebu budi bulweja mwanda ewu. 
 
CGES udi umvwija mushindu udi ne bya kwenza bwa bihala bimanyiha ne habidi bifidila 
mfwalanga ne cya hutangidiibwa bwa maalu a nyungulwilu ne a Bantu, mushindu udi bipeta 
bya ditangila edi ne cya kumanyiha ne dilonda/hontolola bwa hujaadiha bwa humona mwa 
humanya ne njila yonso eyi idi mihwata mudimu bumudibi byambe ne bipeta ne mbipeta. 
 
CCGES ewu, uvwa mwenza hunyimu hwa njila wa disuulaja dihala dya polohalama 
mupangadiha, ne mashintahaja hampaada ne mombelu ewu wa seheteela uvwa mumvwija ne 
mwitalija mu mudimu vwa mulwela lantu. 
 
Mepetangana a humpala avwa menzeka mu polovense idi ne meetu mu ngondo misaatu wa 
cidimu cya 2008 mudi Bantu bapita ba 600 fabwela mu cisangilu anyi bihila benza anketa 
buludi enzeji bwa huhumlaja ngiihadilu wa myaba uvwa inuhambaja hu dibala mukanda 
munena udi utangila bwalu ebu. Mepetangana uvwa menzela mu myaba bu Bihoro, 
Mbandaka, Ivembe Moke, Boongo, Inongo, Epulu, Beni, Mambasa, Lisala, Boso.bimba, 
Kubutu, Yafunga, Yoela, ne mikwabu, avwa matangila nangananga dyumvwijila dya bulanda 
buvwa naabu beena misohu ne meetu (beena ditunga ne halayi beena ditunga) ne mishindu ya 
bulombodi buvwapu anyi bulami dihwata midimu mu meetu (mpangu) ne dimubwelu 
didiihadila. Bipeta bya mapetangana aa bivwa bibweja mu muhanda udi uleeja ngiihadilu wa 
myaba eyi. 
 
Ngiihadilu ewu uvwa mutangulula ne mwitabija hudi mudimu wa humpala uvwa mwenzeha 
mu difuhu 1 ne mafuhu 2 a ngondo mwina ay iwa cidimu cya 2008 mu Kinshasa musangisha 
bantu bapita pa mahumi ataonu. 
 
Mu cihondu cya mudimu ewu, muvwa habidi mumvwija ne musungula njila hu maalu 
mashilangana mimanga hudi PNFoCo. Mu matuku 3 a ngondo mwinaayi, cilondo cya 
mudimu muhesa uvwa musangisha beena teheniha batwa hu 25, huvwa hwenzeha disuulahaja 
dya maalu a nyungulwilu ne a Bantu dya njila miteeha hu mwayo. 
 
Cisangilu cisaatu cya diitabiji uvwa usangisha Bantu mahumi ataanu uvwa cyenzeha mu 
mafuhu 14 ne 15 a ngondu mwitaanu ne cyabidi disuulahaja dya maalu a nyungulwilu, 
mapanyadiha a dipeepeja ne midimu ya huhumbaja. 
 
CGES udi umvwija mu mishindu yonso cyena bwalu ne dyumvwija dya bwalu budi bwa 
hwenza (lungenyi lwelahaja). Udi uteeha palusehe maalu adi ashindiha ngiihadilu wa 
mpindyewu wa seheteela wa meetu ne bulami mu ditunga. Bilondeshile ngiihadilu ewu, 
bipeta bya anketa myenza mu zona idi mitabeela ya mudimu, mikanda mishilangana mifunda 
pa bwalu ebu, ngenyi ya polohalama wa ditunga wa meetu ne Bulami (PNFoCo) ne mihanda 
ya mihenji idihu, disuulahaja dya polohalama yonso divwa dyenzeha bilondeshile ngenzelu ya 
Page  3
3
ditangila ne budimu dya nyungulwilu. Bipeta cya disuulahaja edi, dyenza hudi cibungi cya 
Bantu badi mu seheteela cihondu cya bisangilu cya mudimu bisatu, bidi bifila njila ya budimu 
ne umvwijila mapangadiha a pabwawu bwa dipwehesha dya maalu mabi anyi dimdya dya 
maalu mimpe a midimu ya PNFoCo. 
 
Njila munena wa disuulahaja ewu new a dipetangana dya Bantu nuhala muhumbaja hu 
diholola dya lwapoolu ne dipetongana dya mu ditunga dya Bantu aba beena maalu 
mahongola, masuulahaja ne matumina beena hantu hu byanza bashilangana bumudibi bileeja 
hudi bidiidi bya mudimu bya banha wa buloba bujima. 
 
Bwihadibwa bulombodi ebu bwa Nyungulwilu ne bwa Bantu budi bulonda habidi twaba 
tuhwabuybulombodi twenza cihondu cya EES ewu bwa maalu adi alonda aa: 
-
Bintu bya nshidimihilu (OP4.11); 
-
Beena ,isohu  (OP4.10); 
-
Dilanjilula dya haduji didiswila dya Bantu (OP4.12); 
-
Kaaba bwena mudimu (OP4.12) 
 
Bidi bihengediibwa ne mihanda mihwabu lwa huhumbaja CGES bwa maalu a pa bwawu aa: 
 
POLOKALAMA 
 
PNFoCo mwihala dyandamuna dya buhalenga hu nshinga udi mu cyalu wa seheteela, 
ueambulwisha bwa haaba he budimu panhaci pa midimu ne ngenyi myela mpindyewu eyi 
yavwa hwenzeha. 
Udi utangila bulombodi bwa bintu bya panu byonso bwabi ne bulami bwa nanu. Ne cyaadiha 
bulami bwa meetu ne diluhiluha dya seheteela wa meetu wanenga pa mwa ne diitulija dya 
bubidi fuhilangana. 
 
Polokalama wa mudimu udi wenzeha ne bitupa bisambombo biwa bifunda mushindu udi 
ulonda ewu mu mihanda ya ntahu : 
 
Mudimu wa 1 
:
«
Diholesha dya mahalenga 
» (nangananga 
Ministeela wa maalu a 
Nyungulwilu , Bulami lwa bintu bya panu ne wa ngundu ya bileya, mudimu wau di ne maalu 
a
bulombodi bwa beena mudimu ba makalenga a ditunga pamwa ne diilaha dya nzubu. 
 
Mudimu wa 2 : « Dikwatangana dya nyama ka mikolu » : zona ya midimu ne dimwangalya 
dya mihanda ya meeyi ne mikenji bu edi dya palwadi dya maalu a meetu. Mudimu  ne  zona 
miliyo 10 ya ha mu zona wa humpala wa cileejelu wa polokalama mu polovense isatu eyi : 
Bandundu, Equateur ne polovense Orientale. Udi habidi utangila dipihija dya mishindu ya 
dishintulula dya mihanda ya hala. 
 
Mudimu wa 3 : « Bulami bwa bintu bya panu » : diitulijilula dya bipaapu bya myaba mihuba 
itupu ne dyenza dya bipyabipya bidi nangananga bifunda ne mu cihondu cidi cipita 
polokalama ew, bwa husahidila miliyo 15 ya ha mu cipaapu eu ne myaba mihuba bwa 
humona mwa hupeta 15% wa telitwala mu zona mihuba bumudibi bifunda mu diiyi dya 
maalu a meetu. 
 
Mudimu wa 4 : « Kontololu ne dyahaja dya meetu adi bufuha » : Mudimu ewu udi utangila 
dyenza dya ndongamu ya dyahaja ne dihwata dya mudimu, dijihija dya dyenza dya mihanda 
Page  4
4
ya bilonda dya meeyi, dilongesha dya bukwaci bwa mudimu wa meetu dihumbana bwa hufila, 
huhontolola ne hufuta dyenza dya midimu ya meetu. 
 
Mudimu wa 5 
:
«
Bwunji bwa mudimu wa meetu mu misohu ne bwa bantu bwonso ». 
Mudimu ewu udi wa dilonda dya diiyi dya maalu adi mafunda mu muhanda wa majinga a 
dyenza mudimu mu meetu, bumudi bintu bya bitadi bipingaja hu polovense, pa mwa ne 
dimanya divula dya mishindu ya dihwata dya midimu ya meetu ya bantu bwonso. Udi habidi 
ne mihenji ya dilwa naayi nyama hu miholu ku  ngenyi ya maalu a bubanji a mu misohu 
bumudi ba pigme. 
 
