74944 Монгол УлÑ?: ДÑ?д бүтцийг өргөжүүлÑ?Ñ… Ñ?орилтыг давахын тулд Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгө оруулалтыг Ñ?айжруулах 2013 оны 1 дүгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?ар Ядуурлыг бууруулах, Эдийн заÑ?гийн менежментийн Ñ?албарын нÑ?гж Зүүн Ð?зи, Ð?омхон далайн бүÑ? нутаг ДÑ?лхийн Банкны баримт бичиг 1 ТОВЧИЛСОÐ? ҮГ Ð?ХБ Ð?зийн Хөгжлийн Банк ХТÐ? Худалдан авалтын төв агентлаг ИÐ?Б ИргÑ?ний нийгÑ?мийн байгууллага МХБ Монголын Хөгжлийн Банк ЭТТ ЭрдÑ?нÑ?Ñ? Таван толгой ТТХ ТөÑ?вийн тогтвортой байдлын хууль ДХБ Дотоодын нийт бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүн Ð?ТБГ Ð?вилгалтай Ñ‚Ñ?мцÑ?Ñ… бие дааÑ?ан газар ТХ Монголын ТөÑ?вийн тухай хууль ОУВС Олон улÑ?ын валютын Ñ?ан МСК ÐœÑ?нагны Ñ?орилын корпораци ЭЗХЯ Эдийн заÑ?гийн хөгжлийн Ñ?ам МХЗ ÐœÑ?нганы хөгжлийн зорилтууд Ò®Ð?Г Монголын ҮндÑ?Ñ?ний аудитын газар МТ Монголын төгрөг СЯ Сангийн Ñ?ам ДТХ Дунд хугацааны Ñ‚Ó©Ñ?вийн хүрÑ?Ñ? ДТХ Дунд хугацааны Ñ‚Ó©Ñ?вийн хүрÑ?Ñ? ҮХШХ ҮндÑ?Ñ?ний Хөгжил, шинÑ?тгÑ?лийн хороо ЭЗХХБ Эдийн заÑ?гийн хамтын ажиллагаа, хөгжлийн байгууллага ОТ Оюу Толгой зÑ?Ñ?ийн уурхай ТХХ ТөÑ?вийн хөрөнгө оруулалтийн хөтөлбөр Ð¥Ð?Ð¥ Монголын Худалдан авалтын тухай хууль ТХТ Төр, хувийн Ñ…Ñ?вшлийн түншлÑ?л УУСХ УлÑ?ын Ñ?екторын удирдлага, Ñ?анхүүгийн хууль Ð?ЭЗЧ Ð?ийгÑ?м Ñ?дийн заÑ?гийн чиглÑ?л ТТ Таван толгой нүүрÑ?ний уурхай ДБ ДÑ?лхийн Банк ДБИ ДÑ?лхийн банкны илтгÑ?л 2 ГÐ?РЧИГ ИлтгÑ?лийн хураангуй БҮЛЭГ 1. ДÑ?д бүтцийг өргөжүүлÑ?Ñ… Ñ?орилт Оршил: ИлтгÑ?лийн тухай Шаардлга Төлөвлөгөө, Ñ?анхүүжүүлÑ?лт Дүн шинжилгÑ?Ñ?ний бүтÑ?ц ИлтгÑ?лд хамрагдаагүй аÑ?уудлууд БҮЛЭГ 2. ШийдвÑ?рлÑ?Ñ… шаардлагатай гол аÑ?уудлууд Зохих газарт нь зардлыг төвлөрүүлж чадахгүй байна “ӨÑ?өлтийн цÑ?гүүдийгâ€? анхаарахгүй байна Дунд хугацааны төлөвлөгөөний Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… чиглÑ?л муу хийгдÑ?Ñ?н ТөÑ?вийн хөрөнгийн нÑ?гдмÑ?л байдлыг хангаагүй ЗаÑ?вар үйлчилгÑ?Ñ?Ñ?г орхигдуулÑ?ан УлÑ?ын Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгө оруулалт макро Ñ?дийн заÑ?гийн ухаалаг Ñ?тратегид Ñ?уурилж чадахгүй байна “Түлхүүр хүлÑ?Ñ?лгÑ?н өгөхâ€? Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€ Монголын хөгжлийн банк ТХХ-ийн зохицуулалт Ñ?ул ТөÑ?лийн боловÑ?руулалт муу ТөÑ?лийн үнÑ?лгÑ?Ñ? бүрÑ?н хийгдÑ?Ñ?гүй Санийн Ñ?ам, Эдийн заÑ?гийн Ñ?амны ажил үүргийн уÑ?лдаа Ñ?ул Парламент Ñ…Ñ?Ñ‚ олон Ñ‚Ó©Ñ?лийг хавчуулан оруулж байна ТөÑ?вийн хөрөнгөөр худалдан авалт хийх, Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилт Ñ?ул байна Чадавхийн бÑ?рхшÑ?Ñ?л Худалдан авалтын төлөвлөлт Ñ?ул Ил тод байдал дутагдалтай, улÑ? төрийн оролцоо Ð¥Ñ?налт муу ШинÑ?члÑ?л Ñ?хлÑ?Ñ?д байна ТөÑ?вийн гүйцÑ?тгÑ?лийн Ñ?вц уÑ?Ñ… хатан буÑ? Барилгын Ñ?албарын чадавхи Ñ…Ñ?згаарлагдмал Гадаадын ажиллагÑ?адад Ñ…Ñ?згаарлалт тавьÑ?ан Тоног төхөөрөмжийн импдлотод Ñ…Ñ?згаарлалт тавьÑ?ан Барилгын материалын Ñ?аатал ТөÑ?вийн хөрнгөө Ñ€ худалдан авалтыг Ó©Ñ€Ñ?өлдөөнгүй хийдÑ?г Үр дүн: хөрнөг мөнгөний үнÑ? цÑ?нÑ? буурч байна 3 БҮЛЭГ 3. Бодлогын зөвлөмж Байршилыг зөв тогтоож хөрөнгө зарцуулах ДÑ?д бүтцийн шаардлага болон Макро Ñ?дийн зÑ?Ñ?гийн тогтвортой байдлын зохиÑ?той Ñ‚Ñ?нцвÑ?рийг олох Хөгжлийн банк ТТХ-ийн хүрÑ?Ñ?нд ажиллах “Түлхүүр хүлÑ?Ñ?лгÑ?н өгөхâ€? Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ? татгалзах ТХХТ-ийн Ñ?рх зүйн орчныг бÑ?хжүүлÑ?Ñ… Монголын Хөгжлийн банканд хүчтÑ?й компаний заÑ?аглалыг нÑ?втÑ?рүүлÑ?Ñ… ТөÑ?лийн боловÑ?руулалтыг Ñ?айжруулах ТөÑ?лийн нÑ?гдмÑ?л байдлыг хангах Төлөвлөлтийг Ñ?айжруулах ТөÑ?вийн үнÑ?лгÑ?Ñ?нд Ð?ТХ-ийг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… Парламентийн гишүүд Ñ‚Ó©Ñ?өл Ñ?анал болгохдоо Ð?ТХ-ийг мөрдөх Чадавхийг Ñ?айжруулах, Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгөөр хийх худалдан авалтыг ил тод, Ñ…Ñ?налттай болгох, Ñ‚Ó©Ñ?лийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилт Худалдан авалтын төв агентлаг Худалдан авалтад иргÑ?ний нийгмийн Ñ…Ñ?налтыг тогтоох ТөÑ?вийн гүйцÑ?тгÑ?лийг Ñ?айжруулах Хүний нөөцийн чадавхийг Ñ?айжруулах ДүгнÑ?лт Лавлах материал ГРÐ?ФИК График 1: Зүүн Ð?зийн буÑ?ад орнуудтай харьцуулахад Монгол ашигт малтмалын баÑ?лагааÑ? Ñ…Ñ?Ñ‚ хамааралтай байна График 2: ЗаÑ?гийн газрын орлого дунд, урт хугацаанд хурдацтай Ó©Ñ?Ó©Ñ… төлөвтÑ?й График 3: Замын нÑ?гтрал График 4: ТÑ?Ñ?врийн үйл ажиллагаа \Ñ…-Ñ‚Ñ?нхлÑ?г:нÑ?г хүнд ноогдох ДÐ?Б; у-Ñ‚Ñ?нхлÑ?г:ДБ ложиÑ?тикийн индекÑ?\ График 5: ЗаÑ?гийн газрын хөрөнгийн зардал, 2003-2011 График 6: Хөрөнгө оруулалт бүхÑ?лдÑ?Ñ? хурдацтай Ó©Ñ?өж байна График 7: ДÑ?д бүтцийн Ñ‚Ó©Ñ?өөллийн бүтÑ?ц График 8: Монголын хүн ам зах Ñ…Ñ?згаарааÑ? Ó©Ñ?өлтийн цÑ?г Ñ€Ò¯Ò¯ шилжилт хурдацтай Ó©Ñ?өж байна График 9: ЗаÑ?гийн газар Улаанбаатар хотын Ñ?рчим хүч, Ñ‚Ñ?Ñ?врийн дÑ?д бүтцийн аÑ?уудалд хөрөнгө хуваарьлах аÑ?уудалд харьцангуй орхигдуулж ирÑ?Ñ?н \2011 оны Ñ?амны Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгийн хуваарьлалт\ График 10: Ó¨Ñ?өлтийн цÑ?гүүдийн Ñ?лангуÑ?а зам, гүүрний аÑ?уудал орхигдож ирÑ?Ñ?н График 11: Замын зардлыг УлаанбаатарааÑ? зайг тооцож тогтоох нь Ñ?айн тооцоо биш График 12: Ó¨Ñ?өлтийн цÑ?гүүдийн Ñ?рчим хүч, дулааны аÑ?уудалд ЗаÑ?гийн газар зохих анхаарал тавьж зардал гаргаагүй График 13: БоловÑ?ролын зарлагыг улÑ? даÑ?ар цацÑ?ан \2011\ График 14: Дунд хугацааны төлөвлөгөөнд Улаанбаатар хотод зохих анхаарал тавиагүй График 15: Хөрөнгө оруулалтын Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн хуваарьлаль, Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?гÑ?Ñ?Ñ€, 2008 4 График16: ЗаÑ?вар үйлчилгÑ?Ñ?нд зориулах хөрөнгөд зохих ач холбогдол өгөхгүй байна График 17: ДÑ?д бүтцийн Ñ?анхүүжүүжилтийн альтернати Ñ…Ñ?лбÑ?рийн ач холбогдол Ó©Ñ?өж байна График 18: ТөÑ?вийн хөрөнгөөр хийх худалдан авалт 2006 онооÑ? хойш 7 дахин Ó©Ñ?Ñ?өн График 19: Худалдан авалтын мөчлөг бүрийн үе шатны дундач цаг хугацаа График 20: Замын ажлын өртөг Ó©Ñ?Ñ?Ó©Ó©Ñ€ байна График 21: Сүүлийн улиралд Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгийн хуваарьлалт хагаÑ? хийгдÑ?ж гажуудал гарÑ?ан График 22: Замын Ñ?албарт чадавхи Ñ…Ñ?згаарлагдмал байна График 23: Машин техник, тоног төхөөрөмжийн импорт \жил жилийн өөрчлөлт хувиар\ График 24: Барилгы бүртгÑ?лтÑ?й машины тоо График 25: Цементийн үнийн Ó©Ñ?өлт \жил жилийн өөрчлөлт хувиар\ График 26: Хугацаа хоцрогдох, Ñ‚Ó©Ñ?өв Ñ…Ñ?Ñ‚Ñ€Ñ?Ñ… Ñ?вдал Ñ…Ñ?вийн үзÑ?гдÑ?л болÑ?он \улÑ?ын чанартай 14 замын Ñ‚Ó©Ñ?өлд тулгуурлан\ График 27: Төрийн албан хаагчдийн цалинг нÑ?мÑ?Ñ… нь Ñ‚Ó©Ñ?вийн тогтвортой байдалд нөлөөлөхгүй бол ЗаÑ?гийн газар захиргааны үйлчилгÑ?Ñ?ний ажиллагÑ?адын цалинг нь нÑ?лÑ?Ñ?д нÑ?мÑ?ж болох юм График 28: Ð?ефть бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүн ба Ð?рабын Ð?Ñ?гдÑ?Ñ?н Эмират улÑ?ын шилжилт хөдөлгөөн Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 1: Хот Ñ?уурин газрын хөгжлийн гурван үе шат Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 2: Монголын парламент Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгийг ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н өөрчилж байна, 2008 оны жишÑ?Ñ? Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 3: Замын ажлын контракт Ñ…Ñ?згаарлагдмал Ó©Ñ€Ñ?өлдөөнтÑ?й хийгдÑ?ж байна Хайрцаг Хайрцаг 1: Монголын Ñ‚Ó©Ñ?вийн зарлагын тухай шинÑ?Ñ?Ñ€ гарÑ?ан гол гол хууль тогтоомжууд Хайрцаг 2: Томоохон, комплекÑ? Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн үнÑ?лгÑ?Ñ?ний үе шатууд Хайрцаг 3: Хөгжлийн банкнуудын Ñ?айн заÑ?аглалын зарим зарчмууд Хайрцаг 4: Сангийн Ñ?ам, ТөÑ?вийн хөрөнгө оруулалтын төлөвлөлтийн Ñ?амны үүрÑ?г: Чилийн тогтолцоо Хайрцаг 5: Ирландийн Ñ‚Ó©Ñ?лийн үнÑ?лгÑ?Ñ? хийх зарчим Хайрцаг 6: ОЕСД-ийн орнуудын худалдан авалтын агентлагууд Хайрцаг 7: ИÐ?Б-ын өөрийн-зохицуулалт, тогтвортой Ñ?анхүүжилт 5 ТÐ?ЛÐ?РХÐ?Л ЭнÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ илтгÑ?лийг Захид ХаÑ?найн \төрийн Ñ…Ñ?вшлийн ахлах мÑ?Ñ€Ñ?гжилтÑ?н, EASPR, TTL\, МөнхнаÑ?ан Ð?армандах \Эдийн заÑ?агч, EASPR\, Ð?удри СакÑ? \ЗаÑ?аглалын мÑ?Ñ€Ñ?гжилтÑ?н, WBI\, Марек Хануш \Ñ?дийн заÑ?агч, EASPR\ нарын бүрÑ?лдÑ?хүүнтÑ?й баг боловÑ?руулав. ТүүнчилÑ?н, Жоел Туркевиц \заÑ?аглалын Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… мÑ?ргÑ?жилтÑ?н, EASPR\, Катрин Фраушер \Үйл ажиллагаа ажилтан, ДБИ\, Паул Шаппер \зөвлөх\, Ричард Йллен \зөвлөх\, Ð?оровжав Отгонжаргал \зөвлөх\, болон Петер Трепте \зөвлөх\ нарын үнÑ?Ñ‚Ñ?й Ñ?анал зөвлөгөөнийг авÑ?ан. Лин Ергин, Батзул ОкÑ?ендине болон ОтгонбаÑ?Ñ€ Ядмаа нар захиргааны бүхий л ажлыг зохицуулÑ?ан туÑ?алÑ?ан. ТÑ?мдÑ?глÑ?лийг Сундхир Шетти, Секторын захирал \ EASPR\, Рожиер Ван Ден Бринк, Ñ?дийн заÑ?агч \ EASPR\ болон Коралие ГеверÑ?, ДБ-ны Монгол дахь Ñ?уурин төлөөлөгч нарын удирдлагын дор бÑ?лтгÑ?Ñ?Ñ?н. Үүнийг боловÑ?руулахад дÑ?Ñ?Ñ€ дурдÑ?ан ажилтнууд 2011 болон 2012 онд Монголд ажиллахдаа, ноён СайханбилÑ?г, ЗаÑ?гийн газрын Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?г Ñ?рхлÑ?Ñ… газрын дарга, ноён СÑ?дваанчиг, парламентийн гишүүн, ноён Бат-ЭрдÑ?нÑ?, парламентийн гишүүн, ноён ДавааÑ?үрÑ?н, парламентийн гишүүн, ноён Баттөр, Сангийн Ñ?амны төрийн нарийн бичгийн дарга, ноён Ганцогт, Сангийн Ñ?амны Худалдан авалтын бодлого, Зохицуулалтын газрын дарга, Др. Хашчулуун, ҮХШХ-ны дарга, ноён Батжаргал, Сангийн Ñ?амны ТөÑ?вийн бодлого, Зохицуулалтын газрын ерөнхий захирал,ноён БатбаÑ?Ñ€, Сангийн Ñ?амны Санхүүгийн бодлого, Зохицуулалтын газрын ерөнхий захирал, ноён Ð?Ñ?маа, Сангийн Ñ?амны ТөÑ?вийн зарлагын Ñ…Ñ?лтÑ?ийн захирал, ноён БатгÑ?Ñ€Ñ?л, Сангийн Ñ?амны Хөрөнгө оруулалтын Ñ…Ñ?лтÑ?ийн дарга, ноён Зоригт, ҮХШХ- ны дÑ?д дарга, ноён Балийхүү, Төрийн өмчийн хорооны зөвлөх, ноён Ганбаатар, ҮХШХ-ны Салбарын бодлого, Хөрөнгө оруулалтын зохицуулалтын газрын дарга, ноён Энхтөр, Замын газрын дарга нартай уулзаж Ñ?рилцÑ?ан. 6 ИЛТГЭЛИЙÐ? ХУРÐ?Ð?Ð?ГУЙ 1. Монгол улÑ? өнөөдөр зÑ?Ñ?, алт, нүүрÑ? болон буÑ?ад ашигт малтмалын аÑ?ар их нөөцөө ашиглаж Ñ?Ñ…Ñ?лÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?дийн заÑ?гийн өөрчлөлтийн огтолцол дÑ?Ñ?Ñ€ ирÑ?Ñ?д байна. ДÑ?лхийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд ашигт малтмалын үнÑ? Ó©Ñ?өж, уул уурхайн Ñ?албар Ñ?рчимтÑ?й хөгжиж ирÑ?Ñ?н 2003 онооÑ? Монголын Ñ?дийн заÑ?аг 9 гаруй хувиар Ó©Ñ?өж ирÑ?Ñ?н; дÑ?лхийн хамгийн том таван зÑ?Ñ?ийн уурхайн нÑ?г Оюу толгойн барилга байгууламж Ñ?Ñ…Ñ?лÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€ 2011 болон 2012 онд Ñ?дийн заÑ?гийн Ó©Ñ?өлт хоёр оронтой тоонд хүрч Ñ?рчимжÑ?Ñ?н; ирÑ?Ñ… Ñ…Ñ?дÑ?н жилд Оюу толгой болон түүнтÑ?й адил аÑ?ар том 100 жилийн нөөц бүхий Таван толгойн нүүрÑ?ний уурхай ашиглалтад орж, Монголын ашигт малтмалын үйлдвÑ?рлÑ?л болон Ñ?кÑ?порт нÑ?мÑ?гдÑ?ж, Ñ?дийн заÑ?гийн Ó©Ñ?өлт хоёр оронтой тоонд байÑ?аар байх бололтой байна. Ð¥Ñ?Ñ€Ñ?в зөв зохион байгуулж, ухаалаг бодлого Ñ?вуулах юм бол Ñ?нÑ? бүхнийг Монголын өнөөгийн хүн ам болон ирÑ?Ñ?дүй хойч үеийн амьжиргааг тууштай Ñ?айжруулахад ашиглах боломжтой юм. 2. Ийм боломж бололцоотой байна гÑ?дÑ?г нь хөгжил дÑ?вшилд автоматаар хүрнÑ? гÑ?Ñ?Ñ?н үг биш бөгөөд байгалийн аÑ?ар их баÑ?лагтай олон орон ашигт малтмалын Ñ‚Ñ?Ñ€ Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний баÑ?лаггүй орнуудын түвшинд хүрч үйл ажиллагаа Ñ?вуулж чадахгүй байгаа жишÑ?Ñ? олон байдаг ба Ñ?нÑ? нөхцөлд “баÑ?лагын хараалâ€? гÑ?дÑ?г танил болÑ?он Ñ…Ñ?лц үгийг Ñ…Ñ?ргÑ?лдÑ?г. Байгалийн баÑ?лагын үйлдвÑ?рлÑ?л нь Ñ?дийн заÑ?гийн буÑ?ад Ñ?албаруудтай төдийлÑ?н холбогдохгүй “алÑ? харьдâ€? үйл ажиллагаа Ñ?вуулж байдаг ба Ñ?нÑ? нь уул уурхайн угшилтай ДÐ?Б-ний Ó©Ñ?өлт нь Ñ?дийн заÑ?гийн буÑ?ад Ñ?албарын хөгжилд автоматаар нөлөөлөхгүй Ñ?Ñ?вÑ?л их Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний ажлын байрыг бий болгодоггүй гÑ?Ñ?Ñ?н үг юм. Хамгийн ноцтой аÑ?уудал бол ашигт малтмалын баÑ?лагааÑ? орж байгаа орлого нь авилгалын боломжийг ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н нÑ?мÑ?гдүүлдÑ?г ба Монгол улÑ?ад Ñ?вагддаж байгаа өөрчлөлтийн цар хүрÑ?Ñ?, хурд болон байгалийн баÑ?лагааÑ? Ñ…Ñ?Ñ‚ хамааралтай байгаа болон түүнчилÑ?н улÑ? Ñ‚Ó©Ñ€, барилгын үйлдвÑ?рийн бүлгүүд ойр Ñ…Ñ?лхÑ?Ñ? холбоотой байгаа өнөөгийн нөхцөлд Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?л улам ч өндөр болж байна. 3. Эдийн заÑ?гийг өргөжүүлÑ?Ñ… замаар Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ нөхцөл байдлааÑ? зайлÑ?хийж, тогтвортой Ó©Ñ?өлтийг хангах гол механизмуудын нÑ?г бол дÑ?д бүтÑ?ц, боловÑ?рол, Ñ?рүүл мÑ?ндийн Ñ?албарт Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгө оруулалт хийх замаар бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүнÑ?Ñ?Ñ€ хангах, зах зÑ?Ñ?лийг уналтыг хазаарлах, хувийн хөрөнгө оруулалтын бөөгнөрөлийг задлах, дахин хуваарилалтын зорилгод хүрÑ?Ñ… нөхцөл бүрÑ?лдÑ?нÑ?. Өргөн уудам газар нутагтай, хүн амын Ñ?уурьшил Ñ?ийрÑ?г, Ñ?Ñ€Ñ? Ñ‚Ñ?Ñ? уур амьÑ?галтай, зам Ñ‚Ñ?Ñ?вÑ?рийн Ñ?үлжÑ?Ñ? муу хөгжÑ?өн, үйлчилгÑ?Ñ?г хүргÑ?Ñ… нÑ?гж өртөг өндөр Монгол шиг орны хувьд дÑ?д бүтцийн аÑ?уудлыг анхааралдаа авах шаардлагатай юм. Уурхайнуудын үйлдвÑ?рлÑ?л бүрÑ?н жигдÑ?рч, цаашидын Ñ…Ñ?вийн ажиллагаа хангагдаж ирÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€ заÑ?гийн газрын орлого ирÑ?Ñ… долоон жилд гурав дахин Ó©Ñ?Ó©Ñ… тооцоотой байгаа учрааÑ? Ñ?анхүүжилтийн хувьд бÑ?рхшÑ?Ñ?л төдийлөн гарахгүй байх төлөвтÑ?й байна. Хамгийн гол Ñ?орилт бол Ó©Ñ?өн нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ… орлогыг үр ашигтай зарцуулах Ñ?вдал бөгөөд ЗаÑ?гийн газрын төлөвлөлт, том Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?гч тогтолцоо гол хариуцлагыг хүлÑ?Ñ?Ñ… юм. 4. ЭнÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ илтгÑ?лийн зорилго нь Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгө оруулалтын одоогийн менежментийн тогтолцоонд гүнзгий дүн шинжилгÑ?Ñ? хийх, макро Ñ?дийн заÑ?гийн Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… Ñ?албаруудад чанартай Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… чадвартай Ñ?Ñ?Ñ?Ñ…Ñ?д үнÑ?лгÑ?Ñ? 7 хийх; тогтолцоог байгалийн баÑ?лагааÑ? орох орлогыг үр ашигтай бодит үнÑ? цÑ?нÑ?Ñ‚Ñ?й хөрөнгө болгох чадварыг нь Ñ?айжруулахын тулд юу хийх шаардлагатай талаар зөвлөмж гаргахад оршиж байгаа болно. 5. ЭнÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ зорилтод хүрÑ?хийн тулд дөрвөн өргөн хүрÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й зарчмыг баримтлах шаардлагатай байна. Ð?Ñ?гдүгÑ?Ñ?рт, зарлагын “үр ашигтай хуваарьлалтâ€? -ийг хангах Ñ?вдал бөгөөд Ñ?нÑ? нь бүтÑ?Ñ?мж бага Ñ?албарааÑ? бүтÑ?Ñ?мж өндөртÑ?й Ñ?албарт хөрөнгийг шилжүүлÑ?Ñ… \â€?зөв газарт хөрөнгийг зарахâ€?\ аÑ?уудал юм. Ð¥Ñ?дийгÑ?Ñ?Ñ€ орлогын Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? Ó©Ñ?Ñ?Ó©Ó©Ñ€ байх боловч Ñ?Ñ€Ñ?лт Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? байгаа нөөц боломжооÑ? Ñ?мар ч гÑ?Ñ?Ñ?н ойрын ирÑ?Ñ?дүйд давж байх учир Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… чиглÑ?лийг зөв тогтоох амаргүй шийдвÑ?рийг гаргах Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й болно. Хоёрдугаарт, бараа бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүний үнийн Ñ…Ñ?лбÑ?лзÑ?лийн муу нөлөөнөөÑ? зайлÑ?хийх, Ñ?дийн заÑ?гийн шингÑ?Ñ?Ñ… чадварийг өөрчлөхгүй хөрөнгө оруулалтын зарлагын Ñ‚Ñ?Ñ?Ñ€Ñ?лтÑ?Ñ?Ñ? үүдÑ?ж бий болох бодит ханшийн Ó©Ñ?өлтөөÑ? Ñ?Ñ?Ñ€Ñ?гийлÑ?Ñ… үүднÑ?Ñ?Ñ? Ñ‚Ó©Ñ?вийн зарлага нь макро-Ñ?анхүүгийн ухаалаг бүтÑ?цид тулгуурлах Ñ‘Ñ?той. Гуравдугаарт, том Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг Ñ?айтар боловÑ?руулж, ил тод бөгөөд Ñ?дийн заÑ?гийн өгөөжтÑ?й байдлаар Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлж, Ñ?айн авч Ñ?вах \â€?техникийн үр ашигтай байдалâ€?\. ЭцÑ?Ñ?Ñ‚ нь, барилгын Ñ?албар ЗаÑ?гийн газрааÑ? ноогдуулж байгаа Ó©Ñ?өн нÑ?мÑ?гдÑ?ж буй Ñ?Ñ€Ñ?лт Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ?г үр дүнтÑ?й хангах шаардлагатай байгаа учрааÑ? Ñ?нÑ? Ñ?албарын Ó©Ñ?өлтийг хангахад хөрөнгө оруулалтыг хөхиүлÑ?н дÑ?мжих замаар Ñ?дийн заÑ?гийн шингÑ?Ñ?Ñ… чадавхийг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й. 6. Өнөөдрийн байдлаар, ЗаÑ?гийн газар дÑ?Ñ?Ñ€ дурдÑ?ан Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ дөрвөн зарчмын алийг нь ч дагаж мөрдөхгүй байгаа бөгөөд ЗаÑ?гийн газрын дÑ?вшүүлÑ?Ñ?д байгаа дÑ?д бүтцийг хөгжүүлÑ?Ñ… том зорилтыг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ…Ñ?д Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ дутагдлуудыг заÑ?аж залруулах Ñ?вдлааÑ? юу юунааÑ? илүү чухлаар тавигдаж байна. 2005 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ?н хөрөнгийн зардал хорь дахин Ó©Ñ?Ñ?өн ба Ñ?аÑ?хан ДÐ?Б-ний 15 хувьтай Ñ‚Ñ?нцÑ?Ñ…, 1.5 Ñ‚Ñ?рбум ам. долларын бондыг ЗаÑ?гийн газар гарган амжиллтай борлуулÑ?ан – үүнийг зам, төмөр зам болон Ñ?рчим хүчний дÑ?д бүтцийг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… гÑ?ж байна. Ð¥Ñ?Ñ€Ñ?в үйл ажиллагааг нÑ?гдмÑ?л байдлаар Ñ?вуулахгүй бол уул уурхайн Ò¯Ñ?Ñ€Ñ?нгүй хөгжлийн зохих хишгийг Монголын иргÑ?д хүртÑ?ж чадахгүйд хүрÑ?Ñ… Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?л байна. 7. ЗаÑ?гийн газар Ñ?нÑ? Ñ?орилтыг хүлÑ?Ñ?н зөвшөөрч, Ñ‚Ó©Ñ?вийн зарлагын менежментÑ?й холбогдÑ?он зохицуулалтын бүтцийн гол гол шинÑ?члÑ?лийг авч байгааг Ñ‚Ñ?мдÑ?глÑ?Ñ…Ñ?д таатай байна. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?анаачилгад: макро-Ñ?дийн заÑ?гийн тогтвортой байдлыг Ñ?айжруулах ТөÑ?вийн тогтвортой байдлын тухай шинÑ? хууль \ТТХ, 2010\; Ñ‚Ó©Ñ?вийн Ñ‚Ó©Ñ?өл боловÑ?руулалт болон гүйцÑ?тгÑ?лийг хангах Ð?Ñ?гдÑ?Ñ?н Ñ‚Ó©Ñ?вийн тухай шинÑ? хууль \Ð?ТХ, 2011\; Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгөөр ажил, бараа, үйлчилгÑ?Ñ? худалдан авах үйл Ñ?вцын чадавхи болон ил тод байдалыг хангах зорилго бүхий ТөÑ?вийн хөрөнгөөр худалдан авалт хийх тухай хуульд \ТХХХ, 2011\ оруулÑ?ан зохион байгуулалтын тухай нÑ?мÑ?лт өөрчлөлт. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ батлагдÑ?ан хуулиудыг үр дүнтÑ?й Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… Ñ?вдал чухлаар тавигдаж байгаа байгаа бөгөөд хувийн ашиг Ñ?онирхолын томоохон Ñ?орилттой тулгарах болно. БуÑ?ад хуулиуд, тухайлбал, Хөгжлийн банкны тухай хууль \2011\, КонцеÑ?Ñ?ийн тухай хууль \2009\ зÑ?Ñ€Ñ?г нь Ñ?рх зүйн шинÑ?члÑ?лд тодорхой Ñ?өрөг үр дагавартай байж болох талтай. Ð?вилгал ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н Ñ?Ñ?тгÑ?л түгшÑ?Ñ?Ñ… аÑ?уудал 8 болж байгаа ба тухайлбал, улÑ? Ñ‚Ó©Ñ€, уул уурхай, барилгын үйлдвÑ?рийн бүлÑ?глÑ?лүүд дÑ?Ñ?Ñ€Ñ?Ñ? нÑ?гт Ñ?үлбÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й байгаа Ñ?вдал юм. ТүүнчилÑ?н гол гол оролцогч агентлагуудын хооронд ажлын уÑ?лдаа зохицуулалт үгүйлÑ?гдÑ?ж байгаа ба ЗаÑ?гийн газар хүний нөөцийнхөө чадавхийг Ñ?айжруулахын зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? ажиллах хүч харьцангуй дутагдалтай байгаа аÑ?уудлыг авч үзÑ?Ñ… шаардлагатай байна. ШийдвÑ?рлÑ?Ñ… шаардлагатай гол гол аÑ?уудлууд 8. Зохих газарт нь зардлыг төвлөрүүлж чадахгүй байна: Монголын бодлого боловÑ?руулагчид Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгийг дÑ?Ñ?д зÑ?ргийн үр ашигтай зарцуулж чадахгүй, Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… ач холбогдол бүхий Ñ?албарт дутуу хөрөнгө зарцуулж, төдийлөн ач холбогдолгүй Ñ?албарт хөрөнгийг Ñ…Ñ?трүүлÑ?н зарцуулж байна. ЭнÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ үр ашиггүй хөрөнгийн хуваарилалтын үндÑ?Ñ?н үзүүлÑ?лт нь “өÑ?өлтийн цÑ?гүүдийгâ€? буюу Ñ?дийн заÑ?гийн Ó©Ñ?өлтийн голыг нугалж байгаа Монголын Ñ?дийн заÑ?гийн үйл ажиллагааны бодит клаÑ?труудын газар зүйн байршлыг анхаарлын гадна орхиж байгаа аÑ?уудал ; дÑ?д бүтцийн заÑ?вар үйлчилгÑ?Ñ?нд шаардагдах зардлыг хавтгайруулан дутуу олгож байгаагааÑ? үүдÑ?н үндÑ?Ñ?н хөрөнгө хурдан хугацаанд муудаж, дахин Ñ?Ñ?ргÑ?Ñ?Ñ… Ñ?Ñ?вÑ?л Ñ?олих зÑ?Ñ€Ñ?гт аÑ?ар их хөрөнгө шаардагдаж байна. 9. Монгол улÑ?ын Ñ?дийн заÑ?гийн Ó©Ñ?өлтийн цÑ?гүүд нь нийÑ?лÑ?л хот Улаанбаатар, Өмнөговийн уул уурхай болон нутгийн хойд бүÑ? юм. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ бүÑ? нутагт Ñ?үүлийн арваад жил нутгийн буÑ?ад Ñ…Ñ?Ñ?гÑ?Ñ?Ñ? шилжин Ñ?уурьших хүмүүÑ?ийн тоо ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н нÑ?мÑ?гдÑ?ж, Ñ?нÑ? хандлага цаашид ч үргÑ?лжлÑ?Ñ… нь тодорхой болж байна. Улаанбаатар хотод Монголийн нийт хүн амын 45 хувь нь амьдарч байгаа ба шилжин Ñ?уурьшилт цаашид ч хурдацтай Ó©Ñ?Ó©Ñ… төлөвтÑ?й байна. ГÑ?вч, Ñ?дийн заÑ?гийн газар зүйн Ñ?нÑ? аÑ?уудлыг дÑ?д бүтÑ?цид оруулах хөрөнгө оруулалтад туÑ?гахгүй байна. Өмнөговийн дÑ?д бүтцийн хөгжлийг уул уурхайн компаниуд голлон гүйцÑ?тгÑ?ж байгаа бол Улаанбаатар хот улÑ?ын Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? орох хөрөнгөөÑ? Ñ…Ñ?Ñ‚ хамааралтай байгаа ба ЗаÑ?гийн газрын Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгө оруулалтаар замд оруулж байгаа нийт хөрөнгийн дөнгөж 30 хувь, Ñ?рчим хүчний Ñ?албарт оруулж байгаа хөрөнгө оруулалтын дөнгөж 20 хувь Улаанбаатарт ноогдож байна. ЭнÑ? бүхнÑ?Ñ?Ñ? үүдÑ?н, Улаанбаатарын хотын замын түгжрÑ?л ноцтой байдалд хүрÑ?Ñ?н – Ñ?үүлийн арваад жилд хотын төв Ñ…Ñ?Ñ?гийн замын авто машины хурд хоёр дахин буурÑ?ан - ба хотын гÑ?Ñ€ хороолол халаалтын төв Ñ?иÑ?темд холбогдоогүй учир өвлийн улиралд нүүрÑ? түлж, хотын агаарын бохирдол аюулын түвшинд хүрÑ?Ñ?д байна. ТÑ?ргүүлÑ?Ñ… аÑ?уудлыг зохих Ñ‘Ñ?оор тодорхойлж чадахгүй байгаа Ñ?нÑ? аÑ?уудал ЗаÑ?гийн газрын дунд хугацааны хөгжлийн төлөвлөгөөнөөÑ? баÑ? л харагдаж байна – 2011-2016 онд зам барихаар төлөвлөж байгаа нийт хөрөнгө оруулалтын дөнгөж 21 хувийг Улаанбаатар хотод хуваарилÑ?ан байна. 10. УлÑ?ын Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний хатуу хучилттай замын 60 хувь доройтолд орÑ?он ба нÑ?н Ñ?аралтай их заÑ?вар хийж Ñ?Ñ?ргÑ?Ñ?н заÑ?варлах шаардлагатай байна. Замын Ñ?албарт байнгын заÑ?вар үйлчилгÑ?Ñ? хийхÑ?д шаардлагатай хөрөнгийн дөнгөж 20 хувийг ЗаÑ?гийн газар гаргаж байна. ШинÑ? хөрөнгө оруулалтын Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? Ó©Ñ?өж, их заÑ?варт оруулж байгаа 9 хөрөнгөөÑ? хамаагүй давж байгаа нь – 2005 онооÑ? хойш шинÑ? Ñ‚Ó©Ñ?лүүдÑ?д оруулÑ?ан хөрөнгө оруулалт хорин тав дахин Ó©Ñ?Ñ?өн бол заÑ?вар үйлчилгÑ?Ñ?ний зардал дөнгөж арван гурав дахин Ó©Ñ?Ñ?өн - цаашид үндÑ?Ñ?н хөрөнгийн заÑ?вар үйлчилгÑ?Ñ?нд тулгарч байгаа аÑ?уудлыг улам бүр ноцтой болгож байна. ЭнÑ? аÑ?уудлыг заÑ?аж залруулахын тулд шинÑ? хөрөнгө оруулалтын өчүүхÑ?н Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?г 20 хувийг заÑ?вар үйлчилгÑ?Ñ?нд шилжүүлÑ?н хуваарьлах замаар өнөөдөр Ñ…Ñ?лбархан шийдÑ?ж болох бөгөөд үүнд зөвхөн улÑ? төрийн Ñ…Ò¯Ñ?Ñ?л Ñ?рмÑ?лзÑ?л л Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й юм. 11. УлÑ?ын Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгө оруулалт макро Ñ?дийн заÑ?гийн ухаалаг Ñ?тратегид Ñ?уурилж чадахгүй байна: Ð?шигт малтмалын баÑ?лаг нөөцтÑ?й улÑ? орнууд ашигт малтмалын үнийн Ñ…Ñ?лбÑ?лзÑ?лийг үр дүнтÑ?й тооцоолж, Ñ…Ñ?Ñ‚Ñ?Ñ€Ñ?Ñ?н зардлааÑ? үүдÑ?Ñ… бодит-ханшийн Ó©Ñ?өлтÑ?Ñ?Ñ? \Голланд өвчин\ зайлхийх шаардлагатай тулгардаг юм. Ð¥Ñ?Ñ€Ñ?в хөрөнгө оруулалт Ñ?дийн заÑ?гийн шингÑ?Ñ?Ñ… чадавхиаÑ? өндөр хурдацтай Ó©Ñ?Ó©Ñ… юм бол Ñ?нÑ? нь инфлÑ?ци болон бодит-ханшийн Ó©Ñ?өлтийг бий болгож, улмаар макро Ñ?дийн заÑ?агт Ñ?өрөг нөлөөлнө. Монгол улÑ?ын хувьд, ийм байдал тод харагдаж байгаа ба Ñ?нÑ? нь барилгын материалын үнÑ? огцом Ó©Ñ?өж, барилгын Ñ?албар ЗаÑ?гийн газрын хурдацтай Ó©Ñ?өн нÑ?мÑ?гдÑ?ж байгаа Ñ?Ñ€Ñ?лт Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ?г хангах Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд хүчин чадлаа нÑ?мÑ?гдүүлж чадахгүйд хүрÑ?Ñ?д байна. Тйим учрааÑ?, хамгийн боломжит Ñ?тратеги бол Ñ?дийн заÑ?гийг Ñ…Ñ?Ñ‚ халалтааÑ? Ñ?Ñ?ргийлÑ?хийн тулд хөрөнгө оруулалтын жигд хуваарьлалтыг хангах замаар жилд оруулах хөрөнгө оруулалтыг Ñ…Ñ?згаарлах Ñ?вдал юм. 12. 2013 оны 1 Ñ?арын 1-нÑ?Ñ?Ñ? Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжиж Ñ?хлÑ?Ñ… ТөÑ?вийн тогтвортой байдлын тухай хууль Ñ?л байдлыг анхаарч, ашигт малтмалааÑ? Ñ‚Ó©Ñ?өвт орох орлогыг урт хугацааны үнийн нөхцөлөөр туÑ?гах замаар үнийн Ñ…Ñ?лбÑ?лзÑ?лийг бууруулах болон Ñ‚Ó©Ñ?вийн алдагдлыг ДÐ?Б-ний 2 хувиаÑ? доогуур барих Ñ‚Ó©Ñ?вийн Ñ?ахилгыг чандлан дагах шаардлагатай байна; Ñ‚Ó©Ñ?вийн зарлагыг ДÐ?Б-ний нÑ?рлÑ?Ñ?Ñ?н Ó©Ñ?өлтөөÑ? бага Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд барих замаар Ñ?дийн заÑ?гийг Ñ…Ñ?Ñ‚ халалтааÑ? Ñ?Ñ?ргийлÑ?Ñ… шаардлагатай байна; улÑ?ын өрийн дÑ?Ñ?д Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд Ñ…Ñ?згаар тавих замаар Ñ‚Ó©Ñ?вийн төлбөрийн чадварыг урт хугацаанд хангах нь чухал. 13. ДÑ?д бүтцийн Ñ?албарт Ñ‚Ó©Ñ?вийн гадуурхи Ñ?анхүүжилт, тухайлбал Ñ‚Ó©Ñ?вийн хүрÑ?Ñ?ний Ñ‚Ñ?нцÑ?л болон зарлагын Ó©Ñ?өлт, хийх замаар ТТХ-ийг зөрчин, хуулийг үр дүнтÑ?й Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлж чадахгүй байна. ЭнÑ? Ñ‚Ó©Ñ?вийн гадуурхи Ñ?анхүүжилт нь, Ñ?лангуÑ?а “түлхүүр хүлÑ?Ñ?лгÑ?н өгөхâ€? \ТХ\ Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ€ зам болон Ñ?рчим хүчний Ñ?албарт компаниуд байгууламжийн Ñ?вцад Ñ?анхүүжилтийг Ó©Ó©Ñ€Ñ?дөө хийж, Ñ?цÑ?ийн шатанд Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? нөхөн төлбөр хийх нөхцөл; Монголын Хөгжлийн банкнааÑ? \ХБ\ Ñ?лангуÑ?а орлого бүтÑ?Ñ?хгүй дÑ?д бүтцийн Ñ‚Ó©Ñ?лүүдÑ?д улÑ?ын зÑ?Ñ?л Ñ…Ñ?трүүлÑ?н олгож байгаа Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ€ илÑ?рч байна. ТХ болон ХБ-ны Ñ‚Ó©Ñ?вийн гадуурхи Ñ?анхүүжилтийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? 2008 онд нийт Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгийн 3 хувь байÑ?наа 2012 онд 41 хувь болж Ó©Ñ?Ñ?өн нь Ñ‚Ó©Ñ?вийн хувьд ЗаÑ?гийн газрын хүлÑ?Ñ?Ñ… хариуцлагыг ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н Ó©Ñ?гөж байна. 2012 онд ХБ-ны Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ?н орлого бүтÑ?Ñ?хгүй Ñ‚Ó©Ñ?лүүд ДÐ?Б-ний 4 хувьтай Ñ‚Ñ?нцÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ байгаа ба 2013 онд үүнÑ?Ñ?Ñ? өндөр хувьд хүрÑ?Ñ… бололтой байгаа нь ТТХ-ийн бүтцийн Ñ‚Ñ?нцвÑ?рийг хадгалах дүрмийг зөрчиж байна. 14. Монгол улÑ?ад дÑ?д бүтцийн Ñ?албарыг ургашлуулах Ñ?анхүүжилтийн гол Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?Ñ€ нь ХБ байх бололтой бөгөөд макро Ñ?дийн заÑ?аг болон компаний заÑ?аглалын ухаалаг 10 бүтÑ?цтÑ?й байж гÑ?мÑ?Ñ?н ХБ нь улÑ? орны хөгжилд нÑ?н чухал үүрÑ?г гүйцÑ?тгÑ?ж чадах юм. ГÑ?Ñ‚Ñ?л ХБ-ны одоогийн Ñ?рх зүйн бүтÑ?цид нÑ?лÑ?Ñ?д олон Ñ?ул тал байгаа бөгөөд улÑ? төрийн Ñ…Ñ?Ñ‚Ñ?Ñ€Ñ?Ñ?н нөлөөллийн дор буруу Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?л байна. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?