Midimu wa 6 : « Nyungulwilu », mudimu ewa udi utwanyama hu miholu dipenza dya diiyi 
dya kaala ha Nyungulwilu, dilonda dya polokalama « bu dishipa dya GEEC) dituha bileejela 
bidi bilondangana ne binenga bya dyenza mudimu wa meetu ne dihwata dya kapeepa ka 
kaalona (Njila wa dilululuha dya nhayaadi, pa hwepuha dihosa dya mici,…) 
 
PNFoCo udi udibweja  mu ditunga ne difila dya bantu ne mfwalanga bya PNFoCo mu 
midimu ya meetu ya dilama ne dipenza mudimu, nangananga buhwaci bwa mudimu wa 
meetu a mu misohu, ne ya bantu bwonso, ne ya diholesha dya mahumbanyi a mahalunga 
malombodi, hontolola ne dikuba dya meetu ne dya nyungulwilu uebukala ne cya hwenzeha 
nangananga pa telitwala wa polovense Orientale, Bandundu ne Equateur. 
 
Polokalama wa ditunga wa meetu ne Bulami udi ne dijinga dya hwahaja ngiihadilu wa 
bulombodi bwa meetu mu ditunga dya Kongo Demokratike. Polokalama ewu udi muhwata 
manza abidi hudi beena kantu ku byanza kabukabu, he IDA, GEF ne buhwa bantu badi ne 
mfwalanga ne matunga masanga a Eropa, Allemagne, Angleterre, Belgika, France, 
Luxembourg ne mahwabu, ne bamonyi ba byuma bahwabu badi bafila mfwalanga bwa ebidi 
byelela menyi bwa kwenza ne badi ne twipacila twa mishindu umwa nangananga Qllemagne 
ne matunga mango a A merika. 
 
Diiyi ditangila meetu didi haaba kadi kamanya ne mpindyewu bwa maalu a bulombodi bwa 
meetu bwa ditunga didi dipatula mu cidimu cya 2002. kadi mikanda ya dilonda diiyi edi 
kayena miitabija hudi bwonso ne neihala mwa hwitabwibwa havidhi amu cihondu cya 
dyenzeha dya lungenyi lwelahaja . Diiyi dyela bwa bulami bwa bintu bya panu pamwa ne 
diiyi dyapa nyungulwilu adi matuucisha bantu niitu ne adi mu njila wa hwihala dilonda hudi 
muhanda wa mapangadiha pa dilondesha dya maalu a nyungulwilu. 
 
MUSHINDU WENDA WA DYENZA MUDIMU 
 
Midimu minene ya PNFoCo idi ya ditwa njila wa mahalenga nyama ku mikolu bwa 
hulongolola anyi kwakaja bulombodi bwa seheteela wa meetu ne bulami, kukongolaja 
midimu yonso ya beena mfwalanga ne mudimu mu maalu a meetu ne bulami mu ditunga, bwa 
kujaadika difwanungana dya mishindu bwa kufila ha bipeta bilenga ne bwa hutwa njila wa 
bulombodi wa ditunga nyama hu miholu ne bwa hontololu wa meetu bwa hulongola 
hishaadila bya ditunga. 
 
Mushindu wa dyenza mudimu dituma (MOD) wenzeha hudi byapu bya dyenza midimu mu 
njila wa mumvwanga na matwa cyala hudi PNFoCo ne badiye uhwata naabu mudimu (ONG 
ne bilo bya dilonga) ba  mu ditunga ne ba benyi. Boobu aba nebateeka pa myaba lisumbu 
anyi :tusumbu twa mudimu wa polokalama. Mu mishindu mikwabu, baludihi ba midimu 
batuma nebiihala bwa hukumlajija midimu kadi bantu ne kulongolola ne hutwa cipala pa 
Page  5
5
mumvwangana ne bantu ba mu menji anyi ba mweka bwa kukumbajija citupa cya midimu 
ivwabu babapeesha. 
 
Majinga a mfwalanga udi naawu PNFoCo adi a miliyo 250 padi lupetu lwa dihwata naalu 
mudimu lwanyika lwa IDA ne mpetu ya bantu bwonso, ne lwihala lwa miliyo ya US 70. 
Nansha nanku, bilondesha bunena budi budyunda bwa seheteela, bwa beena hantu hu byanza 
babungi, lupeta ludi mwa huhumbajiibwa pa luhasa. 
 
NJILA WA BULOMBODI BWA NYUNGULWILU 
 
Bupitu bwa hulombola nyungulwilu budi babwambula hudi bukalenga budi butwa cyala cya 
dyumvwangana dya difila mfwalanga. 
Bukongolodi bwa PNFoCo nebwikala ne a baatu a cipungidieci bidi byumvwija mu cipeta cya 
ditangila edi dya nyungulwilu ne dya bantu. 
 
CGES ewu udi ufila njila minena idi ne PNFoCo ne cya hulonda bwa hatuutaheena ne bidi 
bikengela hwenza bya bidiidi bya bulami : CGES udi umvwija majitu mambula hudi benyi 
mu dilonda dya mapangadiha mashilangana ne mudimu udi ijaadiha bulami bwa nyungulwilu 
ne bantu. Udi ushindiha habidi majinga a dihontolola ne dilonda ne humvwija bihondu 
bilenga bya hwahumbaja. 
 
CGES udi ne buhenji bwa bidi ne ya hwenza bihwabu pa nyungulwilu ne pa bantu ku 
cipungidi nangananga hudi MOD idihu mayi cikondu kutunguja citupa cya ne bidibo ne cya 
kwenza hudi babahwacishibaabu. MOD badi ne cya hwihala mu cisumbu cyabu ne mumanyi 
nansha umwa ma maalu a nyungulwilu ne mu mamanya pa bantu bwa hujaadiha dilondesha 
dya bidibu ne cya kwenza. 
 
Bukongolodi bwa PNFoCo budi ne cya hujaadiha ne mu myaba yonso ya midimu ya 
polokalama mudi munanganybwa ma huntala ya madifila mu maalu a nyungulwilu ne habidi 
beena mudimu ba malongolodi ( MOD ne babakwacishi) hateeha pa myaba midimu uvwa 
mulongesha bwa dijinga edi. 
 
Bamanyi mu cidiidi cya bulami ba PNFoCo badi ne cya hudijaakila ne twabu twa bulombodi 
twonso tulongolola bwa ditangila dya nyungulwilu twihala tuhwata midimu. 
Maalu a bantu a polokalama ewu miikala mapita bunena , bihengela ne diiba dya dyenzulula 
dya Ministeela wa Nyungulwilu, Bulami bwa panu ne wa ngendu ya dibandila (MECN-T) ne 
diiba dya diteeka pa myaba bisumba bya midimu bihwabu, bidi ne cya hwenza bya bungi bidi 
bitangila dilama dya bwihadi bwimpe bwa bantu ne dyangata dimpe ne mushinga dya maalu 
aa mu ndonganyi wa ngenyi myel. Mulongu wa twaba twa pabwatu di tulongolola bwa hulwa  
njila ewu nyama ku miholu anyi : 
-
Kaaba bulombodi bwa bintu bya nshidimuhilu ; 
-
Ndongamu wa kaaba ka dilanjilula dya kadiyi didisswila ; 
-
Kaaba bwena mudimu ; 
-
Kaaba ha cidiidi bwa beena misohu. 
 
CGES udi uleeja hantu ne hantu hanjila wa ditangila dya nyungulwilu wahuteeha mu cyalu ne 
umvwija hucitupa hu citupa, mu dibweja bidi ne cya kwenza bya ditunga bidipu ne abi 
Nangananga bya bidiidi bya bulami bipatula. 
 
Page  6
6
Njila muhumbana udi nunhumumvwija hu dilapulula dya mishindu too ne hu dilongolola dya 
bila bya nyngulwilu. Bitupa ebi : 
-
Ditapulula dya tusumba ne diibija dya kupeta ditapulula edi padibi bihengediibwa ; 
-
Disungula dya muntu wa hwashila bwalu bwa dihumbaja dya EIE/PGE habidi 
bihengela ; 
-
Dyangala ne mushinga dya EIE/PGE byenza ; 
-
Dibweja dya mapangadiha ya ha myungulwila mu DAO ne/anyi ipungidi cya kwenza 
midimu ; 
-
Bila bya nyungulwilu bya lungenyi lwelahaja 
 
CGES udi upeesha habidi bwa cisumbu cyonso mishindu ajila bidi bifihisha bwa huheepesha 
maalu mapita bubi adi mu polohalama. 
 