ул талуудад: ХБ-ны Ñ?рх мÑ?дÑ?л \мандат\ тодорхой буÑ?, тухайлбал заÑ?гийн газрын Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? ХБ Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… болон Ñ?анхүүжүүлж байгаа Ñ‚Ó©Ñ?Ñ?лүүдийн зардлыг нөхөх тодорхой заалт байхгүй; ХБ-нд тодорхой Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… талаар зааварчилга өгөх парламентийн Ñ…Ñ?Ñ‚Ñ?Ñ€Ñ?Ñ?н Ñ?рх мÑ?дÑ?л нь түүний бие дааÑ?ан байдлыг алдагдуулахад хүргÑ?ж байгаа; заÑ?гийн газрын хувьцаа Ñ?зÑ?мшигч Ñ…Ñ?н болох нь тодорхойгүй; ХБ-ны төлөөлөн удирдах зөвлөлийн бие дааÑ?ан байдал хангалтгүй ; үйл ажиллагаанд нь тавих Ñ…Ñ?налт тодорхой буÑ?; олгох зÑ?Ñ?лийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний Ñ?рх мÑ?дÑ?л Ñ…Ñ?Ñ‚Ñ?Ñ€Ñ?Ñ?н \ хөрөнгийг 50 дахин нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ?н\ байгаа нь цаашид заÑ?гийн газрын хүлÑ?Ñ?Ñ… Ñ‚Ó©Ñ?вийн хариуцлагыг ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… юм. Ð¥Ñ?Ñ€Ñ?в Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ аÑ?уудлыг нÑ?н хурдан шийдвÑ?рлÑ?хгүй бол улÑ? төрийн Ñ?Ñ?дÑ?лтÑ?й, муу Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг Ñ?анхүүжүүлж, улмаар алдагдалтай ажиллаж, ЗаÑ?гийн газрын зÑ?Ñ?л туÑ?ламжид дулдуйдахад хүрч байгаа Ð?фрик, Латин Ð?мерик болон Ð?зийн олон тооны хөгжиж байгаа орнуудын банкуудын алдааг Монгол улÑ? давтах Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?лтÑ?й байна. 15. Муу боловÑ?руулÑ?ан Ñ‚Ó©Ñ?лүүд: Монгол улÑ?ын хувьд тулгарч байгаа гол бÑ?рхшÑ?Ñ?л бол Ñ‚Ó©Ñ?өвлөгдөж байгаа дийлÑ?нхи Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн боловÑ?руулалт муу байна. Ийм Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн тооцоо бүрÑ?н зөв хийгдÑ?хгүй, Ñ‚Ó©Ñ?вийн тодотголоор нÑ?мÑ?лт Ñ?анхүүжилт авах шаардлага гарч байгаа ба Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн үндÑ?Ñ?ний болон Ñ?албарын Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… ач холбогдол нь нотлогдоогүй, Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн цаашдын заÑ?вар үйлчилгÑ?Ñ?ний өртөгийг тооцоогүй байдаг. Ð¥Ñ?дийгÑ?Ñ?Ñ€ Ð?ТХ-д боломжийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд хуульчилÑ?ан боловч Эдийн заÑ?гийн хөгжлийн Ñ?ам болон Сангийн Ñ?амны чиг үүрÑ?г, хариуцлага практик амьдрал дÑ?Ñ?Ñ€ нарийн зааглагдаагүй Ñ?вж байгаа нь Ñ‚Ó©Ñ?вийн хоёрдмол байдлын Ñ?Ñ€Ñ?длийг бий болгож байна. ТөÑ?өвийн Ñ‚Ó©Ñ?лийг Ñ…Ñ?лÑ?лцÑ?Ñ… Ñ?вцад төлөвлөлт болон Ñ‚Ó©Ñ?вийн Ñ‚Ó©Ñ?лийг боловÑ?руулах Ñ…Ñ?вийн үйл ажиллагааг үл харгалзан парламентийн гишүүд олон тооны Ñ‚Ó©Ñ?лийг ул Ñ?уурьтай хийгдÑ?Ñ?гүй тооцоогоор Ñ‚Ó©Ñ?өвт Ñ?уулгаж байна. 16. Ð?ТХ нь Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?ул талуудын заримыг хазаарлах зорилготой юм. Хуулинд зааÑ?наар бол, зөвхөн зохих үнÑ?лгÑ?Ñ?ний үе шатыг дамжÑ?ан Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… ба томоохон Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний Ñ?тратегийн ач холбогдол бүхий Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг ЭЗХЯ Ñ…Ñ?наж, үнÑ?лгÑ?Ñ?нд дүн шинжилгÑ?Ñ? \техник Ñ?дийн заÑ?гийн урьдчилÑ?ан болон техник Ñ?дийн заÑ?гийн үндÑ?Ñ?лÑ?л\ хийх үүрÑ?г хариуцлагатай. ГÑ?вч Ð?ТХ-ийн үр дүнтÑ?й Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилтийг хангах аÑ?уудал Ñ?орилттой тулгарч байгаа бөгөөд Ñ?нÑ? нь чадавхийн Ñ…Ñ?згаарлагдмал байдал болон Ñ?албарын Ñ?амдын, ЭЗХЯ, СЯ, ажлын уÑ?лдаа зохицуулалт Ñ?ул байгаатай холбоотой юм. Тухайлбал, шинÑ? заÑ?гийн газрын 2012 оны бүтÑ?цид зааÑ?анаар бүх Ñ‚Ó©Ñ?өлд үнÑ?лгÑ?Ñ? хийх үүрÑ?гийг ЭЗХЯ-нд шилжүүлÑ?Ñ?н байна. Үйл ажиллагааны инÑ?титуцийг ийм Ñ?аланги байдалд оруулÑ?анаар хөрөнгийг ЭЗХЯ, Ñ‚Ó©Ñ?вийн Ñ?ргÑ?лтийн хөрөнгийг СЯ хариуцах \хоёрдмол Ñ‚Ó©Ñ?өв\ болÑ?он нь бодлого боловÑ?руулах аÑ?уудлыг ч хуваагдмал байдалд оруулж байна. Жил бүр Ñ?албарын Ñ?амдааÑ? хүлÑ?Ñ?н авах мÑ?нга гаруй Ñ‚Ó©Ñ?өлд зохих Ñ‘Ñ?оор үнÑ?лгÑ?Ñ? хийх чадавхи ЭЗХЯ-нд дутагдалтай байгаа учир Ñ‚Ó©Ñ?лийн боловÑ?руулалтын хангалтгүй байдал цаашид үргÑ?лжлÑ?Ñ… бололтой. 11 17. ТөÑ?вийн хөрөнгөөр худалдан авалт хийх үйл ажиллагаанд ил тод байдал, чадавхи дутагдаж байна: Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгө оруулалтын тогтолцооны хамгийн Ñ?ул тал нь Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгийн худалдан авалт болж ирÑ?Ñ?н ба заÑ?гийн газрын ажилтнууд аÑ?уудалд Ñ?лгавартай хандах, их Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний хөрөнгө мөнгөний аÑ?уудлыг шийдÑ?хдÑ?Ñ? “Ñ?онирхогчâ€? талуудын нөлөөнд автагдах байдал гарч байдаг. Эл байдал Монголын хувьд илүү их ажиглагдаж байдаг нь албан Ñ?екторын цар Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? бага, Ñ?амдын Ñ?айд нар болон парламентийн гишүүд болон барилга байгууламжийн бүлÑ?глÑ?лүүдийн хооронд нÑ?гт холбоо оршиж байгаатай холбоотой. 2008-2012 оны парламентийн гишүүдийн ойролцоогоор 10 хувь нь барилгын компани болон орон нутгийн Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… арван компаний хувьцаа Ñ?зÑ?мшиж байÑ?ан ба Ñ?үүлийн таван жилд парламентийн гишүүдийн Ñ?зÑ?мшлийн буюу гишүүдтÑ?й ойр холбоо бүхий хүмүүÑ? нийлÑ?Ñ?д зам барилгын контрактын 30 хувийг авч байжÑ?Ñ?. Монголд худалдан авалтын төлөвлөлтийн аргачилал хангалтгүй, хүний нөөц Ñ…Ñ?згаарлагдмал зÑ?Ñ€Ñ?г түгÑ?Ñ?мÑ?л дутагдал оршиж байхын зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? худалдан авалтад улÑ? төрийн оролцоо хөндлөнгөөÑ? орж, дÑ?д бүтцийн Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжих цаг хугацаа болон өртөгийн хувьд мөнгөний үнÑ? цÑ?нийг бууруулах байдал гарч ирÑ?Ñ?н. 18. Салбарын Ñ?амд худалдан авалтын ихÑ?нхийг хариуцаж ирÑ?Ñ?н ба худалдан авалт хариуцÑ?ан мÑ?Ñ€Ñ?гжлийн ажилтан цөөн байдгааÑ? 2006 онооÑ? хойшхи хугацаанд худалдан авалтын зардал долоо дахин Ó©Ñ?Ñ?өн байна. Чадавхи ийнхүү хангалтгүй байгаа нь барилга байгууламжийн улирал богино – 4 Ñ?арааÑ? 10 Ñ?арын хооронд- байдаг Монгол улÑ?ын хувьд нÑ?н аÑ?уудалтай бөгөөд Ñ‚Ó©Ñ?вийг 12 Ñ?ард баталж, тендерийн Ñ?онгон шалгаруулалт Ñ?вуулж, барилга байгууламжийг Ñ?хлүүлÑ?Ñ… хоёрын хоорондох хугацаа харьцангуй богино байгаа нь дараагийн барилга байгууламж Ñ?хлÑ?Ñ… хугацааг наад зах нь зургаан Ñ?араар хойшлуулж байна. Худалдан авалтын төлөвлөлтийн үндÑ?Ñ?н бÑ?рхшÑ?Ñ?л нь өртөгийн тооцоог муу хийж байгаатай холбоотой бөгөөд Ñ?нÑ? нь нÑ?г талааÑ? хуучирÑ?ан нормативийг Ñ…Ñ?ргÑ?лÑ?Ñ?Ñ?Ñ€ байгаа Ñ?вдал бөгөөд нөгөө талаар тендерт хамгийн бага үнийн Ñ?анал өгÑ?өн нь Ñ?лж байгаа нь компаниудыг бодит буÑ? бага үнийн Ñ?анал тавьж, дараа нь контрактын Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилтийн Ñ?вцад өртөг нь Ó©Ñ?өж ирдÑ?гтÑ?й холбоотой юм. 19. Шууд контрактыг их Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?гÑ?Ñ?Ñ€ байгуулж байгаа нь -2007 онд нийт контрактын 43 хувь, зам тавих контрактын 75 хувь – контракт байгуулах ажлын улÑ? төрийн хөндлөнгийн оролцоо Ñ?мар Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд байгаагын тод үзүүлÑ?лт юм. 2011 онд Парламентийн баталÑ?ан Худалдан авалтын \ТХХÐ?\ Монгол улÑ?ын хуулийн нÑ?мÑ?лт өөрчлөлтөөр иймÑ?рхүү шууд контрактыг хориглоÑ?он. ГÑ?Ñ?Ñ?н Ñ…Ñ?дий ч, ХБ нь Ñ?нÑ? хуульд хамрагдахгүй ба замын Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?дÑ?н Ñ‚Ó©Ñ?лийн Ñ?анхүүжилтийг шууд контрактаар Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… чиглÑ?лийг парламент өгÑ?өн юм. 20. ТөÑ?вийн хөрөнгөөр хийх худалдан авалтын тухай хуульд 2011 онд оруулÑ?ан нÑ?мÑ?лт өөрчлөлтөөр Монголын худалдан авалтын тогтолцоонд үндÑ?Ñ?н өөрчлөлт оруулÑ?ан. ТÑ?рхүү хоёр үндÑ?Ñ?н өөрчлөлт нь Ñ?албарын Ñ?амдын хариуцаж байÑ?ан \Ñ?албарын Ñ?амд Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилтийг урьдын адил хариуцана\ Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгөөр хийх бүх томоохон худалдан авалтыг хариуцах худалдан авах ажиллагааны төв агентлагыг \ХТÐ?\ байгуулÑ?ан; тендерийн үнÑ?лгÑ?Ñ? болон контрактад Ñ…Ñ?налт тавих үүргийг иргÑ?ний нийгÑ?мийн байгууллагуудад \ИÐ?Б\ хариуцуулÑ?ан байна. 12 21. Худалдан авалтын чадавхи, ил тод байдлыг бÑ?хжүүлÑ?Ñ… ба авилгалын Ñ?Ñ€Ñ?длийг бууруулахаар ХТÐ?-ыг байгуулÑ?ан. Зорилго нь худалдан авалтыг хариуцÑ?ан мÑ?Ñ€Ñ?гжлийн байгууллагатай болох, Ñ?албарын Ñ?амдын ажилтнууд үндÑ?Ñ?н ажлынхаа зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? худалдан авалтыг Ñ?рхÑ?лж байÑ?ныг өөрчлөн мÑ?Ñ€Ñ?гжлийн хүмүүÑ?ийг ажиллуулахад оршино. Салбарын Ñ?амдааÑ? худалдан авалтын үйл ажиллагааг ийнхүү Ñ?алгаÑ?анаар Ñ?амд Ó©Ó©Ñ€Ñ?дийн үндÑ?Ñ?н үүрÑ?г болох бодлого боловÑ?руулах, төлөвлөх, Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ…, Ñ…Ñ?налт тавих ажилдаа илүү анхаарал хандуулах боломжийг олгож байгаа юм. 22. Худалдан авалтыг ийнхүү төвлөрүүлÑ?Ñ?н нь авилгалын Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?л, улÑ? төрийн хөндлөнгийн оролцоог нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… Ò¯Ò¯ Ñ?Ñ?вÑ?л бууруулах уу гÑ?дгийг одоо таамаглан Ñ…Ñ?лÑ?Ñ…Ñ?д Ñ?рт байна. Ð?Ñ?г талааÑ?, буруу удирдлагаар хангах юм бол ХТÐ? нь Ñ?албарын Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?дÑ?н Ñ?амны хариуцаж байÑ?ан худалдан авалтыг төвлөрүүлÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€ “тохиролцохâ€? боломж нь аÑ?ар их нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ… талтай. Ð?өгөө талаар, худалдан авалтыг төвлөрүүлж, худалдан авалтыг контрактын Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?лтÑ?Ñ?Ñ? Ñ?алгаÑ?ан нь улÑ? төрийн болон бизнеÑ?ийн бүлгүүд ойр Ñ…Ñ?лхÑ?Ñ? холбоотой байгаа нөхцөлд Ñ?албарын Ñ?амд аль аль үүрÑ?г хариуцлагыг хүлÑ?Ñ?ж байÑ?антай харьцуулахад улÑ? төрийн бүлÑ?г үйл ажиллагааг гартаа авах Ñ?Ñ€Ñ?длийг бууруулах талтай. Гарах үр дүнгийн хувьд гÑ?вÑ?л: худалдан авалтад тавих Ñ…Ñ?налтыг нÑ?г төвлөрÑ?өн газарт хийх нь Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?дÑ?н Ñ?албарын Ñ?амдад тавихааÑ? өртөгийн хувьд Ñ…Ñ?мд байх; контрактыг өөрийн хувийн болон улÑ? төрийн ашиг Ñ?онирхолын үүднÑ?Ñ?Ñ? авахыг Ñ?рмÑ?лзÑ?гчдийн хувьд “өртөг Ó©Ñ?Ó©Ñ…â€? бөгөөд Ñ‚Ñ?д тендерийн үнÑ?лгÑ?Ñ?ний хороонд оролцогч ХТÐ? болон холбогдох Ñ?албарын Ñ?амны ажилтантай ажиллах шаардлагатай тулгарах болно. Салбарын Ñ?амдад худалдан авалтын Ñ?рх мÑ?длийг байлгаж, худалтан авалтын мÑ?Ñ€Ñ?гжлийн ажилтнуудыг ажиллуулÑ?анаар Ñ?нÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ улÑ? Ñ‚Ó©Ñ€, Ñ?дийн заÑ?гийн аÑ?уудлыг шийдвÑ?рлÑ?ж чадахгүй бөгөөд учир нь Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ ажилтанууд нь Ñ?айдынхаа нөлөөнд байÑ?аар байх болно. 23. Монгол улÑ?ын ТХХ тухай хуулиар ИÐ?Б-уудад олгож байгаа Ñ?рх мÑ?дÑ?л нь буÑ?ад улÑ? орнуудын ийм төрлийн хуультай харьцуулахад үнÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ өргөн хүрÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й бөгөөд Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?в үр дүнтÑ?й Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлж чадвал Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгийн худалдан авалтад тавих Ñ…Ñ?налтыг иргÑ?дийн оролцоотойгоор зохион байгуулж байгаа үнÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ өвөрмөц орон Монгол болох юм. ЭнÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ өөрчлөлт нь Ñ?үүлийн жилүүдÑ?д олон улÑ? оронд ил тод байдлыг хангах, ИÐ?Б-ын зүгÑ?Ñ?Ñ? тавих Ñ…Ñ?налтыг Ñ‚Ó©Ñ?вийн зарлагад илүү хүчтÑ?й болгох чиг хандлагатай нийцÑ?ж байгаа юм. ИргÑ?ний нийгмийн холбогдох байгууллагууд Ñ?аÑ?хан Төр, хувийн Ñ…Ñ?вшлийн түншлÑ?л нÑ?ртÑ?й худалдан авалтын мониторингийн нÑ?гдÑ?Ñ?н Ñ?үлжÑ?Ñ?г хамтран байгуулÑ?ан байна. 24. ТөÑ?вийн зарцуулалт уÑ?н хатан биш байна: ТөÑ?вийн хуваарилалтын 50-60 хувийг Ñ?анхүүгийн жилийн дөрөвдүгÑ?Ñ?Ñ€ улиралд, ойролцоогоор 30 орчим хувийг Ñ?үүлийн Ñ?ард хийж байна. ЭнÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ гаж буруу Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€ нь Ñ?албарын Ñ?амдын хувьд тухайн жил Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? хуваарилагдÑ?ан хөрөнгийг зарцуулж дууÑ?гахыг хөхиүлÑ?н дÑ?мжиж байгаа бөгөөд Ñ‚Ó©Ñ?вийн үлдÑ?гдÑ?л хөрөнгийг Ñ?анхүүгийн жилийн Ñ?цÑ?Ñ?Ñ‚ Сангийн Ñ?ам дахин хуваарилалтад татан авдаг юм. ЭнÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ шахалт нь Ñ?анхүүгийн Ñ…Ñ?налт шалгалтыг Ñ?улруулж, барилгын компаниудад хийгÑ?Ñ?гүй ажилд нь мөнгө шилжүүлÑ?н өгөхөд 13 хүргÑ?ж байгаа юм. Өнөөдрийг хүртÑ?л Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгийн зарцуулалт Ñ‚Ó©Ñ?лийн өртөгт тохиргоо хийх Ñ?Ñ?вÑ?л парламентийн зөвшөөрөлгүйгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ó©Ñ?өл хооронд хөрөнгө шилжүүлÑ?Ñ… Ñ?мар нÑ?г уÑ?н хатан нөхцөл байхгүй байна. Үр дүнгүй байдалд хүргÑ?ж байгаа Ó©Ó©Ñ€ нÑ?г зүйл бол Сангийн Ñ?амны Ñ‚Ó©Ñ?вийн газар Ñ‚Ó©Ñ?лийн төлбөрийг гаргах зөвшөөрөл өгч байгаа Ñ?вдал бөгөөд Ñ‚Ó©Ñ?лийн менежментийг Ñ?рхÑ?лж байгаа Ñ?албарын Ñ?ам Ñ?л аÑ?уудлыг шийдвÑ?рлÑ?ж байх нь хамгийн зөв арга зам юм. ЭнÑ? мÑ?Ñ‚ аÑ?уудлын заримыг шийдвÑ?рлÑ?Ñ… талаар Ð?ТХ-нд шинÑ?члÑ?л хийÑ?Ñ?н боловч Ñ?анхүүжилтыг зөвхөн дараа жилийн Ñ?хний гурван Ñ?арын хугацаанд шилжүүлÑ?Ñ… гÑ?Ñ?Ñ?н заалтаар Ñ…Ñ?згаарлаÑ?ан. 25. Барилга байгууламжийн Ñ?албарт чадавхи Ñ…Ñ?згаарлагдмал байна: ЗаÑ?гийн газрын төлөвлөлт, Ñ‚Ó©Ñ?өвлөлт, худалдан авалт, контрак Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?лт болон Ñ…Ñ?налтын тогтолцоог барилгын үйлдвÑ?рийн Ñ?албарт Ó©Ñ?өн нÑ?мÑ?гдÑ?ж байгаа Ñ?Ñ€Ñ?лт Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ?г хангах, чадавхийн Ñ…Ñ?згаарлагдмал байдлаа шийдвÑ?рлÑ?ж Ñ?албарын Ó©Ñ?өлтийг хангахад зохицуулалтын Ñ?мар нÑ?г Ñ?аад бÑ?рхшÑ?Ñ?лгүй байх нөхцлийг хангахтай уÑ?лдуулан Ñ?айжруулах шаардлагатай байна. Монголын зам барилгын үйлдвÑ?Ñ€ нь дунд хугацааны төлөвлөгөөнд зааÑ?ан аÑ?ар их Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний ажлыг гүйцÑ?тгÑ?Ñ… чадваргүй байна. ЭнÑ? нь барилгын материалын үний хөөрөгдөлөөр илÑ?рч байна. Ð¥Ñ?дийгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?нÑ? Ñ?албар тогтвортой Ó©Ñ?өн хөгжиж байгаа ч гÑ?Ñ?Ñ?н бүртгÑ?лтÑ?й замын 186 компаний дөнгөж 59 нь идÑ?вхитÑ?й үйл ажиллагаа Ñ?вуулж байгаа ба Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ 59 компаний дөнгөж 10 нь 50 км урт зам тавих чадвартай байна. Барилгын Ñ?албарт Ñ?аад бÑ?рхшÑ?Ñ?л учируулж байгаа зохицуулалтын гол бÑ?рхшÑ?Ñ?л нь гадаадын ажиллагÑ?адыг авч ажиллуулахад тавьÑ?ан Ñ…Ñ?згаарлалт болж байна. Ð?жиллах хүч дутагдалтай байгаагааÑ? зам барилгын Ñ?албарт ойролцоогоор 500 инженер, 5000 мÑ?Ñ€Ñ?гжлийн ажиллагÑ?ад ажиллаж байгаа нь шаардагдах хөдөлмөрийн хүчний дөнгөж тавин хувийг хангаж байгаа нөхцөлд гадаадааÑ? ажиллах хүч авах шаардлага зүй Ñ‘Ñ?оор тавигдаж байгаа юм. ГÑ?вч Хөдөлмөрийн хуулийн дагуу орон нутгийн болон гадаадын ажиллагÑ?адын тодорхой квот тогтооÑ?он байна. Мөн хуулийн дагуу орон нутгийн барилгын ажилчны цалингийн дундачтай ойролцоогоор Ñ‚Ñ?нцÑ?Ñ… Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?гÑ?Ñ?Ñ€ гадаадын нÑ?г ажилчины цалингааÑ? авах \Ñ?арын хураамж\ шимтгÑ?л тогтооÑ?он. Гаалийн хуулийн дагуу тоног төхөөрөмжийг импортлоход зарим нÑ?г Ñ…Ñ?згаарлалт тавьÑ?ан нь Ñ?албарын үйл ажиллагаанд Ñ?өрөг нөлөө үзүүлж байна. Худалдан авалтыг Ó©Ñ€Ñ?өлдөөнгүй хийж байгаа нь – \де юра\ шууд контракт байгуулах болон Ñ?аÑ?хан олон улÑ?ын Ó©Ñ€Ñ?өлдөөнт тендерийн боÑ?гыг Ó©Ñ?гөÑ?өн болон \де факто\ контрактыг улÑ? төрийн угшилтай олгож байгаа – тодорхой бÑ?рхшÑ?Ñ?лийг бий болгож, улмаар барилгын үйлдвÑ?рийн хөгжилд Ñ?аад болж байна. 26. Үр дүн: мөнгөний үнÑ? цÑ?нÑ? доогуур байна: улÑ?ын хөрөнгө оруулалтын тогтолцооны Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?ул талууд болон барилга байгууламжийн Ñ?албарын чадавхи Ñ…Ñ?згаарлагдмал байгаа нь улÑ?ын хөрөнгө оруулалтын хөрөнгийн үнÑ?лгÑ?Ñ?г бууруулж байна. Цаг хугацаа хожигдуулах болон өртөгийг Ñ…Ñ?трүүлÑ?Ñ… Ñ?вдал хаа Ñ?айгүй байдаг үзÑ?гдÑ?л ; замын ажлын хугацаа хожигдох Ñ?вдал 120 орчим хувьтай, өртөг Ñ…Ñ?трүүлÑ?Ñ… Ñ?вдал дундачаар 35 хувьтай байдаг. 14 Бодлогын зөвлөмж 27. УлÑ? Ñ‚Ó©Ñ€ Ñ?дийн заÑ?гийн хүчин зүйл нь улÑ?ын Ñ‚Ó©Ñ?вийн зарлагын тогтолцооны Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ техникийн аÑ?уудлуудын олонхийн нь үндÑ?Ñ? болж байна. ЖишÑ?Ñ? нь парламентийн гишүүдÑ?Ñ?Ñ? Ó©Ó©Ñ€Ñ?дийн хөдөөгийн тойрогтоо зориулан алÑ?лагдÑ?ан нутагт дÑ?д бүтцийн хөрөнгө оруулалтыг чиглүүлж байгаа гаж үзÑ?гдÑ?л; Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгийн худалдан авалтад оршиж байгаа улÑ? Ñ‚Ó©Ñ€ болон бизнеÑ?ийн бүлгүүдийн Ñ…Ñ?лхÑ?Ñ? холбоо нь Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ бÑ?рхшÑ?Ñ?лүүд болон Ñ‚Ó©Ñ?вийн гадуурхи Ñ?анхүүжилттÑ?й холбоо бүхий олон аÑ?уудлын тайлал болж байгаа юм. Ð?ийгÑ?м улÑ? төрийн шилжилт хурдацтай Ñ?вагдаж байгаа нь Ñ?мар нÑ?г байдлаар улÑ? төрийн төрх байдлыг өөрчилж байгаа бөгөөд үүний нÑ?г Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?г нь ЗаÑ?гийн газрааÑ? Ñ?вуулж байгаа улÑ?ын Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгийн зарлагын шинÑ?члÑ?л –ТТХ, Ð?ТХ болон Худалдан авалтын хууль, түүнчилÑ?н Ð?шиг Ñ?онирхолын зөрчлийн тухай хууль, ÐœÑ?дÑ?Ñ?лийн Ñ?рх чөлөөний тухай хууль- нь харьцангуй цөөн тооны Ñ?рх дарх бүхий Ñ?литүүдийн зүгÑ?Ñ?Ñ? аливаа нөөц боломжийг “атгандаа оруулжâ€? улÑ? төрд давамгайлах байр Ñ?уурь Ñ?злÑ?н, парламентийн дийлÑ?нхи гишүүдийн улÑ? төрийн нөлөөг бууруулах Ñ?вдлааÑ? Ñ?Ñ?Ñ€Ñ?мжлÑ?Ñ… баталгааны зохицуулалтыг бий болгож байна. Монголын улÑ? Ñ‚Ó©Ñ€, Ñ?дийн заÑ?гийн нааштай Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?дÑ?н онцлогууд нь – нÑ?г үндÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?н болон хүн амын боловÑ?рол харьцангуй Ñ?айн, харьцангуй Ñ?ахилга дÑ?г журам Ñ?айтай тодорхой чиглÑ?л бүхий улÑ? төрийн намууд \хөгжиж байгаа буÑ?ад орнуудтай харьцуулахад\ - дор Ñ?анал болгож байгаа шинÑ?члÑ?лийн зарим нь амжилттай Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжих боломж байна гÑ?Ñ?Ñ?н тодорхой өөдрөг Ñ?Ñ?тгÑ?лийг төрүүлж байна. 28. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ зөвлөмжүүдийг Ñ?анал болгохдоо, Ñ?нÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ илтгÑ?л нь ТТХ, Ð?ТХ болон ТХХÐ?Ð¥-ийг амжилттай Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?хийн тулд зарим нÑ?г заалтуудыг тодоруулах аÑ?уудалд анхаарал төвлөрүүлÑ?Ñ?н болно. ТүүнчилÑ?н, дөрвөн үндÑ?Ñ?н зорилтыг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ…Ñ?д Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?л учируулж байгаа одоогийн ихүчин төгөлдөр зарим хуулинд нÑ?мÑ?лт өөрчлөлт оруулах Ñ?анал дÑ?вшүүлж байна. УлÑ? Ñ‚Ó©Ñ€, Ñ?дийн заÑ?гийн боломжтой бодлогын чанартай хувилбаруудыг Ñ?анал болгохдоо, бодлого боловÑ?руулагчдийн улÑ? төрийн Ñ?онирхол нь техникийн шийдÑ?лтÑ?й Ñ…Ñ?рхÑ?н нийцÑ?ж байгаад дүн шинжилгÑ?Ñ? хийж зохих ойлголттой байна. 29. Хөгжлийн чухал цÑ?гүүдÑ?д болон хөрөнгийн заÑ?вар үйлчилгÑ?Ñ?ний зардлыг Ó©Ñ?гөх: ЗаÑ?гийн газрын өнөөгийн болон дунд хугацааны дÑ?д бүтцийн зарлагын Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… чиглÑ?лийг дахин тогтоож, хөгжлийн Ó©Ñ?өлтийн цÑ?гүүдÑ?д, Ñ?лангуÑ?а Улаанбаатарт онцгой анхаарал хандуулах ба хөрөнгийн заÑ?вар үйлчилгÑ?Ñ?нд илүү анхаарал хандуулж, одоогийн “барьж байгуулах - зөнд нь хаÑ?Ñ… - дахин барьж байгуулахâ€? гÑ?Ñ?Ñ?н Ñ?индромооÑ? Ñ?алах шаардлагтай байна. Улаанбаатар хотын иргÑ?дийн 60 хувь нь хотын дÑ?д бүтÑ?цид ч холбогдоогүй зөвхөн хотод амьдарч байна гÑ?Ñ?Ñ?н Ñ‚Ó©Ñ?өөлөлөөр амьдарч байгаа бөгөөд Ñ?л аÑ?уудлыг Ñ?аралтай шийдвÑ?рлÑ?хгүй бол хотод шилжин Ñ?уурьших хүмүүÑ?ийн тоо нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ… туÑ?ам байдал улам бүр хүндрÑ?Ñ… болно. Улаанбаатар хотод шилжин Ñ?уурьшихийг дÑ?мжихгүй, зохиомолоор Ñ?уурьшилын төвүүдийг бий болгохын оронд дунд хугацааны ҮндÑ?Ñ?ний хөгжлийн Ñ?тратегийн Ñ‚Ó©Ñ?өлд зааÑ?ны дагуу ЗаÑ?гийн газар Ñ?нÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ шилжин Ñ?уурьшилт нь Ñ?айтар зохион байгуулж чадвал, Ñ?дийн заÑ?гийн Ó©Ñ?өлтийг хангах өргөн бааз Ñ?уурь болох Ñ?дийн заÑ?гийн хүчнүүдийн бөөгнөрөл гÑ?дгийг хүлÑ?Ñ?н зөвшөөрөх Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й байна. 15 30. ГÑ?Ñ€ хорооллын иргÑ?дийн амьдралыг Ñ?айжруулахын тулд замыг нь заÑ?ах; цахилгаан Ñ…Ñ?мнÑ?Ñ…, агаарын бохирдолыг буурууолахын тулд халаалтйн Ñ?иÑ?темийг Ñ?айжруулах ; хатуу хог хаÑ?гдалын менежмент болон дÑ?д бүтÑ?цид хөрөнгө оруулах ; дунд шатлалын газруудад иргÑ?д хамтран Ñ…Ñ?мд Ñ‚Ó©Ñ?Ó©Ñ€ орон Ñ?ууц барих ; хотын цахилгаан, дулаан, уÑ?ан хангамжийг өргөжүүлÑ?Ñ… шаардлагатай байна. Замын Ñ?албарын тухайд гÑ?вÑ?л, аль их Ñ?Ñ€Ñ?лт шаардлага байгаа газарт шинÑ? зам барих аÑ?уудлыг анхаарах: Улаанбаатар хотын ачааны машины болон Ñ?алаа замууд, олон улÑ?ын транзит Ñ‚Ñ?Ñ?врийн корридор болон уурхайнуудын зам болно. 31. ЭнÑ? нь хөрөнгийн аÑ?уудлыг чухалчилан авч үзÑ?хийг үгүйÑ?гÑ?ж байгаа Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?г биш юм. Монголын газар нутгийн хөдөө тал газрын байгалийн шороон болон хайрган зам нь авто машин Ñ?вахад харьцангуй боломжийн гÑ?дгийг анхаарч хөдөөгийн зам Ñ‚Ñ?Ñ?врийн Ñ?үлжÑ?Ñ?г бага өртөгөөр Ñ?айжруулах нь зөв шийдÑ?л байх болно. Зарим нÑ?г гүүр болон уÑ? урÑ?гах хоолойнуудыг улÑ?ын чанартай болон орон нутгийн гол гол шороон зам дÑ?Ñ?Ñ€ байгуулан, Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ байгалийн замын тодорхой Ñ…Ñ?Ñ?гүүдийг Ñ?айжруулах хөтөлбөр Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… замаар жилийн турш ашиглах боломжтой болгоод, замын арчилгаа үйлчилгÑ?Ñ?г тогтмол хийж, хөдөөгийн иргÑ?дийн Ñ‚Ñ?Ñ?вÑ?Ñ€ харилцааг Ñ?айжруулж болно. 32. ЗаÑ?гийн газар замын арчилгаа үйлчилгÑ?Ñ?нд жил бүр гаргаж байгаа одоогийн 15 Ñ‚Ñ?рбум төгрөгийг 75-90 Ñ‚Ñ?рбум болгон нÑ?мÑ?гдүүлж, замын Ñ?үлжÑ?Ñ?ний заÑ?вар үйлчилгÑ?Ñ? болон хуримтлагдан овоорÑ?он ажлыг нÑ?г мөр цÑ?вÑ?рлÑ?н цÑ?гцлÑ?Ñ… шаардлагыг хангах Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й байна. ЭнÑ? ажлыг 2012 оны Ñ‚Ó©Ñ?өвт шинÑ? зам, гүүр барихаар туÑ?гаÑ?ан 330 Ñ‚Ñ?рбум төгрөгийн зөвхөн 20-30 хувийг замын заÑ?вар үйлчилгÑ?Ñ?нд хуваарилах замаар Ñ…Ñ?лбархан шийдÑ?Ñ… боломжтой юм. ЭнÑ? бол “түүхÑ?д Ñ…Ñ?лбар жимÑ?â€? бөгөөд Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?в үүнийг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… улÑ? төрийн Ñ…Ò¯Ñ?Ñ?л Ñ?рмÑ?лзÑ?л байвал үр дүн нь түргÑ?н гарах шийдÑ?л юм. 33. ХБ үйл ажиллагаагаа ТТБ-ын тухай хуулийн хүрÑ?Ñ?нд Ñ?вуулах нөхцлөөр хангах: Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгөөр Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… зардлыг ухаалагаар үе шаттай, ТТБ-ын тухай хуульд зааÑ?ан Ñ‚Ó©Ñ?вийн дүрÑ?м журмыг мөрдлөгө болгон альтернативний Ñ?анхүүжилтийн Ñ…Ñ?лбÑ?рүүдÑ?д, Ñ?лангуÑ?а ХБ-ны, зохих хамгаалалтыг бий болгох аÑ?уудал үүнд хамрагдана. ЗаÑ?гийн газрын тодорхой бодлого үүнд нÑ?н чухал үүрÑ?гтÑ?й: а\ ХБ зөвхөн орлого бий болгох Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… ; б\ Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?в нийгмийн чанартай Ñ‚Ó©Ñ?лүүдÑ?д зÑ?Ñ?л олгох бол \жишÑ?Ñ? нь хөдөөгийн зам барихад 150 Ñ?аÑ? доллар зÑ?Ñ?л\ үүнийг улÑ?ын Ñ‚Ó©Ñ?өвт туÑ?гаж, ТТБ-ын хуулийн хүрÑ?Ñ?ний Ñ‚Ñ?нцÑ?л ба зарлагын журмын дагуу дÑ?Ñ?д Ñ…Ñ?згаарыг тогтоох; в\ Ñ?дийн заÑ?гийг Ñ…Ñ?Ñ‚ халалтааÑ? Ñ?Ñ?ргийлÑ?Ñ…, макро Ñ?дийн заÑ?гийн тогтвортой байдлыг хангах үүднÑ?Ñ?Ñ? ХБ-нааÑ? олгох нийт зÑ?Ñ?лийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд зарим нÑ?г Ñ…Ñ?згаарлалт тогтоох. ЭнÑ? бүх заалтуудыг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?хийн тулд ТТБ-ын тухай хуульд нÑ?мÑ?лт өөрчлөлт оруулах шаардлагатай. 34. ТХ Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ? татгалзах: ТХ Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€ нь ЗаÑ?гийн газрын Ñ?Ñ€Ñ?длийг хувийн Ñ…Ñ?вшлийн түншид төдийлÑ?н шилжүүлдÑ?ггүй харин ч тухайн Ñ‚Ó©Ñ?лийн өртөгийг Ó©Ñ?гөдөг байна. ҮүнтÑ?й холбогдуулан өгөх зөвлөлгөө туйлын Ñ?нгийн: нÑ?гÑ?нт ТХ Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€ нь муу 16 практик учир үүнÑ?Ñ?Ñ? татгалзаж, оронд нь Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? Ñ?анхүүжүүлдÑ?г болох Ñ?вдал юм. 35. Төр, хувийн Ñ…Ñ?вшлийн түншлÑ?лийн Ñ?рх зйүн бүтцийг бÑ?хжүүлÑ?Ñ…: Ерөнхийд нь авч үзÑ?Ñ…Ñ?д, КонцеÑ?Ñ?ын тухай \2010 оны\ хуулиар тогтооÑ?он Ñ‚Ó©Ñ€- хувийн Ñ…Ñ?вшлийн түншлÑ?лийн Ñ?рх зүйн бүтÑ?ц туйлын Ñ?ул байгаа юм. Ð?ТХ-ийн дагуу, Сангийн Ñ?аманд ТХХТ-ийн Ñ?анхүүгийн Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?лд үнÑ?лгÑ?Ñ? хийх, баталгаа гаргах, КонцеÑ?Ñ?ийн хуулийн Ñ?ул талуудыг шийдвÑ?рлÑ?Ñ… Ñ?рхийг зөвхөн Сангийн Ñ?аманд олгоÑ?он нь зөв зүйтÑ?й юм. ГÑ?хдÑ?Ñ? Монголын хувьд тулгарч байгаа тодорхой Ñ?Ñ€Ñ?длүүдийг харгалзан үзÑ?ж Ñ?нÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ заалтыг улам бүр Ñ?айжруулах шаардлагатай. Зарим улÑ? оронд ТХХТ-д заÑ?гийн газрын үүрÑ?Ñ… Ñ?анхүүгийн Ñ?Ñ€Ñ?длийн тоо Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд Ñ…Ñ?згаарлалт тогтоох хуультай байдаг. ЭнÑ? нь ТХХТ-ийг боловÑ?руулах болон Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… туршилтын хугацаанд заÑ?гийн газрын үүрÑ?Ñ… Ñ?Ñ€Ñ?длийг Ñ…Ñ?згаарлах ба заÑ?гийн газар Ñ?Ñ€Ñ?длийн үнÑ?лгÑ?Ñ? хийх, контрактыг бÑ?лтгÑ?Ñ…, Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… чадавхитай болно. 36. ХБ-нд компаний заÑ?аглалыг Ñ?айжруулах: ДÑ?лхийн хөгжлийн банкны дийлÑ?нхи нь 100 хувь буюу хувьцааны дийлÑ?нхи нь заÑ?гийн газрын Ñ?зÑ?мшилд байдаг ба амжилтад хүрÑ?Ñ…, уналтад ороход зөвхөн заÑ?гийн газрын Ñ?зÑ?мшил шийдвÑ?рлÑ?Ñ… үүрÑ?г гүйцÑ?тгÑ?хгүй. Харин үйл ажиллагаа нь амжилттай Ñ?вагдаж байгаа хөгжлийн банкнууд ухаалаг зохицуулалтын орчин, компаний заÑ?аглалын зарчмуудыг зөв Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€ тодорхойлогддог ба үүнд Ñ?рх мÑ?дÑ?л нь тодорхой байх, Ñ?зÑ?мшлийн бүтÑ?ц нь тодорхой байх, ТУЗ-ын бие дааÑ?ан байдал, улÑ? төрийн хөндлөнгийн оролцоонд тавих Ñ…Ñ?налт, түннчилÑ?н хүчтÑ?й Ñ…Ñ?налт шалгалт, үйл ажиллагаандаа тогтмол үнÑ?лгÑ?Ñ? хийж байх зÑ?Ñ€Ñ?г хамрагдана. ХБ-ны зохицуулалтын бүтÑ?цид Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ зарчмуудыг оруулах нь нÑ?н чухал бөгөөд илтгÑ?лд үүнтÑ?й холбогдÑ?он Ñ?аналууд орÑ?он. 37. ТөÑ?өл боловÑ?руулалтыг Ñ?айжруулах: Ð?ТХ-д Ñ‚Ó©Ñ?лийн боловÑ?руулалт болон үнÑ?лгÑ?Ñ?ний зохицуулалтын бүтцийг бÑ?хжүүлÑ?Ñ…, төлөвлөлт болон Ñ‚Ó©Ñ?вийн уÑ?лдаа холбоог Ñ?айжруулах талаар тодорхой заалт орÑ?он. Харин зохион байгуулалтын хувьд хийх ажил нÑ?лÑ?Ñ?д байгаа юм. Хөрөнгө болон Ñ‚Ó©Ñ?вийн Ñ?ргÑ?