Pa humbusha maalu maluma diiyi a pa bwa wu menza pa mudimu onso mumanya hudi EES, 
njila minena idi ifihishisha hudilonda ngenzelu nyoyi eyi : 
-
dyenzula dya cibambalu cya bukongolodi bwa huteeha haaba ha bulombodi bwa 
nyungulwilu ne bwa bantu : 
·
Mumanyi wa pahwenda wa nyungulwilu 
·
Mumanyi mu maalu a bantu ne a bubanji 
·
Mumanyi wa beena misohu 
-
disonsola dya bafidi anyi bangaci ba mapangadika mu maalu a nyungulwilu ba 
PNFoCo ; 
-
dilwela kubuhala dya bamfumu ya maalu a nyungulwilu bulongesha ludi PNFoCo mu 
mwaba onso wabwa kukumbaja midimu mifidila mfwalanga hudi polokalama ; 
-
dilongesha dya bamfumu babadibu bahwata naabu midimu hu dilonda dya CGS ; 
-
dihumbaja dya EES/PGES bwa maalu a hwenza adi ne bukola bwa hwikala ne 
mushinga munena ; 
-
dihumbaja dya EES bwa ebi bidi bitangila mihanda mimanya ya hu manyishabu ne 
dihwacisha dya polohalama. 
 
DITEEKA DYA KAABA KA BULOMBODI BWA NYUNGULWILU NE BWA BANTU 
 
Bumuvwa dilonga divwa difila anyi dyenzeja kaaba aka bulombodi bwa nyungulwilu ne bwa 
bantu didi EES ne hadiyi EIES, maalu adi ne cya hwenza adi mu mulongu hawuyi wa 
mudimu hadi mwihala wa budimu ne adi ne cya hwangaciibwa ne mushinga diiba dya 
dilongolola/ dijihija dya tusumba tushilangana ne ngenyi myelahaja ya PNFoCo. 
 
Kahwji dyenza dya buhola ebu bwa huhumbaja mu citupa eci cya dilongolola, maalu adi ne 
cya hwenzeha matwa hu onso a EES haahwihala mangata ne mushinga. Bidi munku bwa 
humpala ne buhongolodi bwa PNFoCo , MECN_T ne beena hantu hu byanza lashilangana 
badyangacila luhasa byamu/twaba twa bulombodi bifuma hu lwapoolu ya dilonga edi ne 
lantigila ne diisu diholafwa hubweja maalu adi ne cya hwenzeka mu njila wa ndongamija ne 
dilubuluha dya polohalama. 
 
Mushinga wa dyenza mudimu wa CGES udi muswihangana ne masonsodi ne makoleshi a 
mahumbanyi, ne dihwacisha mu maalu a teheniha, ne dyenza dya malonga a maalu 
nyungulwilu a pabwawu ne mfwalanga ya mudimu buludi ya bamanyi ba pabwabu 3 badi ne 
cya hujaadiha dilonda mapangadika shilangana mumvwija mu twaba twa bulombodi ne 
dilonda dya dyalondesha dya wu. 
 
Page  7
7
Midimu 
 
Mfumu 
Mushinga 
mucinha 
 
Lupoolu 
Dilongesha dya musumba na bamanyi ba CCP 
 
Mwena menji 
50 000 
 
Ditwadija dya polohalama 
Disonsola ne dilongesha dya bunena ba 
MECN_T hu ditangila dya nyungulwilu wa 
PNFoCo. Disonsola dya baludihi ne 
babombodi ba bahwacishi (MOD) 
Mwena menji + 
mumanyi mu 
maalu a 
nyungulwilu wa 
PNFoCo 
40 000 
Ditwadija dya polohalama 
ne hwenza hudi 
muhwacishi mupyanu pya 
yonso 
Dilongesha dya bamfumu nyungulwilu wa 
bahwacishi (citupa cya mushinga cidi cifila 
hudi badi baditwa munda) 
Mumanyi mu 
maalu a 
myungulwilu wa 
PNFoCo  
40 000 
Hu dyenzulula diiba dya 
cidimu cya humpala cya 
polohalama 
Dibwa dya nyama hu mikolu dya matunga 
menyi dya CCP mu maalu a bubombodi bwa 
maalu a nyungulwilu bwa nhacihaci wa 
ngondo 3 ku cidimu munhaci mwa bidimu 5.   
Mwena menji 
400 000 
Ku meeba makola a 
cihondu cya polohalama 
nangananga wa ditwadija 
Dihumbaja dya malonga  
Mwena menji 
1
000
000 
Mu citupa cya 
Midimu Bamfumu 
Mushinga 
mucinha 
Lupoolu 
Mihumbaja cya pabwayi 
 
Dilongolola dya mihwabu 
Difutu ne mfwalanga ya 
dikwata naayi midimu ya 
bumanyi 3 ba ditunga/citupa 
dya ditunga bwa bidimu 5 
Buhongolodi bwa 
PNFoCo 
1
100
000
Mu dyenda dya polohalama 
Bintu bilama bya cidimu 
cijima bya $ 250 000 bwa 
dyenzeka dya CGES ne 
mapangadika a dipeeja ne 
bivwa habiyi bihala mu 
meetu 
Buhongolodi bwa 
PNFoCo 
1
250
000
Padihu dijinga 
Bungi 
 3 
880 
000 
 
Mihanda mihwabu minena idi ufihishisha hu dilongamijane dileeja njila ya midimu ya 
PNFoCo bwa huyihumbajija mushindu umwa ne bidiidi bishilangana bya bulami bipapula 
uvwa milongolola, uvwa wa hu mihanda onso udi ne lupetu. 
 
Kaaba ha bidiidi 
Lupetu 
Kaaba ha cidiidi cya dibangilula 
 
$
1
200 000 
Kaaba ku bwena mudimu 
 
$
6
350 000 
Kaaba ha bulongolodi bwa bintu bya 
ushidinuhilu 
Dyangata mena dya bya hulama bya cidimu 
cijima hudi CGES padihu dyenza 
Kaaba ha cidiidi cya beena misohu 
 
$
5
100 000 
Bungi bujima bwa lupetu bwa hujaadiha bulami a maalu a nyungulwilu ne a Bantu lwa 
polohalama budi munhu bwa 16 653 000 ya dollars.    
Page  8
8
DILONGA DYA BUKOLA BWA BANTU NE BWANYUNGULWILU (EISE) OYA 
 
BEENA KANTU KU BYANZA KABUKABU (FC) NE DYAMBULWISA DYA 
PATUPU 
 
OYA IDA MU KAABA KA POLOKALAMA WA DITUNGA WA MEETU NE 
BULAMI 
 
BWA BINTU BYA PQNU ( PNFoCo) 
 
KAABA KA BULOMBODI BWA BINTU BYA NSHIDIMUKILU 
(CGPC) 
Citupa cya ndekeelu 
 
Ngondo wa alaama wa adimu cya 2008 
 
Agreco 
Page  9
9
CIKOSO  MWENZEYI WA MEEYI KAABA BULOMBODI BWA BINTU BYA  
NSHIDIMUKILU (CGPC) 
 
Bintu lya nshidimuhilu bya ditunga dya Kongu Demokratika bidi bihubiibwa kahesa : ne 
patudi twahula apa biihala pa mabeji pamutapa hwihalabi bihubiibwa bushuwa . 
 
Mukanda wa meena myaba mailu a nshidimhilu whaadi mulongolola hudibidimu 50 ne 
hawatu nuwanji kwenzeha. 
 
Dimanya dya bungi bwa myaba eyi kadicyena dimanya kabidi ne ngiihadilu wayi kabidi :   
 
Bidi bya bushuwa ne zona ya humpala ya bileepele polokilama wa PNFoCo idi ne bishaadila 
bya nuwinshi mwa bukola bimanya ne bulelela ne bidi habiyi bimanya ne myaba ya uhayayi. 
 
Nansha nanku dicinda dya ne ngunyi myelakaja mihumbaja ya PNFoCo idi pabwipi didi 
dikesa.  
 