лтийн хөрөнгийг хариуцах чиг үүрÑ?г ЭЗХЯ болон СЯ-ныы хооронд хуваагдах Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?л байна; Ñ‚Ó©Ñ?өлд илүү нухацтай үнÑ?лгÑ?Ñ? хийх аргачилалыг ЭЗХЯ болон СЯ-ны өнөөгийн Ñ…Ñ?згаарлагдмал чадавхийн түвшинд нÑ?втÑ?рүүлÑ?Ñ… боломжгүй; парламент ТТХ-ийг үл хайхран Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг шахан оруулÑ?аар байх болно. 38. ЭЗХЯ болон СЯ-ны хариуцах чиг үүргийг Ð?ТХ-д Ñ?анал болгоÑ?оны дагуу Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… нь зүйтÑ?й бөгөөд харин томоохон Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн дүн шинжилгÑ?Ñ? хийх ЭЗХЯ-ны боÑ?гыг 30 Ñ‚Ñ?рбум төгрөгөөÑ? 10 Ñ‚Ñ?рбум төгрөг болгон бууруулах зөвлөмжийг илтгÑ?л дÑ?вшүүлж байна. БоÑ?гыг Ñ?г Ñ…Ñ?дÑ?Ñ?Ñ€ тогтоох вÑ? гÑ?дÑ?г бол шийдÑ?Ñ… аÑ?уудал бөгөөд харин томоохон, цогц Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн тоо Ñ…Ñ?д байх, Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?рт бодитой үнÑ?лгÑ?Ñ? хийхийн тул ЭЗХЯ-ны одоогийн ажилтнуудын чадавхиаÑ? давахгүй байх талыг бодолцох нь чухал юм. ТөÑ?өлд үнÑ?лгÑ?Ñ? хийх аргачилалын тухайд гÑ?вÑ?л, ЗаÑ?гийн газар олонхи Ñ‚Ó©Ñ?лийн нийгÑ?м-Ñ?дийн заÑ?гийн өртөг-үр ашигт дүн шинжилгÑ?Ñ? хийхийн оронд Ñ‚Ó©Ñ?лийн өртөгт хийх үнÑ?лгÑ?Ñ?нд илүү анхаарал 17 хандуулахыг Ñ?анал болгож байна. ПарламентааÑ? Ñ?анал болгож байгаа Ñ‚Ó©Ñ?лүүд нь Ñ?албарын Ñ?амдын Ñ?аналын нÑ?г адил процедураар зохих хууль тогтоомж, журмын дагуу үнÑ?лгÑ?Ñ? хийгдÑ?ж байх шаардлагатай байна. ТөÑ?вийн мөчлөгийн хувьд гÑ?вÑ?л, парламентад Ñ‚Ó©Ñ?вийн Ñ‚Ó©Ñ?лийг Ñ…Ñ?лÑ?лцÑ?Ñ… Ñ?вцад дÑ?вшүүлÑ?н тавьж байгаа Ñ‚Ó©Ñ?лүүд нь ЭЗХЯ болон СЯ-ны үнÑ?лгÑ?Ñ?ний шаардлагыг хангаж байвал Ñ?анхүүгийн дараа жилийн Ñ‚Ó©Ñ?вийн хүрÑ?Ñ?нд оруулан Ñ?анхүүжүүлж болох юм. Ó¨Ó©Ñ€ нÑ?г хувилбар бол парламент Ñ?мар нÑ?г Ñ‚Ó©Ñ?лийг тухайн жилийн Ñ‚Ó©Ñ?өвт туÑ?ган Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… бол Ñ?ртнÑ?Ñ?Ñ? уг Ñ?аналыг бÑ?лтгÑ?н Ñ‚Ó©Ñ?вийн Ñ‚Ó©Ñ?лийг боловÑ?руулах Ñ?вцад Ñ?анал болгон оруулж байх механизмийг Ñ‘Ñ?чилон тогтоож болох юм. 39. ТөÑ?вийн хөрөнгөөр худалдан авалт хийх болон Ñ‚Ó©Ñ?лийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилтийг Ñ?айжруулах: ХТÐ?-ын өмнө тулгарч байгаа үндÑ?н гурван Ñ?орилт бол төвлөрÑ?өн худалдан авалт Ñ…Ñ?рхÑ?н авилгалыг бууруулж, ил тод байдлыг хангах; техникийн тодорхойлолтыг бÑ?лтгÑ?ж байгаа Ñ?албарын Ñ?амтай Ñ…Ñ?рхÑ?н үйл ажиллагаагаа уÑ?лдуулан зохицуулах болон контрактын Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилтийг тухайн Ñ?ам хариуцах аÑ?уудлыг тод томруун болгох; чадавхийг Ñ…Ñ?рхÑ?н богино хугацаанд Ñ?айжруулах Ñ?вдал болж байна. 40. Ð?Ñ?гдүгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?орилтын хувьд, Ñ…Ñ?дийгÑ?Ñ?Ñ€ тендерийн үнÑ?лгÑ?Ñ?нд хөндлөнгөөÑ? оролцох улÑ? төрийн нөлөөлөлийг бүхÑ?лд нь шийдвÑ?рлÑ?н зогÑ?оож чадахгүй ч гÑ?Ñ?Ñ?н цахим - худалдан авалтыг аль болохоор өргөн нÑ?втÑ?рүүлÑ?Ñ… нь чухал юм. СЯ -гы худалдан авалтын Ñ…Ñ?налт шалгалтын газрааÑ? худалдан авалтын үйл ажиллагаанд тавих Ñ…Ñ?налт чухал үүрÑ?г гүйцÑ?тгÑ?нÑ?. ТүүнчилÑ?н ЗаÑ?гийн газар Ð¥Ñ?налтын зөвлөлийг Ерөнхий Ñ?айдын дор байгуулах аÑ?уудлыг Ñ?удлаж байна. ЭнÑ? бүхÑ?н бүгд чухал арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? юм. ГÑ?хдÑ?Ñ?, Монгол улÑ? жижигхÑ?н, ашиг Ñ?онирхолын зөрчил газар авÑ?ан байдлыг харгалзаж ТХÐ?-ын зарим нÑ?г үйл ажиллагааг олон улÑ?ын Ñ…Ñ?налтад оруулах нь зүйтÑ?й болов уу гÑ?Ñ?Ñ?н зөвлөлгөө өгч байна. Өндөр ач холбогдолтой\Ñ?Ñ?вÑ?л Ñ?мзÑ?г \Ñ?енÑ?итив\ контрак байгуулахдаа ТХÐ? нь “шудрага зөвлөгчдийгâ€? авч ажилуулах аÑ?уудлыг Ñ?удлаж үзÑ?Ñ… нь зүйтÑ?й бөгөөд тухайлбал олон улÑ?ын аудитын компанийг тендерийн үнÑ?лгÑ?Ñ?ний хороонд оруулах замаар аливаа аÑ?уудлаар Ñ?анал зөрөх үед хөндлөнгийн Ñ?кÑ?пертизийг ашиглах болон худалдан авалтын үйл ажиллагааны ил тод байдлыг ханган идÑ?вхижүүлÑ?Ñ… боломжтой юм. 41. ХТÐ?-ийн үйл ажиллагаа амжилттай байх нь тендерийн техникийн тодорхойлолтыг үргÑ?лжлүүлÑ?н гаргаж, контрактын Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилтийг хариуцах Ñ?албарын Ñ?амд болон Ñ?онирхогч талуудын хариуцах чиг үүрÑ?г болон хүлÑ?Ñ?Ñ… хариуцлагыг тодорхой болгон Ñ?албарын Ñ?амд болон Ñ?онирхогч талуудтай үйл ажилагаагаа Ñ…Ñ?рхÑ?н уÑ?лдуулан зохицуулахааÑ? хамаарах болно. ТХХТ тухай хуулийг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… журамд ХТÐ? нь захиргааны чанартай үйл ажиллагааны нөхцлийг бүрдүүлÑ?Ñ… үүрÑ?гтÑ?й болохыг тодорхой зааж өгөх шаардлагатай ба үүнд Ñ?урталчилах, тендерийн баримт бичгийг түгÑ?Ñ?Ñ…, тендерийн баримт бичгийг хүлÑ?Ñ?н авах ба нÑ?Ñ?Ñ…, үнÑ?лгÑ?Ñ?ний хорооны ажлыг зохион байгуулах зÑ?Ñ€Ñ?г ажил хамрагдана. Үүний зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ?, Ñ?албарын Ñ?амд\Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?гч агентлагууд нь худалдан авалтын техникийн аÑ?уудлыг хариуцах чиг үүргийг журамд тодорхой зааж өгөх шаардлагатай: а\ тендерийн баримт бичгийн техникийн тодорхойлолт болон буÑ?ад шаардлагатай материалыг бÑ?лтгÑ?Ñ…, б\ техникийн үнÑ?лгÑ?Ñ?. Ð¥Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?гч агентлагуудын чиг 18 үүргийн ийнхүү тодорхой болгохгүй бол хүлÑ?Ñ?Ñ… хариуцлагын аÑ?уудал замхарч, Ñ?албарын Ñ?амд ХТÐ?-ын үйл ажиллагаа үр дүнд хүрÑ?хгүй нурах байдалд оруулах талтай байж мÑ?днÑ?. 42. ХТÐ? нь ажиллах чадавхиа түргÑ?н хугацаанд бÑ?хжүүлÑ?н авах шаардлагатай байна. Одоогийн байдлаар, ажил үүргийг шилжүүлÑ?Ñ… үйл Ñ?вц үргÑ?лжилÑ?Ñ?Ñ?Ñ€ байгаа – ТХХХ-ийн дагуу ХТÐ? нь 2013 оны 1 Ñ?арын 1 гÑ?Ñ…Ñ?д Ñ?албарын Ñ?амдааÑ? ажил үүргийг шилжүүлÑ?н авÑ?ан байх – нь барилга байгууламжийн ирÑ?Ñ… жилийн ажлын улирал Ñ?хлÑ?Ñ… үед контрактуудыг Ñ?цÑ?Ñ?лÑ?н шийдвÑ?рлÑ?Ñ… чадвахи бүрÑ?лдÑ?Ñ?гүй байх Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?л байна. ХТÐ? нь зарим нÑ?г контрактуудыг Ñ?онгон авч ажиллах ажлыг аажмаар Ñ?хлÑ?ж цаг хугацаа хожих нь зүйтÑ?й гÑ?Ñ?Ñ?н зөвлөмжийг өгч байгаа ба үүний тулд ТХХТ-ийн тухай хуульд нÑ?мÑ?лт өөрчлөлт оруулах шаардлагатай байгаа юм. 43. ЗаÑ?гийн газар болон ИÐ?Б-ын Ñ?аÑ?хан байгуулагдÑ?ан худалдан авалтын Ñ?үлжÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й холбогдÑ?он аÑ?уудлаар илтгÑ?лд зарим нÑ?г тодорхой Ñ?аналуудыг дÑ?вшүүлж байгаа ба үүнд ИÐ?Б-ын тендерийн үнÑ?лгÑ?Ñ?ний ажилд оролцох, контрактын Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилтÑ?д Ñ…Ñ?налт тавих, ТөÑ?вийн хөрөнгөөр худалдан авалт хийх түншлÑ?лийн бие дааÑ?ан зохицуулалтын тогтолцоо болон ИÐ?Б-ын үйл ажиллагааны урт хугацааны Ñ?анхүүжилтийн арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? авч, ИÐ?Б-ууд олон улÑ?ын хандивлагчдийн баталгаат буÑ? нөөц боломжооÑ? хамааралтай байдлыг өөрчлөх зÑ?Ñ€Ñ?г аÑ?уудал хамрагдаж байгаа болно. ТÑ?дний бие дааÑ?ан байдлыг хангах үүднÑ?Ñ?Ñ? ИÐ?Б-ууд нь тендерийн үнÑ?лгÑ?Ñ?нд ажиглагчаар оролцох, Ñ?анал өгөх Ñ?рхгүй байх ба ажиглалтыг баримтжуулж, ажиглагчдийн бÑ?лтгÑ?дÑ?г жишиг илтгÑ?лийг бÑ?лтгÑ?н олон нийтийн хүртÑ?Ñ?л болгож байхыг зөвлөж байна. ИÐ?Б-ын Ñ…Ñ?налт тавих контрактуудыг Ñ?онгох шалгуур нь ил тод байх Ñ‘Ñ?той бөгөөд ИÐ?Б-д бүх холбогдох баримт бичигтÑ?й танилцах боломжийг олгох үүднÑ?Ñ?Ñ? Ñ…Ñ?налт тавих Ñ?рхийг жилÑ?Ñ?Ñ€ ЗаÑ?гийн газрааÑ? олгодог байх нь зүйтÑ?й. ИÐ?Б-ын Ñ?үлжÑ?Ñ?ний хувьд гÑ?вÑ?л, Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?рийн Ó©Ñ?өн хөгжих боломжийг дÑ?мжих үүднÑ?Ñ?Ñ? Ñ‚Ñ?дÑ?нд Ñ?үлжÑ?Ñ?нд нÑ?гдÑ?Ñ… нÑ?г их хатуу биш шаардлага тавих, тухайлбал заÑ?гийн газрын үйл ажиллагаанд өмнө нь Ñ…Ñ?налт тавьж байÑ?ан туршлага, Ñ?албаруудад Ñ?ургалт заавал Ñ?вуулах, Ñ‘Ñ? зүйн хуулийг хүлÑ?Ñ?н зөвшөөрөх, Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?в зөрчвөл хар-данÑ?анд оруулах зÑ?Ñ€Ñ?г болно. ЭцÑ?Ñ?Ñ‚ нь, дунд болон урт хугацааны тогтвортой Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… аÑ?уудлын хувьд, ИÐ?Б-дын худалдан авалтад тавих Ñ…Ñ?налт зÑ?Ñ€Ñ?г буÑ?ад төрлийн үйл ажиллагааг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… улÑ?ын Ñ?ан байгуулах нь зүйтÑ?й юм. ТÑ?рхүү Ñ?ан нь хөрөнгийн баталгаат Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?ртÑ?й байх – Ñ‚Ó©Ñ?өв, хөгжлийн түншүүд, уул уурхайн компаниуд – ба ИÐ?Б бүрийн тодорхой үйл ажиллагааг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… шийдвÑ?Ñ€ гаргадаг бие дааÑ?ан ТУЗ Ñ?Ñ?вÑ?л зөвлөлтÑ?й байх юм. 44. ТөÑ?вийн гүйцÑ?тгÑ?лийг Ñ?айжруулах: Монгол улÑ?ын Ñ‚Ó©Ñ?вийн гүйцÑ?тгÑ?л гол хоёр Ñ?орилттой тулгарч байна: Ñ?Ñ€Ñ? Ñ‚Ñ?Ñ? цаг агаарын нөхцөл нь барилга байгууламжийн улирлыг зөвхөн 6 Ñ?ар болгон богиноÑ?гож байна; барилгын материалын үнийн Ñ…Ñ?лбÑ?лзÑ?л аÑ?ар их байгаа нь Ñ‚Ó©Ñ?вийн Ñ‚Ó©Ñ?лийг бÑ?лтгÑ?Ñ… Ñ?вцад өртөгийг Ñ‚Ñ?Ñ€ бүр бүрÑ?н тооцоолох ажлыг бÑ?рхшÑ?Ñ?лтÑ?й болгож байна. ЭнÑ? хоёр Ñ?орилтыг даван гарахын тулд Ñ‚Ó©Ñ?вийн гүйцÑ?тгÑ?лийг аль болох уÑ?н хатан байдлаар Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… шаардлагатай байна. Хамгийн түгÑ?Ñ?мÑ?л хоёр арга зам бол Ñ‚Ó©Ñ?вийг дараагийн жилд шилжүүлÑ?Ñ… Ñ?Ñ?вÑ?л Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?дÑ?н жилÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ó©Ñ?вийн хуваарьлалтийг хийх, Ñ‚Ó©Ñ?вийг 19 зарцуулж байгаа агентлагуудад Ñ‚Ó©Ñ?өв хооронд хөрөнгийг гулÑ?уулах Ñ?рх олгох Ñ?вдал юм. Сүүлийн арга замын хувьд гÑ?вÑ?л Ð?ТХ-д нÑ?лÑ?Ñ?д ахицтай заалт орÑ?он. Харин түрүүчийн арга замын хувьд гÑ?вÑ?л Ð?ТХ-иар Ñ‚Ó©Ñ?өвлөгдÑ?өн нийт хөрөнгийн 3 хувийг дараа жилийн Ñ?хний гурван Ñ?ард шилжүүлÑ?н ашиглахыг зөвшөөрч байгаа ба Ñ?нÑ? нь дараа жилийн барилга байгууламжийн улирал Ñ?Ñ…Ñ?лдÑ?г 5 Ñ?арааÑ? өмнө өмнөх жилийн Ñ‚Ó©Ñ?вийн үлдÑ?гдлийг зарцуулж дууÑ?гана гÑ?Ñ?Ñ?н үг болж байна. Тийм учрааÑ? хуулийн Ñ?нÑ? заалт аÑ?уудлыг бүрÑ?н шийдвÑ?рлÑ?ж чадахгүй юм. Харин үүний оронд, Ñ‚Ó©Ñ?вийн үлдÑ?гдÑ?л хөрөнгийг дараа жилийн туршид шилжүүлÑ?н ашиглахаар зааж, 3 хувь гÑ?Ñ?Ñ?н Ñ…Ñ?згаарлалтыг Ñ…Ñ?вÑ?Ñ?Ñ€ үлдÑ?Ñ?Ñ… нь ажлын гүйцÑ?тгÑ?лийг хангах боломжийн хугацаа олгож, Ñ‚Ó©Ñ?вийн Ñ?Ñ€Ñ?длийг бууруулах юм. 45. Хүний нөөцийн чадавхи Ñ…Ñ?згаарлагдмал байгаа аÑ?уудлыг шийдвÑ?рлÑ?Ñ…: Ñ?нÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ илтгÑ?лд дурдаж байгаа аÑ?уудалтай байгаа аÑ?уудлуудын олонхи нь ур чадвартай ажилтаны тоо Ñ…Ñ?згаарлагдмал байгаагааÑ? үүдÑ?лтÑ?й юм. Монголын гол гол Ñ?амд болон агентлагууд нь ерөнхийдөө цомхон бөгөөд төлөвлөлт, Ñ‚Ó©Ñ?өвлөлт, худалдан авалт, Ñ‚Ó©Ñ?лийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилтийг хариуцах мÑ?Ñ€Ñ?гжлийн зохих мÑ?длÑ?г чадвартай ажилтнуудыг авч ажиллуулах боломж нь баÑ? Ñ…Ñ?згаарлагдмал байна. Санаа зовоох нÑ?г аÑ?уудал бол өндөр цалинтай уул уурхайн Ñ?албар төрийн албаны хамгийн чадварлаг ажилтнуудыг татаж байгаа Ñ?вдал ба уул уурхайн буÑ? Ñ?албарааÑ? уул уурхайн Ñ?албарт шилжин ажиллах ерөнхий хандлага нь байгалийн баÑ?лагын хараалын баÑ? нÑ?г нийтлÑ?г үзÑ?гдÑ?л юм. 46. Төрийн албанааÑ? “оюуны дайжилâ€?-ийг хазаарлах болон төрийн албанд шинÑ?Ñ?Ñ€ ажиллагÑ?адыг татахын тулд ЗаÑ?гийн газар цалинг хавтгайруулан нÑ?мÑ?хийн оронд өндөр Ñ?Ñ€Ñ?лт Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й байгаа ажлын байрны цалинг зах зÑ?Ñ?лд тулгуурлаÑ?ан нÑ?мÑ?гдÑ?л цалин олгодог илүү уÑ?н хатан арга замыг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… шаардлагатай байж болох талтай. ТүүнчилÑ?н, Ñ‚Ó©Ñ?лийн үнÑ?лгÑ?Ñ? хийх, их Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний худалдан авалт хийх, томоохон цогц контракт байгуулах зÑ?Ñ€Ñ?г ажилд шаардлагатай мÑ?Ñ€Ñ?гжилтнүүдиийг гÑ?Ñ€Ñ?Ñ?гÑ?Ñ?Ñ€ авч ажиллуулдаг туршлагыг ЗаÑ?гийн газар авч Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлж болох юм. 47. ÐœÑ?длÑ?г чадвартай ажиллах хүчин дутагдалтай байгаа байдал зөвхөн ЗаÑ?гийн газарт хамааралтай биш бөгөөд барилгын Ñ?албарын талаар Ñ…Ñ?лÑ?лцÑ?Ñ… үед Ñ?л байдал баÑ? л ажиглагдаж байгаа учрааÑ? боловÑ?ролын Ñ?албарт дунд болон урт хугацаанд нÑ?мÑ?лт хөрөнгө оруулалт шаардлагатай нь тодорхой болж байгаа бөгөөд үүнд дÑ?Ñ?д болон техник мÑ?Ñ€Ñ?гжлийн Ñ?ургалт хамрагдах ба Ñ?дийг заÑ?агт мÑ?Ñ€Ñ?гжлийн техникийн ажиллагÑ?ад, операторууд, инженерүүд болон буÑ?ад мÑ?Ñ€Ñ?гжилтний цувааг бүрÑ?лдүүлÑ?Ñ… шаардлагатай байна. ҮнÑ?ндÑ?Ñ? бол Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г авч Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€ хөлдөлмөр хүч дутагдалтай байгаа өнөөгийн аÑ?уудлыг бүрÑ?н шийдвÑ?рлÑ?ж чадахгүй нь мÑ?дÑ?Ñ?ж учир Монгол улÑ?ын ЗаÑ?гийн газар байгалийн баÑ?лаг ихтÑ?й, хөдөлмөрлөх хүч дутагдалтай буÑ?ад орны гадаадааÑ? мÑ?Ñ€Ñ?гжилтÑ?й болон мÑ?Ñ€Ñ?гжилгүй ажиллагÑ?адыг авч ажиллуулдаг туршлагааÑ? Ñ?уралцах шаардлагатай байна. Өнөөгийн байдлаар Монгол улÑ?ад ирж байгаа гадаадын ажиллагÑ?адын урÑ?гал бага байгаа ба нийт хүн амын 0.4 хувьтай Ñ‚Ñ?нцÑ?ж байна. ГадаадааÑ? ажиллах хүч авахад тодорхой Ñ…Ñ?згаарлалт тогтоож байгаа бодлого нь барилгын Ñ?албарын цаашдын хөгжилд Ñ?аад учируулж байгаа талаар дурдÑ?ан. 20 Өндөр мÑ?Ñ€Ñ?гжилтÑ?й гадны ажиллагÑ?адад хилÑ?Ñ? нÑ?Ñ?лттÑ?й болгох нь мÑ?Ñ€Ñ?гжлийн өндөр ур чадварын дутагдалтай байдлыг нөхөх, хүний капиталын мÑ?длÑ?гийг ахиулах үйл Ñ?вцыг Ñ?рчимжүүлÑ?Ñ…Ñ?д зохих нөлөө үзүүлнÑ?. 48. Дараахь Ñ…Ò¯Ñ?нÑ?гтÑ?д Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний ач холбогдолын талаархи Ñ?анал бүхий бодлогын зөвлөмжийг харуулж байна. Бодлогын чанартай зөвлөмжүүд Чухалчлан үзÑ?Ñ… Хөрөнгө зарцуулах газрыг зөв Ñ?онгох 1. ДÑ?д бүтÑ?цид оруулах Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгийн дийлÑ?нхийг Улаанбаатар болон хөгжлийн цÑ?гүүдÑ?д Ð?Ñ?н даруй хуваарьлах. Зам барилгын Ñ?албарын хувьд Улаанбаатар хотын хурдны болон Ñ?алаа замууд, олон улÑ?ын транзит корридорууд, уул уурхайн Ñ?албарт үйлчилÑ?Ñ… замуудад Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… ач холбогдол өгөх 2. Хөдөө орон нутгийн хувьд, өртөг зардал багатай Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?гчилÑ?н Ñ?айжруулалтыг улÑ?ын Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний Ð?Ñ?н даруй болон орон нутгийн шороон замуудад хийх аÑ?уудалд анхаарал тавьж \гүүр, уÑ?ны хоолойнууд барих, байгалийн замуудад арчилгаа үйлчилгÑ?Ñ? хийх г.м \ Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ замыг жилийн туршид ашиглах боломжтой болгох ба ингÑ?Ñ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€ хөдөөгийн иргÑ?дийн зам харилцааг Ñ?айжруулахын зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? ирÑ?Ñ?дүйд хатуу хүчилттай зам барих бÑ?лтгÑ?лийг хангах 3. Замын байнгын заÑ?вар үйлчилгÑ?Ñ?г хийх, овоорÑ?он замын ажлыг цÑ?гцлÑ?Ñ…Ñ?д шаардлагатай Ð?Ñ?н даруй хөрөнгийг гаргахын тулд ЗаÑ?гийн газар одоогийн жилийн зардлыг тав дхин Ó©Ñ?гөх Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й байна. ЭнÑ? хөрөнгийг одоогийн шинÑ?Ñ?Ñ?Ñ€ оруулах хөрөнгө оруулалтад дахин хуваарьлалт хийж , дөнгөж 20 хувийг нь замын заÑ?вар үйлчилгÑ?Ñ?нд шилжүүлÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€ аÑ?уудлыг Ñ…Ñ?лбархан шийдвÑ?рлÑ?Ñ… боломжтой. ДÑ?д бүтцийн шаардлага болон макро Ñ?анхүүгийн тогтвортой байдлын Ñ‚Ñ?нцÑ?лийг хангах 4. ЗаÑ?гийн газар нь дараахь аÑ?уудлуудаар тодорхой бодлого баримтлах: а \ ХБ зөвхөн орлого бий Ð?Ñ?н даруй болгох Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ…,; б\ Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?в нийгмийн чанартай Ñ‚Ó©Ñ?лүүдÑ?д зÑ?Ñ?л олгох улÑ?ын Ñ‚Ó©Ñ?өвт туÑ?гаж, ТТБ-ын хуулийн хүрÑ?Ñ?ний Ñ‚Ñ?нцÑ?л ба зарлагын журмын дагуу дÑ?Ñ?д Ñ…Ñ?згаарыг тогтоох; в\ Ñ?дийн заÑ?гийг Ñ…Ñ?Ñ‚ халалтааÑ? Ñ?Ñ?ргийлÑ?Ñ…, макро Ñ?дийн заÑ?гийн тогтвортой байдлыг хангах. Ийм бодлогыг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?хийн тулд Хөгжлийн банкны тухай хуульд нÑ?мÑ?лт өөрчлөлт оруулах шаардлагатай 5. ЗаÑ?гийн газар “түлхүүр хүлÑ?Ñ?лгÑ?н өгөхâ€? Ñ…Ñ?лбÑ?рийг зам болон Ñ?рчим хүчний Ñ?албарт Ð?Ñ?н даруй Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?хийг зогÑ?оох шаардлагатай бөгөөд Ñ?нÑ? нь Ñ‚Ó©Ñ?лийн өртөгийг нÑ?мÑ?гдүүлж, Ñ?Ñ€Ñ?длийг заÑ?гийн газрааÑ? Ñ‚Ñ?Ñ€ бүр хувийн Ñ…Ñ?вшилд шилжүүлдÑ?ггүй учир оронд нь ийм Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? Ñ?анхүүжүүлдÑ?г болох 6. ТХХТ-Ñ?Ñ?Ñ€ дамжуулан ЗаÑ?гийн газрын хүлÑ?Ñ?Ñ… Ñ?анхүүгийн Ñ?Ñ€Ñ?длийн дÑ?Ñ?д Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г тогтоох, Ñ?нÑ? Дунд нь заÑ?гийн газрын орлогын 2 орчим хувь байх ба Ñ?нÑ? Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г ТХХТ туршалага Ñ?уух Ñ?вцад хугацаанд нÑ?мÑ?гдүүлж болох юм ХБ-нд компаний заÑ?аглалыг бÑ?хжүүлÑ?Ñ… 21 7. Хөгжлийн банкны тухай хуулийг макро Ñ?дийн заÑ?гийн тогтворгүй байдал болон хөрөнгийн үр ашиггүй зарлагыг бууруулах үүднÑ?Ñ?Ñ? бÑ?хжүүлÑ?Ñ… шаардлагатай байна. Үүний тулд ХБ -ны Ñ?рх үрргийг тодорхой болгох, хөрөнгийн боломжит дÑ?Ñ?д харьцааг тогтоох, Сангийн Ñ?амнааÑ? тавих Ð?Ñ?н даруй Ñ…Ñ?налтыг хүчтÑ?й болгох, ХБ-ны ТУЗ-ын бие дааÑ?ан байдлыг хангах, монгол банкны зүгÑ?Ñ?Ñ? Ñ…Ñ?налт тавьдаг болох, хариуцлага, бие дааÑ?ан байдлын зөв Ñ‚Ñ?нцвÑ?рийг хангах үйл ажиллагааны контракт байгуулах аÑ?уудлаар хуульд нÑ?мÑ?лт өөрчлөлт оруулах шаардлагатай ТөÑ?лийн боловÑ?руулалтыг боловÑ?ронгуй болгох 8. ТөÑ?вийн хөрөнгө болон Ñ?ргÑ?лтийн хөрөнгийн Ñ‚Ó©Ñ?өв боловÑ?руулах ажлыг ЭЗХЯ болон н СЯ Ð?Ñ?н-ны да нÑ?н чиг үүрÑ?г болгон хувааж, хоёрдмол Ñ‚Ó©Ñ?өв бий болгохгүй байх Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й.Үүний оронд Ð?ТХ-ийн даруй заалтын дагуу томоохон Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг Ñ…Ñ?нах чиг үүргийн хүрÑ?Ñ?нд төлөвлөлт болон хөрөнгийн Ñ‚Ó©Ñ?өв зохиох ажлыг ЭЗХЯ хариуцах нь зүйтÑ?й. Харин ЗаÑ?гийн газар томоохон Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн хувьд тогтооÑ?он боÑ?гыг 30 Ñ‚Ñ?рбум төгрөгөөÑ? бууруулах аÑ?уудлыг Ñ?удлан үзÑ?Ñ… 9. Төлөвлөлтийн тухай хуулийн Ñ‚Ó©Ñ?өлд дунд болон урт хугацааны төлөвлөлтийн баримт Дунд бичгүүдийг боловÑ?руулахад хамтран ажиллах үүрÑ?г бүхий Ñ?албарын Ñ?амд хоорондын Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?г, Өмнийн Говийн дÑ?д бүтцийн зөвлөлдөх зөвлөл зÑ?Ñ€Ñ?г зөвлөлдөх механизмуудыг тодорхойлон хугацаанд тогтоох, 10. Ð?Ñ?н даруй ТөÑ?лийн үнÑ?лгÑ?Ñ? хийх тухай Ð?ТХ-ийн заалтын Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилт нь байгаа чадавхитай тохирч байх шаардлагатай. ЗаÑ?гийн газар олонхи Ñ‚Ó©Ñ?лийн зардалд илүү анхаарч өртөг -үр ашгийн дүн шинжилгÑ?Ñ?г төвлөрүүлÑ?Ñ… ба нийгÑ?м Ñ?дийн заÑ?гийн бүрÑ?н Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний өртөг -үр ашгийн дүн шинжилгÑ?Ñ?г зөвхөн томоохон, цогц Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн хувьд хийж байх 11. ПарламентааÑ? Ñ?анал болгож байгаа Ñ‚Ó©Ñ?лүүд нь Ñ?албарын Ñ?амдын Ñ?аналын нÑ?г адил Дунд процедураар зохих хууль тогтоомж, журмын дагуу үнÑ?лгÑ?Ñ? хийгдÑ?ж байх шаардлагатай байна. ТөÑ?вийн мөчлөгийн хувьд гÑ?вÑ?л, парламентад Ñ‚Ó©Ñ?вийн Ñ‚Ó©Ñ?лийг Ñ…Ñ?лÑ?лцÑ?Ñ… Ñ?вцад дÑ?вшүүлÑ?н хугацаанд тавьж байгаа Ñ‚Ó©Ñ?лүүд нь ЭЗХЯ болон СЯ-ны үнÑ?лгÑ?Ñ?ний шаардлагыг хангаж байвал Ñ?анхүүгийн дараа жилийн Ñ‚Ó©Ñ?вийн хүрÑ?Ñ?нд оруулан Ñ?анхүүжүүлж болох юм. Ó¨Ó©Ñ€ нÑ?г хувилбар бол парламент Ñ?мар нÑ?г Ñ‚Ó©Ñ?лийг тухайн жилийн Ñ‚Ó©Ñ?өвт туÑ?ган Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… бол Ñ?ртнÑ?Ñ?Ñ? уг Ñ?аналыг бÑ?лтгÑ?н Ñ‚Ó©Ñ?вийн Ñ‚Ó©Ñ?лийг боловÑ?руулах Ñ?вцад Ñ?анал болгон оруулж байх механизмийг Ñ‘Ñ?чилон тогтоож болох юм. ТөÑ?вийн гүйцÑ?тгÑ?лийг Ñ?айжруулах 12. ТөÑ?вийн үлдÑ?гдÑ?л хөрөнгийг дараа жилийн туршид шилжүүлÑ?н ашиглахаар зааж, 3 хувь гÑ?Ñ?Ñ?н Дунд Ñ…Ñ?згаарлалтыг Ñ…Ñ?вÑ?Ñ?Ñ€ үлдÑ?Ñ?Ñ… нь ажлын гүйцÑ?тгÑ?лийг хангах боломжийн хугацаа олгож, Ñ‚Ó©Ñ?вийн Ñ?Ñ€Ñ?длийг бууруулах үүднÑ?Ñ?Ñ? Ð?ТХ-д нÑ?мÑ?лт өөрчлөлт оруулах хугацаанд 13. СЯ-ны Ñ‚Ó©Ñ?вийн газар Ñ‚Ó©Ñ?лийн хөрөнгийг зарцуулах Ñ?рх олгодог байдлыг зогÑ?оож, үүнд Дунд зарцуулж байгаа үнÑ?Ñ‚ цагийг Ñ‚Ó©Ñ?вийн Ñ‚Ó©Ñ?өл боловÑ?руулах, Ñ‚Ó©Ñ?лийн үнÑ?лгÑ?Ñ? хийх үндÑ?Ñ?н ажилдаа зарцуулдаг болох. хугацаанд Худалдан авалт болон Ñ‚Ó©Ñ?лийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилтийн чадавхийг бÑ?хжүүлÑ?Ñ…, ил тод байдлыг хангах ба Ñ…Ñ?налтын аÑ?уудал 14. Худалдан авах ажиллагааны төв агентлагийн ил тод байдлыг хангах, зохих Ñ…Ñ?налт тогтоох зорилгоор ЗаÑ?гийн газар Ð¥Ñ?налтын Зөвлөлийг байгуулах, цахим -худалдан авалтыг нÑ?втÑ?рүүлÑ?Ñ…, өндөр ач холбогдолтой контрак байгуулахдаа “шудрага зөвлөгчдийгâ€? авч Ð?Ñ?н даруй ажилуулах, тухайлбал олон улÑ?ын аудитын компанийг тендерийн үнÑ?лгÑ?Ñ?ний хороонд ажиллуулж, техникийн аÑ?уудлаар зөвлөлгөө авах болон худалдан авалтын үйл ажиллагаанд хөндлөнгийн ажиглагчаар ажиллуулж, ил тод байдлыг ханган идÑ?вхижүүлÑ?Ñ… 22 15. ХТÐ? болон Ñ?албарын Ñ?амд, Ñ?амдын үйл ажиллагааны чиг үүрÑ?г, хариуцлагыг тодорхой болгох Ð?Ñ?н даруй үүднÑ?Ñ?Ñ? тендерийн үнÑ?лгÑ?Ñ? хийх Ñ?вцад техникийн аÑ?уудлаар Ñ?албарын Ñ?ам\Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?гч агентлагын олонхий Ñ?анал хүчинтÑ?й болох \техникийн аÑ?уудлаар Ñ?анал хураах, Ñ?Ñ?вÑ?л техникийн аÑ?уудлаар жич дÑ?д хороонд Ñ?анал хураах \. Шудрага шийдвÑ?Ñ€ гарÑ?аныг баталгаажуулах үүднÑ?Ñ?Ñ? техникйин аÑ?уудлаар гарÑ?ан шийдвÑ?Ñ€ бодит болÑ?он гÑ?ж үзÑ?хгүй тохиолдолд ХТÐ? тухайн шийдвÑ?рт хориг тавьж болно 16. ХТÐ? нь ажиллах чадавхиа түргÑ?н хугацаанд бÑ?хжүүлÑ?н, худалдан авалтыг цаг хугацаа Ð?Ñ?н даруй алдалгүй хийх шаардлагатай байна. ХТÐ? нь зарим нÑ?г контрактуудыг Ñ?онгон авч ажиллах ажлыг аажмаар Ñ?хлÑ?ж цаг хугацаа хожих нь зүйтÑ?й гÑ?Ñ?Ñ?н зөвлөмжийг өгч байгаа ба үүний тулд ТХХТ-ийн тухай хуульд нÑ?мÑ?лт өөрчлөлт оруулах шаардлагатай байгаа юм 17. ИÐ?Б-ууд нь тендерийн үнÑ?лгÑ?Ñ?ний хороонд ажиглагчийн байр Ñ?уурьтай, Ñ?аналын Ñ?рхгүй байх Ð?Ñ?н даруй ба техникйин үнÑ?лгÑ?Ñ?ний аÑ?уудлаар Ñ?мар нÑ?г тайлбар хийхгүй, Ñ‚Ñ?дний үүрÑ?г нь үнÑ?лгÑ?Ñ?ний үйл Ñ?вцын ил тод байдал, дүрÑ?м журам Ñ…Ñ?рхÑ?н мөрдөгдөж байгааг ажиглан тайлбар хийхÑ?Ñ?Ñ€ Ñ…Ñ?згаарлагдах нь зүйтÑ?й гÑ?Ñ?Ñ?н зөвлөмжийг өгч байна 18. Тендерийн ажиглагчидийн илтгÑ?л бичих Ñ?тандартын загвар – “ажиглагчийн илтгÑ?лâ€? байх нь Ð?Ñ?н даруй зүйтÑ?й. Уг загварт тодорхой тайлбар бичих зайтай байна. Уг илтгÑ?лийг цахим Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ€ худалдан авалтын байгууллагууд болон Сангийн Ñ?аманд хүргүүлнÑ?. 19. Контрактад үр дүнтÑ?й Ñ…Ñ?налт тавихын тулд ИХБ нь инженер Ñ?Ñ?вÑ?л техникийн Дунд мÑ?Ñ€Ñ?гжилтнүүдтÑ?й түншлÑ?н ажиллах шаардлагатай.Инженерүүд нь шаардлагатай техникийн ур чадвараар туÑ?лах ба ИÐ?Б-ууд нь Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ инженерүүдийн бие дааÑ?ан байдлыг хангаж, хугацаанд Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?рийн гаргаÑ?ан техникийн үнÑ?лгÑ?Ñ?г ил тод байдал, хариуцлагыг хангах зорилгын үүднÑ?Ñ?Ñ? үр дүнтÑ?й ашиглах 20. ИÐ?Б-уудын Ñ?үлжÑ?Ñ? нь ИÐ?Б-ын Ñ…Ñ?налт тавих Ñ?тандартыг хангахад чухал үүрÑ?г гүйцÑ?тгÑ?нÑ?. Дунд Бодлого боловÑ?руулагчдийн нÑ?г адил, ИÐ?Б-ууд нь ашиг Ñ?онирхолын зөрчилд хутгалдÑ?ан байж болзошгүй нөхцөлд нÑ?н чухал юм. СүлжÑ?Ñ? нь улÑ? орон даÑ?ар үйл ажиллагаа Ñ?вуулж байгаа хугацаанд Ñ?албаруудынхаа төв байгууллага нь байна. СүлжÑ?Ñ?нд нÑ?гдÑ?Ñ… нÑ?г их хатуу биш шаардлага тавих: заÑ?гийн газрын үйл ажиллагаанд өмнө нь Ñ…Ñ?налт тавьж байÑ?ан туршлага \Ñ‚Ó©Ñ?өв, Ñ?онгууль г.м\, Ñ?албаруудад Ñ?ургалт заавал Ñ?вуулах, Ñ‘Ñ? зүйн хуулийг хүлÑ?Ñ?н зөвшөөрөх. СүлжÑ?Ñ? нь өөрийн гишүүдийн зүгÑ?Ñ?Ñ? худалдан авалтад тавьж байгаа Ñ…Ñ?налтыг Ñ…Ñ?нах ба Ñ?үлжÑ?Ñ?ний Ñ‘Ñ? зүйн Ñ…Ñ?м Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г болон хууль тогтоомж, дүрÑ?м журмыг зөрчÑ?өн тохиолдолд гишүүдийг хар -данÑ?анд оруулах Ñ?рхтÑ?й. 21. Эхний үед ИÐ?Б-ын худалдан авалтын Ñ?үлжÑ?Ñ?нд Ñ…Ñ?налт тавих ажлыг ДÑ?лхийн банк болон буÑ?ад Ð?Ñ?н даруй хандивлагчид Ñ?анхүүжүүлж болох юм. ЗаÑ?гийн газар ч гÑ?Ñ?Ñ?н СЯ -ны Ñ‚Ó©Ñ?өвт Ñ…Ñ?налт болон болон Ñ‚Ó©Ñ?лийн үнÑ?лгÑ?Ñ?ний Ñ…Ñ?налтыг контрактаар гүйцÑ?тгүүлÑ?Ñ… тодорхой хөрөнгийг оруулж өгч болох юм. Харин цаашдаа урт хугацаанд бол, ИÐ?Б-уудын төрөл бүрийн үйл ажиллагааг Дунд Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… бие дааÑ?ан Ñ?ан байгуулж болох ба үүнд худалдан авалтад тавих Ñ…Ñ?налт хамрагдах ба Ñ?анг ЗаÑ?гийн газар, хандивлагчид болон уул уурхайн компаниуд Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… хугацаанд боломжтой. Чадавхийг бÑ?хжүүлÑ?Ñ… 22. Төрийн албанааÑ? “Оюуны дайжилâ€?-ийг хазаарлах болон төрийн албанд шинÑ?Ñ?Ñ€ ажиллагÑ?адыг Дунд татахын тулд ЗаÑ?гийн газар цалинг хавтгайруулан нÑ?мÑ?хийн оронд өндөр Ñ?Ñ€Ñ?лт Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й байгаа ажлын байрны цалинг зах зÑ?Ñ?лд тулгуурлаÑ?ан нÑ?мÑ?гдÑ?л цалин олгодог илүү уÑ?н хатан хугацаанд арга замыг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… 23. Монгол улÑ?ын ЗаÑ?гийн газар байгалийн баÑ?лаг ихтÑ?й, хөдөлмөрлөх хүч дутагдалтай буÑ?ад Дунд орны гадаадааÑ? мÑ?Ñ€Ñ?гжилтÑ?й болон мÑ?Ñ€Ñ?гжилгүй ажиллагÑ?адыг авч ажиллуулдаг туршлагааÑ? Ñ?уралцах шаардлагатай байна Өндөр мÑ?Ñ€Ñ?гжилтÑ?й гадны ажиллагÑ?адад хилÑ?Ñ? нÑ?Ñ?лттÑ?й болгох хугацаанд нь мÑ?Ñ€Ñ?гжлийн өндөр ур чадварын дутагдалтай байдлыг нөхөх, хүний капиталын мÑ?длÑ?гийг ахиулах үйл Ñ?вцыг Ñ?рчимжүүлÑ?Ñ…Ñ?д зохих нөлөө үзүүлнÑ?.Үүнийг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?хийн тулд, 23 гадаадааÑ? ажиллах хүч авч ажиллуулахтай холбогдÑ?он Ñ…Ñ?згаарлалтуудыг уÑ?н хатан болгох талаар Хөдөлмөрийн хуулинд нÑ?мÑ?лт өөрчлөлт оруулах шаардлага гарна 24 БҮЛЭГ 1: ДЭД БҮТЦИЙГ ӨРГӨЖҮҮЛЭХ СОРИЛТУУД Оршил: ИлтгÑ?лийн тухай 1. Монгол улÑ? өнөөдөр зÑ?Ñ?, алт, нүүрÑ? болон буÑ?ад ашигт малтмалын аÑ?ар их нөөцөө ашиглаж Ñ?Ñ…Ñ?лÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?дийн заÑ?гийн өөрчлөлтийн огтолцол дÑ?Ñ?Ñ€ ирÑ?Ñ?д байна. ДÑ?лхийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд ашигт малтмалын үнÑ? Ó©Ñ?өж, уул уурхайн Ñ?албар Ñ?рчимтÑ?й хөгжиж ирÑ?Ñ?н 2003 онооÑ? Монголын Ñ?дийн заÑ?аг 9 гаруй хувиар Ó©Ñ?өж ирÑ?Ñ?н ; дÑ?лхийн хамгийн том таван зÑ?Ñ?ийн уурхайн нÑ?г Оюу толгойн барилга байгууламж Ñ?Ñ…Ñ?лÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€ 2011 болон 2012 онд Ñ?дийн заÑ?гийн Ó©Ñ?өлт хоёр оронтой тоонд хүрч Ñ?рчимжÑ?Ñ?н; ирÑ?Ñ… Ñ…Ñ?дÑ?н жилд Оюу толгой болон түүнтÑ?й адил аÑ?ар том Таван толгойн нүүрÑ?ний уурхай ашиглалтад орж, Монголын ашигт малтмалын үйлдвÑ?рлÑ?л болон Ñ?кÑ?порт нÑ?мÑ?гдÑ?ж, Ñ?дийн заÑ?гийн Ó©Ñ?өлт хоёр оронтой тоонд байÑ?аар байх бололтой байна. Ойролцоогоор гурван их наÑ?д доллараар Ñ…Ñ?мжигдÑ?Ñ… тавиаÑ? зуун жилийн нөөц бүхий Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ уурхайнуудын ашиглалтын хурд, Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нь үнÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ гайхмаар үр дүнд хүргÑ?