Kaaba ha bulombodi bwa bintu bya nshidimukilu (CGPC) hadi hamawija muhenji ya hulonda 
padi cidi mwa hwenza ciihala ciipi ne hilometela umwa ne mwaba udi hawayi mwanji 
hulenga anu wowo nhayawu mwaba wakala wa maalu a nzaubi anyi nzubu mumanyika. 
 
Panunku ndi ne bujitu bwa mudimu ewu  udi umvwija bangabanga ne mudimu hutwadija 
mushindu udyemwela meyi bwa hulonda bwa hwapela ne myaba eyi kayilu hupeta bintu bibi 
lya hashidi ne hushiya yoayi eyi nw niishinde uwaye humpala . 
 
Padi udi mwa hwanza umeneha mu kilometa umwa humpala hwa mwaba ndi ne bishaadila 
mumanya ; PNFoCo ndi mwa hubenga bwa kuci kumbaja mwena maalu a bishaadila bya 
mwinshi mwa buloba bwa hwenzayi anketa. Mwena maalu a bishaadila wu udi upangadiha 
mihenyi ya dihuba anyi dilonga. 
 
Udi uyi leeja mu ndongamu wa bukombodi bwa myaba ya bishaadila idi mihumemyina. 
 
CGPC udi umvwija na bujaadihi bituka bishilangaua bidi myenzeya bi,pe polohalama wa 
bukabi bwa bintu bya nshidimukilu ne mishindu idi yenzeja bwa hutangila bunena bwa 
bwalu. 
 
Cikosu cihese cya bintu ne bantu bya palwabi mu ditunga udi habidi ufila mu mukanda 
Page  10
10
DILONGA DYA BUKOLA BUDI NAABU BANTU NE BWA NYUNGULWILU DYA 
BEENA KANTU KU BIANZA KABUKABU NE DYAMBULWISHA DYA PATUPA 
DYA IDA MU KAABA KA POLOKALAMA WA DITUNGA WA MEETU NE BULAMI 
BWA PANU (PNFoCo) 
 
KAABA KA CIDIIDI CYA DIBANJILULA DYA KADIYI DIDISWILA (CPRI) 
Citupa cya ndeheelu 
 
Ngondo wa citeena wa cidimu cya 2008 
 
Agreco 
 
Page  11
11
CIKOSU _ MWENZEYI NA MEEYI _ KAABA KA CIDIIDI CYA DIBANJILULA 
DYA KADIYI DIDISWILA (CPRI) 
 
PNFoCo udi polokalama udi ditunga dya Kongu udipeesha mishindu ya hwenza ne hajaadiha 
cidiidi cyenda cya budilu mu mudimu wa ditangila maalu a meetu ne bulami bwa bintu bya 
panu. Munhaci mwa bidimu 5 udi munda mwenda ne bisumbu bya midimu 6 mifunda mudibi 
bilonda ebi mu mihanda ya ntaku: 
 
Mudimu wa1:” Dikolesha dya luahalenga “: nangananga ministela wa maalu a Nyungulwilu, 
Bulami bwa panu newa Mwena ngendu ya bileya, mudimu ewu udi ne maalu a bumbodi bwa 
beena mudimu ba mahalenga a ditunga pamwa ne diibaka dya nzubu. 
 
Mudimu wa 2: “Ditwangana nyama hu miholu”: zona ya midimu ne dimwangalaja dya 
mihanda ya meeyi ne mihenji bu edi pabwa di dya maalu a meetu. Mudimu udi ne zona 
bitootu anyi miliyo 10 ya ha mu zona wa humpala wa uleejelu wa polokalama mu polovense 
isatu eyi:Bandundu, Equateur ne polovense Orientale. Udi kabidi utangila dyihija dya 
mishindu ya dishintulula dya mikanda ya kala. 
 
Mudimu wa 3:”Bulami bwa buhwa panu”:
 
diitabijilula dya bipaapu bya myaba mikuba itupu 
ne dyenza dya bipyabipya bidi nangananga bifunda ne mu cikondu cidi cya cipita polokalama 
ewu, bwa kusakidila miliyo 15 ya ha mu cipaapu eu ne myaba mihuba bwa humona mwa 
hupeta 15% wa telitwala mu zona mihuba bumudibi bifinda mu diiyi dya maalu a meetu. 
 
Mudimu wa 4:”Kontololu ne dyahaja dya meetu adi bufuha” : Mudimu ewu udi utangila 
dyenza dya ndonga mu ya dyahaja ne dihwata dya mudimu, dihija dya dyenza mikanda ya 
dilonda dya meeyi dilongesha dya buhwaci bwa mudimu wa meetu dihumbana bwa hufila 
kuhontolola ne hufila dyenza dya midimu ya meetu. 
 
Mudimu wa 5:”Bwenji bwa mudimu wa meetu mu misohu ne bwa Bantu bwonso”. Mudimu 
ewu udi wa dilonda dya diiyi dya maalu adi mafunda ma lihanda ne majinga a dyenza 
mudimu mu meetu, bumudi bintu bya huhwata naabi mudimu mu misohu, dilondesha dya 
dyangata dya bitadi bipingaja hu povense, pamwa ne dimanya dipula dya mishindu ya 
dihwata dya midimu ya meetu ya Bantu bwonso. Udi habidi ne mihenji ya ditwa naayi nyama 
hu miholu hu ngenyi ya maalu a bubanji a mu misoku bumudi bapigme. 
 
Mudimu wa 6: “Nyungulwilu” mudimu ewu udi utwa nyama ku mikolu hu dyenza dya diiyi 
dya kaaba ha Nyungulwilu, dilonda dya polokalama (bu dishipa dya GEEC) diteeha dya 
bileejelu bidi bilondangana ne binenga bya dyenza mudimu wa meetu ne dihwata dya kapeepa 
ha karbona (njila wa dilubuluka dya uhayaadi, pa hwepuka dihose dya mici…)  
 
PNFoCo udi udibweja mu ditunga ne difila dya Bantu ne mfwalanga bya PNFoCo mu 
mudimu ya meetu ya dilama me dyenza mudimu, nangananga buhwaci bwa mudimu wa  
meetu a mu misoku ne bantu bwonso, ne ya diholesha dya makumbanyi a makalenga 
malombodi, hontololu ne dihuba dya meetu ne dya nyungulwilu nebiihala ne cya hwenzeha 
nangananga pa telitwala wa polovense Orientale, Bandundu ne Equateur. 
 
Polokalama wa ditunga wa meetu ne Bulami udi ne dijinga dya hwahaja ngiikadilu wa 
bulombodi bwa meetu mu ditunga dya Kongo Demokratike. Polokalama ewu udi muhwata ne 
manza a bidi kudi beena kantu ku byanza kabuhabuha. IDA, GEP ne bukwa mfwalanga ya 
Page  12
12
Bantu bwonso idi ifidiibwa kudi beena mfwalanga ne malunga masanga a Eropa, Allemagna, 
Angleterre, Belgique, France, Luxembourg ne mahwabu, ne bamonyi ba byuma bahwabu badi 
bafila mfwalanga bwa ebibidi ne cya hwenza ebi/polokalama badi ne twipacila twa mushindu 
umwa nangananga Allemagne ne Matunga masanga a Amerika. 
 
Diiyi didi ditangila meetu didi haaba kadi kamanya ne mpindyewu bwa maalu a bulombodi 
bwa meetu bwa ditunga didi dipatula mu cidimu cya 2002. Kadi mikanda ya dilonda diiyi edi 
kayena mitabija hudi bwonso ne neihala  mwa hwitabwibwa hashidi  a mu cihondu cya 
dyenzeka dya lungenyi lwelahaja. Diiyi dyela bwa bulami bwa bukwa panu pamwa ne diiyi 
dya pa nyungulwilu adi matwicisha Bantu mitu ne adi mu njila hwitabijiibwawu. Diiyi edi 
dya ndeheluu didine cya hwihala dilonda hudi mikanda wa mapangadika pa dilondesha dya 
maalu a nyungulwilu. 
 
Ne bya mu bipyabipya bibidi ebi ditunga didi dimona dipeepela dilubuluka dya munamuna ne 
dipatula ne lungenyi bintu bya pa buloba ne tubanda. PNFoCo ne atwa nyama hu mikolu njila 
ewu pa hushindika midimu ya bya bya mu bipyabipya nangananga  pa bulombodi bwa meetu 
ne bwa dilama. 
 