Ñ… ба Монгол улÑ?ыг дÑ?лхийн хамгийн өндөр Ó©Ñ?өлттÑ?й, үгүй юм гÑ?Ñ…Ñ?д хамгийн хурдан Ó©Ñ?өлт бүхий орнуудын нÑ?г болгох юм. Ð¥Ñ?Ñ€Ñ?в зөв зохион байгуулж, ухаалаг бодлого Ñ?вуулах юм бол Ñ?нÑ? бүхнийг Монголын өнөөгийн хүн ам болон ирÑ?Ñ?дүй хойч үеийн амьжиргааг тууштай Ñ?айжруулахад ашиглах боломжтой юм. 2. Ийм боломж бололцоотой байна гÑ?дÑ?г нь хөгжил дÑ?вшилд автоматаар хүрнÑ? гÑ?Ñ?Ñ?н үг биш бөгөөд байгалийн аÑ?ар их баÑ?лагтай олон орон ашигт малтмалын Ñ‚Ñ?Ñ€ Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний баÑ?лаггүй орнуудын түвшинд хүрч үйл ажиллагаа Ñ?вуулж чадахгүй байгаа жишÑ?Ñ? олон байдаг ба Ñ?нÑ? нөхцөлд “баÑ?лагын хараалâ€? гÑ?дÑ?г танил болÑ?он Ñ…Ñ?лц үгийг Ñ…Ñ?ргÑ?лдÑ?г. Байгалийн баÑ?лаг нь буÑ?ад баÑ?лагааÑ? Ñ?лгаатай бөгөөд байгалийн баÑ?лагыг үйлдвÑ?рлÑ?дÑ?ггүй харин олборлох шаардлагатай ба мөн баÑ?галийн баÑ?лагыг Ñ?Ñ?ргÑ?Ñ?н ашиглах боломжгүй. Байгалийн баÑ?лагын үйлдвÑ?рлÑ?л нь Ñ?дийн заÑ?гийн буÑ?ад Ñ?албаруудтай төдийлÑ?н холбогдохгүй “алÑ? харьдâ€? үйл ажиллагаа Ñ?вуулж байдаг ба Ñ?нÑ? нь уул уурхайн угшилтай ДÐ?Б-ний Ó©Ñ?өлт нь Ñ?дийн заÑ?гийн буÑ?ад Ñ?албарын хөгжилд автоматаар нөлөөлөхгүй Ñ?Ñ?вÑ?л их Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний ажлын байрыг бий болгодоггүй гÑ?Ñ?Ñ?н үг юм. ЖишÑ?Ñ? нь, Оюу толгой Ñ‚Ó©Ñ?өл одоогийн барилга байгууламжийн үе шатанд 15,000 ажиллагÑ?адтай байгаа нь ойролцоогоор Монголын ажиллах хүчний 0.14 орчин хувь бөгөөд харин үйлдвÑ?рлÑ?лийн Ñ?вцад бол дөнгөж 3500 ажиллагÑ?адтай байх болно. Ер нь томоохон уурхайн хувьд ажиллагÑ?адын тоо ийм цөөн байдаг нь түгÑ?Ñ?мÑ?л үзÑ?гдÑ?л юм. Дахин Ñ?Ñ?ргÑ?Ñ?гдÑ?хгүй шинж чанартай байхын зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? байгалийн баÑ?лагын Ñ?кÑ?портын үнÑ? Ó©Ñ?Ñ?Ó©Ñ…Ñ‚Ñ?й зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?н валютын бодит ханш Ó©Ñ?өж, Ñ?дийн заÑ?гийн тогтвортой Ó©Ñ?өлтийн Ñ?Ñ… Ñ?урвалж гÑ?ж үздÑ?г үйлдвÑ?Ñ€ Ñ?Ñ?вÑ?л хөдөө аж ахуйн бүзтÑ?Ñ?гдÑ?хүүний олон улÑ?ын зах зÑ?Ñ?л дÑ?Ñ?Ñ€ Ó©Ñ€Ñ?өлдөх чадварт Ñ?өрөг нөлөөлж улмаар “Голланд өвчинâ€?-нд хүргÑ?Ñ… магадлалтай байдаг учир түүнÑ?Ñ?Ñ? Ñ?Ñ?ргийлÑ?Ñ… арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? авах нь чухал. Хамгийн ноцтой аÑ?уудал бол ашигт малтмалын баÑ?лагааÑ? орж байгаа орлого нь авилгалын боломжийг ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н нÑ?мÑ?гдүүлдÑ?г ба Монгол улÑ?ад Ñ?вагддаж байгаа өөрчлөлтийн цар хүрÑ?Ñ?, хурд болон байгалийн баÑ?лагааÑ? Ñ…Ñ?Ñ‚ хамааралтай байгаа болон түүнчилÑ?н улÑ? Ñ‚Ó©Ñ€, барилгын үйлдвÑ?рийн бүлгүүд ойр Ñ…Ñ?лхÑ?Ñ? холбоотой байгаа өнөөгийн нөхцөлд Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?л улам ч өндөр болж байна. 25 3. Монгол улÑ? байгалийн баÑ?лагааÑ? Ñ…Ñ?Ñ‚ хамааралтай байгаа нь түүнийг нÑ?н Ñ?мзÑ?г байдалтай болгож байна. График 1-д харуулÑ?анаар, уул уурхай Ñ?дийн заÑ?гийн 20 хувь, Ñ?кÑ?портын 85 хувийг Ñ?злÑ?ж байгаа нь Зүүн Ð?зи, Ð?омхон далайн бүÑ? нутгийн орнуудтай харьцуулахад өндөр үзүүлÑ?лт бөгөөд нефть үйлдвÑ?рлÑ?гч Ойрхи дорнодын орнуудтай илүү ойр түвшинд очиж байгаа юм. ИрÑ?Ñ… арван жилд Оюу толгой, Тавах толгой бүрÑ?н хүчин чадлаар ажиллаад ирÑ?Ñ…Ñ?д Монгол улÑ?ын зÑ?Ñ?, нүүрÑ?ний жилийн үйлдвÑ?рлÑ?л өнөөдөртÑ?й харьцуулахад дөрөв дахин нÑ?мÑ?гдÑ?ж, Ñ?нÑ? хамаарал улам бүр Ó©Ñ?Ó©Ñ… юм. 2016 он гÑ?Ñ…Ñ?д уул уурхайн Ñ?албарт ДÐ?Б-ний Ñ‚Ñ?н хагаÑ?, Ñ?кÑ?портын 95 орчин хувь ноогдох төлөвтÑ?й байна. 4. Эдийн заÑ?гийг өргөжүүлÑ?Ñ… замаар Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ нөхцөл байдлааÑ? зайлÑ?хийж, тогтвортой Ó©Ñ?өлтийг хангах гол механизмуудын нÑ?г бол дÑ?д бүтÑ?ц, боловÑ?рол, Ñ?рүүл мÑ?ндийн Ñ?албарт Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгө оруулалт хийх замаар бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүнÑ?Ñ?Ñ€ хангах, зах зÑ?Ñ?лийг уналтыг хазаарлах, хувийн хөрөнгө оруулалтын бөөгнөрөлийг задлах, дахин хуваарилалтын зорилгод хүрÑ?Ñ… нөхцөл бүрÑ?лдÑ?нÑ?1. Монголд татварын орлогын хураалт өндөр бөгөөд ойролцоогоор ДÐ?Б-ний 35 орчин хувь байгаа ба улÑ?ын Ñ‚Ó©Ñ?вийн орлогын гуравны нÑ?г ашигт малтмалааÑ? орох орлого бүрдүүлж байна. Оюу толгой, Таван толгой бүрÑ?н хүчин чадлаар үйлдвÑ?рлÑ?л Ñ?вуулж Ñ?Ñ…Ñ?лÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€ ирÑ?Ñ… долоон жилд Ñ‚Ó©Ñ?өвт орох орлогын Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? гурав дахин нÑ?мÑ?гдÑ?ж, цаашид уул уурхайн хөгжилтÑ?й уÑ?лдан тогтвортой Ó©Ñ?Ó©Ñ… төлөвтÑ?й байна. \График 2\ 5. Ó¨Ñ?өн нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ… Ñ?нÑ? орлогыг үр ашигтай ашиглах гол Ñ?орилт нь томоохон Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн төлөвлөлт, Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилтийг хангах ЗаÑ?гийн газрын Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгө оруулалтын тогтолцооны хариуцлагатай шууд холбоотой. ЭнÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ илтгÑ?лийн үндÑ?Ñ?н зорилт нь одоогийн улÑ?ын Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгө оруулалтын удирдлагын тогтолцоонд гүнзгий дүн шинжилгÑ?Ñ? хийх болон макро Ñ?дийн заÑ?гийн тогтвортой байдлыг хангах замаар Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… ач холбогдол бүхий газарт Ñ?айн чанартай Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлж чадах Ñ?Ñ?Ñ?Ñ…Ñ?д нь үнÑ?лгÑ?Ñ? хийх ; түүнчилÑ?н байгалийн баÑ?лагааÑ? орох орлогыг тулхтай хөрөнгө болгон үр дүнтÑ?й хувиргах чадвартай болгохын тулд тогтолцоог Ñ?айжруулахын тулд Ñ?мар арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? авах шаардлагатай байгаа талаар зөвлөмж өгөхөд оршино. 1 ОУВС \2012\ -д байгалийн баÑ?лаг ихтÑ?й хөгжиж байгаа орнуудын хувьд өгөх бодлогын зөвлөмжийн Ñ?тандартыг Ñ?ргÑ?н харах нь зүйтÑ?й гÑ?ж Ñ?анал болгоÑ?он. Ийм орнуудад хөрөнгө хомÑ?, дотоодын хөрөнгө оруулалтын ашиг өндөр байх магадлалтай, нөөцийг хуваарьлах Ñ?тратеги нь дотоодын хөрөнгө оруулалтын бүтÑ?цид их үүрÑ?гтÑ?й. Тийм учрааÑ? Чили, Ð?орвеги шиг гадаад хөрөнгийн шууд хадгаламжийг бүрдүүлÑ?Ñ… шаардлагагүй байж болох юм. 26 График 1. Зүүн Ð?зи, Ð?омхон далайн бүÑ?ийн буÑ?ад орнуудтай харьцуулахад Монгол ашигт малтмалйн баÑ?лагааÑ? Ñ…Ñ?Ñ‚ хамааралтай байна. БоловÑ?рол 1% ДÐ?Б Ñ?албараар Agriculture, Хөдөө а\а, ой, 90 Mineral exports (as percent of total) Education GDP by Sector Ð?шигт малтмалын Ñ?кÑ?порт \хувиар \ Real Estate Forestry, 1% загаÑ? агнуур 80 Үл хөдлөх 5% Fishing хөрөнгө 5% Other 17% 17% 70 Fuels түлш Ores/Metals ХүдÑ?Ñ€\метал Санхүү, даатгал 11% 60 Finance, 4% Insurance 50 4% 40 ICT 5% Mining and 30 Quarrying Transport, 20 20% Storage 14% 10 0 Manufactur. ҮйлдвÑ?рлÑ?л 7% Chn Camb Ph Th Viet Mal Ind PNG E. Lao Mong Wholesale, Бөөний болон жижиглÑ?нгийн 7% Timor PDR Retail Construction худалдаа 14% Барилга 2% 14% 2% Source StatisticalÑ?татиÑ?тикийн : NationalүндÑ?Ñ?ний Эх Ñ?урвалж: Bank staff Office (NSO); газар, calculations Банкны ажилтнуудын тооцоо Тавигдаж байгаа шаардлага 6. ДÑ?д бүтцийг хөгжүүлÑ?Ñ… шаардлага Монгголд нÑ?лÑ?Ñ?д байна. Монголын 2.8 Ñ?аÑ? хүн ам нь 1.5 Ñ?аÑ? хавтгай дөрвөлжин км газар нутагт \газар нутгийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?гÑ?Ñ?Ñ€ дÑ?лхийд 19-д ордог\ тархан амьдарч байгаа ба нÑ?г хавтгай дөрвөлжин км-Ñ‚ 1.8 хүн ноогдож байгаагаар дÑ?лхийн хамгийн Ñ?ийрÑ?г Ñ?уурьшалтай орнуудын нÑ?г болж байна. Ð?ийÑ?лÑ?л Улаанбаатар хотод 1.2 Ñ?аÑ? гаруй хүн амьдарч байгаа учир нутгийн буÑ?ад Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?гт нÑ?г хавтгай дөрвөлжин км-д 1 хүн ноогдох болж байна. Хүн ам ийнхүү Ñ?Ñ€Ñ? Ñ‚Ñ?Ñ? уур амьÑ?галтай, өргөн уудам нутагт Ñ?ийрÑ?г Ñ?уурьшиж байгаа нь зам, уÑ?, цахилгаан болон буÑ?ад үйлчилгÑ?Ñ?ний дÑ?д бүтцийг хүргÑ?Ñ… нÑ?гж өртөг өндөр байгаа юм. График 2. Дунд болон урт хугацаанд ЗаÑ?гийн газрын орлого хурдацтай Ó©Ñ?Ó©Ñ… Ñ‚Ó©Ñ?өөлөл гарч байна. 18,000 ТÑ?рбум төгрөгөөр 40 Billions of MNT As ДÐ?Б -д Ñ?злÑ?Ñ… хувьof GDP percent 16,000 35 14,000 30 12,000 Non-mineral revenue Ð?шигт малтмалын буÑ? орлого 25 Ð?ийт орлого Total revenue 10,000 Mineral revenue Ð?шигт малтмалын орлого 20 Mineral revenue Ð?шигт малтмалын орлого 8,000 15 6,000 10 4,000 2,000 5 0 0 2008 2011 2014 2017 2020 2008 2010 2012 2014 2016 2018 2020 Source : World Эх Ñ?урвалж: Bank ДÑ?лхийн банкныstaff projections ажилтнуудын Ñ‚Ó©Ñ?өөлөл 27 7. Газар зүйн ийм Ñ?орилтууд байгаа нөхцөлд Монголын дÑ?д бүтÑ?ц харьцангуй муу хөгжиж мрÑ?Ñ?нд гайхах зүйл байхгүй. Өнөөдөр нийт замын урт нь 49,000 км байгаа нь нÑ?г хавтгай дөрвөлжин км-Ñ‚ 0.03 км нÑ?гтралтай байгаа нь Ð?зийн буÑ?ад орнуудааÑ? доогуур үзүүлÑ?лт боловч хүн ам ийм Ñ?ийрÑ?г Ñ?уурьшилтай БотÑ?ван, КазахÑ?тан, Канад зÑ?Ñ€Ñ?г оронтой Ñ‚Ó©Ñ?Ñ‚Ñ?й байгаа юм \График 3\. Ð?вто замын Ñ?нÑ? Ñ?үлжÑ?Ñ?ний дөнгөж 6500 км нь инженерийн \хатуу хучилттай, хайрган, Ñ?айжруулÑ?ан зам\ зам байгаа ба үлдÑ?Ñ?н Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?г нь байгалийн зам харгуй \жим\ байна. Монголын газрын байдлааÑ? хамаарч Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ жим нь авто машин Ñ?вахад боломжийн боловч өвлийн улиралд хаагдах магадлал өндөр бөгөөд мÑ?дÑ?Ñ?ж хатуу хучилттай замтай харьцуулах аргагүй юм. Монгол нь Зүүн Ð?зи болон Төв Европын зааг дÑ?Ñ?Ñ€ оршиж байгаа нь аналитик төлөвөөр авч үзÑ?Ñ…Ñ?д Ð?омхон далайн арлын орнуудтай нийтлÑ?г зүйл олон байна. Цөөн хүн амтай байхааÑ? гадна Монголын хувьд Ñ‚Ñ?Ñ?врийн зардал өндөр байна. ТÑ?дгÑ?Ñ?Ñ€ арлын орнуудтай харьцуулахад гол гол зах зÑ?Ñ?лÑ?Ñ?Ñ? төдийлÑ?н алÑ?лагдаагүй боловч хуурай замын Ñ‚Ñ?Ñ?вÑ?Ñ€ нь уÑ?ан замын Ñ‚Ñ?Ñ?врÑ?Ñ?Ñ? өртөг өндөр байдагтай уÑ?лдан Ñ‚Ñ?Ñ?вÑ?рлÑ?лтийн өртөг холын зайнааÑ? хамааралтайгаар Ó©Ñ?өж байна2.ДÑ?лхийн банкны ЛожиÑ?тикийн үйл ажиллагааны үзүүлÑ?лтÑ?Ñ?Ñ€3 Монгол улÑ? Зүүн Ð?зийн орнуудааÑ? доогуур, Соломон арлууд, Папуа ШинÑ? Гвиней, Зүүн Тимортой ойролцоо байр Ñ?злÑ?ж байна \График 4\. 8. Эрчим хүчний Ñ?албарт ч ийм бÑ?рхшÑ?Ñ?лүүд байгаа бөгөөд Ñ?рчим хүчний 92 хувийг Ñ?оциализмын үеийн хүүрÑ?Ñ?Ñ?Ñ€ галладаг үр ашиг муу, найдваргүй цахимлгаан Ñ?танцууд хангаж байна. 2000 онооÑ? Монголын Ñ?рчим хүчний Ñ?Ñ€Ñ?лт Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? нь Ñ?дийн заÑ?гийн Ó©Ñ?өлтөөÑ? илүү хурдацтай Ó©Ñ?өж байгаа ба дамжуулах болон түгÑ?Ñ?Ñ… Ñ?иÑ?темд аÑ?ар их алдагдал гарч байна \түгÑ?Ñ?Ñ… Ñ?иÑ?темд техникийн алдагдал 12.5 хувь, дамжуулах Ñ?иÑ?темд дундачаар 3 хувь\. Монголын Ñ?рчим хүчний Ñ?Ñ€Ñ?лт Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? ид ачааллын үед 2005 онд 570 ÐœW байÑ?ан бол 2014 онд 1,009 MW болж Ó©Ñ?Ó©Ñ… юм. 2 Ламао ба ВенаблеÑ?ийн тооцоогоор \2002\ хуурай замын Ñ‚Ñ?Ñ?вÑ?Ñ€ нь уÑ?ан замын Ñ‚Ñ?Ñ?врÑ?Ñ?Ñ? 7 дахин өндөр өртөгтÑ?й. 3 ДБ-нааÑ? олон улÑ?ын Ñ?рдÑ?м шинжилгÑ?Ñ?ний байгууллагууд, хувийн компаниудтай хамтран хийÑ?Ñ?н Ñ?удалгаанд үндÑ?Ñ?лÑ?Ñ?Ñ?н үзүүлÑ?лт. Ð?айман зах зÑ?Ñ?лд зургаан үндÑ?нн үзүүлÑ?лтÑ?Ñ?Ñ€ дүн шинжилгÑ?Ñ? хийÑ?Ñ?н. Зах зÑ?Ñ?лийг Ñ?онгохдоо Ñ?кÑ?порт, импортын хамгийн чухал ач холбогдол бүхий зах зÑ?Ñ?лÑ?Ñ?Ñ? тохиолдолын байдлаар Ñ?онгоÑ?он. Худалдаа, Ñ‚Ñ?Ñ?врийн дÑ?д бүтцийн чанарыг 1 \хамгийн муу\, 5 \хамгийн Ñ?айн\ гÑ?Ñ?Ñ?н шатлалаар авÑ?ан. 28 График 3. Замын нÑ?гтрал харьцуулалтаар График 4. ТÑ?Ñ?вÑ?рлÑ?лт \Ñ…-Ñ‚Ñ?нхлÑ?г: нÑ?г хүнд ноогдох ДÐ?Б, у-Ñ‚Ñ?нхлÑ?г:ДБ-ны ложиÑ?тикийн үзүүлÑ?лт Замын нÑ?гтрал:харьцуулалтаар Road density: Km of roads per sq. km 4 0.80 0.7 0.70 3.5 CHN MYS 0.60 Asian countries Ð?зийн орнууд Low pop. density Хүн амын Ñ?ийрÑ?г THA Ñ?уурьшилтай орнууд 0.50 0.4 0.4 countries 3 IDN 0.40 0.3 VNM 0.30 0.2 2.5 0.1 0.14 KHM PHL 0.20 0.03 0.04 0.04 SLB 0.10 2 PNG 0.00 MNG Kazakhstan Malaysia Mongolia Thailand Botswana Canada China Australia Indonesia Philippines TMP 1.5 R² = 0.7896 1 0 1000 2000 3000 4000 5000 6000 Эх Ñ?урвалж:ДÑ?лхийн хөгжлийн үзүүлÑ?лтүүд Жич: Монгол (MNG); Соломоны арлууд (SLB); Папуа ШинÑ? Гвиней (PNG); Зүүн Тимор (TMP). 9. Өнөөгийн байгаа дÑ?д бүтÑ?ц нь чанарын хувьд муу байна. 2011-2012 оны ДÑ?лхийн Ó©Ñ€Ñ?өлдөх чадварын тухай илтгÑ?лд, дÑ?лхийн дÑ?д бүтцийн чанарын үзүүлÑ?лтÑ?д 142 орнооÑ? Монгол 118-д орÑ?он байна. Өнөөдрийн байдлаар, улÑ?ын чанартай инженерийн замын 60 хувийн байдал “мууâ€?, ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н заÑ?вар Ñ?Ñ?вÑ?л бүрÑ?н Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?гÑ?Ñ?Ñ€ шинÑ?члÑ?Ñ… шаардлагатай \Зам, Ñ‚Ñ?Ñ?врийн Ñ?амны Замын газрын гаргаÑ?ан шалгуурын Ñ?тандартад тулгуурлан Ñ?нÑ? ангилалыг тогтооÑ?он\. 10. Монголын дÑ?д бүтцийн хөгжил нь хурдацтай Ó©Ñ?өж байгаа Ñ?Ñ€Ñ?л Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ?ний хурдыг гүйцÑ?ж чадахгүй байгаа ба нийÑ?лÑ?л Улаанбаатарын хувьд байдал Ñ?цÑ?ийн цÑ?гтÑ?Ñ? ойртож Ñ?вна. Ð?вто машины тоо Ñ?оциализмааÑ? зах зÑ?Ñ?лд шилжиж Ñ?Ñ…Ñ?лÑ?Ñ?н 1990 онооÑ? хойшхи хугацаанд жил бүр 12 хувиар нÑ?мÑ?гдÑ?ж ирÑ?Ñ?н ба Ñ?нÑ? нь уул уурхайн Ñ?рчимтÑ?й хөгжлийн үеÑ?Ñ? хурдац нь Ñ?рчимжиж ирÑ?Ñ?н ба Улаанбаатар хотод замын түгжрÑ?л аÑ?ар их нÑ?мÑ?гдÑ?ж – 1998-2008 онд машины дундач хурд бараг тавин хувь буурÑ?ан \45 цаг\км-Ñ?Ñ?Ñ? 23 цаг\км\ ба Ñ‚Ñ?Ñ€ үеÑ?Ñ? хойш хурд бүр ч буурÑ?ан гÑ?дÑ?г нь тодорхой4 . ХагаÑ?-хотжилтын Ñ?уурьшил буюу “гÑ?Ñ€ хороололâ€?-д Улаанбаатарын хүн амын 60 орчим хувь нь амьдарч, хотын халаалт, уÑ?ан хангамж, ариун цÑ?врийн Ñ?үлжÑ?Ñ?нд холбогдоогүй байна. Өвлийн улиралд Ñ?ндхийн оршин Ñ?уугчид нүүрÑ? түлж халаахааÑ? Ó©Ó©Ñ€ аргагүй бөгөөд Улаанбаатар дÑ?лхийн хамгийн хүйтÑ?н нийÑ?лÑ?л хот байхын зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? өвлийн улиралд дÑ?лхийн хамгийн бохир агаартай хот болгож байна. Ямар ч төлөвлөлтгүй, зохион байгуулалтгүй гÑ?Ñ€ хорооллын зам нь оршин Ñ?уугчдийн хувьд хамгийн их бÑ?рхшÑ?Ñ?л учруулахын зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ замаар машин Ñ?вах аргагүй, уÑ? зайлуулах боломжгүй, авто замын аюулгүй байдалд ноцтой бÑ?рхшÑ?Ñ?л учруулж, их Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний шороо тооÑ? боÑ?гох Ñ?Ñ… Ñ?урвалж болж байна. ГÑ?Ñ€ хороололын хатуу хогыг зайлуулах ажил тогтмол буÑ?, найдваргүй – Ñ?ард нÑ?г удаа 4 Ð?ХБ \2011\ 29 Ñ?Ñ?вÑ?л гурван Ñ?ард ганц удаа - байгаа нь үнÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ орчныг хүнд байдалд хүргÑ?ж, Ñ?рүүл мÑ?ндÑ?д хортой нөхцлийг бүрдүүлж байна5. Төлөвлөгөө ба Ñ?анхүүжилт 11. ДÑ?д бүтцийн Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ бÑ?рхшÑ?Ñ?лтÑ?й аÑ?уудлыг шийдвÑ?рлÑ?Ñ… ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н өөдрөг төлөвлөгөөг заÑ?гийн газар гаргаÑ?ан. Монголын дÑ?д бүтцийн хөрөнгө оруулалтын дунд хугацааны төлөвлөгөөнд, Ñ?албарын маÑ?тер төлөвлөгөө болон ҮндÑ?Ñ?ний дунд хугацааны хөгжлийн Ñ?тратегийн Ñ‚Ó©Ñ?өлд зааÑ?анаар 2011-2016 онд ойролцоогоор 45 Ñ‚Ñ?рбум гаруй доллар буюу 2011 оны ДÐ?Б- нÑ?Ñ?Ñ? тав дахин илүү хөрөнгийг төлөвлөөд байгаа бөгөөд хөрөнгө оруулалтын голыг зам, гүүр, цахилгаан болон аж үйлдвÑ?рийн паркад оруулах юм байна. Ð¥Ñ?дийгÑ?Ñ?Ñ€ дÑ?д бүтцийн хөгжилд шаардагдах хөрөнгийн цар хүрÑ?Ñ? их байгаад Ñ?ргÑ?лзÑ?Ñ… зүйлгүй боловч Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ төлөвлөгөөнүүдÑ?д зааÑ?ан хөрөнгө оруулалтыг заавал бүгдийг ЗаÑ?гийн газар Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… шаардлага байгаа Ñ?Ñ?Ñ?Ñ… нь тодорхойгүй нөхцөлд тооцоог Ñ?в цав нийцүүлÑ?н хийх амаргүй бөгөөд Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… ажлын Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… ач холбогдол, дÑ?Ñ? дарааллыг тодорхойлох шаардлага баÑ? байна. График 5. ЗаÑ?гийн газрын зарлагын Ó©Ñ?өлт, 2003-2011 35 Ð?Ñ?рлÑ?Ñ?Ñ?н Capitalзарлага, хөрөнгийн Nominal Ñ‚Ñ?рбум Expenditures, төгрөгөөр in Billions of MNT Хөрөнгийн Capital зарлага Expenditures 2,500 30 25 2,000 20 Billions 1,500 15 1,000 10 5 500 0 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2010 2011 2012 2013 - 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 percent As Ð?ийт total expenditures ofхувь зарлагын percent AsДÐ?Б of GDP -ний хувь Эх Ñ?урвалж: СЯ болон ҮСГ-ын өгөгдөл 12. Замын Ñ?албарыг жишÑ?Ñ? болгон авч үзвÑ?л, Зам, Ñ‚Ñ?Ñ?врийн Ñ?амны “Зам Ñ‚Ñ?Ñ?врийн Ñ?албарын чадавхийг бÑ?хжүүлÑ?Ñ… дунд хугацааны хөтөлбөрâ€?-Ñ‚ 350 км замын Ñ?Ñ?ргÑ?Ñ?н заÑ?варлах, 212 км хатуу хучилттай шинÑ? зам барих, 7 гүүрÑ?н гарцыг Улаанбаатарт барихаар туÑ?гагдÑ?ан байна. Хотын гадна, тухайн хөтөлбөрөөр аймгуудын төвийг нийÑ?лÑ?л хоттой болон ойролцоох хилийн боомтуудтай холбох 5,572 км хатуу хучилттай шинÑ? зам, олон улÑ?ын худалдааны коридорын дагуу 990 км хурдны зам барихаар туÑ?гаÑ?ан байна. Хөтөлбөрийг амжилттай Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлвÑ?л, 2016 он гÑ?Ñ…Ñ?д Монголын улÑ?ын чанартай авто замын Ñ?үлжÑ?Ñ?ний 95 хувь нь хатуу хучилттай болох юм. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ замын ажилд төлөвлөÑ?өн нийт хөрөнгө оруулалт 5 Ñ‚Ñ?рбум доллар 5 ДÑ?лхийн банк \2010а\ 30 буюу 2011 оны ДÐ?Б-ний 50 хувь болж байгаа юм. ÐœÑ?дÑ?Ñ?жийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?г Ñ?нÑ? бүх хөтөлбөрийг цаг хугацаанд нь бүрÑ?н Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… боломжгүй гÑ?Ñ?Ñ?н магадлалыг илтгÑ?л дÑ?вшүүлж байгаа учир Ñ?дийн заÑ?гийн Ó©Ñ?өлтийг хангахад үнÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ нөлөө үзүүлÑ?Ñ… үндÑ?Ñ?н дÑ?Ñ?Ñ€ зарим нÑ?г бодит Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… ач холобгдол бүхий дÑ?д бүтцийг тодорхойлох шаардлага байна. 13. 2010 онд төмөр замын талаар баримтлах шинÑ? бодлогыг парламент баталж, 6 Ñ‚Ñ?рбум орчим өртөг бүхий 5600 км урт төмөр замыг гурван үе шаттай барихаар туÑ?гаÑ?ан ба ургашаа Өмнөговийн зÑ?Ñ?, нүүрÑ?ний Ñ?тартегийн ордуудыг Ð¥Ñ?тадын хил хүртÑ?л, хойшоо ОроÑ?той Зүүнхойд хилÑ?Ñ?Ñ€ холбоно. Ð?Ñ?гдүгÑ?Ñ?Ñ€ үе шатанд, Даланзадгад, Таван толгой, Сайншанд болон ЧойбалÑ?анг холбох 1800 км төмөр замын Ñ?дийн заÑ?гийн үндÑ?Ñ?лÑ?л одоо хийгдÑ?ж байна. 14. Өмнөговийн Сайншанд хотод томоохон аж үйлдвÑ?рийн парк байгуулах ажил техник Ñ?дийн заÑ?гийн үндÑ?Ñ?лÑ?лийн шатандаа Ñ?вж байна. ЭнÑ? Ñ‚Ó©Ñ?лийн зорилго нь хувийн Ñ…Ñ?вшлийн хөрөнгө оруулалтаар кокÑ?жих нүүрÑ?, хүүрÑ?ийг хийжүүлÑ?Ñ…, зÑ?Ñ? хайлуулах, барилгын материал, нефть боловÑ?руулах үйлдвÑ?рүүдийг барьж байгуулах Ñ?вдал юм. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ó©Ñ?лүүд нь аж үйлдвÑ?рийн парк болох бөгөөд Таван толгойн нүүрÑ?ний уурхайг Сайншанд, Монголын өмнөд хилийг Ð¥Ñ?тадтай, зүүн хилийг ОролÑ?той холбох өндөр Ñ‚Ñ?мүүлÑ?л бүхий төмөр замын Ñ‚Ó©Ñ?өлтÑ?й зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?н Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжих юм. Сайншандийн аж үйлдвÑ?рийн цогцолборйн өртөг нь 9 орчим Ñ‚Ñ?рбум доллар, төмөр зам нь 6 Ñ‚Ñ?рбум орчим долларын өртөгтÑ?й байхаар Ñ‚Ó©Ñ?өөлөгдөж байна. Дахиад л, аж үйлдвÑ?рийн цогцолборын одоогийн Ñ?онгоод байгаа байршил, түүнчилÑ?н Ñ?онгоод байгаа үйлдвÑ?рүүд нь Ñ…Ñ?Ñ€ үр ашигтай байх вÑ? гÑ?дÑ?гт Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгийг зарцуулж Ñ?хлÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ? өмнө нухацтай дүн шинжилгÑ?Ñ? хийх шаардлагатай. 15. Уул уурхайн Ñ?албар Ñ?рчимтÑ?й хөгжиж Ñ?хлÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ? өмнө Монгол улÑ? Ñ‚Ó©Ñ?вийн зарлагыг Ñ?анхүүжүүлÑ?хдÑ?Ñ? ихÑ?вчилÑ?н гадаадын хөгжлийн туÑ?ламжид түшиглÑ?ж байÑ?ан. График 6. Хөрөнгө оруулалтын хурдацтай Ó©Ñ?өлт 2005 онооÑ? Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… Gross Fixed Capital Formation (percent of GDP) зарлага хөөрөгдөж нÑ?хлÑ?Ñ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€ 60 хорь дахин буюу жилд дундачаар 50 OT Agreement 53 хувиар Ó©Ñ?Ñ?өн ба заÑ?гийн газрын ОТ Ñ…Ñ?лÑ?лцÑ?Ñ?Ñ€ зардал 11 хувиаÑ?, ДÐ?Б-ний 4 40 хувиаÑ? 2013 онд Ñ‚Ó©Ñ?өвлөÑ?өнөөр 30 зардал 35 хувь, ДÐ?Б-ний 14 хувь 20 Ó©Ñ?Ó©Ñ… юм \График 5\. 2011 онд баталÑ?ан нÑ?гдÑ?Ñ?н Ñ‚Ó©Ñ?вийн хуулиар 10 төвлөрлийг Ñ?ааруулах талаар 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 нÑ?лÑ?Ñ?д өөрчлөлт орÑ?он ч Ñ?нÑ? зардал Public Private бараг бүхÑ?лдÑ?Ñ? төв заÑ?гийн газарт ноогдож байгаа юм. Source: NSO data Ерөнхийдөө хөрөнгө орууулалт Оюу толгойн хөрөнгө оруулалтын 31 Ñ…Ñ?лÑ?лцÑ?Ñ?рийг 2010 байгуулж, уурхайн ажил Ñ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ? хойш 2011 онд ДÐ?Б-ний 49 хувьд хүрÑ?Ñ?н \График 6\. 16. ЗаÑ?гийн газар хөгжлийн зарим аÑ?уудлыг Ñ‚Ó©Ñ€-хувийн Ñ…Ñ?вшлийн түншлÑ?л \ТХХТ\ болон Ñ?аÑ?хан байгуулагдÑ?ан Хөгжлийн банкаар дамжуулан Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ төлөвлөж байна. ЖишÑ?Ñ? нь, Сайншандын аж үйлдвÑ?рийн цогцолборыг ТХХТ-Ñ?Ñ?Ñ€ Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… гÑ?ж байгаа ба Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?дÑ?н зам болон цахилгаан Ñ?танцыг “түлхүүр хүлÑ?Ñ?лгÑ?н өгөхâ€? Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ€ Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… ба одоо ажил Ñ?хлÑ?Ñ?д Ñ?вж байна. ТХХТ-ийн Ñ?рх зүйн орчин нь Төр –хувийн Ñ…Ñ?вшлийн түншлÑ?лийн талаар ЗаÑ?гийн газрааÑ? баримтлах бодлого \2009\, КонцеÑ?Ñ?ын хууль \2010\, Ð?Ñ?гдÑ?Ñ?н Ñ‚Ó©Ñ?вийн хуулиаÑ? \2011\ бүрдÑ?ж байна. 2011 онд ЗаÑ?гийн газар Хөгжлийн банкыг байгуулÑ?ан ба Ñ?нÑ? банк нь урт хугацааны дÑ?д бүтцийн Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… юм. ХБ нь Хөгжлийн банкны тухай хуулийн \2011\ хүрÑ?Ñ?нд ажиллах ба хуульд ХБ нь дотоодын болон олон улÑ?ын хөрөнгийн зах зÑ?Ñ?лÑ?Ñ?Ñ? зÑ?Ñ?лдÑ?Ñ?н хөрөнгөөр парламентааÑ? баталÑ?ан “хөгжлийн том Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийгâ€? Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… Ñ?рхтÑ?й гÑ?ж зааÑ?ан. Өнөөдрийн байдлаар, ХБ 600 Ñ?аÑ? долларыг заÑ?гийн газрын бондоор боÑ?гоод байгаа ба Ñ?нÑ? хөрөнгөөр дÑ?Ñ?Ñ€ дурдÑ?ан төмөр зам, авто зам, Ñ?рчим хүч, Ñ…Ñ?мд үнÑ?Ñ‚Ñ?й орон Ñ?ууцны Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… ба гол нь Сайншандын аж үйлдвÑ?рийн цогцолборд зарцуулагдах юм. Дүн шинжилгÑ?Ñ? 17. Монгол улÑ?ын бодлого-боловÑ?руулагчдийн өмнө тулгарч байгаа Ñ?орилт бол Ñ?нÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ хурдацтай Ó©Ñ?өн нÑ?мÑ?гдÑ?ж байгаа Ñ?анхүүгийн нөөц боломжийг – татварааÑ? орох орлого, ХБ, хувийн Ñ…Ñ?вшлийн Ñ?анхүүжүүлÑ?лт – дÑ?д бүтцийн шаардлагатай газарт үр дүнтÑ?й ашиглах Ñ?вдал болж байна. Санхүүжилтийн Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ? үл хамааран, дÑ?д бүтÑ?цид оруулах Ñ?нÑ? хөрөнгийн дийлÑ?нхийг Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? Ñ?анхүүжүүлÑ?н Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… ба ЗаÑ?гийн газрын Ñ‚Ó©Ñ?вийн бодлого, Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгө оруулалтын төлөвлөлт, хөрөнгийн Ñ‚Ó©Ñ?өвлөлт, Ñ‚Ó©Ñ?лийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилт болон Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилтÑ?д Ñ…Ñ?налт тавих тогтолцоонд өндөр шаардлага тавигдаж байгаа юм. 32 График 7. ДÑ?д бүтцийн Ñ‚Ó©Ñ?өөлөлийн хүрÑ?Ñ? Зөв газарт зарцуулах “Үр ашигтай хуваарьлалтâ€? Барилгын Өндөр “Голланд Ñ?албарын чанартай дÑ?д өвчнөөÑ?â€? Ó©Ñ?өлтийг бүтÑ?ц зайлÑ?хийх дÑ?мжих ТөÑ?лийг Ñ?айн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ…: “техникийн үр ашигâ€? 18. График 7-д Ñ?нÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ Ñ?орилтын талаар бодож тунгаах Ñ‚Ó©Ñ?өөллийг харуулав. Ð?Ñ?гдүгÑ?Ñ?рт, зардал нь “үр ашигтай хуваарьлалтыгâ€? хангахыг зорих бөгөөд Ñ?нÑ? нь хөрөнгийг бүтÑ?Ñ?мж бага Ñ?албарааÑ? бүтÑ?Ñ?мж илүү Ñ?албарт шилжүүлÑ?Ñ… \â€?зөв газарт зарцуулахâ€?\. Хөгжиж байгаа буÑ?ад орнуудтай харьцуулахад Ñ?анхүүжилтÑ?д учрах бÑ?рхшÑ?Ñ?л Монголын хувьд бага боловч Ñ?Ñ€Ñ?лт шаардлага байгаа нөөц боломжооÑ? давж байгаа нь тодорхой, Ñ?мар ч гÑ?Ñ?Ñ?н ойрын ирÑ?Ñ?дүйд, учрааÑ? дÑ?д бүтцийн Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ шаардлагатай аÑ?уудлын чухам алинд нь Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… ач холбогдол өгөх шийдвÑ?Ñ€ гаргахад зарим үед амаргүй. Хоёрдугаарт, Ñ‚Ó©Ñ?вийн зарлага нь Ñ‚Ó©Ñ?вийн урт хугацааны тогтвортой байдлыг хангахын тулд макро-Ñ?анхүүгийн ухаалаг бүтÑ?цид Ñ?уурилах шаардлагатай бөгөөд Ñ?нÑ? нь Ñ?лангуÑ?а ашигт малтмалын үнийн Ñ…Ñ?лбÑ?лзÑ?лтÑ?й учирч байдаг байгалийн баÑ?лаг бүхий орнуудын хувьд чухал ач холбогдолтой байдаг. Тухайлбал, Голланд өвчний нөлөөлөлөөÑ? Ñ?Ñ?ргийлÑ?хийн тулд заÑ?гийн газар хөрөнгө оруулалт цутгаж байгаа Ñ?нÑ? үед түүний зарцуулалтад Ñ…Ñ?намгай хандаж, Ñ?дийн заÑ?гийн шингÑ?Ñ?Ñ… чадварыг хангах шаардлагатай. Гуравдугаарт, Ñ‚Ó©Ñ?лийн Ñ?айн боловÑ?руулт, түүнийг ил тод, үр ашигтай \â€?техникийн үр ашигâ€?\ Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… нөхцлийг хангах Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгө оруулалтын менежментийн тогтолцоо боловÑ?ронгуй байх шаардлагатай. ЭцÑ?Ñ?Ñ‚ нь, заÑ?гийн газрааÑ? барилгын Ñ?албарт хариуцуулж, улам бүр Ó©Ñ?өн нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ?Ñ?Ñ€ байгаа Ñ?Ñ€Ñ?лт Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ?г хангах чадавхитай болох боломжийг барилгын Ñ?албарт олгох шаардлагатай бөгөөд тийм учрааÑ? Ñ?албарын Ó©Ñ?өлтийг дÑ?мжих, Ñ?дийн заÑ?гийн шингÑ?Ñ?Ñ… чадварыг дÑ?Ñ?шлүүлÑ?Ñ… хөрөнгө оруулалтын орчинг бүрÑ?лдүүлÑ?Ñ… Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й. 19. Дараагийн бүлÑ?гт авч үзÑ?Ñ… аÑ?уудал бол дÑ?д бүтцийн бүтÑ?Ñ?н байгуулалтыг Ñ?рчимжүүлÑ?Ñ…Ñ?д тулгарч байгаа Ñ?орилтуудыг үр дүнтÑ?й шийдвÑ?рлÑ?нÑ? гÑ?вÑ?л Монголын хувьд өнөөдөр учирч байгаа Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ аÑ?уудлуудыг нÑ?н Ñ?аралтай шийдвÑ?рлÑ?Ñ… шаардлагатай. Гуравдугаар бүлÑ?гт, Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгө оруулалтын 33 төлөвлөлт, Ñ‚Ó©Ñ?өвлөлт, дÑ?д бүтцийн Ñ?анхүүжүүлÑ?лт, Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгөөр худалдан авалт хийх, ил тод байдал болон Ñ…Ñ?налтыг Ñ?айжруулах, барилгын Ñ?албарын Ó©Ñ?өлтийг хангах хөрөнгө оруулалтын орчин зÑ?Ñ€Ñ?г аÑ?уудлаар зарим нÑ?г Ñ?аналыг дÑ?вшүүлж байгаа болно. 20. Сайшаалтай зүйл бол гүйцÑ?тгÑ?Ñ… заÑ?аглал болон хууль тогтоох Ñ?албарын гол гол Ñ?онирхогч талууд Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ аÑ?уудлуудын талаар мÑ?дÑ?ж байгаа Ñ?вдал бөгөөд Ñ?аÑ?хан ул Ñ?уурьтай чухал шинÑ?члÑ?лийн арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? авÑ?ан ба Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?в Ñ?дгÑ?Ñ?рийг үр дүнтÑ?й амьдралд Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлж чадвал Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?орилтуудыг шийдвÑ?рлÑ?Ñ… арга замыг нÑ?Ñ?Ñ… юм \Хайрцаг 1\. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд Ñ‚Ó©Ñ?вийн хариуцлагатай холбогдÑ?он хуулиуд орж байгаа – макро Ñ?дийн заÑ?гийн тогтворгүй байдлын Ñ?Ñ€Ñ?длийг бууруулах зорилгоор ТөÑ?вийн тогтвортой байдлын хууль \2010\; Ñ‚Ó©Ñ?вийн цогц нÑ?гдÑ?л, Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгө оруулалтын төлөвлөлт, хөрөнгийн Ñ‚Ó©Ñ?өвлөлтийг Ñ?айжруулах зорилгоор Ð?Ñ?гдÑ?Ñ?н Ñ‚Ó©Ñ?вийн тухай хууль \2011\; Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгөөр худалдан авалт хийх үйл Ñ?вцын чадавхи, ил тод байдлыг хангах зорилгоор ТөÑ?вийн хөрөнгөөр худалдан авалт хийх тухай хууль \2011\. Хайрцаг 1: Монгол улÑ?ын Ñ‚Ó©Ñ?вийн зарлагатай холбогдол бүхий Ñ?үүлийн үед батлагдÑ?ан гол хууль тогтоомжууд ТөÑ?вийн тогтвортой байдлын хууль \2010\: ТөÑ?вийн тогтвортой байдлын тухай хуульд ашигт малтмалын үнийн Ñ…Ñ?лбÑ?лзÑ?л болон Голланд өвчний нөлөөлөлөөÑ? Ñ?Ñ?ргийлÑ?Ñ… Ñ?анхүүгийн дөрвөн журмыг туÑ?гаÑ?ан. Ð?Ñ?гдүгÑ?Ñ?рт, Ñ‚Ó©Ñ?вийн орлогыг тооцохдоо Ñ?рдÑ?Ñ? баÑ?лагын Ñ‚Ñ?нцвÑ?ржүүлÑ?Ñ?н Ñ?Ñ?вÑ?л урт хугацааны үнийг Ñ…Ñ?ргÑ?лÑ?Ñ… Ñ?рхтÑ?й. Хоёрдугаарт, нÑ?гдÑ?Ñ?н Ñ‚Ó©Ñ?вийн Ñ‚Ñ?нцвÑ?ржүүлÑ?Ñ?н Ñ‚Ñ?нцÑ?л нь тухайн Ñ‚Ó©Ñ?вийн жилийн дотоодын нийт бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүний хоёр хувиаÑ? илүүгүй алдагдалтай \зарлагааÑ? Ñ‚Ñ?нцвÑ?ржүүлÑ?Ñ?н орлогыг хаÑ?аад\ байна. Гуравдугаарт, Ñ?рдÑ?Ñ? баÑ?лагааÑ? орох орлого хурдацтай Ó©Ñ?өж байгаа нөхцөлд тухайн жилийн нÑ?гдÑ?Ñ?н Ñ‚Ó©Ñ?вийн нийт зарлагын Ó©Ñ?өлтийн хувь нь тухайн жилийн Ñ?рдÑ?Ñ? баÑ?лгийн буÑ? дотоодын нийт бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүний Ó©Ñ?өлтийн хувиаÑ? Ñ…Ñ?Ñ‚Ñ€Ñ?хгүй байх ба ингÑ?Ñ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€ зарлагын Ñ‚Ñ?лÑ?лтÑ?Ñ?Ñ? үүдÑ?Ñ… ханшийн бодит Ó©Ñ?өлтийн Ñ?Ñ€Ñ?длийг бууруулах юм. ДөрөвдүгÑ?Ñ?рт, Ñ‚Ó©Ñ?вийн урт хугацааны төлбөрийн чадварыг хадгалах үүднÑ?Ñ?Ñ? Өр-ДÐ?Б-ний харьцааг 40 хувиаÑ? Ñ…Ñ?трүүлÑ?хгүй байна. ТÑ?нцвÑ?ржүүлÑ?Ñ?н орлогооÑ? давÑ?ан орлогыг ТөÑ?вийн тогтворжуулалтын Ñ?анд оруулах ба тухайн жилд ДÐ?Б-ний 5 хувиаÑ? доошгүй байна. ЭнÑ? хууль 2013 оны 1 Ñ?арааÑ? хүчин төгөлдөр болно. ТөÑ?вийн тухай хууль \2011\: 2012 оны 1 Ñ?ард хүчин төгөлдөр болÑ?он Монгол улÑ?ын ТөÑ?вийн тухай хууль нь цогц хууль бөгөөд Төрийн байгууллагын удирдлага ба Санхүүгийн хуулийн \ТБУСХ\ оронд гарÑ?ан ба улÑ?ын Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд мөрдөгдөх Ñ‚Ó©Ñ?вийн үндÑ?Ñ?н хууль тогтоомж юм. Ð?ТХ- ийн үндÑ?Ñ?н зорилт нь: дунд хугацааны Ñ‚Ó©Ñ?вийн хүрÑ?Ñ?г бÑ?хжүүлÑ?Ñ… \ДХТХ\; Ñ‚Ó©Ñ?вийн цогц байдлыг хангах; улÑ?ын хөрөнгө оруулалтын төлөвлөлт болон Ñ‚Ó©Ñ?өв боловÑ?руулах үйл Ñ?вцыг боловÑ?ронгуй болгох;Ñ‚Ó©Ñ?вийн үр ашигтай удирдлагыг хангах; орон нутгийн Ñ?анхүүгийн хөрөнгийн Ñ?рх мÑ?длийг нÑ?лÑ?Ñ?д өргөтгөх; оролцоотой Ñ‚Ó©Ñ?өвлөлтийн замаар хариуцлагыг өндөржүүлÑ?Ñ… Ñ?вдал юм. Хуулинд Ñ‚Ó©Ñ?өв нь улÑ?ын \төв заÑ?гийн газар\ Ñ‚Ó©Ñ?өв, Хүний хөгжил Ñ?ан, Ð?ийгмийн дааьгалын Ñ?ангааÑ? бүрÑ?лдÑ?Ñ… бөгөөд Ñ‚Ó©Ñ?өв нь концеÑ?Ñ?ын гÑ?Ñ€Ñ?Ñ?гÑ?Ñ?Ñ€ Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… Ñ‚Ó©Ñ?лийн жагÑ?аалтыг гаргах ба заÑ?гийн газрын баталгаа болон хүлÑ?Ñ?Ñ… үүргийг хамруулах бөгөөд ингÑ?Ñ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ó©Ñ?вийн цогц байдлыг Ñ?айжруулна.ТөÑ?вийн жилийг нарийвчилÑ?ан тогтооÑ?он ба ДХТХ-Ñ?Ñ?г парламент 6 Ñ?арын 1- нд баталÑ?анаар Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжиж Ñ?хлÑ?Ñ… ба Ð?ийгÑ?м Ñ?дийн заÑ?гийн үндÑ?Ñ?н чиглÑ?лтÑ?й хамт батлагдах ба Ñ?нÑ? нь Ñ?албарын Ñ?амдын Ñ‚Ó©Ñ?вийн дÑ?Ñ?д Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г \урÑ?гал болон капитал зарлага\ тогтооно. Салбарын Ñ?амдын Ñ?анал болон ҮндÑ?Ñ?ний хөгжил, шинÑ?тгÑ?лийн хорооны томоохон Ñ‚Ó©Ñ?лүүд нь Ñ?нÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ 34 тогтооÑ?он дÑ?Ñ?д Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний Ñ…Ñ?згаарлалтад байна. ЭнÑ? заалт нь Ñ‚Ó©Ñ?вийн боловÑ?руулалтыг ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н бодит болгоно. Ð?ТХ нь улÑ?ын хөрөнгө оруулалтын төлөвлөлт болон капитал Ñ‚Ó©Ñ?өвлөлтийг ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н боловÑ?ронгуй болгож, улмаар ТБУСХ-ийн Ñ?ул талыг нөхөж байгаа юм. Хуулиар зөвхөн зохих үнÑ?лгÑ?Ñ? хийгдÑ?Ñ?н Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… Ñ?рх олгож, техник Ñ?дийн заÑ?гийн урьдчилÑ?ан үндÑ?Ñ?лÑ?л хийгдÑ?Ñ?н, томоохон Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн хувьд \30 Ñ‚Ñ?рбум төгрөгөөÑ? дÑ?Ñ?ш\ дөрвөн жилийн Ñ?ргÑ?лтийн хөрөнгө оруулалтын хөтөлбөрийн \ХОХ\ концепцийг нÑ?втÑ?рүүлж байна. Салбарын Ñ?амдааÑ? хүргүүлÑ?Ñ?н Ñ?аналуудад урьдчилÑ?ан техник Ñ?дийн заÑ?гийн үнÑ?лгÑ?Ñ? хийх аÑ?уудлыг ҮХШХ хариуцах ба Ñ?мар Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг ХОХ-д хамруулахыг ЗаÑ?гийн газрын кабинет батлана. БатлагдÑ?ан Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?рийн шийдвÑ?рийг – Ñ‚Ó©Ñ?өв, зÑ?Ñ?л, концеÑ?Ñ? Ñ?Ñ?вÑ?л ХБ – аÑ?уудлыг зангидан барьж байгаа цорын ганц байгууллагын хувьд зохих зарчмыг баримтлан Сангийн Ñ?ам гаргана. ТүүнчилÑ?н, капитал Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн Ñ?ргÑ?лтийн өртөгийг Ñ?албарын Ñ?амдын Ñ?аналд туÑ?ган оруулж байх шаардлагатай бөгөөд хөрөнгийн Ñ‚Ó©Ñ?өв зохиох үйл Ñ?вцын Ñ?алшгүй Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?г нь байх болно. Ð?ТХ-д Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?дÑ?н жил дамжин Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжих том Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн Ñ?анхүүжилтыг он дамжуулан шилжүүлÑ?Ñ… – тухайн жилийн үлдÑ?гдÑ?л хөрөнгийг Ñ?анхүүгийн дараагийн жилд ашиглах – заалт орÑ?он нь Ñ‚Ó©Ñ?лийн гүйцÑ?тгÑ?лийг нÑ?лÑ?Ñ?д Ñ?айжруулах юм. Орон нутгийн захиргаадын Ñ?рх мÑ?длийн нÑ?лÑ?Ñ?д нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ?н, нийÑ?лÑ?л хот болон аймгийн удирдлага Ó©Ó©Ñ€Ñ?дийн ерөнхий боловÑ?рол, анхан шатны Ñ?рүүл мÑ?нд, хот төлөвлөлт болон барилга байгууламж, нийгмийн халамжийн үйлчилгÑ?Ñ?, уÑ?ан хангамж, муу уÑ?, нийтийн Ñ‚Ñ?Ñ?вÑ?Ñ€, хотын зам, гүүр, гудамжны гÑ?Ñ€Ñ?лтүүлÑ?гь хог хаÑ?гдлыг зайлуулах зÑ?Ñ€Ñ?г хотын захиргааны үйлчилгÑ?Ñ?г хариуцана. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ ажлыг орон нутгийн татвар, улÑ?ын Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? хуваарилÑ?ан хөрөнгөөр Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… \Ñ‚Ñ?нцвÑ?ржүүлÑ?Ñ?н туÑ?ламж\ бөгөөд Ñ‚Ó©Ñ?вийн хуваарьлалтыг тухайн орон нутгийн хүн ам,ын тоо, Ñ?уурьшмлийн нÑ?гтрал, алÑ?лагдÑ?ан байдал болон орон нутгийн захиргааны Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?, орон нутгийн хөгжлийн түвшинг харгалзан хийнÑ?. Мөн үйл ажиллагааны үр дүнгийн нөхцөл тавигдÑ?ан ба Ñ?нÑ? нь орон нутгийн татвар хураалттай холбоотой. Зөвхөн нийÑ?лÑ?л хотын захиргаа Сангийн Ñ?амны зөвшөөрөлтÑ?йгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгө оруулалтын Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн Ñ?анхүүжүүлтийг хөрөнгийн зах зÑ?Ñ?лÑ?Ñ?Ñ? зÑ?Ñ?лдÑ?ж болох бөгөөд зÑ?Ñ?лийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нь өмнөх оны орлогоор Ñ…Ñ?згаарлагдах ба зÑ?Ñ?лийн хүүгирйн Ñ?ргÑ?н төлөлт өмнөх оны орлогын 15 хувиар Ñ…Ñ?згаарлагдана. ТөÑ?вийн хөрөнгөөр худалдан авалт хийх тухай хууль \ТХХХ, 2011\: 2013 оны 1 дүгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?арааÑ? Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжиж Ñ?хлÑ?Ñ… ТХХХ нь Монголын Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгөөр худалдан авалт хийх тогтолцоонд Ñ?Ñ€Ñ? өөрчлөлтийг оруулж байгаа юм. Салбарын Ñ?амдын Ñ?рхÑ?лж байÑ?ан худалдан авалтын үүргийг Худалдан авах ажиллагааны газарт \Ð¥Ð?Ð?Г\-Ñ‚ шилжүүлж, үндÑ?Ñ?ний Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг хариуцуулан, орон нутгийн чанартай Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг орон нутгийн захиргаанд шилжүүлÑ?Ñ?н байна. Ð¥Ð?Ð?Г нь томхоохон Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн худалдан авалтыг хариуцах – бүÑ? хоорондын зам, цахилгаан Ñ?танц г.м – ба түүнчилÑ?н нийтлÑ?г Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?Ñ?ний зүйлүүдийн \тухайлбол бичиг Ñ…Ñ?ргийн\ Ñ…Ñ?лÑ?лцÑ?Ñ?рийн хүрÑ?Ñ?г тогтоох ба дараа нь худалдан авалтыг Ñ?албарын Ñ?амд хийнÑ?. Орон нутгийн захиргаа нь ажил, бараа болон үйлчилгÑ?Ñ? худалдан авах аÑ?уудлыг хариуцах ба Ñ?анхүүжилтийг орон нутгийн хийх ба түүнчилÑ?н орон нутгийн чанартай улÑ?ын Ñ‚Ó©Ñ?вөөр Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг \Ñ?ургууль, Ñ?мнÑ?лÑ?г\ хариуцана. ШинÑ?чилÑ?Ñ?н хуулийн нÑ?г өвөрмөц зүйл нь иргÑ?ний нийгÑ?мийн байгууллагууд тендерийн үнÑ?лгÑ?Ñ? болон контрактад Ñ…Ñ?налт тавих аÑ?уудал бөгөөд контрактийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилтийн Ñ?вц болон контрактын гүйцÑ?тгÑ?л Ñ?цÑ?ийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?гчийн Ñ?Ñ€Ñ?лт Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ?г Ñ…Ñ?рхÑ?н хангаж байгаад Ñ…Ñ?налт тавина. ЭнÑ? заалтыг үр дүнтÑ?й Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… авааÑ? Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгийн зарцуулалтад иргÑ?ний нийгмийн зүгÑ?Ñ?Ñ? тавих Ñ…Ñ?налтыг Ñ‘Ñ?чилон зохион байгуулалтад оруулж байгаа, хөгжиж байгаа орнуудын дотор, цорын ганц орон нь Монгол болох юм. 35 21. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ хууль нь хүчин төгөлдөр болох Ñ?вцдаа байгаа бөгөөд Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ?д Ñ?хлÑ?Ñ…Ñ?д олон тооны Ñ?орилттой учрах болно. ЖишÑ?Ñ? нь, шинÑ?Ñ?Ñ€ оруулÑ?ан заалтуудыг Ñ?онирхогч талуудад ойлгомжтой байх нөхцлийг хангах үүднÑ?Ñ?Ñ? хуулийн Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?дÑ?н заалтын нарийн ширийн Ñ?анааг \юанÑ?\ Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… журамуудад тодорхой болгон оруулах шаардлага байна. Хөгжлийн банкны тухай хууль, КонцеÑ?Ñ?ын тухай хууль зÑ?Ñ€Ñ?г буÑ?ад хуулиуд нь Ñ?нÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ хуулийн шинÑ?члÑ?лийн ач холбогдолыг бууруулах талтай бөгөөд тухайлбал, Ñ‚Ó©Ñ?вийн гадуурхи Ñ?анхүүжилтÑ?д Ñ?өрөг үйлдлийн шахалт үзүүлж байгаа бөгөөд үүнийг Ñ?айн шалгахгүй бол ТТХ-ийг Ñ?рх мÑ?дÑ?лгүй болгоно. Ð?вилгал бол үнÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ анхаарх аÑ?уудлын нÑ?г бөгөөд Ñ?лангуÑ?а улÑ? Ñ‚Ó©Ñ€, уул уурхай, барилгын бүлÑ?глÑ?лүүд нÑ?гт холбогдÑ?он нөхцөлд Ð?шиг Ñ?онирхолын зөрчлийн тухай хууль \2912\ болон ÐœÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л авах Ñ?рхийн тухай хуулийг \2011\ батлаж, авилгалыг хазаарлахын тулд шинÑ?члÑ?лийнхÑ?н зоригтой ажиллахыг Ñ?рмÑ?лзÑ?ж байна. Энд баÑ? гол гол оролцогч агентлагуудын, тухайлбал дÑ?д бүтцийн холбоо бүхий Ñ?амд, Сангийн Ñ?ам, Эдийн заÑ?гийн хөгжлийн Ñ?ам, уÑ?лдаа холбоо зохицуулалт нÑ?лÑ?Ñ?д Ñ?ул байгаа нь бөгөөд үүнийг шийдвÑ?рлÑ?хгүй бол ТТХ-ийн ач холбогдол буурна. Үүний нÑ?г адил Ñ?албарын Ñ?амд болон орон нутгийн захиргааны ажил үүргийн уÑ?лдаа холбоо Ñ?ул байгаа нөхцөлд ТХХХ-ийн үр дүнтÑ?й Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилтийг хангахад Ñ?аÑ?хан байгуулÑ?ан худалдан авалтын үйл ажиллагаа Ñ?рхлÑ?Ñ… гаүар нÑ?н чухал үүрÑ?г гүйцÑ?тгÑ?нÑ?. ЗаÑ?гийн газар өөрийн хүний нөөцийн чадавхийг ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н Ñ?айжруулахын зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? ажиллах хүчний хомÑ?долыг шийдвÑ?рлÑ?Ñ… талаар ажиллах шаардлагатай байна. шаардлагатай байна. 22. Монголын улÑ? Ñ‚Ó©Ñ€ Ñ?дийн заÑ?аг нь Ñ?Ñ€Ñ?длийг дагуулах магадлалтай ч мөн шинÑ?члÑ?лийг ч хийх боломжтой юм. Монгол нь олон намын тогтолцоотой парламентийн ардчилÑ?ан заÑ?аглалтай улÑ? бөгөөд ивÑ?Ñ?н Ñ‚Ñ?тгÑ?Ñ… байдалд Ñ?уурилÑ?ан улÑ? төрийн нийтлÑ?г төвөгтÑ?й аÑ?уудлуудтай тулгардаг – онолын ном зохиолд “клиентелизмâ€? буюу “нео-патримониализмâ€? гÑ?ж нÑ?рлÑ?дÑ?г – ба баÑ?галийн баÑ?лагын хараалын тухай ном зохиолд байгалийн баÑ?лагааÑ? орох орлого урÑ?аад ирÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ байдал бүр ч дордох магадлалтайг цохон Ñ‚Ñ?мдÑ?шлÑ?Ñ?Ñ?н байдаг.6 ГÑ?хдÑ?Ñ?, Ñ?аб- Сахаарын Ð?фрикийн олон улÑ? оронтой харьцуулахад Монголын улÑ? төрийн байгууллагуудын хувьд найдвар төрүүлÑ?Ñ… нааштай олон зүйл байна. Ð?Ñ?гдүгÑ?Ñ?рт, шинÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн буÑ?ад ардчилÑ?ан орнуудтай харьцуулахад, Монгол улÑ? хоёр том нам болон нÑ?г, хоёр жижиг нам бүхий улÑ? төрийн харьцангуй тогтвортой тогтолцоотой бөгөөд наад зах нь Ñ?онгуульд Ñ?лах чадвар бүхий улÑ? төрийн Ñ?нÑ? хоёр том нам оршин тогтож байгаа нь Ñ?онгуулийн хариуцлагыг ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н өндөр болгож байгаа юм. Хоёрдугаарт, Ñ…Ñ?дийгÑ?Ñ?Ñ€ Монголын улÑ? төрийн намууд нь хагаралтай ч гÑ?Ñ?Ñ?н, олон тооны хөгжиж байгаа орнуудтай харьцуулахад илүү парагматик – зарим нÑ?г бодлогын нийтлÑ?г зорилготой – Ñ?ахилгатай байдаг. Гуравдугаарт, үндÑ?Ñ?н хуулийн буÑ? Ñ?мар нÑ?г интервенци \цÑ?ргийн Ñ?ргÑ?лт г.м\ гарах магадлал бага учрааÑ? хөгжиж байгаа олон буÑ?ад орнуудтай харьцуулахад Монголын бодлого боловÑ?руулагчид нÑ?лÑ?Ñ?д алÑ?ыг харах боломжтой. ДөрөвдүгÑ?Ñ?рт, Монголын хувьд үндÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?н Ñ?Ñ?тан-Ñ…Ñ?л Ñ?оёлын хувьд зөрчилдөөнгүй байгаа нь гол давуу тал бөгөөд үндÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?н Ñ?Ñ?тан хоорондын Ó©Ñ€Ñ?өлдөөн ихтÑ?й баÑ?галийн баÑ?лагтай орнуудын хувьд байгалийн баÑ?лагааÑ? орÑ?он орлогын аÑ?уудал хурцадмал байдлыг бий болгодог. Тавдугаарт, Монголын нийгÑ?м харьцангуй Ñ?галитари байгаа ба Ñ?дийн заÑ?аг, улÑ? төрийн 6 Хамфрейз, СакÑ? болон Стиглиц \2007\, Коллиер \2010\. 36 амьдралд давамгайлÑ?ан үе дамжÑ?ан, уламжлалт Ñ?литүүд Ñ?Ñ?вÑ?л буÑ?ад “олигархуудâ€? байхгүй байна \Ñ?үүлийн үеийн Ñ?дийн заÑ?гийн хурдацтай Ó©Ñ?өлтөөÑ? үүдÑ?н Ñ?л байдалд өөрчлөлт гарч байгаа\. Зургадугаарт, удирдлагад шаардлагатай Ñ…Ñ?налт шалгалт тавих хүчтÑ?й, чөлөөт Ñ…Ñ?влÑ?л болон иргÑ?ний нийгÑ?мийн олон байгууллагууд ажиллаж байна. ЭцÑ?Ñ?Ñ‚ нь, ижил Ñ‚Ó©Ñ?Ñ‚Ñ?й орлоготой буÑ?ад орнуудтай харьцуулахад Монголын хүн амын боловÑ?ролын түвшин өндөр байгаа нь Ñ?мар нÑ?г байдлаар коммунизмын үеийн үр дагавар бөгөөд боловÑ?ролын түвшин ийм өндөр байгаа нь бодлого боловÑ?руулагчидтай хариуцлага тооцох хүн амын чадварыг улам бүр нÑ?мÑ?гдүүлж байна. 23. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ нааштай шинж чанарууд нь Монголын бодлого боловÑ?руулагчид онолын хувьд шинÑ?члÑ?лийн бодлогыг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ…Ñ?д хамтран ажиллаж чадах юм. ГÑ?хдÑ?Ñ?, байгалийн баÑ?лагын нүргÑ?Ñ?гÑ?Ñ?Ñ€ улÑ? Ñ‚Ó©Ñ€-Ñ?дийн заÑ?гийн орчин, Ñ?дийн заÑ?гийн адил, Ñ?рчимтÑ?й, худацтай өөрчлөгдөж байна. ЭнÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ илтгÑ?лд Ñ…Ñ?лÑ?лцүүлж байгаа зарим нÑ?г шинÑ?члÑ?лийг хурдан Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?хгүй бол цөөн тооны Ñ?рх мÑ?дÑ?л бүхий Ñ?литүүд байгалийн баÑ?лагын түрÑ?Ñ?Ñ?ийн орлого болон улÑ? төрийн тогтолцоог Ñ?зÑ?мдÑ?Ñ… бодит Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?л байна. Монголын бодлогын хүрÑ?Ñ?нхÑ?ний үзÑ?ж байгаагаар, Ñ?дийн заÑ?аг, улÑ? төрийн хадгалагдаж ирÑ?Ñ?н Ñ‚Ñ?нцвÑ?Ñ€ нь одоо Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлж байгаа Ñ?дийн заÑ?гийн өөрчлөлтөөр алдагдÑ?ан бөгөөд байгалийн баÑ?лагын Ñ?нÑ? нүргÑ?Ñ?нт үед хамгаалалтын шинÑ? Ñ‚Ñ?нцвÑ?рийг нÑ?н Ñ?аралтай бий болгох шаардлагатай ба Ñ?нÑ? шинÑ? Ñ‚Ñ?нцвÑ?Ñ€ нь хамгийн олон монголчуудыг оролцоог хангах, үр шимийг нь хүртÑ?Ñ?Ñ?Ñ… боломжийг бүрдүүлÑ?Ñ… Ñ?дийн заÑ?аг, улÑ? төрийн “цогцâ€? байгууллагууд байх учиртай. 7 ЭнÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ илтгÑ?лд Ñ?мар аÑ?уудлыг хамруулаагүй вÑ? 24. ЭнÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ илтгÑ?л нь ЗаÑ?гийн газрын Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгө оруулалтын тогтолцоонд дүн шинжилгÑ?Ñ? хийх аÑ?уудлаар Ñ…Ñ?згаарлагдÑ?ан ба мөн дÑ?д бүтцийн нÑ?г Ñ?албар, тухайлбал замын аÑ?уудлыг авч үзÑ?Ñ?н. Тийм учрааÑ? дÑ?д бүтцийг өргөжүүлÑ?Ñ… Ñ?орилтуудад дүн шинжилгÑ?Ñ?г зориуд Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?гчилÑ?н авч хийÑ?Ñ?н болно. ИлтгÑ?л орон нутгийн захиргааны зарлагыг авч үзÑ?Ñ?гүй ба учир нь Монгол улÑ?ын Ñ‚Ó©Ñ?өв өнөөдрийн байдлаар Ñ…Ñ?Ñ‚ төвлөрÑ?өн \2013 онооÑ? Ñ?хлÑ?н өөрчлөгдөнө\ ба Ñ‚Ó©Ñ?вийн нийт зарлагын 90 гаруй хувийг ЗаÑ?гийн газар захиран зарцуулж байна. ИлтгÑ?л мөн нÑ?лÑ?Ñ?д олон чухал Ñ?албарын чанартай цахилгаан, дулаан, зам, уÑ?, ариун цÑ?вÑ?ртÑ?й холбоо бүхий зохицуулалтын тогтолцоо, тариф, Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?гчийн хураамж, зохион байгуулалтын бүтÑ?ц, Ñ?албарын заÑ?аглал болон чадавхийн аÑ?уудлыг хамраагүй болно. Ийнхүү Ñ…Ñ?згаарлаÑ?ан нь нÑ?г талааÑ? ийм Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний цогц үнÑ?лгÑ?Ñ? хийх нь Ñ?нÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ Ñ?удалгааны хүрÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ? хальж, нөгөө талаар ДÑ?лхийн банкнааÑ? Ñ?үүлийн таван жилд Ñ?албарын дÑ?д бүтцийн гурван үндÑ?Ñ?н үнÑ?лгÑ?Ñ?г Монголд хийÑ?Ñ?нтÑ?й холбоотой.8 7 Ð?кемоглу ба РобинÑ?он \2012\ “олборлохâ€? болон “цогцâ€? улÑ? төрийн байгууллагын Ñ?лгаа 8 ДБ \2007\, ДБ \2009\, ДБ \2010а\ -тай танилцана уу 37 25. ЖишÑ?Ñ? нь, ДÑ?лхийн банкны \2007\ илтгÑ?лд, дÑ?д бүтцийн өргөн хүрÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й аÑ?уудлыг авч үзÑ?Ñ?д, дÑ?д бүтцийг Ñ?айжруулах талаар олон тооны зөвлөмжийг өгÑ?өн ба өнөөдөр ч гÑ?Ñ?Ñ?н Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ зөвлөмжүүд өнөөдөр ч гÑ?Ñ?Ñ?н ач холбогдолтой байгаа бөгөөд үүнд: өртөгийг нөхөх боломжийн тариф тогтоох замаар үнÑ?, өртөгийн зохиÑ?той харьцааг Ñ?айжруулах, Ñ?лангуÑ?а цахилгаан, дулаан болон Ñ‚Ñ?Ñ?врийн Ñ?албарт; татааÑ?ыг цуцлах; Ñ?рчим хүч, уÑ?ан хангамж болон ариун цÑ?врийн зохицуулалтын газруудын бие дааÑ?ан байдлыг бÑ?хжүүлÑ?Ñ… замаар Ñ?албарын үр ашигш, заÑ?аглалыг Ñ?айжруулах; Ñ?албарын шийдвÑ?Ñ€ гаргахад иргÑ?дийн оролцоог нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ…; уÑ?ны жижиглÑ?нгийн үйлчилгÑ?Ñ?г бÑ?хжүүлÑ?Ñ…, бие дааÑ?ан ТУЗ байгуулах замаар төрийн Ñ?зÑ?мшлийн ахуйн үйлчилгÑ?Ñ?ний реформ хийх ; төлөвлөлт болон Ñ‚Ó©Ñ?лийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилтийг Ñ?айжруулах аÑ?уудал орÑ?он. 26. ЭнÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ илтгÑ?л нь дÑ?Ñ?рхи өргөн хүрÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й Ñ?удалгааны нÑ?мÑ?лт болж, Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгө оруулалтын удирдлагын аÑ?уудлыг гүнзгийрүүлÑ?н Ñ?удалж, Монгол улÑ? дÑ?д бүтцийг өргөжүүлÑ?Ñ… Ñ?орилтуудыг даван туулахын тулд нÑ?н Ñ?аралтай шийдвÑ?рлÑ?Ñ… зарим гол аÑ?уудлуудыг тогтооÑ?он. ЭнÑ? харьцангуй Ñ?вцуу хүрÑ?Ñ?ний илүү гүнзгий үнÑ?лгÑ?Ñ? нь одоо Ñ?хлÑ?Ñ?д байгаа томоохон шинÑ?члÑ?л, гарч байгаа Ñ?Ñ€Ñ?длүүдийн хувьд шаардлагатай юм. 38 БҮЛЭГ 2. ШИЙДВЭРЛЭХ ШÐ?Ð?РДЛÐ?ГÐ?ТÐ?Й ГОЛ ГОЛ Ð?СУУДЛУУД 27. ЭнÑ? бүлÑ?гт дÑ?д бүтцийг өргөжүүлÑ?Ñ… Ñ?орилтуудыг шийдвÑ?рлÑ?Ñ… өргөн хүрÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й шаардлагыг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… талаар ЗаÑ?гийн газар өнөөдрийг хүртÑ?л үр дүнтÑ?й арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? авч чадÑ?ангүй гÑ?Ñ?Ñ?н аÑ?уудлыг дÑ?вшүүлж байна. Дөрвөн Ñ?лемент бүрийг задлан, дараахь үндÑ?Ñ?н аÑ?уудлуудыг нÑ?н Ñ?аралтай шийдвÑ?рлÑ?Ñ… шаардлага байна: Зөв газарт нь хөрөнгө зарах: ï‚· Эдийн заÑ?гийн газар зүйн төвүүдийн – “өÑ?өлтийн цÑ?гүүдâ€? – Ñ?лангуÑ?а Улаанбаатарын дÑ?д бүтÑ?цид зарцуулж байгаа хөрөнгө хангалтгүй байна. ï‚· Олон тооны жижиг газар зүйн байршилд онилÑ?он Ñ‚Ó©Ñ?лүүдÑ?д Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгийг аÑ?ар их Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?глÑ?н хувааж байна. ï‚· ДÑ?д бүтцийн заÑ?вар үйлчилгÑ?Ñ?ний аÑ?уудлыг харьцангуй анхаарлын гадна орхиÑ?онооÑ? одоогийн байгаа хөрөнгийн байдал доройтож байна. “Голланд өвÑ?чнөөÑ?â€? зайлÑ?хийх ï‚· ТөÑ?вийн хатуу мөчлөгийн бодлого нь 2008-2009 оны “тÑ?Ñ?Ñ€Ñ?лт-ба-уналтâ€?-д хүргÑ?Ñ?Ñ?н. 2010 оны ТөÑ?вийн тогтвортой байдлын тухай хууль нь ийм аÑ?уудлыг үнийн Ñ…Ñ?лбÑ?лзÑ?л, зарлагын Ñ…Ñ?Ñ‚ Ó©Ñ?өлтийг Ñ…Ñ?налтад авах замаар зохицуулахад чиглÑ?гдÑ?Ñ?н, гÑ?вч дÑ?д бүтцийн Ñ?албарт Ñ‚Ó©Ñ?вийн гадуур оруулж байгаа их Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний Ñ?анхүүжилт нь хуулийг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ…Ñ?д Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?л Ò¯Ò¯Ñ?гÑ?ж байна. ТөÑ?лийг зохих Ñ‘Ñ?оор Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ…: ï‚· ТөÑ?өл зохих түвшинд боловÑ?руулагдаж чадахгүй байгаа нь Ñ‚Ó©Ñ?лийн үнÑ?лгÑ?Ñ? Ñ…Ñ?згаарлагдмал, Сангийн Ñ?ам, төлөвлөгөөний агентлаг хоорондын ажлын уÑ?лдаа муу, ул Ñ?уурь муутай боловÑ?руулÑ?ан Ñ‚Ó©Ñ?лийг Ñ‚Ó©Ñ?вийн Ñ…Ñ?лÑ?лцÑ?Ñ… Ñ?вцад парламент онцгой Ñ?рхтÑ?йгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ó©Ñ?өвт Ñ?уулгаж байгаатай холбоотой юм. ï‚· ТөÑ?вийн хөрөнгөөр хийгдÑ?ж байгаа худалдан авалтад ил тод байдал, чадавхи дутагдаж байна, улÑ? төрийн угшилтайгаар контракт байгуулж байгаа нь Ñ‚Ó©Ñ?өлийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжих цаг хугацаа болон өртөгийн хувьд мөнгөний үнÑ? цÑ?нийг бууруулах байдалд хүргÑ?ж ирÑ?Ñ?н. ï‚· Томоохон Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?дÑ?н он дамжин Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжих Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн хувьд Ñ‚Ó©Ñ?вийн жил бүрийн хөрөнгийн хуваарьлалтын бүтÑ?ц төдийлөн Ñ?айн тохирохгүй байгаа бөгөөд Ñ?лангуÑ?а барилгын ажил Ñ?вагдах хугацаа богинотой Монгол орны хувьд Ñ?анхүүгийн жил дууÑ?ахааÑ? өмнө Ñ‚Ó©Ñ?лийн Ñ?цÑ?Ñ?лÑ?н хийгдÑ?ж дууÑ?аагүй ажилд хөрөнгийг шилжүүлÑ?Ñ… Ñ?вдал гарч байна. 39 Барилгын Ñ?албарын Ó©Ñ?өлтийг хангах: ï‚· Барилгын үйлдвÑ?рийн Ó©Ñ?өлтөд зохицуулалтын Ñ?нз бүрийн Ñ…Ñ?згаарлалтууд Ñ?аад бÑ?рхшÑ?Ñ?л учируулж байгаагааÑ? үүдÑ?н Ñ?дийн заÑ?гийн шингÑ?Ñ?Ñ… чадвартай үл нийцÑ?Ñ?н барилгын зардал Ó©Ñ?өж, барилгын материалын үнийг хөөрөгдөхөд хүргÑ?ж байна. Зөв газарт нь хөрөнгийг зарцуулахгүй байна 28. Монголын бодлого боловÑ?руулагчид Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгийг үр ашигтай зарцуулахгүй, Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… ач холбогдол бүхий газарт зохих Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний хөрөнгө зарахгүй, харин ач холбогдол бага газарт хөрөнгийг Ñ…Ñ?трүүлÑ?н төвлөрүүлж байгаа нь Ñ?дийн заÑ?гийн бүтÑ?Ñ?мжийг дÑ?Ñ?д зÑ?ргÑ?Ñ?Ñ€ нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ…Ñ?д Ñ‚Ó©Ñ?вийг чиглүүлж чадахгүйд хүрч байна. ГÑ?хдÑ?Ñ?, дахин хуваарьлалт буюу бүÑ? нутгийг адил Ñ‚Ñ?гш үзÑ?Ñ… аÑ?уудлын ач холбогдлыг үгүйÑ?гÑ?ж байгаа Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?г биш; заÑ?гийн газар Ñ?дийн заÑ?гийн Ó©Ñ?өлтийн Ñ‚Ñ?нцвÑ?ртÑ?й байдлыг шудрагааар хангах шаардлагатай. Монголын хувьд Ñ?нÑ? Ñ‚Ñ?нцвÑ?рийн аÑ?уудал гажуудалд орÑ?он ба үүний илрÑ?л нь Ñ?дийн заÑ?гийн Ó©Ñ?өлт, Ñ?дуурлыг бууруулах гÑ?Ñ?Ñ?н “ихÑ?Ñ€â€? зорилт хохирч байгаа Ñ?вдал юм. 29. ДÑ?д бүтцийн хөгжлийг Ñ…Ñ?рхÑ?н Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… ач холбогдолоор нь ангилах, түүнийгÑ?Ñ? Ñ…Ñ?рхÑ?н үе шатлах тухай Ñ?дийн заÑ?гийн газар зүйн ойлголтын онолын ерөнхий зарчмууд байдаг. Газар зүйн байршлын хувьд нÑ?гтрал ихтÑ?й газар Ñ?дийн заÑ?гийн Ó©Ñ?өлт өндөр байдаг, жишÑ?Ñ? нь хотууд буюу томоохон метрополитан газар ордог. 9 Яагаад гÑ?вÑ?л, бизнеÑ?Ñ?ийн төвлөрөл нь тал талын холбоотойгоор үйл ажиллагаа Ñ?вуулдаг ба компаниуд нь ойролцоох буÑ?ад компаниудын Ñ?Ñ€Ñ?лт Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ?г хангах үүднÑ?Ñ?Ñ? нийлүүлÑ?лтийн илүү нÑ?гдмÑ?л Ñ?үлжÑ?Ñ?, үнÑ? цÑ?нийн Ñ…Ñ?лхÑ?Ñ?г Ò¯Ò¯Ñ?гÑ?н ажилладаг. БизнеÑ?Ñ?үүд ойролцоо оршин үйл ажиллагаа Ñ?вуулÑ?анаар Ñ‚Ñ?Ñ?врийн зардлыг бууруулж, бизнеÑ?ийн үйл ажиллагааг төвлөрүүлÑ?н Ñ?вуулах хандлага Ó©Ñ?Ñ?Ó©Ó©Ñ€ байна. ХүмүүÑ? тодорхой байршилд төвлөрөх нь холбоо харилцааны зардлыг бууруулж, мÑ?длÑ?гийн халих хүрÑ?Ñ? Ñ‚Ñ?лж, өгөөжийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г нÑ?мÑ?гдүүлж, тодорхой чиглÑ?лÑ?Ñ?Ñ€ мÑ?Ñ€Ñ?гшÑ?Ñ?н бизнеÑ?ийн хүрÑ?Ñ? Ó©Ñ?өж, ойролцоо орчинд үйл ажиллагаа Ñ?вуулж байгаа бизнеÑ?ийн бүтÑ?Ñ?мжийг нÑ?мÑ?гдүүлдÑ?г. “ӨÑ?өлтийн цÑ?гүүдâ€? гÑ?дÑ?г нь бизнеÑ?ийн бөөгнөрөл бүхий газар зүйн байршилыг Ñ…Ñ?лнÑ?. 30. ДÑ?лхийн Банкны ДÑ?лхийн хөгжлийн 2009 оны Эдийн заÑ?гийн газар зүйг өөрчлөн тогтоох тухай илтгÑ?лд бодлого боловÑ?руулагчдад ийм Ó©Ñ?өлтийн цÑ?гүүдийг бÑ?хжүүлÑ?Ñ…Ñ?д нь туÑ?лах зорилгоор дүн шинжилгÑ?Ñ?ний бүтцийг туÑ?гаÑ?ан. Эдийн заÑ?гийн Ó©Ñ?өлт нь үргÑ?лж орон зайны – дÑ?лхийн, үндÑ?Ñ?ний болон орон нутгийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд гÑ?Ñ?Ñ?н хүчин зүйлд тулгуурладаг. Хувийн Ñ…Ñ?вшлийн байгууллагууд нь аливаад хүлÑ?Ñ?Ñ?Ñ‚Ñ?й байдаггүй учир бизнеÑ?ийн үйл ажиллагааг харилцан уÑ?лдаатай, нÑ?гдмÑ?л байдлаар Ñ?вуулах нь Ñ‚Ñ?дний хувьд ердийн үзÑ?гдÑ?л бөгөөд дÑ?Ñ?Ñ€ Ñ…Ñ?лÑ?Ñ?нчилÑ?н компаниуд нь ойролцоо байршилыг Ñ?онгон үйл ажиллагаа Ñ?вуулах нь бизнеÑ?ийн мÑ?дрÑ?мж юм. ЭнÑ? нөхцөлд дÑ?д бүтцийн хөгжлийн баримтлах зарчим нь Ó©Ñ?өлтийн цÑ?гүүд дÑ?Ñ…ÑŒ Ñ?дийн заÑ?гийн Ó©Ñ?өлт болон Ñ?дийн заÑ?гийн интеграчилалыг дÑ?мжих Ñ?вдал бөгөөд Ñ?нÑ? нь Ó©Ñ?өлтийн цÑ?гүүд болон хөгжлөөр хоцорч Ñ?ваа бүÑ?үүдийн 9 ГлаеÑ?ер \2011\ 40 хооронд хүмүүÑ?, бараа, үйлчилгÑ?Ñ? чөлөөтÑ?й урÑ?аж байх нөхцлийг бүрдүүлнÑ?. Ó¨Ó©Ñ€Ó©Ó©Ñ€ Ñ…Ñ?лвÑ?л, дÑ?д бүтцийн хөгжил нь Ñ?дийн заÑ?гийн Ó©Ñ?өлтөд болон Ñ?дийн заÑ?гийн үйл ажиллагаа хаана төвлөрч байгаагааÑ? үл хамааран хүмүүÑ?ийн амьдралын түвшинг дÑ?Ñ?шлүүлÑ?Ñ…Ñ?д чухал үүрÑ?г гүйцÑ?тгÑ?нÑ?. 31. УлÑ? Ñ‚Ó©Ñ€, Ñ?дийн заÑ?гийн онол нь дÑ?д бүтцийн хувьд баÑ? нÑ?г удирдлага болгох зарчмыг дÑ?вшүүлÑ?Ñ?н. БүÑ?ийн хөгжлийн аÑ?уудал нь улÑ? төрчид дахин Ñ?онгогдоход нь чухал байдаг. Монголын парламентийн гишүүдийн олонхи нь хөдөөгийн тойрогуудааÑ? Ñ?онгогдÑ?он учир байгалийн баÑ?лагын үр шимийг Ñ‚Ñ?дÑ?нд хүртÑ?Ñ?ж байгаагаа Ñ?нз бүрийн арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нүүд болон орон нутгийн дÑ?д бүтцийг хөгжилөөр харуулах шаардлагатай байдаг.10 ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ хөрөнгө оруулалтын зарим нь, тухайлбал Ñ?умын зам, Ñ?умын цахилгаан нÑ?Ñ… мÑ?ÑŒ, дÑ?д бүтцийн дунд хугацааны хөгжлийн үүднÑ?Ñ?