Njila mifila hudi banka wa buloba bujima idi ilondiibwa mu kabiijima hu PNFoCo ne 
nangananga njila wa mudimu udi mu cyalu. (OP)4.12 udi utangila dibanjilula dya kadiyi 
didiswila ne ditabaleela (difuta) dya Bantu anyi beena mudimu batuma kudi polokalama. 
 
Bilondeshile mudimu mukwata, mudimu ne mudimu udi ne cya hupeesha beena mu bintu 
anyi mfwalanga pa hulonda cidi polokalama mwamba, ku dijimija dijima anyi dihese dya 
bintu bya panu. Ka bumudi uleejelu a) diholesha dya mahalenga, ku dyasa dya nzubu didi 
dyenzeja bwa kumbuka pa myaba nne huya ku mikwabu.b) difuka dya bipaapu bya malabu 
bikuba, didi mwa kukandika baashi ba humyelelu ya maayi bwa kabaditu mu bintu bya 
myutu, c) dikwata dya mudimu wa mwitu edi didi ne ndongamu ya dyakaja cya kumbusha 
maalu a madimi ku mahooheshi idi wu naayi mamanya mu nyungulwilu wa mudimu. 
 
Ke bumudi habidi mamanya onso ne diteeka dya bileejelu bifunda mu mudimu 5 ne 6. 
Lwapolu ludi lusuulakaja ne lufwanyikija bumudi pa meeyi mishindu ya dyumbuka pa 
mwaba ne diya pa mukwabu ne mafutu bifunda kudi OP 4.12 pamwe ne mikanda ya meeyi ya 
Kongu. Ludi luleeja ne OP 4.12 udi ulondesha musangu wa ndeheelu mu bwalu bwa 
polokalama ewu, udi mupita bwimpe humpala kwa mikanda ya Kongu, kadi hahuyi 
ditupahanangana naayi. Cileejelu OP 4.12 udi uleeja mafutu, ne makooheshi a diihala ne bintu 
a
Bantu beena mudimu adi ne cya hupeciibwa patupu, bishilangana ne buhooheshi bwa 
mwena Kongu. 
 
Ludi lumvwija kantu ne kantu mishindu idi ne cya kwenjiibwa kudi PNFoCo ne beena dyenza 
(ICCN, ONG, bya meetu…) bwa kumanya ne hufuta menemene bubi bwenzela Bantu. Nsapi 
ya mishindu eyi ngwa ne, mishindu eyi idi ne cya kulombodiibwa mu didibweja dya bwonso 
ne patooka, ku citupa cyonso cya mudimu, ne idi ne cya hatangila ne diisu dikola bwa 
hubweja Bantu bwonso badi basangila mu komite anyi lifutu cya Dibanjilula, idi ne 
Ndongamu ya Mudimu ya Dibanjilula ya kampala ne a pabwayi hu lungenyi lwelakaja  
lwonso idi ijaadiha diikala dyiyi: Lwapoolu ludi lumvwija myabu hulonda ya Ndongamu ya 
midimu ya Dibanjilula icivwavwa. 
 
Page  13
13
Lwapoolu ludi luleeja ne ngenzelu udi ne cya kulondiibwa nansha bishi mu njila ya diheba 
udi wa hwepuha bya bungi ditambakana anyi ditwa apa, ditwa apa dyonso, ne hukeepesha 
bihese dijimija dya mahoohesha a dyenza naawu bwalu. 
 
Mukanda udi utangila maalu a mudimu udi habidi mwenza udi utangila mishindu wa pa 
bwawu mahooheshi ne dicinha dya huafuta. 
Bilondeshile polokalama udi habidi ne majinga a bunga, Bantu beena bwabu kabidi babungi 
ne myaba ya midimu mipita kabidi bungi, ditupahana anyi diselemuka dyonso mu maalu 
dibanjilula didi mwa hufikisha ku makenga a mfwalanga manena ne ajika menemene njila 
dilubuluka dya polokalama. 
 
Lwapoolu lutangila bwa maalu a buhookeshi, nangananga elu ludi lumvwija mu mukanda ya 
meetu? Bipeta bya ndeheelu bya difuta dya myaba mihuba ne dyenza dya mudimu wa meetu 
wa matanda. 
Bidi bitangila mishindu minene ya Bantu badi babumbana badi bangata hu mudimu: beena 
misoku badi banso ku myelelu ya maayi ne bumbudi ba tubanda. 
-
Meeyi hauna abenga midimu ya Bantu ya meetu idi ùu mulongu wa eyi miteeka bwa 
kulamiibwa, udi uyilombola ne dijinga dya hualama ne kuenzelula. Ebi bidi 
byunzululanjila wa dyenza myaba mikuba idi ne dijinga dya kulama beena mudimu pa 
myaba yaabu ne humvwija naayi mishindu idi inenga ya dyangata dya bintu, kahuyi 
dyumbuka dya Bantu. Bwa mushindu myaba mikuba, mwaba wa cisabu kawena 
kabidi ne mushingu. Bwalu bwa nengenu budi bwela mu cyalu mu cibungi. 
Ndongamu ya dyakaja idi njila mumanya hudi meeyi wa dyenza dya polokalama ya 
midimu. 
-
Meeyi adi ambusha amu dyangata dya meetu a dipatula: ke maalu a budimi, ci ci cidi 
dipikya dimweneka ne didi difikikisha hu diikala ne mushinga munene bwalu maalu 
dibanjilula ke bwalu haayi lwapoolu ludi lumanyisha mapangadiha asatu makumbaja. 
1
)
dyangata ne mushingu dya mikenji mikese ya majinga ku diiku ne ku diiku pa 
malabaa meetu bwa madimi. Muhenji mumanya udi wa 10ha ku diiku ne 20ha milama 
bwa ndelanganyi. 
2)
 dikumbaja humpala dya zona ya midimuminene bangabanga ne 
diheba dya njila yonso ya disakidilu. 
3) 
dyangata bujitu kudi beena meetu majinga a 
dibanjilula musangu umwa mu mikanda ya malomba a disahidila a civwavwa mu ya 
dikwata dya midimuya meetu dya mpindyewu byabwa kutuuta dikasa dya dikudimuka 
dyabu. 
 
Lwapoolu ludi lumanyisha bwalu bunena bwa dyumbula dya tubanda munda mwa myaba 
mikuba bumudi mpangu milamina ya meetu. Ludi luleeja na diikala dya Bantu edi didi 
dya nkama ya binunu bya Bantu pa kusangisha polovense isatu idi ne midimu eyi ne 
nangananga mu zona ya meetu adi afuka, mu myaba mikuba ne mu eyi idi ikengela ya 
hukuba. 
 
Lwendu bwa Bantu elu ludi luvudija mafuku onso ne lupingaja ku lusehe luhwabu 
hunyima maalu a budimi. Kabyena bymvwika anyi kabiyi kwenzeka bwa kubumsha 
Bantu aba ne kwbakanociha ne kabumbudi, mudimu udi pa kwamba bimpe, 
utupakanangana ewu wa dikwata dya mudimu wa meetu, pa kumbusha dyumbula dya 
mupohohu. 
 
Lwapoolu ludi ne dyela dya mikenji ya Kongu, kabyena mwa kwenzeka ne makooheshi a 
dikwata mudimu mashilangana iihala mafila mu myaba anyi ma dyanyisha mu cipaapu 
cimwa. Ludi lumanyisha ne dilonga didi ne cya kwenzeka bwa kuteesha bwalu bwa 
Page  14
14
makookeshi ebu, lutangila bikola ne Bantu beena bwalu bulela bwa mishindu ya dikwata 
mudimu mwaba umwa mu myaba mikuba mipyamipya mifunda huulu ehu. 
 
Nansha hwihala njila myunzuluka bwa hwepela dyumbuka dyonso ne difuta, lwapoolu 
ludi luleeja bintu bilama ne budimu, bwa kupihija  maalu mapita humanyika mu 
dikumbaja dya eci cidi mukanda wa maalu a mudimu uleeja ne mudimu wonso wa 
pabwawu ne cya huteeka mu polokalama. Bwa bidi bitangila bumbudi ba tubanda, 
lwapoolu ludi lutapulula pankaci pa aba badi ne dyanyisha dya dihwata mudimu ne 
ababadi habayi naadi. 
Ludi lumbusha aba badi banyema mvita, aba badi dyumbuka kadiyi dimanya anyi mu 
mushindu nimanya hudi PNFoCo. 
 