Ñ? үр ашиг муутай байхын зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? улÑ? төрийн хувьд ашигтай байдаг учрааÑ? хөдөөд оруулах хөрөнгө оруулалтын шаардлага Ó©Ñ?Ñ?Ó©Ó©Ñ€ байдаг. ЗаÑ?гийн газар Ó©Ñ?өлтийн цÑ?гүүдÑ?д оруулах хөрөнгө оруулалтыг дÑ?мжих Ñ?орилттой тулгарч байгаа ч гÑ?Ñ?Ñ?н улÑ? төрчдийн тойрогтоо хөрөнгө оруулах шаардлагыг нь харж үзÑ?Ñ…Ñ?д хүрдÑ?г. Хамгийн гол нь Ñ?нÑ? хоёр шаардлагын Ñ‚Ñ?нцвÑ?рийг зөв олох Ñ?вдал юм. 32. ДдÑ?д бүтцийн хувьд Монгол Ñ?нÑ? хоёр шаардлагын Ñ‚Ñ?нцвÑ?рийг олж чадахгүй байгаа Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?дÑ?н үзүүлÑ?лт байдаг. Ð?Ñ?гдүгÑ?Ñ?рт, Улаанбаатар хотын Ó©Ñ?өлтийн цÑ?гийг хөдөөтÑ?й харьцуулахад нÑ?лÑ?Ñ?д орхигдÑ?он байна. Хоёрдугаарт, заÑ?гийн газрын дунд хугацааны төлөвлөгөөнд аж үйлдвÑ?рийн том парк байгуулах аÑ?уудалд их анхаарал хандуулж байгаа нь ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н Ñ?Ñ€Ñ?длийг дагуулах ба улÑ? орны харьцангуй давуу талд төдийлөн зохицохгүй байна. Гуравдугаарт, Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгө оруулалт нь маш олон тооны жижиг Ñ‚Ó©Ñ?лүүдÑ?д Ñ?албар бүрт, бүÑ? нутаг бүрÑ?Ñ?Ñ€ Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?гчилÑ?н хуваагдÑ?ан гажуудалтай байгаа нь Ñ?дийн заÑ?гийн Ó©Ñ?өлтөд нÑ?н чухал томоохон дÑ?д бүтцийн хөрөнгө оруулалтын Ñ?анхүүжилтийг хомÑ?долд оруулж байна. ДөрөвдүгÑ?Ñ?рт, шинÑ?Ñ?Ñ€ оруулах хөрөнгө оруулалттай харьцуулахад нÑ?гÑ?нт бий болÑ?он хөрөнгийн заÑ?вар, үйлчилгÑ?Ñ?г төдийлөн анхаарахгүй байгаа нь дÑ?д бүтцийн бий болÑ?он хөрөнгө нь харьцангуй Ñ?вдÑ?рч муудÑ?ан байдалтай байна. “ӨÑ?өлтийн цÑ?гүүдийгâ€? харьцангуй анхаарлын гадна орхиж байна 33. 2009 оны ДХИ-Ñ?Ñ?Ñ? харахад, заÑ?гийн газрын оролцоо – үйл ажиллагаа – нь тухайн улÑ? оронд хотын хөгжил Ñ?мар түвшинд байгаагааÑ? хамааралтай байна \Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 1\. Хотжилтийн Ñ?хний үндÑ?Ñ?н үе шатанд Ó©Ñ?өлтийн цÑ?гийг хараахан тодруулаагүй байдаг ба ийм нөхцөлд бизнеÑ?үүд хүчÑ?Ñ? нÑ?гÑ?тгÑ?н үйл ажиллагаа Ñ?вуулах нөхцлийг бүрдүүлÑ?Ñ… замаар Ó©Ñ?өлтийн цÑ?гийг хөгжүүлÑ?хийг ЗаÑ?гийн газар дÑ?мжих Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й байдаг. “Хотжилтийн Ñ?хний үе шатâ€? нь хөдөө аж ахуй дахь нийгÑ?мтÑ?й хамтдаа Ñ?вдаг ба улÑ? орны Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд хүн ам тоÑ?гон, жижиг хотуудад Ñ?уурьшиж Ñ?Ñ…Ñ?лдÑ?г. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ оронд үйлдвÑ?ржилт дөнгөж Ñ?хлÑ?лийн шатанд байдаг учир хоёрдогч, гуравдагч Ñ?ектор нь хөгжиж Ñ?хлÑ?Ñ?гүй байдаг. ЭнÑ? тохиолдолд, заÑ?гийн газрын онцгой анхаарах зүйл нь хөгжлийн инÑ?титуцын бааз Ñ?уурийг бий болгох Ñ?вдал 10 Сонгуулийн тогтолцоонд оруулÑ?ан өөрчлөлтөөр Монголын Ñ?онгуулийн тогтолцоо одоо холимог Ñ?иÑ?темтÑ?й болж, парламентийн Ñ?уудлын гуравны хоёрыг тойргооÑ? шууд, гуравны нÑ?гийг улÑ? төрийн амын жагÑ?аалтаар Ñ?онгож байна. 41 байдаг. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ инÑ?титуцийг орон зайн хувьд “Ñ?охороорâ€? Ñ?онгох ба Ñ?нÑ? нь аль нÑ?г жич бүÑ? нутгийг хөгжлийг онилохгүй гÑ?Ñ?Ñ?н үг юм. ТуршлагааÑ? харахад, чухам аль бүÑ? нутаг Ñ?дийн заÑ?гийн Ó©Ñ?өлтийг хангах хамгийн боломжтойг заÑ?гийн газар биш харин хувийн Ñ…Ñ?вшил тодорхойлох нь илүү үр дүнтÑ?й байдаг байна. Өмчлөх Ñ?рхийн аÑ?уудал Ñ?рхÑ?лÑ?Ñ?н гол байгууллагууд, Ñ?лангуÑ?а газар Ñ?зÑ?мших Ñ?рхийн Ñ?рх зүйн хүрÑ?Ñ? тодорхой байх хөрөнгө оруулалтын орчин нь хувийн Ñ…Ñ?вшлийн хөгжилд нааштай нөлөө үзүүлдÑ?г ба мөн макро Ñ?дийн заÑ?гийн тулхтай бодлого, Ñ‚Ó©Ñ?вийн Ñ?айн хүрÑ?Ñ?, Ó©Ñ?өлтийг дÑ?мжих мөнгөний Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?Ò¯Ò¯ бодлого чухал. ҮйлдвÑ?рлÑ?лийн бүтÑ?Ñ?мжид нөлөөлөх хүчин зүйлүүдийг зөвшөөрөх Ñ?рх зүйн орчин мөн хөгжлийн цÑ?гүүдийг бий болгоход чухал ач холбогдолтой. 34. Хотжилтийн хоёрдохь үе шатандаа Ñ?ваа орнуудад – “завÑ?арын хотжилтâ€? – Ó©Ñ?өлтийн цÑ?гүүд тодорхой Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?гÑ?Ñ?Ñ€ Ò¯Ò¯Ñ?Ñ?ж Ñ?Ñ…Ñ?лдÑ?г. БизнеÑ?үүд тодорхой бүÑ? нутагт хүчÑ?Ñ? нÑ?гÑ?тгÑ?ж Ñ?Ñ…Ñ?лÑ?Ñ?н үед заÑ?гийн газрууд дÑ?д бүтцийг бий болгож өгөх замаар Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ клаÑ?трууд өргөжин бÑ?хжихÑ?д нь дÑ?мжлÑ?г үзүүлдÑ?г. ЭнÑ? нь Ñ‚Ñ?Ñ?врийн дÑ?д бүтцийг барьж Ñ?дийн заÑ?гийн төвүүдийг холбог өгÑ?өнөөр Ñ‚Ñ?Ñ?врийн зардлыг бууруулах ба ингÑ?Ñ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€ Ó©Ñ?өлтийн цÑ?гийн ойролцоо бизнеÑ? Ñ?рхлÑ?Ñ… компаниудын тоо Ó©Ñ?Ó©Ñ… урамшуулал болж өгдөг. Өргөн утгаар нь авч үзÑ?Ñ…Ñ?д, шинÑ? тулгар Ó©Ñ?өлтийн цÑ?гүүдийн үйлдвÑ?рлÑ?лд нөлөөлөх хүчин зүйлүүдийг дÑ?мжих замаар заÑ?гийн газрын оролцоог өргөжүүлÑ?нÑ? гÑ?Ñ?Ñ?н үг юм. ЭнÑ? дÑ?мжлÑ?г нь зөвхөн авто зам, төмөр замыг барьж байгуулахааÑ? гадна Ñ?рүүл мÑ?нд, ариун цÑ?вÑ?Ñ€ болон боловÑ?ролын байгууллагуудын үйл ажиллагааг Ñ?айжруулах замаар ажиллах хүчийг татаж, ажиллах хүчний капиталыг бÑ?хжүүлÑ?Ñ… аÑ?уудлыг хамруулна. 35. Ó¨Ñ?өлтийн цÑ?гүүдийн Ñ?нÑ? үе шатанд хүмүүÑ?ийн шилжин Ñ?уурьшилтийг хөхиүлÑ?н дÑ?мжих шаардлагатай бөгөөд ажиллах хүч нь буÑ?ад хүчин зүйлүүдийн адил үйлдвÑ?рлÑ?лийн чухал хүчин зүйл бөгөөд Ñ?нÑ? хүчийг үйлдвÑ?рлÑ?лийн төвүүдÑ?д чиглүүлж Ñ?дийн заÑ?гийн хөгжилд ашиглах Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й. Олонхи орнуудад Ó©Ñ?өлтийн цÑ?гүүдийг зорьÑ?он дотоодын ажиллах хүчний шилжилт хөдөлгөөн гадаадын ажиллагÑ?адын урÑ?галааÑ? өндөр байдаг ба Ñ?нÑ? шилжилт хөдөлгөөн зөвхөн хөдөөнөөÑ? хот руу биш, хөгжлөөр хоцрогдож байгаа нутгааÑ? Ó©Ñ?өлтийн цÑ?г Ñ€Ò¯Ò¯ чиглÑ?дÑ?г байна. ХүмүүÑ? Ñ?дийн заÑ?гийн Ñ?рчимтÑ?й хөгжлийн бүÑ? нутгийг зорихдоо ажил Ñ?рхлÑ?лтийн илүү боломжийг Ñ?Ñ€Ñ?лхийлдÑ?г. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ ажлын хүчний таталцалын бөөгнөрөл нь бүтÑ?Ñ?мжийг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… учрааÑ? заÑ?гийн газар дÑ?мжих нь зүйтÑ?й. ТÑ?гÑ?хдÑ?Ñ?, зарим нөхцөлд хүмүүÑ? наад захын үйлчилгÑ?Ñ?, тухайлбал, Ñ?рүүл мÑ?нд, боловÑ?ролын зÑ?Ñ€Ñ?г үйлчилгÑ?Ñ?ний хүртÑ?Ñ?мж дутагдалтай байгаагааÑ? нутаг уÑ?аа орхин Ñ?вахад хүргÑ?дÑ?г. Шилжилт хөдөлгөөн нь дандаа үйлдвÑ?рлÑ?лийн бүтÑ?Ñ?мжийг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… хүчин зүйл болдоггүй. Тийм учрааÑ?, үйлдвÑ?рлÑ?лийн бүтÑ?Ñ?мжийг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… шилжилт хөдөлгөөнийг дÑ?мжихийн зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? хүмүүÑ?ийг нутаг уÑ?аа орхин Ñ?вахад хүргÑ?ж байгаа хүчин зүйлүүдийг бууруулахыг зорих Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й. УлÑ?ын Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд хүн амын наад захын үйлчилгÑ?Ñ?ний хүртÑ?Ñ?мжийг Ñ?айжруулÑ?анаар шилжилт хөдөлгөөний урÑ?галыг бууруулж болно. 42 Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 1. Хотжилтийн хөгжлийн гурван үе шат газар ЭхлÑ?лтийн үе шат Дунд \завÑ?арын\ үе шат Хөгжингүй үе шат Хотын хувь 25 хувиаÑ? бага 50 орчим хувь 75 хувиаÑ? дÑ?Ñ?шnt Бодлогын Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… Ð?Ñ?гтралыг бий болгох Ð?Ñ?гтралыг бий болгож, зайг Ð?Ñ?гтралыг бий болгох, зайг диÑ?танци\багаÑ?гах багаÑ?гах, Ñ?лгааг арилгах Интеграцийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гÑ?Ñ?лүүд инÑ?титуци Гарын Ñ?рх, Ñ?уурь Газар Ñ?зÑ?мшлийн зохицуулалт; Газар Ñ?зÑ?мшлийн боловÑ?рол, Ñ?рүүл мÑ?нд, уÑ?, бүх нийтийн Ñ?уурь болон зохицуулалт, газрын татвар; ариун цÑ?ÑŒÑ?Ñ€ нийгмийн үйлчилгÑ?Ñ?ний аÑ?уудал бүх нийтийн Ñ?уурь болон нийгмийн үйлчилгÑ?Ñ?ний аÑ?уудал ДÑ?д бүтÑ?ц ТÑ?Ñ?врийн дÑ?д бүтÑ?ц ТÑ?Ñ?врийн дÑ?д бүтÑ?ц; Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ?ний менежмент оролцоо ЯдууÑ?ын хорооллыг өөрчлөн хөгжүүлÑ?Ñ…; гÑ?мт Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?г, байгаль орчны доройтлыг бууруулах хөтөлбөр Эх Ñ?урвалж: ДХИ 2009, Эдийн заÑ?гийн газар зүйн бйаршлыг өөрчлөх 36. Ó¨Ñ?өлтийн цÑ?гүүд хөгжÑ?өн гуравдугаар үе шатанд заÑ?гийн газруудын үндÑ?Ñ?н үүрÑ?г нь нийгÑ?м, Ñ?дийн заÑ?гийн Ñ?лгааг арилгах, бөөгнөрөлийн газрын байгаль орчны тулхтай байдлыг Ñ?айжруулахад оршино. ҮндÑ?Ñ?ндÑ?Ñ? үйлдвÑ?ржилт болон хотжилтийг даган Ò¯Ò¯Ñ?дÑ?г Ñ?дууÑ?ын хороололд анхаарал төвлөрүүлж, нийгмийн хамгийн Ñ?дуу давхрагыг хөгжлийн үйл Ñ?вцад хамруулахад чиглÑ?гдÑ?нÑ?. ЭнÑ? үе шатанд, заÑ?гийн газрууд бөөгнөрөл бий болÑ?он газруудын менежментийг өргөжүүлÑ?Ñ…, болон үйлдвюÑ?ржүүлÑ?лтийг даган Ò¯Ò¯Ñ?Ñ?Ñ… Ñ?өрөг үр дагаварыг бууруулахын тулд бизнеÑ?, ажиллагÑ?ад болон ажилгүйчүүдийн нөхцөлийг Ñ?айжруулахад анхаарал тавина. 37. Эдийн заÑ?гийн Ñ?рчимтÑ?й хөгжлийн орон зайн онилÑ?он газруудад зах зÑ?Ñ?л Ñ?айн хөгжих орчин бүрÑ?лдÑ?Ñ?н нөхцөлд – Ñ?рх зүйн хүчтÑ?й инÑ?титуцитÑ?й – Ñ?уурь үйлчилгÑ?Ñ?нүүд нь хүртÑ?Ñ?мжтÑ?й, Ó©Ñ?өлтийн цÑ?гүүдийг алÑ?лагдÑ?ан нутагтай холбоÑ?он дÑ?д бүтÑ?цтÑ?й байвал амжилтад хүрдÑ?г. Хотжилтийг тойрон бий болох Ñ?өрөг үр дагаварыг шийдвÑ?рлÑ?хийн тулд хөдөө аж ахуйн Ñ?длÑ?н газрыг орон Ñ?ууцны болон буÑ?ад зориулалтаар ашиглах Ñ?рх зүйн бааз Ñ?уурь Ñ?рх мÑ?дÑ?лтнүүдÑ?д байх шаардлагатай; үүнÑ?Ñ?Ñ? гадна дагуулт хотыг хөгжүүлÑ?хийн тулд зах Ñ…Ñ?згаар Ñ…Ñ?Ñ?гүүдÑ?д төрийн үйлчилгÑ?Ñ?г зохих Ñ‘Ñ?оор хүргÑ?Ñ… шаардлагатай; нийтийн Ñ‚Ñ?Ñ?вÑ?Ñ€ зохих Ñ?тандартад нийцÑ?ж, ажиллагÑ?адыг ажлын газруудад Ñ?аадгүй хүргÑ?дÑ?г, Ñ‚Ñ?Ñ?врийн Ñ?Ñ€Ñ?лт Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ?ний шаардлагыг зөв удирддаг байх ; Ñ?цÑ?Ñ?Ñ‚ нь Ñ?рх мÑ?дÑ?лтнүүд үйлдвÑ?ржилт, хотжилтын угшилтай байгальд учирч болох аюулыг зайлуулахад анхаарал төвлөрүүлÑ?Ñ… Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й. 43 График 8. Монголын иргÑ?д алÑ?лагдÑ?ан хөдөө нутгааÑ? Ó©Ñ?өлтийн цÑ?гүүдÑ?д хурдацтай шилжин Ñ?уурьшиж байна 38. Өнөөгийн хөгжлийн хувьд, 70 монгол улÑ?ад Ó©Ñ?өлтийн гурван цÑ?г 60 U laanbaatar Улаанбаатар Population change, 2000 to 2010 (percent) Хүн амын өөрчлөлт, 2000 –ааÑ? 2010 \хувиар\ байна: Улаанбаатар, Өмнөговийн 50 percent change, 2000 to 2010 уул уурхайн бүÑ?үүд \Өмнөговь, 40 Omnovovi Дорноговь\, уул уурхайн хойд 30 Orkhon (Erdenet) (Dalanzadgad) Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?г Дархан, ЭрдÑ?нÑ?Ñ‚ хотууд ад 20 Dornogobi дÑ?д бүтцийг шинÑ?Ñ?Ñ€ хаана 10 (Sainshand) Darkhan 0 байгуулахыг орон зайн хувьд -10 0 200 400 600 800 1000 1200 1400 тодорхой болгох Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й. -20 Uvs Dundgovi Сүүлийн арваад жилд Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ -30 Zavkhan Ó©Ñ?өлтийн бүÑ?үүдийн хүн ам -40 kilometers from Ulaanbaatar УлаанбаатарааÑ? Ñ…Ñ?дÑ?н км зайд орших ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ?н \2000 болон 2010 оны хүн амын тооллогын Эх Ñ?урвалж: ҮндÑ?Ñ?ний Ñ?татиÑ?тикийн хороо хооронд\ ба Ñ?нÑ? нь хөдөө орон нутаг болон “зах Ñ…Ñ?згаар нутагâ€? – ааÑ? шилжин ирÑ?Ñ?н хүмүүÑ? юм. График 8-д харуулÑ?анаар, Ó©Ñ?өлтийн цÑ?гүүдийн хүн ам ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н Ó©Ñ?Ñ?өн – Улаанбаатарт 60%, Өмнөговь 35%, - бол Завхан, Дундговь, УвÑ? зÑ?Ñ€Ñ?г зах Ñ…Ñ?згаар нутгийн хүн амын тоо их Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?гÑ?Ñ?Ñ€ буурÑ?ан байна. 39. ДХИ-ийн онолын бүтцийг Монголын бүÑ? нутгуудын хувьд нÑ?втÑ?рүүлнÑ? гÑ?вÑ?л ЗаÑ?гийн газар Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ хөгжлийн цÑ?гүүдийг өргөжүүлÑ?хийг зорих Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й юм. Уул уурхай болон буÑ?ад боловÑ?руулах үйл ажиллагааг дагаж уул уурхайн бүÑ?Ñ?д Ò¯Ò¯Ñ?Ñ?Ñ?н бөөгнөрөл Ñ?мар нөлөөтÑ?йг Ñ…Ñ?дÑ?н ажлын байх шинÑ?Ñ?Ñ€ бий болж байгааг бодитойгоор авч үзÑ?Ñ… Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й. ЭнÑ? Ñ?албар нь хөдөлмөрийн бүтÑ?Ñ?мж өндөр байх хандлагатай учир ажлын байр төдийлөн их нÑ?мÑ?хгүй. ЖишÑ?Ñ? нь, 2009 онд уул уурхайн үйлдвÑ?Ñ€ дөнгөж 16,000 ажлын байртай байна. Монголын ажиллах хүчний дийлÑ?нхи нь Улаанбаатарт амьдарч, ажиллах ба Ñ?лангуÑ?а үйлчилгÑ?Ñ?ний Ñ?албарт төвлөрөх юм. 40. Тийм учрааÑ? бодлогын Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… чиглÑ?л нь хоёр Ñ?алаа байна: нÑ?гдүгÑ?Ñ?рт, дÑ?д бүтÑ?ц нь нутгийн хойд Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?г дÑ?Ñ…ÑŒ уул уурхайн Ó©Ñ?өлтийн цÑ?гүүдÑ?Ñ?Ñ? өмнөх цÑ?гүүд хүртлÑ?Ñ… орон зайн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г богиноÑ?гоход чиглÑ?гдÑ?Ñ… ба ингÑ?Ñ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ бүÑ? нутаг дахь уул уурхай болон буÑ?ад боловÑ?руулах үйл ажиллагааны бөөгнөрөлийн үр дүнг Ó©Ñ?гөх боломжийг хангана. ТÑ?Ñ?врийн дÑ?д бүтÑ?ц нь түүхий Ñ?дийг боловÑ?руулах үйлдвÑ?рт хүргÑ?Ñ…, түүнчилÑ?н гадаад зах зÑ?Ñ?лд, Ñ?лангуÑ?а Ð¥Ñ?тад, хүргÑ?Ñ…Ñ?д онцгой ач холбогдолтой ба ингÑ?Ñ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€ Монголын өмнө тулгарч байгаа хөгжлийн нÑ?г том Ñ?орилтыг, тухайлбал Ñ‚Ñ?Ñ?врийн зардал, даван туулахад чухал үүрÑ?г гүйцÑ?тгÑ?нÑ?. ГÑ?хдÑ?Ñ? Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… чиглÑ?лд цахилгаан, ариун цÑ?вÑ?Ñ€, Ñ?рүүл мÑ?нд, боловÑ?ролын хүртÑ?Ñ?мжийн аÑ?уудал хамрагдана. ДХИ-Ñ?Ñ?Ñ? харахад, ийм бодлого нь Ñ?лангуÑ?а завÑ?арын буюу дунд Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний хотжилтийн газар нутагт нÑ?н хамааралтай юм. 44 41. Хоёрдугаарт, хөгжингүй хотжилт бүхий газарт чиглÑ?Ñ?Ñ?н бодлогын хувьд Ñ?нÑ? нь Улаанбаатарын төлөвлөлтөд чиглÑ?Ñ… Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й. Улаанбаатар хот 1.2 Ñ?аÑ? хүн амтай ч гÑ?Ñ?Ñ?н бүÑ? нутгийн Ñ?тандартаар бол жижиг хот юм. Метрополитан хотын зөв удирдан чиглүүлÑ?Ñ… юм бол хотжилттой үүдÑ?н гардаг олон Ñ?өрөг үр дагаварын нөлөөг бууруулж болох ба хотын хүн амын бөөгнөрөлийн ашиг туÑ?ыг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… шаардлагатай. 42. Монголын улÑ?ын Ñ‚Ó©Ñ?вийн хуваарьлалтад дүн шинжилгÑ?Ñ? хийж үзÑ?Ñ…Ñ?д, ЗаÑ?гийн газар Ñ?нÑ? зарчмыг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?хгүй байна \График 9\. Улаанбаатар хот нь хөдөө орон нутагтай харьцуулахад Ñ?лангуÑ?а Ñ?рчим хүч, замын хувьд анхаарлын гадна үлдÑ?Ñ?Ñ?Ñ€ байна. Тухайлбал, заÑ?гийн газрын зам, гүүрийн барилга байгууламжид зарцуулж байгаа хөрөнгө нь хөдөө орон нутагт Ñ…Ñ?Ñ‚ хазайж байна: 2011 онд ЗаÑ?гийн газрын зам, гүүрт зарцуулÑ?ан хөрөнгийн 44 хувь нь хөдөөд, дөнгөж 33 хувь нь Улаанбаатарт ноогдÑ?он ба харин өмнөх жилүүдтÑ?й харьцуулахад ахиц гарÑ?ан \График 10\. 43. Хотжилтийг дÑ?мжих үйл ажиллагаа нь хотын ойр орчмын барилга болон зам, Ñ‚Ñ?Ñ?врийн дÑ?д бүтцийн заÑ?вар үйлчилгÑ?Ñ?нд оруулах хөрөнгө оруулалтад баÑ? чиглÑ?Ñ… Ñ‘Ñ?той. ГÑ?хдÑ?Ñ?, зам, гүүрт оруулж байгаа хөрөнгө оруулалтыг УлаанбаатраааÑ? Ñ…Ñ?дÑ?н км-Ñ‚ оршиж байгаагаар Ñ‚Ó©Ñ?өөлөх нь тийм ч Ñ?айн үзүүлÑ?лт биш юм \График 11\. 44. ЭнÑ? зарцуулалтын аÑ?уудал гүнзгий дүн шинжилгÑ?Ñ? хийхÑ?д холбогдох мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л, өгөгдөл Ñ…Ñ?згаарлагдмал байÑ?ныг шууд Ñ‚Ñ?мдÑ?глÑ?Ñ… нь зүйтÑ?й. ЗаÑ?гийн газрын Ñ‚Ó©Ñ?вийн зарлагын гүйцÑ?тгÑ?лд гадаадын хандивлагчдийн туÑ?ламжаар Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ?н Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн талаар Ñ?мар нÑ?г мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л оруулаагүй ба зөвхөн зÑ?Ñ?лийн хөрөнгөөр Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ?н Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг оруулÑ?ан байна. Олон Ñ‚Ó©Ñ?лүүд, жишÑ?Ñ? нь ÐœÑ?нганы Ñ?орилын корпорацааÑ? Ó©Ñ?өлтийн цÑ?гүүдÑ?д Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ?н Ñ?рчим хүч, замын Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн талаар Ñ?мар нÑ?г мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л байхгүй байгаа ба магадгүй хандивлагчийн хийж байгаа Ñ?анхүүжилт нь ЗаÑ?гийн газрыг хөдөөд анхаарал төвлөрүүлÑ?Ñ… боломжийг олгож байж болох юм. ТүүнчилÑ?н, орон нутгийн захиргаанааÑ? Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ?н Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн талаар Ñ?мар нÑ?г мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л баÑ? байхгүй байгаа ба 2011 оны улÑ?ын Ñ‚Ó©Ñ?вийн 10 орчим хувь үүнд зарцуулагдÑ?ан байгаа юм. Хөгжлийн Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн талаар илүү тодорхой цогц мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л шаардлагатай бөгөөд Ñ?нÑ? дутагдлыг Ð?Ñ?гдÑ?Ñ?н Ñ‚Ó©Ñ?вийн тухай хууль заÑ?аж залруулахыг зорьж байна. Дүн шинжилгÑ?Ñ?нд уул уурхайн компаниуд Ó©Ó©Ñ€Ñ?дөө Ñ?анхүүжүүлÑ?н барьж байгуулÑ?ан уул уурхайн холбогдол бүхий дÑ?д бүтцийнг оруулаагүй \жишÑ?Ñ? нь, Оюу толгой компаниаÑ? Ð¥Ñ?тад хүртÑ?л бароьÑ?ан зам болон Ñ?рчим хүчний Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг Оюу толгой Ñ?анхүүжүүлж байна\. 45 График 9: ЗаÑ?гийн газрын Ñ‚Ó©Ñ?вийн хүрÑ?Ñ?нд График 10: Зам, гүүрийн барилга байгууламжид Улаанбаатар хотын цахилгаан, Ñ‚Ñ?Ñ?врийн дÑ?д бүтцийн Ó©Ñ?өлтийн цÑ?гүүдийг анхаарлын гадна орхиÑ?он аÑ?уудлыг анхаараагүй \2011 оны Ñ?амдын Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгийн хуваарьлалт\ 100.0 Ulaanbataar Улаанбаатар Darkhan & Erdenet Дархан, ЭрдÑ?нÑ?Ñ‚ Gobi Periphery & Other 90.0 Говь Хөдөө болон буÑ?ад 100% 80.0 80% 70.0 60.0 60% 50.0 40% 40.0 30.0 20% 20.0 0% 10.0 Mineral Ð?шигт Road, Зам, Education, БоловÑ?рол, Health Эрүүл 0.0 малтмал , & Resources Transport, Ñ‚Ñ?Ñ?вÑ?Ñ€, Соёл, & Culture мÑ?нд 2007 2008 2009 2010 2011 Energy Ñ?рчим хүч Construction, барилга, Science шинжлÑ?Ñ… UD Ulaanbaatar Улаанбаатар Other growth Ó¨Ñ?өлтийн poles буÑ?ад цÑ?гүүд Periphery & other Хөдөө болон буÑ?ад хотжилт ухаан Эх Ñ?урвалж: Сангийн Ñ?амны өгөгдөлд тулгаарлан ДБ -ны хийÑ?Ñ?н тооцоо 45. ЭнÑ? бүхнийг бодож үзÑ?Ñ…Ñ?д, ЗаÑ?гийн газрын хөрөнгийн зарцуулалт нь бөөгнөрөл бий болÑ?он газруудын хөгжлийг онилоогүй байна гÑ?Ñ?Ñ?н дүгнÑ?лт хийхÑ?д хүргÑ?ж байгаа ба Ñ?нÑ? нь улÑ?ын чанартай авто машины замын Ñ?үлжÑ?Ñ?ний хөдлгөөн 64% байгаа нь өдөрт 200 хүрÑ?хгүй машин ноогдож, дөнгөж 7% нь - хөдөөгийн замд – ноогдож байгаа нь өдөрт 1000 гаруй машин ноогдож байна. ЭндÑ?Ñ?Ñ? харахад Улаанбаатарын замын аÑ?уудал орхигдож, хөдөлгөөний түгжрÑ?л Ò¯Ò¯Ñ?гÑ?ж байна. 2004 онооÑ? бүртгÑ?лд хамрагдÑ?ан машины тоо хурдацтай нÑ?мÑ?гдÑ?ж байгаа ба нийт бүртгÑ?гдÑ?Ñ?н машины гуравны хоёр нь Улаанбаатарт ноогдож байна. Үүний болон хотын дÑ?д бүтÑ?цид оруулж байгаа хөрөнгө оруулалт хомÑ? байгаагын үр дагавар нь хотын хөдөлгөөнд оролцож байгаа машины хурд 1998 онд 25 км\цаг байÑ?ан бол 2008 онд 14 км\цаг болж буурÑ?анааÑ? харагдаж байна. Харин орон нутгийн нÑ?лÑ?Ñ?д Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?гт хатуу хучилттай зам тавих шаардлага бага бөгөөд хөдөөгийын байгалийн зам ерөнхийдөө машин Ñ?вах боломжийн нөхцөлтÑ?й байдаг. Ер нь бол 1990-Ñ?Ñ?д он хүртÑ?л замын талаар баримталж ирÑ?Ñ?н бодлого нь хөдөөд хатуу хучилттай зам 46 тавих нь шаардлагагүй танÑ?аг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?Ñ? гÑ?ж үзÑ?ж байÑ?ан ба Ñ?нÑ? нь ч одоогийн замын Ñ?үлжÑ?Ñ?нд туÑ?галаа олÑ?он байгаа юм.11 46. ЭнÑ? нь хөдөө орон нутгийг График 11. Зайг УлаанбаатрааÑ? Ñ…Ñ?Ñ€ алÑ?лагдÑ?анаар анхаарлын гадна үлдÑ?Ñ?нÑ? гÑ?Ñ?Ñ?н үг замын зардлыг тодорхойлох нь тийм Ñ?айн Ñ‚Ó©Ñ?өөлөл биш биш юм. Харин ч Ñ?дийн заÑ?гийн 45000 интеграцийн шаардлагын үүднÑ?Ñ?Ñ? 40000 Ulaangom аймгуудыг хооронд нь болон 35000 Mandalgobi Улаанбаатартай холбох аÑ?уудал нь 30000 Bulgan budgeted cost бүх анхаарлыг хөдөөд төвлөрүүлÑ?н 25000 Sainshand гÑ?Ñ?Ñ?н үг биш бөгөөд олон улÑ?ын 20000 туршлагааÑ? үзÑ?Ñ…Ñ?д, Монголын 15000 Bay'khongor Khovd нутгийн хаа ч амьдарч байгаа 10000 иргÑ?дийн амьдралын Ñ?тандартыг 5000 Sukhbaatar 0 Ñ‚Ñ?гштгÑ?Ñ… үүднÑ?Ñ?Ñ? Ñ‚Ñ?дÑ?нд хүргÑ?Ñ… 0 200 400 600 800 1000 1200 бараа, үйлчилгÑ?Ñ?г аль болох kilometers from Ulaanbataar УлаанбаатрааÑ? алÑ?лагдÑ?ан зай Ñ…Ñ?лбар, Ñ…Ñ?мд Ñ‚Ó©Ñ?Ó©Ñ€ байлгахад Эх Ñ?урвалж: Сангийн Ñ?амны өгөгдөлд тулгуурлан ДБ -ны тооцоо анхаардаг байна. ЭнÑ? нь хөгжлийн дÑ?д бүтÑ?ц болон хүн амын амьжиргааны түвшинг нийцүүлÑ?Ñ… хоёр зорилтын зохих Ñ‚Ñ?нцвÑ?рийг зөв олох ба харилцан уÑ?лдааны шатлалыг зохих Ñ‘Ñ?оор тогтоох Ñ?вдал чухал гÑ?Ñ?Ñ?н үг юм. Зохих Ñ‚Ñ?нцвÑ?Ñ€ болон шатлалд анхаарах гÑ?дÑ?г нь Улаанбаатарт шинÑ? зам тавих, одоогийн замын заÑ?вар үйлчилгÑ?Ñ?ний аÑ?уудалд нÑ?н Ñ?аралтай анхаарал хандуулах; нÑ?н Ñ‚Ñ?ргүүнд хөдөөгийн замыг бага өртөгөөр Ñ?айжруулахад анхаарах; дунд хугацаанд хөдөөд хатуу хучилттай зам тавихад хөрөнгө оруулах шаардлагатай байна. 11 Ð?ХБ \2011\ 47 График 12:ЗаÑ?гийн газар Ó©Ñ?өлтийн төвүүдийн цахилгаан, дулааны аÑ?уудалд баÑ? Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… ач холбогдол өгч байÑ?ангүй (2011) Урчим Powerхүч түгÑ?Ñ?Ñ… шугамууд transmission linesболон дÑ?д Ñ?танцууд and substation Дулааны Ñ?танцууд Heating plantболон дулааныlines and heating шугам Ñ?үлжÑ?Ñ? Ð?лÑ?лагдÑ?ан Periphery Growth Ó¨Ñ?өлтийн болон буÑ?ад Ð?лÑ?лагдÑ?ан цÑ?гүүд & other Periphery болон буÑ?ад poles Growth Ó¨Ñ?өлтийн цÑ?гүүд & other poles Эх Ñ?урвалж: Сангийн Ñ?амны өгөгдөлд тулгуурлаÑ?ан ДБ-ны тооцоо 47. Эрчим хүчний Ñ?албарт хөрөнгө хуваарьлалт мөн адил гажуудалтай байгаа ба Ó©Ñ?өлтийн цÑ?гүүдÑ?д Ñ?рчим хүчний дамжуулалтад оруулÑ?ан хөрөгө оруулалтын хагаÑ?ааÑ? бага хувийг, дулааны шугам Ñ?үлжÑ?Ñ?нд оруулÑ?ан хөрөгө оруулалтын хагаÑ?ааÑ? арай илүү хувийг оруулÑ?ан байна \График 12\. ЭнÑ? зарцуулж байгаа хөрөнгө нь өнөөдрийн шаардагдаж байгаа хөрөнгийн хагаÑ?Ñ‚ нь ч хүрÑ?хгүй – улÑ?ын Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд шаардагдаж байгаа хөрөнгийн 70 хувь нь Улаанбаатар, ЭрдÑ?нÑ?Ñ‚, Дарханд ноогдож байна – байгаа ба Улаанбаатарын хүн амын Ó©Ñ?өлт маш хурдацтай Ó©Ñ?өж байгаа болон гÑ?Ñ€ хорооллын оршин Ñ?уугчдад илүү Ñ…Ñ?мнÑ?лттÑ?й, байгаль орчинд Ñ?өрөг нөлөөгүй дулааны Ñ?иÑ?темийг нÑ?втÑ?рүүлÑ?Ñ…Ñ?д шардагдах хөрөнгийн талд нь ч хүрÑ?хгүй байна. Түүхий нүүрÑ?ийг зөвхөн дулааны бойлорт болон гÑ?Ñ€ хорооллын өрхүүд пийшинд Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?ж байгаа нь Улаанбаатарын агаарын бохирдолыг улам дордуулж байна; гÑ?вч Ð?шигт малтмал, Ñ?рчим хүчний Ñ?амны хөрөнгө оруулалтын дөнгөж 20 хувийг Улаанбаатар хотод 2011 онд хуваарилÑ?ан байна. 48. Харин, нийгмийн Ñ?албарт хөрөнгийн хуваарилал, Ñ?дийн заÑ?гийн газар зүйн зарчимтай Ñ?айтар нийцÑ?Ñ?н ба Ó©Ñ?өлтийн цÑ?гүүдийн Ñ?уурь үйлчилгÑ?Ñ?г бÑ?хжүүлÑ?Ñ…, улÑ? орон даÑ?ар зохих түвшинд хүргÑ?хийг зорих нь зүйтÑ?й. БоловÑ?рол, Ñ?рүүл мÑ?ндийн Ñ?албарын зарлага нь УлаанбаатрааÑ? Ñ…Ñ?Ñ€ алÑ?лагдÑ?ан байдлааÑ? үл хамаарч, Ó©Ñ?өлтийн цÑ?гийн байршилааÑ? хамаарахгүй Ñ?уурь үйлчилгÑ?Ñ?г үзүүлж байна \График 13\. БоловÑ?ролын Ñ?албарын Ñ?нз бүрийн бүÑ?Ñ?д хувуурилж байгаа зарлагын хувьд, одоогийн боловÑ?ролын дÑ?д бүтцийг нь харгалзан үзÑ?ж байна. 48 Дунд хугацааны төлөвлөлтөд Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… чиглÑ?лийг тааруухан тодорхойлж байна 49. Дунд хугацааны хөгжлийн төлөвлөгөөнүүдÑ?д Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… чиглÑ?лийг мөн тааруухан тодорхойлж байна. Зам, Ñ‚Ñ?Ñ?врийн Ñ?ам замын дунд хугацааны Ñ?тратегид 5 Ñ‚Ñ?рбум долларын хөрөнгө төлөвлөгдөж байгаагын дөнгөж 21 хувийг Улаанбаатарын замд хуваарилж байгаа бол 37 хувийг аймгуудыг холбоÑ?он улÑ?ын чанартай замд, 42 хувийг худалдааны гол хурдны замуудад хуваарилÑ?ан байна \График 14\. ТÑ?ргүүлÑ?Ñ… чиглÑ?лийг тодорхойлохдоо, цÑ?вÑ?Ñ€ техник талааÑ? нь авч үзвÑ?л ирÑ?Ñ… таван жилд гол нь үе шаттай Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… Ñ?тратегид Ñ?уурилах нь зүйтÑ?й гÑ?Ñ?Ñ?н зөвлөмжийг өгч байгаа бөгөөд тухайлбал (i) уул уурхайн төвүүд болон Улаанбаатарыг ОроÑ?, Ð¥Ñ?тадын хил хүртÑ?л холбоÑ?он хойнооÑ?-ургаш чиглÑ?Ñ?Ñ?н худалдааны коридорын хурдны зам; (ii) Улаанбаатарын замыг Ñ?Ñ?ргÑ?Ñ?н заÑ?варлах, шинÑ?Ñ?Ñ€ зам тавих.Ð?ймгуудын төвийг холбох хатуу хучилттай зам тавих ажлыг хоёрдугаар үе шатанд шилжүүлÑ?Ñ… шаардлагатай. График 13. БоловÑ?ролын Ñ?албарын зарлагын хуваарилалт улÑ?ын Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд (2011) 12000 Education БоловÑ?рол Khovd Sukhbaatar 10000 Bulgan 8000 budgeted cost Growth Ó¨Ñ?өлтийн 6000 цÑ?гүүд Ulaangom poles 4000 Sainshand Periphery Хөдөө орон нутаг, 2000 буÑ?ад & other Bayanhongor Mandalgobi 0 0 200 400 600 800 1000 1200 kilometers from Ulaanbataar УлаанбаатрааÑ? алÑ?лагдÑ?ан зай Эх Ñ?урвалж: Сангийн Ñ?амны өгөгдөлд тулгуурлаÑ?ан ДБ-ны тооцоо 50. Одоогийн төлөвлөгөөнүүд нь их Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?гÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?онгуулийн улÑ? төрийн бодит нөлөөний дор боловÑ?руулагдÑ?ан ба Ñ?онгогдÑ?он бодлого-боловÑ?руулагчид нь Ñ?рдÑ?Ñ? баÑ?лагын Ñ?рчимтÑ?й олборлолтын зарим үр дүнг орон нутагт харуулах зорилго агуулÑ?ан тодорхой байгаа юм. Тийм учрааÑ?, Ñ?дийн заÑ?гийн хувьд “хамгийн Ñ?айн хувилбарâ€? болон улÑ? төрийн хувьд ашигтай байх хоёрын хоорондын тодорхой Ñ‚Ñ?нцвÑ?рийг олох шаардлагатай байна. Ð?Ñ?г хувилбар нь хөдөөгийн байгалийн зам 49 харгуйг бага өртөгөөр Ñ?айжруулж, гүүр болон уÑ?ны хоолойнуудыг барих замаар жилийн аль ч улиралд ашиглах нөхцлийг бүрÑ?лдүүлÑ?Ñ…, замын өнгөн Ñ…Ñ?Ñ?гийг хуÑ?аж, хөдөлгөөний Ñ?аадгүй байдлыг хангах, заÑ?вар үйлчилгÑ?Ñ?г цаг тухайд нь хийж байхад анхаарах Ñ?вдал юм. 12 ЭнÑ? Ñ?тратеги нь улÑ? төрийн хувьд ч, Ñ?дийн заÑ?гийн хувьд ч үр дүнтÑ?й байх болно. 51. Монголын 2007-2015 оны ҮндÑ?Ñ?ний хөгжлийн Ñ?тратегид \ҮХС\ хотод чиглÑ?Ñ?Ñ?н шилжилт хөдөлгөөнийг дагуул хотууд байгуулах, ажлын байр нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… бүÑ?үүдийн төвүүдийг дÑ?мжих замаар бууруулахаар зааÑ?ан. ҮХС-д Улаанбаатарт харьцангуй ойр орших Багануур, Ð?алайх, Багахангайг дагуул хот болгон хөгжүүлÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ зааÑ?ан. Одоогоор Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ дагуул хотуудын хөгжилд шаардагдах хөрөнгийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? Ñ?лихгүй байна. ГÑ?хдÑ?Ñ?, 2011 онд техник Ñ?дийн заÑ?гийн үндÑ?Ñ?лÑ?лийг хийÑ?Ñ?н ба Сайншандын аж үйлдвÑ?рийн парк байгуулах техник Ñ?дийн заÑ?гийн үндÑ?Ñ?лÑ?лийг 2012 онд хийÑ?Ñ?н. Дорноговь аймгийн төв Сайншанд нь УлаанбаатарааÑ? зүүн ургаш, Говьтой хиллÑ?ж оршдог. Сүүлийн хүн амын тооллогоор 20,000 хүн амтай байна. Одоогийн байдлаар Ñ‚Ñ?нд Ñ?рчимтÑ?й хөгжиж байгаа үйлдвÑ?Ñ€ байхгүй, шинÑ?Ñ?Ñ€ Ò¯Ò¯Ñ?Ñ?ж байгаа Ó©Ñ?өлтийн цÑ?гт тооцогдохгүй байна. Тийм учрааÑ? хиймÑ?лÑ?Ñ?Ñ€ хөгжлийг нь Ñ…Ñ?трүүлÑ?н дÑ?мжих нь Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?лтÑ?й бөгөөд учир нь төлөвлөж байгаа хөрөнгө оруулалт нь ДÐ?Б-ний 100 хувь болж байгаа юм. ТөÑ?вийн хөрөнгийг Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?гчилÑ?н График 14. Дунд хугацааны төлөвлөгөөнд Улаанбаатарын аÑ?