Bwa humona mwa kwikala ne cya mwa mudimu cipeepela, udi ulama 500 000 dollars 
bwa zona bwa minena myaba mikuba ne habidi bwa zona ya mpangu ya meetu milamina. 
Udi cilama hakese 50 000 ya dollars bwa dyasa dya nzubu. 
Lupeta lujima lwa ditwila lwa CPRI ewu ludi lwa 1 200 000 ya dollar. 
Diteeka dya bukalenga bwa CPRI, dilombolola dya Ndongamu ya Dibanjitula, ne 
dihumbaja dya dilonga pa disangisha dya mahooheshi bidi mudimu bukongolodi bwa 
polokalama ne nangananga kudi mumanyi wende mupiluka mu maalu a Bantu ne a 
bubanji. 
 
Page  15
15
DILONGA DYA BUKOLA BWA BANTU NE BWA NYUNGULWILU (EISE) DYA 
BEENA KANTU KUBYANZA  KABUKABWA (FC) NE DYAMBOLWISHA DYA 
PATUPA DYA IDA MU KAABA KA POLOKALAMA WA MEETU NE BULAMI 
BWA PANU (PNFoCo) 
 
KAABA KA CIDIIDI BWA BEENA MISOKU (CPPA) 
Citupa cya ndeheelu 
 
Ngondo wa citeema wa wa udimu cya 2008  
 
Agreco 
Page  16
16
CIKOSU _ MWENZEYI CIDIDI BWA BEENA MUSOKU 
 
PNFoCo udi polokalama udi ditunga dya Kongu udipeesha mishindu ya hwenza ne hujaadika 
cidiidi cyenda cya diditwamu mu mudimu wa ditangila maalu a meetu ne bulami bwa bintu 
bya panu. Mu bidimu 5 polokalama udi munda mwenda ne midimu 6: 
 
Mudimu wa 1: “Diholesha dya makalenga” (nangananga ministeela wa maalu a nyungulwilu, 
bulami bwa bintu bya panu new a dibandila dya bintu bya bileya bya ma ditunga (ICCN), 
mudimu ewu udi ne maalu a bulombodi bwa beena mudimu badi mu mahilinga a ditunga pa 
mwa ne diibaka dya nzubu. 
 
Mudimu wa 2 : “Dyeyemenangana” dihosoloja zona ya mudimu ne humwangalaja mihanda 
ya meeyi ne mikenji bunuidi ewu wa pabwa wu wa diiyi dya maalu a meetu. Mudimu ewu udi 
ne tutupa twa zona miliyo 10 ya ha mu zona munena ntungunuja wa polohalama he polovense 
isatu eyi: Bandundu, Equateur ne polovense orientale. 
Udi habidi utangila dijikija dya mishindu ya dishintulula mihanda ya kala. 
 
Mudimu wa 3 : “Bulami bwa bintu bya panu” : dimanyinuna dya bipaapu bikuba bitupaopu 
ne dyenza dya bipyabipya : bidi nangananga bimanyika ne badi mwa husahidila miliyo 15 ya 
ka ka cipaapu cya myaba mikuba. 
 
Mudimu 4 :”Kontololu ne dilongolola dya dya meetu a bufuka” : 
Mudimu ewu udi wangila dyenza dya ndogamu ya dilongolola ne mudimu yaayi, dijikija dya 
mikanda ya dilonda dya meeyi, dilongesha dya maalu a mbulamatadi wa maalu a meetu 
muhumbana bwa hufila, huhontolola ne hufutu midimu ya meetu myenza. 
 
Mudimu wa 5: “Buhwaci bwa midimu ya meetu new a mu misoku ne bwa Bantu bwonso”. 
Mudimu ewu udi wa dilonda ya meeyi bwa maalu mafunda mu mihanda idi na majinga a 
dihwata dya mudimu mu meetu bunuidi bya mwa nansha bya mu misohu, dilondesha dya 
dyenza mudimu ne bitadi bipingajila polovense, pamwa ne dimanya dya mishindu ya dihwata 
naayi midimu ya meetu ya Bantu bwonso. Udi habidi munda mwawu ne mihenji ya diholesha 
mu mabohu ngenyi ya pa maalu a bubanji a mu misohu bumudi a ba pygmées. 
 
Mudimu wa 6 : “Nyungulwilu” mudimu ewu udi utwa njila wa dyenza muhanda wa diiyi 
dihulu pa nyungulwilu nyama ku mikolu, dilonda  ne ditangila dya polokalama (bu dishipa 
dya GEEC), dileeya dya mishindu ya hulonda milondangana ne  ya munamunanu ya dihwata 
dya mudimu wa meetu ne dihwata dya kapeeta ka kalbona (Njila wa dilu buluha dya nkayadi, 
pa kwepela dikosa dya mici, …) 
 
Milombola hudi Ministeele wa Nyungulwilu, wa Bulamilwa bintu bya panu na wa dibandila 
dya bintu bya bileya, PNFoCo udi ulwa hupoeta manbulwisha mapita bungi a mulongu wa 
humpala, mwonu emu muhaadi musanganyiibwa mahwacisha a IDA , a GEF (bwa Garamba 
ne Virunga) a matunga masanga a Eropa ne a beena hantu hubyanza ba bungi. 
 
Mudimu yonso idi mu lungenyi lwelahaja miikala ne mushinga buludi anyi hawudi buludi 
hadi beena musohu badi baasa mu zona ya meetu eyi. Bwa cidiidi cya mudimu 4.10 wa banha 
wa buloba bijima, CPPA ewu udi udijaadihila ne hunyima hwa dibanga dya mudimu wa 
PNFoCo, beena misohu bam u ditunga dya Kongu Demokratike, mbwena hwamba ne mba 
“Pygmées” habahusanganyiibwa mu usombelu mubi kumpala hwa ewu udihaohu 
mpindyewu. 
Page  17
17
Bapela munkaci mwa bapela, mahooheshi a hwihala naa wu ne bintu bya panu hudi ba pygmé 
kaena mamanya mu mahoohesh a beena Kongu. 
Kabeena  ne mahooheshi pa maalu a malaba ne dihwata dyabu dya mudimu wa malaba didi 
dihese. 
 
Bulongodi bwa Bantu bwabu habwena bubweja mu mbulalatadi, ne dimanyihabu ne ca beena 
mwabu (sitoye) didi dihondahaja hu mishindu wa usombelu wabu wa dibenga husomba 
mwaba umwa. 
Buhumbanyi bwabu bwa huleeja mahooheeshi aabu mu maalu a dilumbulula budi buhesa. 
Bumanyi bwabu budi bupita buhesa ne mushindu ya usombelu wa lu panu (dimwa dya maayi 
a
maakenda, buhola bwa mubidi ne a buloagi bwa kalaasa) bipita bubi humpala hwa Bantu 
bwonso. 
Bukala ne mpuukapuuha ya dijimija maalu aabu a nshidimuhilu ne mapeepela, Bantu aba badi 
bahengela hubangacila mihenji ya pabwayi idi inuifihishisha hu didibweja mushindu wa  
bumuntu mu diya dijima dya humpala dya beeena Kongu, cidi cijinga dyenda dilelela, ne 
hulama diya humpala dya maalu a nshidimuhilu hu dyengeleka dya bumuntu bwenda bwa hu 
cilelu. 
 