уудалд зохих анхаарал хандуулÑ?ангүй цацаж байна Зам тавих Planned төлөвлөгөө road construction\2011 (2011-2016), – 2016\ , Ñ‚Ñ?рбум billions â‚® of MNT 52. Ó¨Ñ?өлтийн цÑ?гүүдийг анхаарахгүй 1,271, 21% байгаатай холбогдуулан Ñ…Ñ?лÑ?Ñ…Ñ?д, 2,319 , 37% National roads Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн УлÑ?ын чанартай (connecting aimag зам \аймгуудын төвийг холбох\ дийлÑ?нхи нь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний хувьд centers) Highways (trade жижиг, газар зүйн байршилд 6,175 Хурдны зам corridors) \худалдааны онилÑ?он байна. 2008 оны Ñ‚Ó©Ñ?вийн коридорууд\ Улаанбаатарын Ulaanbaatar зам roads хөрөнгийг жишÑ?Ñ? болгон үзÑ?Ñ…Ñ?д,шинÑ?Ñ?Ñ€ оруулах хөрөнгө оруулалт 900 орчим Ñ?аÑ? ам. доллар 2,585, 42% байÑ?ан ба үүнийг 758 Ñ‚Ó©Ñ?өлд хуваан хуваарилÑ?ан ба Эх Ñ?урвалж: Замын газар ойролцоогоор нÑ?г Ñ‚Ó©Ñ?өлд 1.2 Ñ?аÑ? доллар ноогдÑ?он байна. ГÑ?хдÑ?Ñ?, дундач Ñ‚Ó©Ñ?лийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? аÑ?ар жижиг байÑ?ан. График 15-д харуулÑ?анаар, Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн 66% нь 400,000 ам. долларын \500 Ñ?аÑ? â‚®\ Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й байÑ?ан ба 28% нь 4 Ñ?аÑ? долларын Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й байÑ?ан. 8 Ñ?аÑ? долларын \10 Ñ‚Ñ?рбум â‚®\ боÑ?го давÑ?ан Ñ‚Ó©Ñ?лийг “том Ñ‚Ó©Ñ?өлâ€? гÑ?ж үздÑ?г бол дөнгөж 2% нь том Ñ‚Ó©Ñ?өлд хамргадаж байна. Харин өртөгийн хувьд Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ том Ñ‚Ó©Ñ?лүүдÑ?д нь нийт Ñ‚Ó©Ñ?лийн хөрөнгийн 40% ноогдож байна. 53. Ийм маÑ?гаар хөрөнгийг бутаргах нь хөрнгө хуваарилалтын үр ашгийг бууруулах Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?дÑ?н шалтгаан байдаг. Ð?Ñ?гдүгÑ?Ñ?рт, ийм Ñ‚Ó©Ñ?лүүд нь Ñ?дийн заÑ?гийн хувьд ашиггүй бйах талтай. Хоёрдугаарт, ийнхүү Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?гчилÑ?н хуваах нь давхардалыг бий 12 ДÑ?Ñ?рхийн адил 50 болгож, нөөц боломжийг дÑ?мий үрÑ?Ñ…Ñ?д хүргÑ?нÑ?. Гуравдугаарт, Ñ?нÑ? нь зарим оронуудын хуваарьлалтын боломжийг алдагдуулж, Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгө оруулалтын өртөгийг Ó©Ñ?гөх талтай. ДөрөвдүгÑ?Ñ?рт, олон тооны жижиг Ñ‚Ó©Ñ?лүүд нь Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг бÑ?лтгÑ?н, Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… үүрÑ?г бүхий Ñ?албарын Ñ?амд, Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг Ñ…Ñ?наж, Ñ‚Ó©Ñ?өвөөÑ? Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… зөвшөөрөл олгодог Сангийн Ñ?амны Ñ…Ñ?згаарлагдмал хүний нөөцийн боломжийг нь барж байдаг. Тийм учрааÑ?, олон тооны жижиг Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн чанар нь цөөн тооны томоохон Ñ‚Ó©Ñ?лүүдтÑ?й харьцуулахад муу байдаг юм. ЗаÑ?вар үйлчилгÑ?Ñ?г орхигдуулж байна. 54. Монголд хөрөнгийн хуваарьлалт зохих Ñ‘Ñ?оор хийгдÑ?хгүй байгаагын нÑ?г үзүүлÑ?лт бол их заÑ?вар болон заÑ?вар үйлчилгÑ?Ñ?ний зардал өнөөгийн шаардлагатай байгаа Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ? доогуур байна. Олон жилийн туршид заÑ?вар үйлчилгÑ?Ñ?ний аÑ?уудалд зохих анхаарал тавьж байгаагүйтÑ?й холбогдон өнөөдөр Ñ?рчим хүч, замын Ñ?албар Ñ…Ñ?мралд ойртож байна. Түлш, Ñ?рчим хүчний Ñ?амны График 15. ТөÑ?лийн хөрөнгө оруулалтын хуваарьлалть тооцоогоор Ñ?рчим хүчний Ñ‚Ó©Ñ?лийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?гÑ?Ñ?Ñ€, 2008 Ñ?албарын капитал заÑ?варт 170-180 2% are 2% нь 8 Ñ?аÑ? larger than долларааÑ? Ñ‚Ñ?рбум төгрөг \буюу 2011 оны том $8M ДÐ?Б-ний 2% орчим\ нÑ?н Ñ?аралтай шаардагдаж байгаа ба улÑ?ын чанартай хатуу хучилттай замын 28% of ТөÑ?лүүдийн 28% нь 400 мÑ?нган are projects Ñ?үлжÑ?Ñ?ний 60% Ñ?вдÑ?рч муудÑ?ан ба долларааÑ? 4 between 758 Ð?ийт Ñ?аÑ? долларын Ñ?дгÑ?Ñ?рийг заÑ?ан Ñ?Ñ?ргÑ?Ñ?Ñ… капитал хооронд $400k and total Ñ‚Ó©Ñ?өл projects 758 заÑ?варт тооцоолж байгаагаар 730 $4M in size 66% of the ТөÑ?лүүдийн Ñ‚Ñ?рбум төгрөг \буюу ойролцоогоор projects 66% нь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний are than less 400 ДÐ?Б-ний 7 хувь\ шаардлагатай хувьд мÑ?нган $400k in долларааÑ? бага байна. Улаанбаатар хотын 629 км size хатуу хучилттай замын 70 хувьд капитал заÑ?вар хийх шаардлагатай Эх Ñ?урвалж: Сангийн Ñ?амны өгөгдөлд тулгуурлаÑ?ан ДБ-ны тооцоо бөгөөд замын ашиглалтын хугацаа Ñ…Ñ?дийнÑ?Ñ? дууÑ?Ñ?ан байна. Харин заÑ?гийн газар шинÑ? хөроөнгө оруулалтад заÑ?вар үйлчилгÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ? илүү ач холбогдол өгч байна. График 16-д \зүүн тал\ харуулÑ?анаар зам заÑ?варт оруулÑ?ан хөрөнгө 2003 онооÑ? хойшхи хугацаанд арван хоёр дахин Ó©Ñ?Ñ?өн ба үүнд замын тогтмол үйлчилгÑ?Ñ? болон Ñ?Ñ?ргÑ?Ñ?н заÑ?варлалтын аль аль нь хамрагдаж байгаа ба харин шинÑ?Ñ?Ñ€ зам тавихад оруулÑ?ан хөрөнгө оруулалт Ñ?нÑ? хугацаандгучин тав дахин Ó©Ñ?Ñ?өнөөр шинÑ?Ñ?Ñ?Ñ€ зам тавих болон заÑ?вар үйлчилгÑ?Ñ?нд оруулÑ?ан хөрөнгийн харьцаа ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н Ñ?лгаатай байгаа нь хуучин замыг заÑ?аж заÑ?варлахад илүү анхаарах цаг болÑ?оныг харуулж байна – 2007 онооÑ? заÑ?вар үйлчилгÑ?Ñ?ний зардал буурÑ?аар иржÑ?Ñ?. 51 55. Замын Ñ?албарт гүнзгий дүн шинжилгÑ?Ñ? хийж үзÑ?Ñ…Ñ?д, замын тогтмол үйлчилгÑ?Ñ?г хугацаанд нь хийхгүй Ñ?вж ирÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ? замын заÑ?вар, Ñ?Ñ?ргÑ?Ñ?н заÑ?варлалтын өртөг өндөр гарахад хүргÑ?ж байна. Ð?ХБ-нааÑ? Ñ?айхан хийÑ?Ñ?н Ñ?удалгаанааÑ? үзÑ?Ñ…Ñ?д, одоогийн Монголын зам заÑ?вар үйлчилгÑ?Ñ?нд зарцуулж байгаа хөрөнгө нь шаардагдах хөрөнгийн дөнгөж 20%-тай Ñ‚Ñ?нцÑ?ж Ñ?нÑ? үзүүлÑ?лт нь Ð?фрикийн Ñ?аб- СахаарааÑ? ч доогуур үзүүлÑ?лт юм. Ð?нхаарлын гадна орхих нь Ñ?цÑ?ийн бүлÑ?гт Ñ?анхүү, Ñ?дийн заÑ?гийн хувьд өртөгийг Ó©Ñ?гөдөг юм. ЗаÑ?вар үйлчилгÑ?Ñ?г тогтмол хийхгүй байх нь замын ашиглалтын хугацааг богиноÑ?гож, Ñ?цÑ?ийн бүлÑ?гт Ñ?Ñ?ргÑ?Ñ?н заÑ?варлахад аÑ?ар их хөрөнгө шаарддаг; Монголын хувьд, замыг Ñ?Ñ?ргÑ?Ñ?н заÑ?варлах өртөг нь хугацаат заÑ?вар үйлчилгÑ?Ñ?г тогтмол хийх зардлааÑ? арав дахин өндөр гарч байна. Замын заÑ?вар үйлчилгÑ?Ñ?г хугацаанд хийхгүй орхигдуулах нь Ñ‚Ñ?Ñ?врийн хөлÑ?ийг Ó©Ñ?гөж, Ñ?дийн заÑ?гийн үйл ажиллагаанд шууд Ñ?өрөг үр дагавартай байдаг. 56. Харин Ñ?үүлийн хоёр жилд ЗаÑ?гийн газар хуучин замын заÑ?вар үйлчилгÑ?Ñ?нд илүү анхаарал тавих болж, 2009 онооÑ? капитал заÑ?варын хөрөнгийг гурав дахин нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ?д байгаа нь Ñ?айн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?г юм. ГÑ?хдÑ?Ñ?, замын тогтмол заÑ?вар үйлчилгÑ?Ñ?г цаг хугацаанд хийж байх, одоогийн овоорÑ?он ажлыг нÑ?г тийш болгоход үүнÑ?Ñ?Ñ? их хөрөнгө шаардлагатай байна. Тийм учрааÑ?, График 16-д харуулÑ?ан хандлагыг ирÑ?Ñ… 5 жилд Ñ?Ñ€Ñ? өөрчилж, тогтмол заÑ?вар үйлчилгÑ?Ñ?нд шинÑ?Ñ?Ñ€ зам тавихааÑ? илүү хөрөнгө оруулах шаардлагатай байна. Цаашид шинÑ?Ñ?Ñ€ зам тавих Ñ‚Ó©Ñ?лийн Ñ?анхүүжилтийг батлахдаа тухайн шинÑ?Ñ?Ñ€ тавигдах замын заÑ?вар үйлчилгÑ?Ñ?ний зардлыг заавал тодорхой хамруулан тооцож байх зарчмыг Ð?ТХ-д туÑ?гах нь зүйтÑ?й. График 16: Замын заÑ?вар үйлчилгÑ?Ñ?ний зардал ЗаÑ?вар үйлчилгÑ?Ñ?ний зардал, шинÑ? замын хөрөнгө оруулалттай й харьцуулÑ?ан үзүүлÑ?лт ШинÑ? зам болон заÑ?вар Growth andзардал үйлчилгÑ?Ñ?ний in investments capital repair Ratio of capital repair to capital expenditures expenditures 0.45 35 0.40 0.35 0.30 New investment ШинÑ?Ñ?Ñ€ зам тавих хөрөнгө 0.25 0.20 Капитал заÑ?вар, үйлчилгÑ?Ñ? Capital repair 0.15 0.10 12 0.05 0.00 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 1 Ratio capital of зам ШинÑ?Ñ?Ñ€ to 2-yr lagged repairоруулалтааÑ? тавих хөрөнгө new investment заÑ?вар үйлчилгÑ?Ñ? 2 жилÑ?Ñ?Ñ€ хоцрогдол 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Ratio of capital repair to new investment ЗаÑ?вар үйлчилгÑ?Ñ?г, шинÑ? замд оруулах Ñ…\о харьцуулÑ?ан Эх Ñ?урвалж: СЯ-ны өгөгдөлд тулгуурлаÑ?ан ДБ-ны тооцоо ТÑ?мдÑ?глÑ?л:2012, 2013 Ñ‚Ó©Ñ?өвт туÑ?гагдÑ?анаар ТөÑ?вийн хөрөнгө оруулалт Макро Ñ?дийн заÑ?гийн Ñ?айн Ñ?тратегид Ñ?уурилахгүй байна 57. Байгалийн баÑ?лагтай орнууд макро Ñ?дийн заÑ?гийн хоёр үндÑ?Ñ?н Ñ?орилтыг үр ашигтай даван туулах Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й: Ñ?рдÑ?Ñ? баÑ?лагын үнийн Ñ…Ñ?лбÑ?лзÑ?л болон зарлагыг Ñ…Ñ?трүүлÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€ Ò¯Ò¯Ñ?Ñ?Ñ… ханшийн Ó©Ñ?өлт \Голланд өвчин\. Монголын хувьд 2005-2009 онд Ó©Ñ?өлт-уналтын Ñ?онгодог мөчлөгийг дайрÑ?ан. 2004 болон 2008 онд Ñ?дийн заÑ?гийн Ó©Ñ?өлт дундачаар 9 хувь байÑ?ан нь зарлагын Ñ‚Ñ?Ñ?Ñ€Ñ?лтийг Ò¯Ò¯Ñ?гÑ?ж, 2005 онд ДÐ?Б-ний 1 хувийг Ñ?злÑ?ж байÑ?ан Ñ?рдÑ?Ñ? баÑ?лагын биш алдагдлыг 2008 онд ДÐ?Б-ний 15 гаруй хувьд хүргÑ?Ñ?Ñ?н байна. 2009 оны Ñ?дийн заÑ?гийн Ñ…Ñ?мралааÑ? болж олон 52 улÑ?ын зах зÑ?Ñ?л дÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?рдÑ?Ñ? баÑ?лагын үнÑ? уналтад орÑ?он нь Монгол улÑ?ад хүнд цохилт болÑ?он. Эдийн заÑ?аг 1.3 хувиар хумигдаж, валютын нөөц хурдацтай шавхагдаж, Монгол улÑ? ОУВС-гааÑ? туÑ?ламж авч Ñ‚Ó©Ñ?вийн шаардлагатай тодотгол хийхÑ?д хүрÑ?Ñ?н. 58. Ð?өхцөл байдалд дүн шинжилгÑ?Ñ? хийÑ?ний үндÑ?Ñ?н дÑ?Ñ?Ñ€ 2013 онооÑ? хүчин төгөлдөр болох ТөÑ?вийн тогтвортой байдлын хуулийг 2010 оны 6 дугаар Ñ?ард Парламент баталж, уг хуулиар үнийн Ñ…Ñ?лбÑ?лзÑ?лийн нөлөөг багаÑ?гах үүднÑ?Ñ?Ñ? Ñ?рдÑ?Ñ? баÑ?лагааÑ? орох орлогыг урт хугацааны Ñ‚Ñ?нцвÑ?ржүүлÑ?Ñ?н үнÑ?Ñ?Ñ€ тооцож,Ñ‚Ó©Ñ?вийн Ñ‚Ñ?нцвÑ?ржүүлÑ?Ñ?н алдагдлыг ДÐ?Б-ний 2 хувиаÑ? Ñ…Ñ?трүүлÑ?хгүй байх Ñ‚Ó©Ñ?вийн журмыг оруулÑ?ан; Ñ?дийн заÑ?гийн Ñ…Ñ?Ñ‚ халалтааÑ? Ñ?Ñ?ргийлÑ?Ñ… үүднÑ?Ñ?Ñ? нÑ?гдÑ?Ñ?н Ñ‚Ó©Ñ?вийн нийт зарлагын Ó©Ñ?өлтийн хувь нь дотоодын нийт бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүний Ó©Ñ?өлтийн дунджааÑ? Ñ…Ñ?Ñ‚Ñ€Ñ?хгүй байхаар зааÑ?ан; Ñ‚Ó©Ñ?вийн урт хугацааны төлбөрийн чадварыг хангах үүднÑ?Ñ?Ñ? заÑ?гийн газрын өрийн дÑ?Ñ?д Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г Ñ…Ñ?згаарлан тогтооÑ?он. ЭнÑ? журмыг мөрдөж Ñ?Ñ…Ñ?лÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ? хойш орох илүү орлогыг ТөÑ?вийн тогтворжуулалтын Ñ?анд оруулж байх ба Ñ‚Ó©Ñ?вийн тогтворжуулалтын Ñ?ангийн хөрөнгө нь дотоодын нийт бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүний таван хувиаÑ? доошгүй байна. Цаашид орлогын Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нÑ?гÑ?нт нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ… төлөвтÑ?й байгаа учир, Монгол улÑ? Төрийн баÑ?лагийн Ñ?анг бий болгох талаар бодож байгаа бөгөөд Ñ?нÑ? нь Ñ‚Ó©Ñ?вийн тогтвортой байдлыг хангах, Ñ‚Ó©Ñ?өв болон Ñ?дийн заÑ?гийг Ñ?рдÑ?Ñ? баÑ?лагын үнийн Ñ…Ñ?лбÑ?лзÑ?лÑ?Ñ?Ñ? хамгаалах ; Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рийн ирÑ?Ñ?дүйн хуримтлалын хадгаламжийг бий болгох; нийгÑ?м-Ñ?дийн заÑ?гийн Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… замаар Ñ?дийн заÑ?гийн хөгжлийг хангах зорилготой. 59. ТТХ-ийг үр дүнтÑ?й Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ…Ñ?д Ñ‚Ó©Ñ?вийн журмыг үл хайхран хийгдÑ?Ñ… дÑ?д бүтцийн Ñ‚Ó©Ñ?вийн гадуурхи Ñ?анхүүжилт ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н Ñ?Ñ€Ñ?длийг бий болгож байна. ЭнÑ? Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?лийг бий болгох үндÑ?Ñ?н нөхцөлүүд: \а\ зам, Ñ?рчим хүчний Ñ?албарт Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг “түлхүүр хүлÑ?Ñ?лгÑ?н өгөхâ€? зарчмаар Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлж байгаа Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€ ба Ñ?нÑ? нь компаниуд Ó©Ó©Ñ€Ñ?дийн хөрөнгөөр Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ?д Ñ?цÑ?Ñ?Ñ‚ нь Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? нөхөн авах Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€ юм; \б\ Хөгжлийн банкнааÑ? олгох зÑ?Ñ?л, Ñ?лангуÑ?а орлого бүзрдүүлÑ?хгүй дÑ?д бүтцийн Ñ‚Ó©Ñ?лүүдÑ?д Ñ…Ñ?Ñ‚Ñ?рхий их зÑ?Ñ?л олгох; \в\ Ñ‚Ó©Ñ€ хувийн Ñ…Ñ?вшлийн түншлÑ?лийн зохицуулалтын тогтолцоо Ñ?ул байгаа Ñ?вдал орно. “Түлхүүр хүлÑ?Ñ?лгÑ?н өгөхâ€? Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€ 60. Зам, Ñ?рчим хүчний Ñ?албарт “түлхүүр хүлÑ?Ñ?лгÑ?н өгөхâ€? Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ó©Ñ?өл Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… зөвшөөрлийг 2008 онд Парламентийн тогтоолоор олгоÑ?он ба Ñ?нÑ? нь ихÑ?вчилÑ?н компаниуд арилжааны банкнааÑ? зÑ?Ñ?л авч Ñ‚Ó©Ñ?лийг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ?д дараа нь Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? Ñ?ргүүлÑ?н авах нөхцөлтÑ?й Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлдÑ?г Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€ юм. ТөÑ?вөөÑ? Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ?н нийт Ñ‚Ó©Ñ?лийн 3 хувийг 2008 онд Ñ?злÑ?ж байÑ?ан бол 2009 болон 2010 онд 25 гаруй хувь болж Ó©Ñ?Ñ?өн ба өнөөдрийг хүртÑ?л Ó©Ñ?Ñ?Ó©Ó©Ñ€ байна \График 17\. ТХ Ñ?нÑ? Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€ нь ТТХ- ийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилтÑ?д Ñ?өрөг нөлөөлдөг ба тийм Ñ‚Ó©Ñ?лүүд нь Ñ…Ñ?дийгÑ?Ñ?Ñ€ ажил хийгдÑ?ж байгаа ч тухайн жилийн Ñ‚Ó©Ñ?өвт туÑ?гагдахгүй, харин нөхөн төлбөр хийгдÑ?Ñ… үед гарч ирдÑ?г. ЯлангуÑ?а хөдөөгийн зам тавих Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн хувьд ТХ нь туйлын өртөг өндөртÑ?й Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€ бөгөөд Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? шууд Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ?н ижил Ñ‚Ó©Ñ?лүүдÑ?Ñ?Ñ? 25 -ааÑ? 30 хувь илүү өртөгтÑ?й гардаг ба Ñ?нÑ? нь компаниуд Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?хийн тулд 53 арилжааны хүүтÑ?й зÑ?Ñ?л авдагтай нь холбоотой. ЭнÑ? Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ó©Ñ?өл Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€ ЗаÑ?гийн газрын хүлÑ?Ñ?Ñ… Ñ?Ñ€Ñ?длийг хувийн Ñ…Ñ?вшилд төдийлөн шилжүүлÑ?хгүй, харин ч Ñ‚Ó©Ñ?лийн өртөгийг Ó©Ñ?гөдөг – Ñ?цÑ?ийн бүлÑ?гт Ñ‚Ó©Ñ?өвт ачаалал нÑ?мдÑ?г – ба үзүүлж байгаа үйлчилгÑ?Ñ?ний үр ашигт Ñ?мар ч Ñ?ерÑ?г нөлөө үзүүлдÑ?ггүй юм. Монголын Хөгжлийн Банк 61. МХБ нь дÑ?д бүтцийн Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг улÑ?ааÑ? Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… гол Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?Ñ€ болж байна. ХБ-ны зÑ?Ñ?л олгох үйл ажиллагаа нь Ñ‚Ñ?нцвÑ?ржүүлÑ?Ñ?н Ñ‚Ñ?нцвÑ?Ñ€ буюу ТТХ-ийн зарлагын журамд хамрагдаггүй \ХБ-ны зÑ?Ñ?лийг өрийн журмаар олгодог\. Хөгжлийн банкны тухай хууль \2011\ болон үүний дараах парламентын тогтоолоор ХБ нь Ñ?рдÑ?Ñ? баÑ?лаг Ñ‚Ñ?Ñ?вÑ?рлÑ?Ñ… шинÑ? төмөр зам тавих, аймгуудыг Улаанбаатартай холбох авто зам тавих болон Ñ?рчим хүчний Ñ?албарын буÑ?ад Ñ‚Ó©Ñ?лүүд, орон Ñ?ууц, бага орлоготой өрхүүдÑ?д татааÑ?тай моргажийн зÑ?Ñ?л олгохыг оролцуулан, Сайншандын аж үйлдвÑ?рийн паркийн барилга байгууламжийн Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… юм. ХБ заÑ?гийн газрын бондын баталгаатай 600 Ñ?аÑ? долларыг \ДÐ?Б-ний 6 хувь\ олон улÑ?ын зах зÑ?Ñ?л дÑ?Ñ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ? 2011 онд боÑ?гоÑ?он ба одоо дотоодын зах зÑ?Ñ?лд бондын хувьцаа гаргах замаар нÑ?мÑ?лт хөрөнгө боÑ?гохыг зорьж байна. 2012 оны 11 дүгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?ард гаргаÑ?ан заÑ?гийн газррын 1.5 Ñ‚Ñ?рбум долларын бондын хувьцааны тодорхой Ñ…Ñ?Ñ?гийг нь хүртÑ?Ñ… бололтой байна. 2012 оны Ñ‚Ó©Ñ?лийн төлөвлөгөөнд олон тооны орлого бүтÑ?Ñ?хгүй Ñ‚Ó©Ñ?лүүд орж байгаа ба тухайлбал хөдөөд зам тавих, төвийн Ñ?зÑ?мшлийн нүүрÑ?ний ЭрдÑ?нÑ?Ñ? Таван толгой компаний үйл ажиллагааны зардлыг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… зÑ?Ñ€Ñ?г Ñ‚Ó©Ñ?лүүд хамрагдаж байна. ХБ-ны зөвхөн замын Ñ‚Ó©Ñ?лүүд ойролцоогоор 700 Ñ?аÑ? доллар буюу үнÑ? цÑ?нийн нөхцөлөөр улÑ?ын нийт Ñ‚Ó©Ñ?вийн 27% -ийг Ñ?злÑ?ж байна \График 17\. ХБ мөн Ð¥Ñ?тадын ЭкÑ?порт-Импортын банкнааÑ? орон Ñ?ууцны Ñ‚Ó©Ñ?лийг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ…Ñ?Ñ?о авÑ?ан 83 Ñ?аÑ? долларын зÑ?Ñ?лийн баталгааг гаргаÑ?ан байна. 62. Ð¥Ñ?Ñ€Ñ?в ХБ нь макро Ñ?дийн заÑ?гийн болон компаний заÑ?аглалын зохих бүтцийн хүрÑ?Ñ?нд ажиллаж чадах юм бол Монголын дÑ?д бүтцийн хөгжилд чухал үүрÑ?г гүйцÑ?тгÑ?Ñ… юм. Хөгжлийн банкны логик нь дÑ?д бүтцийн чухал чухал Ñ‚Ó©Ñ?лүүд болон жижиг зÑ?Ñ?лдÑ?гчидÑ?д арилжааны банкны Ñ?анхүүжүүлт хүрÑ?лцÑ?Ñ?гүй байгаа нөхцөлд зах зÑ?Ñ?лд Ò¯Ò¯Ñ?Ñ?ж байгаа Ñ?анхүүжилтийн хомÑ?долыг нөхөд оршиж байгаа юм. ЖишÑ?Ñ? нь, Канадын БизнеÑ?ийн хөгжлийн банкны хийÑ?Ñ?н нÑ?г Ñ?удалгаагаар хөгжлийн банкны зах зÑ?Ñ?лд онилох зургаан нийтлÑ?г зүйл байгаа нь тодорхой болÑ?он: \1\ бичил-аж ахуйн нÑ?гж\үйл ажиллагаа Ñ?хлÑ?Ñ…; \2\ жижиг, дунд бизнеÑ?ийн байгууллага \ЖДБ\ ; \3\ олон улÑ?ын худалдаа\даÑ?аршил; \4\ орон Ñ?ууц; \5\ дÑ?д бүтÑ?ц; \6\ хөдөө\хөдөө аж ахуйн Ñ?албар.13 ЗаÑ?гийн газрааÑ? ХБ-ыг байгуулах болÑ?он нь цаг хугацааны аÑ?уудал юм. Уул уурхайгааÑ? орох орлого цаашид урÑ?аж Ñ?хлÑ?ж байгаагын зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? дÑ?д бүтцийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? шаардлага аÑ?ар их байгаа ба Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?Ñ€Ñ?лт Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ?г хангах үүднÑ?Ñ?Ñ? зÑ?Ñ?л авах шийдвÑ?рийг ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н мÑ?дрÑ?мжтÑ?й гаргах шаардлагатай бөгөөд ирÑ?Ñ?дүйд орох орлого нь Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ?н өртөгийг нөхөх Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд байх нь чухал юм. 13 Гутиеррез \2011\ -д ишлÑ?л авÑ?ан 54 63. Зорилго нь тодорхой байгаа График 17: дÑ?д бүтцийг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… альтернатив Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€ бөгөөд Ñ?айн ажиллаж байгаа улам бүр түгÑ?Ñ?мÑ?л болж байна ГÑ?Ñ€Ñ?Ñ?лÑ?гчийн Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ?н Contractor-funded and болон Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ?н ХБ-нааÑ?roads DBM-funded projects asзамын хөгжлийн банкны олон жишÑ?Ñ? Ñ‚Ó©Ñ?лүүд, Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ?н бүх Ñ‚Ó©Ñ?өлтÑ?й харьцуулÑ?ан хувь a percentage of all budget-funded projects (by MNT байдаг – СологоÑ?Ñ‚, Малайзид, \төгрөгөөр\ value) Бразилд, Туркт, Өмнөд Ð?фрикт – ба Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?в зохих бүтÑ?цтÑ?й зөв ажиллаж чадвал үйлчилгÑ?Ñ?нд төдийлөн хамрагдаж чадахгүй байгаа Ñ?албарт Ñ?анхүүжилт 29% 25% олгоход үнÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ чухал гÑ?дÑ?г нь 27% 15% нотлогдÑ?он. ГÑ?вч, хөгжлийн 3% банк зохих Ñ‘Ñ?оор үйл 14% ажиллагаагаа Ñ?вуулахгүй, аар 2008 2009 2010 2011 2012 Ñ?аар Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг ил тод буÑ? Contractor funded ГÑ?Ñ€Ñ?Ñ?лÑ?гчийн Ñ?анхүүжилт DBM funded ХБ-ны Ñ?анхүүжилт замаар Ñ?Ñ?вÑ?л Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? Ñ…Ñ?Ñ‚Ñ?Ñ€Ñ?Ñ?н Эх Ñ?урвалж:СЯ, ХБ-ны өгөгдөлд тулгуурлаÑ?ан ДБ-ны тооцоо Ñ?анхүүжилт хийж, ХБ-нааÑ? Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ?н Ñ‚Ó©Ñ?лүүд нь авÑ?ан зÑ?Ñ?лÑ?Ñ? нөхөх Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний мөнгө олж чадахгүй холбогдон Ñ?цÑ?ийн бүлÑ?гт аÑ?ар үнÑ?Ñ‚Ñ?й Ñ‚Ó©Ñ?вийн барьцаа авахад хүргÑ?ж байÑ?ан түүх ч баÑ? байдаг. Монголын хувьд олон тооны алдаа, цөөн тооны амжилтааÑ? аль болох Ñ?ургамж авах Ñ?вдал чухлаар тавигдаж байна. 64. Монгол шиг байгалийн баÑ?лагын хүчин зүйл бүхий орны хувьд ХБ -нааÑ? Ñ‚Ó©Ñ?лийг Ñ?анхүүжүүлÑ?хдÑ?Ñ? хоёр хүчин зүйлийг харгалзан үзÑ?ж байх нь чухал. Ð?Ñ?гдүгÑ?Ñ?рт, байгалийн баÑ?лагын орлогыг хамгийн Ñ?айн ашиглах Ñ…Ñ?лбÑ?рүүд бол ерөнхий Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгөөр Ñ?анхүүжигдÑ?Ñ… дÑ?д бүтцийн зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? боловÑ?рол, Ñ?рүүл мÑ?нд болон валютын шууд хадгаламж бөгөөд харин хөрөнгө оруулалтын Ñ‚Ñ?Ñ?Ñ€Ñ?лтÑ?Ñ?Ñ? үүдÑ?Ñ… Голланд өвчнөөÑ? Ñ?Ñ?ргийлÑ?хийн тулд үе шаттай Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… нь зүйтÑ?й. 14 Дунд болон урт хугацааны Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгө оруулалт нь Ñ?дийн заÑ?гийн бүтÑ?Ñ?мжийн чадавхийг дÑ?Ñ?шлүүлÑ?Ñ… ба зөвхөн байгалийн баÑ?лагын Ñ?албарааÑ? Ñ?дийн заÑ?гийг өргөжүүлÑ?Ñ… үйл ажиллагааг идÑ?вхижүүлÑ?Ñ…Ñ?д туÑ? дÑ?м болох юм. ГÑ?хдÑ?Ñ?, 14 СакÑ? \2007\ ОУВС \2012\ 55 хөрөнгө оруулалтыг Ñ?дийн заÑ?гийн шингÑ?Ñ?Ñ… чадварааÑ? Ñ…Ñ?трүүлÑ?н аÑ?ар ихÑ?Ñ?Ñ€ түр зуурын маÑ?гаар оруулбал Ñ?нÑ? нь Ñ?ргÑ?Ñ?д инфлÑ?цийг хөөрөгдөн, ханшийг чангаруулан улмаар макро Ñ?дийн заÑ?агт Ñ?өрөг нөлөө үзүүлдÑ?г. Монголд, Ñ?нÑ? Ñ?өрөг үр дагавар аль Ñ…Ñ?дийнÑ?Ñ? ажиглагдаж байгаа нь барилгын материалын үнÑ? Ó©Ñ?өж, барилгын Ñ?албар хүчин чадлаа шаардлыгын түвшинд нийцүүлÑ?н өргөжүүлж чадахгүй байгаа ба Ñ?нÑ? талаар дор илүү нарийвчилан авч үзÑ?Ñ… болно. Тийм учрааÑ? хамгийн Ñ?айн Ñ?тратеги нь хөрөнгө оруулалтыг Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?гчилÑ?н оруулж, тухайн жилийн хөрөнгө оруулалтын зарлагын Ó©Ñ?өлтийг Ñ…Ñ?згаарлах нь Ñ?дийн заÑ?гийг Ñ…Ñ?Ñ‚ халалтааÑ? Ñ?Ñ?ргийлÑ?Ñ… бөгөөд Ñ?нÑ? нь ТТХ-ийн зорилго юм.15 65. Хоёрдугаарт, Ñ‚Ó©Ñ?вийн Ñ?анхүүжилтÑ?й харьцуулахад өртөг өндөртÑ?й хөрөнгөөр Ñ?анхүүжүүлж байгаа Ñ‚Ó©Ñ?өл нь Ñ?ргÑ?Ñ?д боломжийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд мөнгөний урÑ?галыг бий болгож чадаж байвал Ñ?анхүүжилтийн Ñ?нÑ? Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€ мÑ?дрÑ?мжтÑ?й болж чадна. ХБ-ны одоогийн аймгуудыг холбох хураамжгүй замын Ñ‚Ó©Ñ?лүүд, бага орлоготой өрхүүдийн орон Ñ?ууцны моргажийн зÑ?Ñ?л нь зÑ?Ñ?лÑ?Ñ?н хөрөнгийг нөхөхөд хүрÑ?лцÑ?Ñ… хөрөнгийг Ñ…Ñ?зÑ?Ñ? ч болгохгүй. Тийм учрааÑ?, ийм Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг татварааÑ? бүрддÑ?г Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й ба харин олон улÑ?ын хөрөнгийн зах зÑ?Ñ?лÑ?Ñ?Ñ? боÑ?гож байгаа, Ñ?ргÑ?Ñ?д Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? төлөх өндөр өртөгтÑ?й зÑ?Ñ?лÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… Ñ‘Ñ?гүй юм. 66. Макро Ñ?дийн заÑ?гийн тогтвортой байдлыг хангахын тулд анхаарах Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ зүйлÑ?Ñ?Ñ? гадна, ХБ-нааÑ? Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг Ñ?онгоход улÑ? төрийн оролцоо орох Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?л их байгаа бөгөөд Ñ?нÑ? нь Ñ?ргÑ?Ñ?д Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн чанарт Ñ?өрөг нөлөөлөх болно. Хамгийн гол нь ХБ-ны Ñ?рх зүйн тогтолцоонд нÑ?лÑ?Ñ?д Ñ…Ñ?дÑ?н Ñ?ул тал байгаа бөгөө Ñ?дгÑ?Ñ?рийг нÑ?н хурдан шийдвÑ?рлÑ?Ñ… шаардлагатай байна. Үүнд: ï‚· ХБ-ны Ñ?рх үүрÑ?г төдийлөн тодорхойгүй: Хуулийн 8.1-д ХБ нь УИХ-ааÑ? баталÑ?ан хөгжлийн томоохон Ñ‚Ó©Ñ?өл, хөтөлбөрүүдийг Ñ?анхүүжүүлнÑ? гÑ?ж зааÑ?ан бол 10.1.3-д Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ó©Ñ?лүүд нь Ñ?дийн заÑ?гийн Ó©Ñ?өлтийг дÑ?мжих, нÑ?мүү өртөг шингÑ?Ñ?Ñ?н бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүн үйлдвÑ?рлÑ?Ñ…Ñ?д чиглÑ?нÑ? гÑ?ж зааÑ?ан. ЭндÑ?Ñ?Ñ? харахад Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ?н Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн Ñ?аанхүүжилтийн Ñ?ргÑ?н төлөлтийн талаар тодорхой заалт байхгүй байгаа нь ХБ татварын Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ? бүрдÑ?Ñ?н хөрөнгөөр Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… бүрÑ?н боломжтой Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг Ñ?анхүүжүүлнÑ? гÑ?Ñ?Ñ?н үг юм. ТүүнчилÑ?н, ХБ-нд овоорч байгаа ачаалалыг хувийн Ñ…Ñ?вшлийн Ñ?анхүүжилтÑ?Ñ?Ñ€ гүйцÑ?тгÑ?Ñ… боломжийг бүрдүүлÑ?Ñ… хоÑ?олÑ?он Ñ?анхүүжилтийн талаар Ñ?мар нÑ?г заалт байхгүй байгаа нь Ñ?цÑ?ийн бүлÑ?гт хувийн Ñ…Ñ?вшлийн хөгжилд Ñ?аад учруулах юм. ï‚· СанхүүжүүлÑ?Ñ… Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг Ñ?онгох парламент болон ХБ-ны ТУЗ-ын Ñ?рх Ñ‚Ñ?нцвÑ?ргүй байна: хуулийн 8.1-д зааÑ?анаар парламентийн жагÑ?аалтаар баталÑ?ан Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг заавал Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… бөгөөд тухайн жагÑ?аалтыг парламент жил бүр хаврын чуулганаар баталж байх юм. ЭнÑ? заалт нь ХБ-ны бие дааÑ?ан Ñ?татуÑ?д харшилж байна.ЗаÑ?гийн газар, хувьцаа Ñ?зÑ?мшигчийн хувьд ХБ-ны зÑ?Ñ?лийн Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… чиглÑ?лийг тогтоож болох ба харин тодорхой Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн техникийн үнÑ?лгÑ?Ñ?г ХБ хийж, ХБ-ны удирдлага Ñ?Ñ?вÑ?л Захиралуудын зөвлөл нь баталдаг байх Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й юм. ÐœÑ?дÑ?Ñ?жийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?г, Ñ‚Ó©Ñ?лийн хувьд баталгаа гаргаж өгөх Ñ?Ñ?Ñ?Ñ… аÑ?уудлыг ЗаÑ?гийн газар шийдÑ?нÑ?; хамгийн Ñ?айн хувилбар бол одоогийн 15 ХБ-ны үйл ажиллагаа одоо зөвхөн ТТХ-д хамрагдаж байна. 56 Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн жагÑ?аалтыг ЗаÑ?гийн газар Ñ?Ñ?вÑ?л УИХ баталж, ХБ Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… заалтын оронд Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… боломжтой гÑ?ж үзÑ?Ñ?н Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн жагÑ?аалтыг ХБ гаргаж, ЗаÑ?гийн газар дараа нь Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн чухам аль алинд баталгаа гаргахыг шийддÑ?г байх нь зүйтÑ?й. ï‚· Чухам Ñ…Ñ?н хувьцаа Ñ?зÑ?мшигч вÑ? гÑ?дÑ?г тодорхойгүй байна: 16.2 дугаар зүйлд, Монголын ЗаÑ?гийн газар нь ХБ-ны хувьцаа Ñ?зÑ?мшигч байна гÑ?жÑ?Ñ?. ЭнÑ? бол туйлын бүдÑ?г тодорхойлолт бөгөөд олон улÑ?ын туршлагаар бол заÑ?гийн газар хувьцаа Ñ?зÑ?мшигчийг төлөөлөлийг – тодорхой хувь хүн \жишÑ?Ñ? нь Сангийн Ñ?айд г.м\ Ñ?Ñ?вÑ?л Ñ?ам\агентлаг – хувьцаа Ñ?зÑ?мшигчийн Ñ?рхийг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ томилдог ба Ñ?нÑ? нь олон тоны Ñ?амд Ó©Ó©Ñ€ хоорондоо уÑ?лдаагүй Ñ?нз бүрийн меÑ?Ñ?еж дамжуулахааÑ? Ñ?Ñ?ргийлÑ?Ñ… юм. ЖишÑ?Ñ? нь, одоогийн байдлаар ХБ-тай холбогдÑ?он шийдвÑ?рийг ЗаÑ?гийн газрын кабинет гаргаж байгаа нь түүний бие дааÑ?ан байдалтай зөрчилдөж байна. ï‚· ХБ-ны ТУЗ заÑ?гийн газрааÑ? зохих Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд хараат буÑ? байж чадахгүй байна: 17 дугаар зүйлд ТУЗ-ын гишүүдийг ЗаÑ?гийн газар томилж, чөлөөлөх ба хараат буÑ? гишүүд нь цөөнхи \9 гишүүний 3 нь\ байхаар зааÑ?ан. 22.1.10-д зааÑ?анаар, төлөөлөн удирдах зөвлөлийн гишүүнийг 3 хүртÑ?л жилийн хугацаагаар томилох, бүрÑ?н Ñ?рхийг нь хугацаанааÑ? нь өмнө дууÑ?гавар болгох, чөлөөлөх Ñ?рхийг ЗаÑ?гийн газарт олгоÑ?он. Бие дааÑ?ан байдлыг хамгаалахын тулд үйл ажиллагаа нь амжилттай Ñ?вж байгаа олон хөгжлийн банк ТУЗ-ын гишүүдийн томилогдон ажиллах хугацааг нь баталгаажуулÑ?ан, ТУЗ-ын гишүүдийг томилох хугацааг Ñ?онгуулийн мөчлөгтÑ?й зөрүүлдөг ба чөлөөлөх үйл Ñ?вцыг тодорхойлон гаргаÑ?ан байдаг. ТУЗ-д байх ЗаÑ?