Panunku CPPA udi umangisha mihenji ya patooha bwa mudimu onso wa PNFoCo , 
mudyumvwangana ne muhenji 4.10.Mihenji eyi idi munhu mu cihosu: 
-
kusonsola Bantu bwonso beena bwalu bwa nyungulwilu wabu pa dyangata ne mushinga 
malengela a beena misohu (PA), bumudibu bapita hwikala bapela hudi bahwabu, ne bumudi 
nshidimukilu wabu mwihala ne maalu adi ahengela kulama. 
-kupeesha PA mishindu ya hudimweshabu, hudibala, hudilongolola ne hwihalabu 
bashintakajangana munhaci mwabu ne bwa hulama ebi bidi mu maalu a nshidimuhilu wabu 
ne ngezelu ya bu idi ikengela huyilama. 
-kwenzeja bwa ne malongolodi a PA iihala mu myaba yonso ya dyenza, ya dyangata hu 
midimu, ya dyenza polohalama, ya mapangadiha ya dihwata dya mudimu, ya dihontolola ne 
ya dilonda bwa hatangila, ne ya dyabanyangana dya mamonyi a pa mudimu anyi ya dilama 
dya dilama dya bintu bya panu. Ebi bidi bwa dyenza dya meeyi ne mihenji, bwa zona ya 
midimu, bwa dyenza ne dilonda dya muhanda wa majinga, bwa dyabanga dya bintu bipingaja, 
bwa njila ya difutu ne dibanjilul, bwa dilongesha ne disonsola didi dihengedi bwa diyisha 
humpala dya mudimu ewu. 
-
kujaadihilu ne mahooheshi a kwikala ne bintu bya panu bya ba pyme adi malama uyi ne 
mushindu udi ubengangana, badi bapata mafutu malelela adi abambulwisha bwa huhuba 
byahudya byabu ne mamonyi aabu, pamwa ne hulongolola usombelu wabu panu. 
-kudijaadihilu ne dihwata dya mudimu wa buloba mushindu wa momumwa cihondu cidilu ne 
dijinga dya ne biihala ne mwoyo. 
 
CPPA ewu udi utuma mapangadiha a hantu ne bifila dya mfwalanga dya polohalama kudi 
ndongamu ya midimu umwa ne umwa ya pabwayi mumanya kudi PNFoCo. 
 
Nansha nanhu, udi upangadiha mapangadiha a latataaha a dikolesha mahumbanyi bu difila 
dya mfwalanga didi dibweja mu lwapolu elu. 
Mihenji eyi idiya difila hudi ONG idi icunga ba pigme hu dyumvwangana dya mudimu, 
mishindu ya hujaadiha ne: 
 
1.  Disonsola dya nyungulwilu wabu wa maalu a mbulamatadi ne a cidiidi (kalenga 
busongula) 
2.  dimanya dya misumba mumanya ba pigme 
Page  18
18
3.  hulongolola PA bwa ne babwela mu njila ya dyumvwangona ne dilwila malengela 
nabu mafunda hudi PNFoCo; 
4.  hwilapu diila dya dyela menji adi utangila meeyi, dya mahangadiha a dilonda ne a 
mihenji idi miswihangana ne bumbodi bwa bintu bya panu/ 
 
Pa hukumbaja mapangadika aaa malengela a bantu bwonso ne CPPQ udi umona bwa hufuta 
mamanya mu zona ibidi myelela lungenyi ya cileejebu idi itangila dyenza myaba ya hulonda 
bwa ngenyi yonso myela pa bidi bitangila dimanya dya maalu a mbulamatadi ne dyahaja dya 
naombedi. 
 
Lupetu ludi luhengediibwa bwa hayisha mudimu eyi humpala ludi lwa dollars 5.100.000. 
Page  19
19
DILONGA DYA BUKOLA BWA BANTU NE BWA NYUNGULWILU(EISE) 
DYA BEENA KANTUKU BYANZA KABUKABU(FC) NE DYAMBULWISHA DYA 
PATUPU DYA IDA MU ILAABA KA POLOKALA MA WA DITUNGA WA MEETU 
NE BULAMI BWA PANU (PNFoCo) 
 
KAABA KA MUDIMU (CF) 
Citupa cya ndeheelu 
 
Ngondo wa citeema cidimu cya 2008 
 
Page  20
20
 
CIKOBU MWENZEJI _ KAABA KA MUDIMU (CF) 
 
Lungenyi lwelakaya ditunga pa meetu ne dilama dya butwa panu (PNFoCo) ludi lwa dijinga 
dya hufila ditunga dya Kongu Demokratika ku: 
-
difasa kaaba kamanya hadi meeyi, ha mahalenga ne ka Bantu didi dipeesha ditunga 
mishindu ya kwenza ne kuteeka cidii di ya maalu a nyungulwilu, a meetu ne dilama 
dya bintu bya panu ne bilondekhile bungi bwa bintu byenda bya panu; 
-
dilonda dyan diiyi dya maalu a meetu ne dya mapangadika a hulonda, cihosu, dya 
bwedi bwa mihenji ya pa maalu meetu ; 
-
diteeka mu mulongu dya bipaapu bihuba bidipiu ne dileeposha bine ebi ya pa cipaapu 
cya ha mitwa hu diihumi ne itaanu; 
-
dileeja ngezalu milondangana ya dyangata bintu bya panu binee meha bya 
nyungulwilu mutanu mule (dyangata dya halbona) 
 
Lungenyi elu nelupeeshiibwa mfwalanga hudi beena kantu ku byanza habuhabu bu banha wa 
buloba bujima ewu udi ne mushindu idi ne cya henlondiibwa pa mwa hudi beena mu 
polohalama PNFoCo, nanganangamu maalu a Bantu ne a nyungulwilu. 
 
Kaaba la mudimu heena bwalu budi mu mukanda ewu hadi hatangila apangadika adi akengela 
bwa hwangata bwa dihosa dimpe dya beena misoku musangu wonso udi lungenyi hiennga  
budi PNFoCo ludi luheba bwa huheepeja mahooheshii a dyangata dya maalu a bubanyi a 
beena ditunga humpala  hwa bintu bya ditunga. Midimu ibidi ke idi mimanya : 
-
dihwata dya mudimu mu meetu; 
-
cyasa dya bipaapu bikuba anyi dyenzulula dya eyi idipu. 
 
Kaaba ka mudimu hadi hashilangana ne kaaba ka dijinyilula bwalu kadi hatangila beena 
ditunga badi ne mushinga (nangananga badi baasa hu myelelu ya maayi, beena misoku anyi 
habayi beena misoku anyi kabayi beena misoku ) biihala pa pehaka ne biihala ne 
mahooheeshi a kwangata anyi kukwata mudimu ne bintu. 
Bidi pa bwalu ebu bileeja ne bidi bikola ne nangananga bitamba kwikala ne mushinga bwa 
hupeesha beena misoku aba mafuta makumbana bwa kukambaja ne dihumbaja dijima mhetu 
yaabu mijimija amu bwa ngenyi eyi. 
 
Ke bwalu haayi kaaba  ka mudimu hadi hakebulula bangabanga hwenza njila udibu baditwa 
hudi bwonso, nwdi beena misoku babwela ka cya lungenyi elu lweleka, njila mutangija ku 
dilebulula dya mishindu ya diheepesha dya dibwela hu RN. 
 
Dihebulula dya mishindu idi inenga memamwa ne dihengela dya beena misoku badi bamona 
boobu mene mafuhu onso ne : madimu haena kabidi ne bufuka tomu misoku, nyama ya 
mwitu ne nushipa ya me maayi bijinuna anyi binyema. Bipaapu bikuba bya kufuka bumudi 
bipaapu bikuba bya hata mu zona ya cisabu, bidi ne cya kwenza mwabi mwonso bwa hwasa  
kaaba ka ditwilangana dya bwonso 
ne beena misoku bwa huteeta mamanya ne kuteeha 
mishindu 
ya dyangata dya bintu bya nyungulwilun bidi bifwa hahese. 
 
Bwa ne njila aya humpala hahuyi ndululu, mushindu wa mwaba wa hufuha ndi ne cya 
kwikala mupangadiha: mahubi majima adi apangisha ouwa hutwilangana ne miihala ne 
mpuuhapwiha ya huseemeja hula beena misoku. Kqdi he uhu mishindu ewu wa bipaapu 
bihuba hudi ICCN citangila. 
 
Page  21
21
Kaaba ha mudimu, hunyima, kuleeja bintu bya ditunga bya hwenza naabi mudimu
bidi 
PNFoCo uheba hwasa (homite ndi nlomhola, buhongolodi bwa ditunga budi ne bamanyi 
bapiluha bu mutangidi wa maalu a Bantu ne a bubanji mfumu mulondi wa maalu a 
nyungulwilu ne mumanyi mupiluka pa maalu a beena misoku.Cfr CGES). Wikala mubeja mu 
dilonda dya koola ka mudimu ne ha ndongamu ya pabwayi yak u lengenyi lwela ne uvulwija 
ne musoku, bwa lungenyi lwonso, kamite milombodi ya bintu bya panu
meiikata myasa. 
 
Komite eyi meiikala munda mwayi ne beena bisumbu byonso bidi ne malengela bimanya hudi 
ngenyi (qnyi poleje eyi). Pa bwalu ebu hadi baleeja mpala bumudibi ya kaaba ha 
ditwilangana. 
Twala twa dilwilangana etu tulwa nyama ha miholu hudi malonga a maalu a 
Bantu ne a bubanji ne a teheniha, badi babihiila bwa humwija ndongamu ya mudimu bwa 
diheepesha dya hubwela mu bintu, PARSAR, ditangija nanga nanga pa dihebulula dya 
mishindu anyi njilila yi byenzedibidi mu cyalu mu maalu a dyangata R.N
.
Mishindu idi 
itangila ditamanya, diloba, dipoola. Kudi mishindu myangata bwa midimu eyi ne idi 
ngiihadibu wa mushindu wmwa : hulonda bukwa miheuji, huneemeha bikondu bya dipatulula, 
hu hontolola dilonda dya mihenji eyi. Bwa maalu a budimi, hudi habidi mishindu idi ishipa 
hahese nyungulwilu idibe ne aya hutwa nyama hu miholu, huteha humpala hwa mamanya 
(anyi halonga) ne humwangalaja. 
 
Nawiha naahu kaaba ka mudimu hadi hamanyisha humpala ne mu mishindu kampanda, habya 
hwihala bipee pela bwa ne mishindu anyi njila eyi isanhisha Bantu bwonso ne dyumbuka dya 
Bantu dya hadiyi didiswila didi dimweneha pamane mafutu bwa mpetu mijimina ne 
buhubibwa bya didya, Bantu badi habayi pa bwasa (bumudi buna misohu) badi batangila kudi 
maalu abidi afila ntema  ya pabwayi. Cileejelu, bwa bidi bitangila mpangu ya meetu 
milanana, dihandisha dya huhwatamu midimu ya madimi divwa ne cya hufidiibwa difutu ne 
dyu nibuha. Kadi, mmyaba miihala myasa bihesa pe difutu divwa ne bwa hufumina hudi 
bakwaci ba midimu wa meetu. Kaaba ha mudimu kadi haleeja nunhu njila ya hulonda ne bidi 
bileeja bya nulangila ne diisu dihola. Bidi anu mushindu umwa ne bya CPR hadi livwa cya 
hwihala bivulwija apa. 
 
Kaaba ha mudimu hadi havulwija habidi maalu a mishindu ibidi ya benyi ba mudimu ne bintu 
badi dajinga hwihala ne difutu dya pabwadi: bumbudi ba tubanda ne aba bamwangala mvita
.
Bena Bantu ba mishindu eyi (nahumvusha myaba nifuuna ne idibo bapita bungi, kudi 
mishindu wa hwepela depumbuka padiku diitabija dya humwangana naabu pa mikenji ya 
hulonda idi icunga ne iheepesha buhola bwalu pa bintu bya panu. Kumbusha anyi kwipaka 
bimunu  ne bimunu bya bumbudi batubanda anyi bamwangala mvita (badi batwa hu diihumi 
ne mitaanu bya binunu ne binunu mwa twaba tuhesa) hahwena ka buhenji bwa PNFoCo anyi 
hu mishindu yenda. 
 
Mu bishikami mu cyenda, kaaba ka mudimu hadi haleeja lupetu lwa US 6.350.000 bwa: 
-
kafila mfwalanga nii maalu makola bwa malonga a maalu a Bantu ne bubanji a 
humpala ne hubabidila anyi huholesha njila ya bulongolodi bwa hu ntaku (Komite ya 
bulongolodi, dileeya mpala ya bisumbu bya malengele ) idi ihengediibwa bwa 
hulombola njila idi mu cyalu; 
-
kutwa beena mudimu nyama ha mikolu (ICCN, bahwaci bwa bintu, hadi mishindu 
kayiyi mihumbana; 
-
mamamwa bwa beena misoku bapabwabu. 
 
Page  22
22
DILONGA DYA BUKOLA BWA BANTU NE BWA NYUNGULWILU (EISE) 
DYA BEENA KANTU BYANZA KABUKABU (FC) NE DYA MBULWISHA 
OYA PATUPU OYA IDA NU KAABA KA POLOKALAMA NA MEETU NE BULAMI 
BWA BINTU BYA PANU (PNFoCo) 
 
DITANGILA NE BUDIMU DYA NYUNGULWILU (EES) 
Citupa cya ndehulu 
 
Ngondo wa cituma wa cidimu cya 2008 
 
Agreco  
Page  23
23
CIKOSO MWENZEYI DITANGILA NE BUDIMU DYA NYUNGULWILU 
(EES) 
 
Ditangila ne budimu dya ngungulwilu dya PNFoCo didi upeta disemilakaja dya 
ngungulwiludikambaja mu mushindu muditva kadi muntu yonso ne dyenza hudibeena maalua 
meetu ne bula,i ba ditunga ne ha matunga menyi baludiha hudi citumbu cyq bamanyi bapiluka 
ba mumanyi cenyi mubuki. 
 
Disuulaja divwa dishindika pa ngiikadilu wa myaba milongolala hudi mumonyi pa dimona 
mikanda idipu ne ya anketa myenza kudi beena maalu a midimu ya meetu ne beena ditunga 
anyi bantu badi bwalu ebu butangila mu bitupa bya buloba bya cileejela bya polohalama. 
 
Bipeta bya disumlakaja edi ; bileeja mu cikosu mu katupa kadi diina ne cilema ! mfuki wa 
dipingaja dya kadiyi kupeta. Ku cilema ! mfuki wa dipingaja hadiyi kupeta ne bifila ku kantu 
ne kantu mu mukanda musakidila ; bidibifila bungi bunena bwa mikenji ya dibwudija idi mu 
cibungi bwa hwangata ne mushinga mu cikondu cya dilongamija ne dilongolola dya 
polohalama. 
 
Diswulahaja dyafikishi ku dimanya maalu mabi a ngiihadilu udi panshi ewu bumudi : 
-
dibenga kumanya dya ngiikadilu wa bipaapu bikuba bidipu ne wa bwihadi bubidi bwa 
mishindu ne mishindu bubidi naabi kadyena mwa kuleeja njila wa bulami bujima ; 
-
buhumbanyi buhese bwa beena misohu bwa bidi bitangila mpangu ya meetu miloma 
ya kumanya , hwakwila ne y aya kumwija mahooheshi u angananga aa adi 
mabapeesha kudi diiyi dya malu a nzeetu ; 
-
biebidi bushitankana bwa bipapu bikuba budi mu njiwu bwalu mikame  dya beena 
miisoka na nganangabwa dijakaja dya njila ya dibwelamu mpangu milamina ya meetu 
idi ne matanda ne dimwangala dya bantu bwa huheba midimu/difuta. Bikawa kabidi 
bileeja ne mikanu hayena mwa huheepa to padi mpangu milongolola yihija midimu 
yaayi ; 
-
bishaadila bya midimu ya bubanji ya nw misohu ne mu myaba midimu wa meetu 
wenzenkela matanda ne hu byanza bidi bya kuleeja ; 
-
bilema bya bungi bivwa byenzenka mu maalu a bulombodi bwa telitwala ne 
dishintakana dya bya kwangata bimanyana hudi meeyi bya teeya telitwala ewu. 
 
Dyanyisha dya bumbudi ba tubanda mu bipaapu bikuba ne mpangu ya meetu milamina idi 
isangisha zona minena ya madimi bidi bileejelu bidi bimweneka bya bwalu bwa cilema a ebu. 
 
Maalu makwabu mabi a bungi awa mamanyisha, EES pa hushintulula, kwakaya anyi 
humvwija madimu mapya mapya mudimu ya PNFoCo, udi mwa mbulwisha bwa kuheepesha 
maalu aa/mabi ne uteeta bwa ne polohalama iihala mitehemena mu ndonganuja ne dyangata 
dya ngenyi myelahaja. 
 
Bwa lwapolu elu hwangociibwalu ne mushingu, bidi bihengediibwa bwa badi ne majitu o 
dilongamija dya polohama ne ngenyi myelahaja idiye usangisha bandyangaula dilonga edi ne 
babweja ne bakaja mapangadiha mu njila wa dilongolola ne dilombola dya polokalama. 
 
Page  24
24