гийн газрын ажилтнууд цөөнхи байдаг. ГÑ?хдÑ?Ñ?, Сангийн Ñ?амны хүчтÑ?й төлөөлөл байхыг ихÑ?вчилÑ?н зөвлөдөг ба Ñ?нÑ? нь Ñ?анхүүгийн Ñ?Ñ€Ñ?длийг бууруулах зорилготой. ХБ-нд Сангийн Ñ?амны төлөөллийг оруулахыг зөвлөмж болгодог нь Ñ?лангуÑ?а хөрөнгийн зарлага аÑ?ар их нÑ?мÑ?гдÑ?ж байгаа нÑ?н Ñ?лангуÑ?а Ñ?рдÑ?Ñ? баÑ?лагын үнийн Ñ…Ñ?лбÑ?лзÑ?лÑ?Ñ?Ñ? үүдÑ?лтÑ?й Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?лтÑ?й холбоотой байдаг. 22.1.5-д ЗаÑ?гийн газрыг “Хөгжлийн банкны зÑ?Ñ?лийн бодлого, түүний Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилттÑ?й холбоотой аÑ?уудлаар банк, Ñ?рх бүхий буÑ?ад байгууллагатай шууд харилцаж, байр Ñ?ууриа илÑ?рхийлÑ?Ñ…â€?-ийг зөвшөөрÑ?өн байна. ЭнÑ? нь ХБ-нд улÑ? Ñ‚Ó©Ñ€ хөндлөнгөөÑ? оролцох үүдийг нÑ?Ñ?ж байгаа ба 6.1.2-д зааÑ?ан ХБ-ны хараат буÑ? байх зарчимд харшилж байна. ï‚· Ð¥Ñ?налт шалгалтын үүрÑ?г тодорхой туÑ?гагдаагүй байна: Хөгжлийн банкны зохицуулалт, Ñ…Ñ?налтын Ñ?айн туршлага нь Ñ‚Ó©Ñ€Ó©Ó©Ñ? өмчлөлийн болон Ñ…Ñ?налт шалгалтын үүргийг зааглан Ñ?алгахыг шаардана. Ð¥Ñ?налт шалгалтын үүрÑ?г нь төрийг зÑ?Ñ?лийн Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?лÑ?Ñ?Ñ? хамгаалах ба хувийн Ñ…Ñ?вшлийг шудрага буÑ? Ó©Ñ€Ñ?өлдөөнөөÑ? хамгаалах болон инÑ?титуци нь ил тод ажиллах, Ñ?Ñ€Ñ?длийн менежмент, мониторинг болон Ñ‚Ó©Ñ?лийн үнÑ?лгÑ?Ñ? хийх үүрÑ?гтÑ?й байх юм. ИнÑ?титуци нь Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ шаардлагыг хангаж ажиллахгүй бол хариуцлага тооцох Ñ?рх зүйн зохих чадавхи Ñ…Ñ?нан шалгагчид байх Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й. Чухам Ñ…Ñ?н Ñ…Ñ?нан 57 шалгах үүргийг хариуцах талаар ХБ-ны тухай хуульд тодорхой заалт байхгүй байна. Сангийн Ñ?ам олгож байгаа зÑ?Ñ?лийн баталгаанд Ñ…Ñ?налт тавих ба ХБ нь Ñ?анхүүгийн тайлан гаргаж Монгол банканд өгөх тухай зааÑ?ан. ЭндÑ?Ñ?Ñ? харахад, шаардлагатай Ñ…Ñ?налт шалгалтын үүрÑ?г орхигдÑ?он байна. Ер нь бол ХБ-ны үйл ажиллагаанд Монгол банк Ñ…Ñ?налт тавих нь хамгийн зөв хувилбар байх юм. ï‚· ЗÑ?Ñ?л олгох Ñ?рх Ñ…Ñ?Ñ‚Ñ?Ñ€Ñ?Ñ?н: 24 дүгÑ?Ñ?Ñ€ зүйлд олгох зÑ?Ñ?лийн болон банкны актив хөрөнгийн харьцааг 50:1, цаад утгаараа хөрөнгийн тоон харьцаа 2 хувь байхаар тогтооÑ?он ба 13 дугаар зүйлд ХБ нь гуравдахь талд зÑ?Ñ?лийн баталгаа гаргахыг зөвшөөрÑ?өн. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ нь үнÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ туйлын үлбÑ?гÑ?Ñ€ жишиг бөгөөд ЗаÑ?гийн газарт Ñ?анхүүгийн шаардлагагүй Ñ?Ñ€Ñ?длийг бий болголх юм. Үйл ажиллагаа нь амжилттай Ñ?вагддаг хөгжлийн банкуудын нийтлÑ?г хөрөнгийн тоон харьцаа нь 12 хувиаÑ? 30 хувийн хооронд байдаг. ТХХТ-ийн зохицуулалтын бүтÑ?ц Ñ?ул байна 67. Ерөнхийд нь харахад, Ñ‚Ó©Ñ€ хувийн Ñ…Ñ?вшлийн түншлÑ?л \ТХХТ\ нь Монголын дÑ?д бүтцийн Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн Ñ?анхүүжилт болон Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилтÑ?д ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н үүрÑ?гтÑ?й оролцох бололтой байна. ТХХТ-ийн Ñ?рх зүйн бүтцийг Ñ?мар нÑ?г Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?гÑ?Ñ?Ñ€ КонцеÑ?Ñ?ын тухай хууль \2010\ болон Ð?ТХ-д туÑ?гаÑ?ан ч ерөнхийдөө тун Ñ?ул байна. КонцеÑ?Ñ?ын хуулинд ТХХТ гÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?Ñ?Ñ? “концеÑ?Ñ?â€? гÑ?Ñ?Ñ?н нÑ?Ñ€ томьёог Ñ…Ñ?ргÑ?лÑ?Ñ?н ба харин Ð?ТХ-нд ТХХТ гÑ?Ñ?Ñ?н нÑ?Ñ€ томьёог Ñ…Ñ?ргÑ?лÑ?Ñ?н. Ийнхүү Ñ?лгаатай томьёолол нь ач холбогдолын хувьд чухал заалт бөгөөд КонцеÑ?Ñ?ын тухай хууль бол ЗаÑ?гийн газрыг Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?лÑ?Ñ?Ñ? хамгаална гÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?Ñ?Ñ? илүү хувийн Ñ…Ñ?вшилд бизнеÑ?ийн боломж олгоход чиглÑ?гдÑ?Ñ?н. Хуульд орÑ?он концеÑ?Ñ?ын зарим ангилал нь тухайлбал түлхүүр хүлÑ?Ñ?лгÑ?н өгөх Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€ нь заÑ?гийн газрааÑ? туйлын бага Ñ?Ñ€Ñ?длийн хувийн Ñ…Ñ?вшилийн түншлÑ?лд шилжүүлÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ орÑ?оныг зөвшөөрч болохгүй. 68. Ð?ТХ болон Ñ?аÑ?хан КонцеÑ?Ñ?ын хуулинд оруулÑ?ан нÑ?мÑ?лт өөрчлөлт нь зохицуулалтын зарим нÑ?г илт Ñ?ул талуудыг зохих Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд залруулÑ?ан байна. ЖишÑ?Ñ? нь, өмнө нь КонцеÑ?Ñ?ын хуульд ТХХТ-ийн Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн техник Ñ?дийн заÑ?гийн үндÑ?Ñ?лÑ?лийг хийх болон батлагдÑ?ан Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… ажлыг Төрийн өмчийн хороонд \ТӨХ\ хариуцуулахаар зааÑ?ан нь Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… Ñ‚Ó©Ñ?лүүдÑ?Ñ?Ñ? Ó©Ó©Ñ€ процедурыг бий болгоÑ?он байÑ?ан. Одоо бол Ñ?нÑ? заалтыг ХТХ-ийн хүрÑ?Ñ?нд өөрчлөн, ТХХТ болон буÑ?ад Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ? Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… томоохон Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн техник Ñ?дийн заÑ?гийн үндÑ?Ñ?лÑ?л хийх үүргийг төлөвлөгөөний агентлагт \хуучин ҮднÑ?Ñ?ний хөгжил шинÑ?тгÑ?лийн хороо \ҮХШХ\, одоогийн Эдийн заÑ?гийн хөгжлийн Ñ?ам \ЭЗХЯ\\ хариуцуулÑ?ан байна. ТӨХ-нд байÑ?ан ТХХТ-ийн нÑ?гжийг одоо ЭЗХЯ-нд шилжүүлÑ?Ñ?н ба ингÑ?Ñ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€ ТХХТ-ийн Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн төлөвлөлт, үнÑ?лгÑ?Ñ?г Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн төлөвлөлт, үнÑ?лгÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й нÑ?гÑ?тгÑ?Ñ…Ñ?д туÑ? дөхөм болох юм. ЭЗХЯ-ны Ñ?рх мÑ?дÑ?л ТХХТ-ийн концепцийг маркетинг хийх, Ñ?урталчилах; ТХХТ-ийн чиглÑ?лийг боловÑ?руулан тараах; ТЭЗҮ болон МҮЦ-д шалгалт хийх аргачилалыг боловÑ?руулах ажлыг хариуцахаар өргөжÑ?өн. Ð?ТХ-ийн дагуу, Сангийн Ñ?ам ТХХТ-ийн Ñ?анхүүгийн Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?лд үнÑ?лгÑ?Ñ? хийх, баталгаа гаргах үүрÑ?гтÑ?й болÑ?он нь КонцеÑ?Ñ?ын тухай хуулийн баÑ? нÑ?г Ñ?ул талыг залруулÑ?ан. 58 Монголын нөхцөлд Ñ‚Ó©Ñ?вийн Ñ?Ñ€Ñ?длийг бууруулах хамгаалалтын арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? авах шаардлага ибайгаа бөгөөд Ñ?нÑ? талаар дараагийн бүлÑ?гт авч үзнÑ?. ТөÑ?лүүдийн боловÑ?руулалт Ñ?ул байна 69. ТөÑ?өвт туÑ?гагдаж байгаа дийлÑ?нхи Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн боловÑ?руулалт туйлын хангаотгүй байгаа нь Монголын хувьд гол бÑ?рхшÑ?Ñ?лтÑ?й аÑ?уудал болж байна. ТÑ?дгÑ?Ñ?рийн өртөгийн тооцоо үнÑ?н зөв хийгдÑ?ж чадахгүй байгаагааÑ? Ñ‚Ó©Ñ?вийн тодотголоор нÑ?мÑ?лт Ñ?анхүүжилт хийх шаардлага гарч байна; үндÑ?Ñ?ний болон Ñ?албарын Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… чиглÑ?лд тулгуурлаÑ?ан Ñ‚Ó©Ñ?лүүд Ñ‚Ñ?Ñ€ бүр нотлогдохгүй байна; Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн цаашдын заÑ?вар үйлчилгÑ?Ñ?ний зардлыг туÑ?гадаггүй; буруу зөв хийгдÑ?Ñ?н өртөгийн тооцоо бүхий олон тооны Ñ‚Ó©Ñ?лийг пардаментийн гитшүүд Ñ‚Ó©Ñ?вийг Ñ…Ñ?лÑ?лцÑ?Ñ… үеÑ?Ñ€ шахаж оруулж байна. ТөÑ?лийн үнÑ?лгÑ?Ñ?г зохих түвшинд хийхгүй байна 70. Ð?ТХ-ийг батлагдахааÑ? өмнө, Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг Ñ‚Ó©Ñ?өвт Ñ?уулгахааÑ? нь өмнө Ñ?дийн заÑ?гийн үнÑ?лгÑ?Ñ?г хийж байх Ñ?рх зүйн шаардлага байгаагаагүй. 2003 оны ТөÑ?вийн байгууллагын удирдлага, Ñ?анхүүжилтийн тухай хууль нь 2011 оны 11 Ñ?ард Ð?Ñ?гдÑ?Ñ?н Ñ‚Ó©Ñ?вийн тухай хууль батлах хүртÑ?л Монгол улÑ?ын Ñ‚Ó©Ñ?вийн тухай үндÑ?Ñ?н хууль байÑ?ан ба үүнд Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгө оруулалтын төлөвлөлт болон Ñ‚Ó©Ñ?өвлөлтийн талаар Ñ?мар нÑ?г заалт байгаагүй ба СЯ-ны Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгө оруулалтын Ñ‚Ó©Ñ?лүүдлийг бÑ?лтгÑ?Ñ…, зÑ?Ñ€Ñ?глÑ?Ñ… зохицуулалт нь нÑ?Ñ€ төдий байÑ?ан. Санал болгож байгаа Ñ‚Ó©Ñ?өлд үнÑ?лгÑ?Ñ? хийх үндÑ?Ñ?лÑ?л болох Ñ?дийн заÑ?аг болон Ñ?анхүүгийн дүн шинжилгÑ?Ñ?г хийхÑ?д баримтлах удирдамж байгаагүй. ЭнÑ? нөхцөлд Ñ?албар хоорондын болон Ñ?албарын Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… чиглÑ?лийг тодорхойлох болон чухам аль Ñ‚Ó©Ñ?өл нь боломжийн, аль нь боломжгүйг тогтооход туйлын бÑ?рхшÑ?Ñ?лтÑ?й. 71. ЭнÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ зохицуулалтын Ñ?ул тал нь Ñ?албарын Ñ?амдын Ñ?дийн заÑ?гийн дүн шинжилгÑ?Ñ? хийх чадвар муу, СЯ-ны зүгÑ?Ñ?Ñ? Ñ‚Ó©Ñ?лийн Ñ?аналд дүн шинжилгÑ?Ñ?ний шалгуурт үндÑ?Ñ?лÑ?н бие даан Ñ…Ñ?нах чадвахи дутагдаж байÑ?анааÑ? үүдÑ?лтÑ?й юм.16 ЭнÑ? үүргийг хүлÑ?Ñ?Ñ?Ñ?н Сангийн Ñ?амны Хөрөнгө оруулалтын газар 8 жилийн хугацаанд Ñ?аÑ?хан хүртÑ?л 6 ажилтны орон тоог 7 болгон нÑ?мÑ?гдүүлÑ?н ажиллаж байÑ?ан ба Ñ?нÑ? хугацаанд Ñ‚Ó©Ñ?вийн Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгө арван дөрөв дахин Ó©Ñ?Ñ?өн байна. Ð?Ñ?гÑ?нт мÑ?Ñ€Ñ?гжлийн чадавхи дутагдалтай байÑ?анааÑ? улбаалан Ñ‚Ó©Ñ?лийг Ñ…Ñ?нах үйл Ñ?вц барилгын техникийн зурагийг Барилгын хуульд зааÑ?анаар гаргаж, өртөгийн тооцоог зохих нормын дагуу гаргахаар Ñ…Ñ?згаарлагдаж ирÑ?Ñ?н байна. 72. ҮХШХ-г 2009 онд Ñ?тартегийн төлөвлөлт болон Ñ‚Ó©Ñ?лийн үнÑ?лгÑ?Ñ?г тав зхмгийн газрын түвшинд хийх чадавхийг бий болгох зорилгоор байгуулÑ?ан. Сангийн Ñ?амны хүрÑ?Ñ?нд төлөвлөлтийн үүргийн өргөжүүлÑ?Ñ… хувилбарыг УИХ байнга татгалзаж ирÑ?Ñ?н ба жишÑ?Ñ? нь бие дааÑ?ан төлөвлөлтийн нÑ?гжийг байгуулах, орон тоог нÑ?мÑ?хийг татгалзаж байÑ?ан ба Ñ?нÑ? нь Сангийн Ñ?амыг бÑ?хжүүлÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€ нÑ?Ñ€ хүндÑ?д нь Ñ?өрөг үр дагавар авчирна гÑ?ж үзÑ?ж байÑ?ан бололтой. Тийм учрааÑ?, дунд хугацааны 16 59 Ñ?дийн заÑ?аг, нийгмийн хөгжлийн Ñ?тратегийг тодорхойлоход, Өмнийн говийн уурхайнуудыг оролцуулан, шаардлагатай Ñ?албар хоорондын уÑ?лдаа холбоог хангах, байгаль орчин болон нийгмийн хамгааллын шаардлагад нийцүүлÑ?Ñ…, дÑ?д бүзтцийн Ñ?анхүүжиүтийн Ñ?нз бүрийн хувилбарыг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… үүднÑ?Ñ?Ñ? ҮХШХ байгуулах нь улÑ? төрийн хувьд илүү хүлÑ?Ñ?ж авахуйц хувилбар байÑ?ан. ҮХШХ-г 2012 онд ЭХЯ болгон, Ñ?рх үүргийн нь өргөтгөÑ?өн. 73. Ð?ТХ-иар улÑ?ын Ñ‚Ó©Ñ?өв боловÑ?руулах Ñ?рх зүйн орчныг ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н бÑ?хжүүлж өгÑ?өн ба ЭЗХЯ болон СÑ?-ны үүрÑ?г хариуцлагыг тодорхой зааглан тогтооÑ?он. Хуулийн 28 ба 29 дүгÑ?Ñ?Ñ€ зүйлд зөвхөн үнÑ?лгÑ?Ñ? зохих Ñ‘Ñ?оор хийгдÑ?Ñ?н Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… аÑ?уудлыг авч үзÑ?Ñ… ба үнÑ?лгÑ?Ñ? хийх аргачлалыг удирдамжид тодорхойлон туÑ?гана гÑ?ж зааÑ?ан. Дараа нь Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг том \30 Ñ‚Ñ?рбум төгрөгөөÑ? их\ ба жижиг гÑ?ж хувааж байна. Том Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн хувьд, Ñ?албарын Ñ?амд Ó©Ó©Ñ€Ñ?дийн Ñ?аналыг ЭЗХЯ-нд хүргүүлÑ?Ñ… ба дараа нь заÑ?гийн газрын Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… чигллÑ?л, дунд хугацааны Ñ‚Ó©Ñ?вийн хүрÑ?Ñ?, Ñ?дийн заÑ?гийн үр өгөөж, бүÑ? хоорондын Ñ‚Ñ?нцвÑ?ртÑ?й байх аÑ?уудлуудыг харгалзан үзÑ?Ñ?ний үндÑ?Ñ?н дÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг Ñ…Ñ?наж, тухайн Ñ‚Ó©Ñ?лийг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… Ñ?Ñ?Ñ?Ñ… аÑ?уудлыг шийднÑ? \28.3.1-28.3.10\. УрьдчилÑ?ан техник Ñ?дийн заÑ?гийн шалгуурыг давÑ?ан Ñ‚Ó©Ñ?лүүд нь дөрвөн жилийн Ñ?ргÑ?лтийн ТөÑ?вийн хөрөнгө оруулалтын хөтөлбөрт \ТХХ\ Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… боломжтой Ñ‚Ó©Ñ?лүүд гÑ?Ñ?Ñ?н ангилалаар орно. ЗаÑ?гийн газар ТХХ-ийг жил бүр батлах ба дараа нь СЯ Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ…Ñ‚Ñ?й холбогдÑ?он аÑ?уудлыг шийднÑ? – тухайн Ñ‚Ó©Ñ?лийг Ñ‚Ó©Ñ?вө, зÑ?Ñ?л, концеÑ?Ñ? Ñ?Ñ?вÑ?л хөгжлийн банкны аль Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ€ Ñ?анхүүлÑ?Ñ…. Жижиг Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн хувьд \30 Ñ‚Ñ?рбум төгрөгөөÑ? бага\ Ñ?албарын Ñ?амд Ñ?аналаа шууд СЯ-нд хүргүүлÑ?Ñ… ба Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг Ñ…Ñ?нах аÑ?уудлыг СЯ хариуцана. 74. Ð?ТХ Ñ?агаад Ñ‚Ó©Ñ?лийн үнÑ?лгÑ?Ñ?г ЭЗХЯ болон СЯ-нд хуваан хариуцуулÑ?ан бÑ?? Үүнд хоёр шалтгаан байгаа юм. Ð?Ñ?гдүгÑ?Ñ?рт, СЯ, ЭЗХЯ-ны аль алинд Ñ‚Ó©Ñ?лийг чанарын өндөр түвшинд үнÑ?лгÑ?Ñ? хийх чадавахи одоогоор байхгүй байна. Томоохон Ñ‚Ó©Ñ?лүүдÑ?д анхаарал төвлөрүүлÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€, ЭЗХЯ нь тухайн том Ñ‚Ó©Ñ?лийн бүрÑ?н Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний техник Ñ?дийн заÑ?гийн үндÑ?Ñ?лÑ?л, зураг Ñ‚Ó©Ñ?өлд ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний хөрөнгө зарахааÑ? өмнө тухайн Ñ‚Ó©Ñ?лийг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… нь зүйтÑ?й Ñ?Ñ?Ñ?Ñ… талаар дүгнÑ?лт гаргах хугацаатай болно \Хайрцаг 2\. Ийм Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний аÑ?ар их ажил шаардахгүй жижиг Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг СЯ хариуцан шийдÑ?Ñ… боломжтой. ТөÑ?өлд үнÑ?лгÑ?Ñ? хийнÑ? гÑ?дÑ?г нь амаргүй ажил бөгөөд том, жижиг Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг ангилан ажил үүргийг ийнхүү хуваарилах шаардлагатай бөгөөд Монголд мÑ?Ñ€Ñ?гжлийн техникийн шинжилгÑ?Ñ? хийх чадавхи Ñ…Ñ?згаарлагдмал байгаа учрааÑ? томоохон Ñ‚Ó©Ñ?лүүдÑ?д анхаарал төвлөрүүлÑ?Ñ… нь зүйтÑ?й. 75. Хоёрдугаарт, СЯ том, жижиг Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн Ñ?анхүүжилтийн аÑ?уудлыг хариуцах ба СЯ буÑ?ад Ñ?албарын Ñ?амдтай Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн ач холбогдолын талаар үндÑ?Ñ?н болон Ñ?ргÑ?лтийн хөрөнгийн байдлыг цогцоор нь харж Ñ?рилцах боломжтой. Салбарын Ñ?амд Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн Ñ?аналыг гаргахдаа Ó©Ó©Ñ€Ñ?дийн бодлогын зорилтуудыг Ñ…Ñ?рхÑ?н харгалзан үзÑ?Ñ?н талаар зөвлөх боломжтой. ЖишÑ?Ñ? нь, аймгийн Ñ?ургуулийн Ñ?урагчдийн Ñ?урлагын үр дүнг дÑ?Ñ?шлүүлÑ?Ñ… зорилгын хүрÑ?Ñ?нд Ñ?ургуулийн барилгыг Ñ?айжруулах Ñ?Ñ?вÑ?л Ñ?урах бичиг, буÑ?ад Ñ?ургалтын материалын хангамжийг Ñ?айжруулах аÑ?уудал байж болно. ЗаÑ?гийн газар тодорхой газар шинÑ?Ñ?Ñ€ зам тавих уу 60 Ñ?Ñ?вÑ?л одоогийн дÑ?д бүтцийн заÑ?вар үйлчилгÑ?Ñ?нд илүү хөрөнгө зарах уу? ИймÑ?рхүү иж бүрÑ?н шийдвÑ?Ñ€ гаргахын тулд үндÑ?Ñ?н хөрөнгө болон урÑ?гал зардлын Ñ‚Ó©Ñ?вийг аль алийг нь цогцоор Ñ…Ñ?нан үзÑ?Ñ… шаардлагатай бөгөөд хоёр туÑ?а байгууллага үүнийг бÑ?лтгÑ?нÑ? гÑ?дÑ?г бÑ?рхшÑ?Ñ?лтÑ?й \“хоÑ? Ñ‚Ó©Ñ?өвâ€?\. ЭнÑ? нь жишÑ?Ñ? нь Ñ‚Ó©Ñ?лийг батлахдаа тухайн барьж байгуулÑ?ан обьектын цаашдын заÑ?вар үйлчилгÑ?Ñ?ний зардлыг орхигдуулах талтай байдаг. 76. Ð?ТХ нь Ñ‚Ó©Ñ?вийн иж бүрдлийг Ñ?айжруулÑ?ан. Одоогийн байдлаар, Монголын Ñ‚Ó©Ñ?өвт гадаадын зÑ?Ñ?л, туÑ?ламжаар Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ?н Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг оруулахгүй байгаа ба зөвхөн орон нутаг өөрийн орлогын Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ€ Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ?н Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн дүнг бөөнөөр нь нÑ?гÑ?тгÑ?н оруулж байна. Ð?ТХ нь буÑ?ад Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ€ Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ?н Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг нÑ?гдÑ?Ñ?н Ñ‚Ó©Ñ?өвт оруулан туÑ?гаж байх шаардлагатай ба ингÑ?Ñ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ó©Ñ?вийн иж бүрдлийн хангаж чадна. 77. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ бүх аÑ?уудлыг Ð?ТХ-д үр дүнтÑ?й туÑ?ган Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… нь Ñ?албарын Ñ?амд, ЭЗХЯ, СЯ-ны хоорондбн уÑ?лдаа зохицуулалти Ñ…Ñ?Ñ€ Ñ?айн байх болон Ñ‚Ó©Ñ?лийн үнÑ?лгÑ?Ñ?ний аргачлал хийх Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ байгууллагуудын хүний нөөцийн чадавхиаÑ? хамаарах болно. Сүүлийн үеийн байдлааÑ? ажиглахад ЗаÑ?гийн газар Ñ‚Ó©Ñ?вийн хоёрдмол байдлыг бий болгож, Ñ?цÑ?ийн бүлÑ?гт бодлогын аÑ?уудлыг Ñ?арниулах Ñ?Ñ€Ñ?длийг нÑ?мÑ?гдүүлж байна. Хайрцаг 2: Томоохон Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн үнÑ?лгÑ?Ñ? хийх үе шатууд УрьдчилÑ?ан техник Ñ?дийн заÑ?гийн Ñ?удалгаа УрьдчилÑ?ан техник Ñ?дийн заÑ?гийн Ñ?удалгааны зорилго нь \ТЭЗҮ\ тухайн Ñ‚Ó©Ñ?өлд нÑ?мÑ?лт хөрөнгө гаргаж ТЭЗҮ хийх шаардлага байгаа Ñ?Ñ?Ñ?хийг шийдÑ?Ñ…Ñ?д оршино. ЭнÑ? үе шат нь \а\ Ñ‚Ó©Ñ?лийн зураг Ñ‚Ó©Ñ?өв хийх хөрөнгө зарахааÑ? өмнө Ñ?Ñ?вÑ?л Ñ?цÑ?ийн шийдвÑ?Ñ€ гарахааÑ? өмнө Ñ?мар ч үр ашиггүй Ñ‚Ó©Ñ?өл гÑ?дгийг тогтоох \б\ Ñ‚Ó©Ñ?лийн үндÑ?Ñ?н дизайны Ñ?лементүүдийг Ñ…Ñ?нан үзÑ?Ñ… \в\ техник Ñ?дийн заÑ?гийг Ñ?удалгааны дараагийн шатанд нÑ?мÑ?лт материал шаардлагатай Ñ?Ñ?Ñ?хийг тогтоох учир чухал ач холбогдолтой. ТөÑ?лийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжих үндÑ?Ñ?лÑ?л Эхний үе шатанд шалгарÑ?ан Ñ‚Ó©Ñ?лүүдÑ?д нарийвчилÑ?ан дүн шинжилгÑ?Ñ? хийнÑ?. ТөÑ?лийг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… үндÑ?Ñ?лÑ?лийг баталгаажуулахын тулд зарим нÑ?г тодорхой буÑ? аÑ?уудлуудыг тодруулах, нÑ?мÑ?лт Ñ?удалгаа, шалгалт хийнÑ?. Инженерийн зураг ТөÑ?лийн нарийвчилÑ?ан зурагыг гаргах ба үүнд инженерийн тодорхойлолт, барилгын зураг, худалдан авалт болон Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… төлөвлөгөө хамрагдана. Эх Ñ?урвалж:Гленди ба Кайзер \2012\ Сангийн Ñ?ам болон Эдийн заÑ?гийн хөгжлийн Ñ?амны ажлын уÑ?лдаа муу байна 61 78. Өнөөдрийг хүртÑ?л төлөвлөлтийн агентлаг болон СЯ-ны ажлын уÑ?лдаа зохицуулалт муу Ñ?вж ирÑ?Ñ?н. Ð?ТХ батлагдахааÑ? өмнө ҮХШХ болон СЯ чухам Ñ?мар үүрÑ?г хариуцах нь тодорхойгүй, Ñ?мар нÑ?г Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?гÑ?Ñ?Ñ€ үл ойлголцол төрүүлж байÑ?ан ба жишÑ?Ñ? нь, 2010 болон 2011 онд Ñ?албарын Ñ?амдад Ñ?нÑ? хоёр байгууллага хоюулаа Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн Ñ?аналаа ирүүлÑ?Ñ… захидлыг Ñ?вуулÑ?ан ба Ñ?албарын Ñ?амд Ó©Ó©Ñ€Ñ?дийн Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн талаархи албан тоотын нÑ?г хувийг ҮХШХ-нд, нөгөөг нь СЯ-нд хүргүүлж байÑ?ан. ЭнÑ? мÑ?тийн үл ойлголцох байдал Ð?ТХ батлагдÑ?аны дараа ч үргÑ?лжилж, ҮХШХ Ñ?албарын Ñ?амдааÑ? Ñ‚Ó©Ñ?лүүдÑ?Ñ? Ñ…Ñ?нуулах, ТөÑ?вийн хөрөнгө оруулалтаар Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн жагÑ?аалтад оруулахын тулд ирүүлÑ?хийг шаардаж байÑ?ан. 79. ЗаÑ?гийн газрын бүтцийн хуулийн \2012\ дагуу ҮХШХ-г ЭЗХЯ болгон өргөжүүлж, Ñ‚Ó©Ñ?лүүдÑ?д үнÑ?лгÑ?Ñ? хийх үүргийг ЭЗХЯ-нд шилжүүлÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€ ЗаÑ?гийн газар хоёрдмол Ñ‚Ó©Ñ?вийг бий болгоÑ?он. ЭнÑ? нь дÑ?Ñ?Ñ€ дурдÑ?ан шалтгаанаао буруу алхам байÑ?ан: жил бүр Ñ?албарын Ñ?амдааÑ? хүлÑ?Ñ?н авах мÑ?нга мÑ?нган Ñ‚Ó©Ñ?лүүдÑ?д үнÑ?лгÑ?Ñ?г зохих түвшинд хийх чадавхи ЭЗХЯ-нд байхгүй учрааÑ? Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн боловÑ?руулалт муу Ñ…Ñ?вÑ?Ñ?Ñ€ үргÑ?лжилнÑ?. ТүүнчилÑ?н, үндÑ?Ñ?н болон Ñ?ргÑ?лтийн хөрөнгийн Ñ‚Ó©Ñ?вийг ЭЗХЯ болон СЯ-нд хуваан хариуцуулах болÑ?он нь бодлогын зорилтуудыг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ…Ñ?д бÑ?рхшÑ?Ñ?л учруулна. Бодлогын зорилтыг ийнхүү дарамдуулж байгаагын Ñ?онгомол жишÑ?Ñ? нь олон оронд шинÑ? хөрөнгө оруулалтад заÑ?вар үйлчилгÑ?Ñ?ний шаардлагатай Ñ‚Ó©Ñ?өв хөрөнгийг зохих Ñ‘Ñ?оор туÑ?гаж чадахгүй байгаа Ñ?вдал юм. ПарламентааÑ? Ñ‚Ó©Ñ?өвт Ñ…Ñ?Ñ‚Ñ?Ñ€Ñ?Ñ?н олон Ñ‚Ó©Ñ?лийг хавчуулан оруулж байна 80. Ó¨Ó©Ñ€ нÑ?г бÑ?рхшÑ?Ñ?лтÑ?й аÑ?уудал бол парламентийн зүгÑ?Ñ?Ñ? Ñ‚Ó©Ñ?өвт нÑ?мÑ?лт өөрчлөлт оруулах өргөн Ñ?рх мÑ?дÑ?л бөгөөд Ñ?нÑ? нь Ñ?цÑ?ийн бүлÑ?гт Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгө оруулалтын чанарыг муутгадаг. ГүйцÑ?тгÑ?Ñ… заÑ?аглалааÑ? өргөн мÑ?дүүлж байгаа Ñ‚Ó©Ñ?вийн Ñ‚Ó©Ñ?лийн зарлагыг ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н нÑ?мÑ?гдүүлж, өөрчилдаг – жишÑ?Ñ? нь 2008 онд парламент шинÑ? Ñ‚Ó©Ñ?лийн тоог 60 хувиар нÑ?мÑ?гдүүлж, жилийн Ñ‚Ó©Ñ?вийн зарлагыг 25 хувиар Ó©Ñ?гөÑ?өн – ба Ñ?нÑ? оролцоо нь хөгжингүй орнууд болон ОЕСД-ийн гишүүн орнуудыын жишигÑ?Ñ?Ñ? хамаагүй өндөр үзүүлÑ?лт юм \Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 2\. ПарламентааÑ? Ñ?анал болгон оруулж байгаа Ñ‚Ó©Ñ?лүүд ихÑ?вчилÑ?н жижиг, газар зүйн тодорхой нутагт онилÑ?он байдаг; парламентааÑ? Ñ?цÑ?Ñ?лÑ?н баталÑ?ан Ñ‚Ó©Ñ?өвт Ñ‚Ó©Ñ?лийн дундач нийт өртөг 1.5 Ñ‚Ñ?рбум төгрөгөөр Ñ?уудаг ба ЗаÑ?гийн газрааÑ? оруулÑ?ан Ñ‚Ó©Ñ?вийн Ñ‚Ó©Ñ?өлд бол 2.2 Ñ‚Ñ?рбум төгрөгөөр орÑ?он байх жишÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ó©Ñ?лүүд нь Ñ?албарын Ñ?амдын бÑ?лтгÑ?Ñ?Ñ?н Ñ‚Ó©Ñ?лөөÑ? муу байдаг ба ихÑ?вчилÑ?н үндÑ?Ñ?н баримт бичгүүдийн бүрдÑ?лгүй, техникийн зураг Ñ‚Ó©Ñ?өл, өртөгийн тооцоо зÑ?Ñ€Ñ?г баталÑ?ан нормативын шаардлагыг хангаж чаддгүй. 2011 онд Монголын УлÑ?ын Ð?удитын газрааÑ? \УÐ?Г\ Ñ‚Ó©Ñ?өвт хийÑ?Ñ?н шалгалтаар олон тооны Ñ‚Ó©Ñ?лүүд техникийн зураг Ñ‚Ó©Ñ?өв хийгдÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ? өмнө батлагдÑ?ан нь тогтоогдÑ?он ба Ñ?нÑ? нь Барилгын тухай хуулийг зөрчиж байгаа юм. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн зарим нь Орон нутгийн хөгжлийн Ñ?ангааÑ? үүдÑ?лтÑ?й Ñ?Ñ?вÑ?л улÑ? төрчид Ó©Ó©Ñ€Ñ?дийн тойрогт “Ñ?анал худалдан авахâ€? зорилготой байна. Тойрогт зориулÑ?ан Ñ?нÑ? Ñ?анг анх 2003 онд нÑ?втÑ?рүүлÑ?Ñ?н ба нÑ?г гишүүнд ноогдон жилийн хөрөнгө 2003 ондл 10 Ñ?аÑ? төгрөг байÑ?наа 2010 онд 1 Ñ‚Ñ?рбум төгрөг болон зуу дахин Ó©Ñ?Ñ?өн. Орон нутгийн хөгжлийн Ñ?анд 2010 оны Ñ‚Ó©Ñ?вийн 15 орчим хувь ноогдож байв. ГÑ?хдÑ?Ñ?, тойрогт чиглÑ?Ñ?Ñ?н Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн тоо үүгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ…Ñ?згаарлагдахгүй ба Ñ?албарын Ñ?амдааÑ? 62 Ñ?анал болгож байгаа олон Ñ‚Ó©Ñ?лүүд ийм агуулагатай байдаг. ДÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ñ?мдÑ?глÑ?Ñ?Ñ?нчилÑ?н, Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн 66 хувь нь жижиг, газар зүйн нутагт онилÑ?он, тойрогт Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний өргөтгөл нь болж байгаа юм. Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 2. Монголын парламент Ñ‚Ó©Ñ?вийн Ñ‚Ó©Ñ?өлд аÑ?ар их өөрчлөлт оруулдаг, 2008 оны жишÑ?Ñ? ТөÑ?лүүдийн тоо ТөÑ?өвлөÑ?өн Жилийн Ñ‚Ó©Ñ?өвт Ð?Ñ?г Ñ‚Ó©Ñ?лийн өртөг ( Ñ?аÑ? төг) Ñ?уулгаÑ?ан ( Ñ?аÑ? өртөг ( Ñ?аÑ? төг) төг) ЗаÑ?гийн газрааÑ? баталÑ?ан 479 1,043,617 456,058 2,178 Парламентийн баталÑ?ан 757 1,139,953 571,338 1,505 Эх Ñ?урвалж: СЯ-ны өгөгдөлд тулгаарлан ДБ –ний хийÑ?Ñ?н тооцоо Худалдан авалт болон контрактын Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилтÑ?д тохиолдож байгаа бÑ?рхшÑ?Ñ?лүүд 81. ТөÑ?вийн хөрөнгөөр худалдан авалт хийх үйл ажиллагаа нь Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгө оруулалтын хамгийн Ñ?мзÑ?г аÑ?уудлын нÑ?г болж ирÑ?Ñ?н ба учир нь заÑ?гийн газрын ажилтнууд Ó©Ó©Ñ€Ñ?дийн үзÑ?мжÑ?Ñ?Ñ€ аÑ?ар их Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний хөрөнгийн аÑ?уудлыг шийдÑ?ж, “Ñ?онирхогч “ талуудын нөлөөнд автах боломжтой байдаг. Монголын албан Ñ?ектор жижиг, улÑ? Ñ‚Ó©Ñ€, барилгын үйлдвÑ?рын бүлÑ?глÑ?л холилдÑ?он, заÑ?гийн газрын контрактыг улÑ? төрийн нөлөөн дор олгодог зÑ?ргийг харгалзан үзÑ?Ñ… юм бол худалдан авалтын Ñ?Ñ?дрÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й аÑ?уудал Ñ?лангуÑ?а Монголын хувьд их байна. Монголын хувьд ердийн техникийн бÑ?рхшÑ?Ñ?л баÑ? байгаа бөгөөд Ñ?нÑ? нь худалдан авалтын төлөвлөлт муу, худалдан авалтыг хариуцах хүний нөөц Ñ…Ñ?згаарлагдмал байгаагын зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? улÑ? төрийн оролцоо нÑ?лÑ?Ñ?д их байдгааÑ? дÑ?д бүтцийн Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилт хугацаанааÑ? хоцрогдож, өртөг Ó©Ñ?өж, мөнгөний үнÑ? цÑ?нийг бууруулдаг. Чадавхийн боломж хомÑ? 82. ТөÑ?вийн хөрөнгийн зарлага хурдацтай Ó©Ñ?өж байгаа нь мÑ?дÑ?Ñ?ж Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгийн худалдан авалтын Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г ч нÑ?мÑ?гдүүлж байгаа ба 2006 онооÑ? хойшхи хугацаанд долоо дахин Ó©Ñ?Ñ?өн \График 8\. Ийнхүү Ó©Ñ?өж байгаа нь Ñ‚Ó©Ñ?вийн худалдан авалтын дийлÑ?нхийг хариуцан гүйцÑ?тгÑ?дÑ?г Ñ?албарын Ñ?амд болон орон нутгийн захиргааны Ñ…Ñ?згаарлагдмал чадавхийн боломжийг шавхаж байна. Ð?ТХ-д оруулÑ?ан нÑ?мÑ?лт өөрчлөлт болон ТХХХ-ийн шинÑ?чилÑ?Ñ?н найруулгын орон нутгийн захиргааны худалдан авалт аÑ?ар их нÑ?мÑ?гдÑ?ж, шинÑ?Ñ?Ñ€ худалдан авалтын үйл ажиллагаа Ñ?рхлÑ?Ñ… агентлаг байгуулÑ?анаар Ñ?албарын Ñ?амдын ачаалал буурах юм. ЭнÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгийн худалдан авалтын шинÑ? тогтолцоо нь тодорхой Ñ?орилтыг дагуулж байгаа бөгөөд Ñ‚Ó©Ñ?вийн худалдан авалт ийнхүү хурдацтай Ó©Ñ?өж байгаа үед орон нутгийн болон шинÑ?Ñ?Ñ€ байгуулагдÑ?ан агентлагийн чадавхийг нÑ?н Ñ?аралтай бÑ?хжүүлÑ?Ñ… шаардлагатай тулгарч байна. 83. Худалдан авалтын мÑ?Ñ€Ñ?гжлийн ажилтан Монголд тун цөөн бөгөөд Ñ?албарын Ñ?амдын ажилтнууд үндÑ?Ñ?н ажлынхаа хажуугаар худалдан авалтыг хариуцаж ирÑ?Ñ?н. 63 Худалдан авалт хийж байгаа байгууллагуудад тендерийн баримт бичгийг бÑ?лтгÑ?Ñ… худалдан авалтыг Ñ?рхÑ?лÑ?Ñ?н мÑ?Ñ€Ñ?гжлийн нÑ?гж байхгүй байна. ÐœÑ?Ñ€Ñ?гжлийн боловÑ?он хүчин дутагдалтай байгаа Ñ?л байдал нь аль нÑ?г ажилтан, тухайлбал Захирал, Ерөнхий захирал зÑ?Ñ€Ñ?г ахлах албан тушаалтан тендерийн ажилд 1 Ñ?арааÑ? 4 Ñ?арын хооронд ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н цаг \Ñ?рилцаж үзÑ?Ñ…Ñ?д ажлын цагийн 50-ааÑ? дÑ?Ñ?ш хувийг зарж байна\. ЭнÑ? нь зардал талааÑ? ч, буÑ?ад хариуцлагын, тухайлбал бодлого боловÑ?руулах, Ñ…Ñ?налт тавих талааÑ? ч тодорхой боломжийг бий болгож байгаа юм. График 18. 2006 онооÑ? хойш худалдан авалт долоо дахин Ó©Ñ?Ñ?өн 1,600,000 Ð?ргачил Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?Ñ?Ñ?н Public procurement худалдан by авалт method used \Ñ?аÑ? төг (millions \ MNT) of 1,400,000 Худалдан авалт Procurement байгууллагаар by entity Ñ?аÑ? төг\ (millions of\MNT) 1,400,000 1,200,000 1,200,000 1,000,000 1,000,000 Line ministries Салбарын Ñ?амд 800,000 800,000 Aimags 600,000 аймгууд 400,000 Others 600,000 буÑ?ад 200,000 400,000 0 2006 2007 2008 2009 2010 2011 200,000 Nat'l competitive УлÑ?ын тендер bidding Comparison хаөрьцуулÑ?ан Direct Contracting Шууд контракт Limited Bidding 0 Ð¥Ñ?згаарлагдмал тендер Other 2006 2007 2008 2009 2010 2011 буÑ?ад Эх Ñ?ухрвалж: СЯ-ны өгөгдөл 84. Монголд барилгын улирал богино – 4 Ñ?арааÑ? 10 Ñ?ар – учрааÑ? контрактыг цаг хугацаанд нь байгуулах нь туйлын чухал. 2011 оны нÑ?мÑ?лт өөрчлөлтөөÑ? өмнө, парламентаар Ñ‚Ó©Ñ?вийг баталÑ?анааÑ? нÑ?г Ñ?арын дараа, худалдан авалтын төлөвлөгөөг СЯ 1 дүгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?арын Ñ?хний долоо хоногт баталдаг байÑ?ан. ЭнÑ? байдал нь гуравхан Ñ?ард худалдан авалтын Ñ?нз бүрийг шатны үйл ажиллагааг гүйцÑ?тгÑ?ж 4 дүгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?ард барилгын ажил Ñ?хлÑ?Ñ…Ñ?д үнÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ бага хугацаа боломжийг олгож байÑ?ан. Зам, Ñ‚Ñ?Ñ?врийн Ñ?амны ажилтнуудын Ñ?рьÑ?анаар замын Ñ‚Ó©Ñ?лийн тендерийн Ñ?вцад дундачаар гурван Ñ?арын хугацаа шаардагддаг ба Ñ?нÑ? нь Ñ‚Ó©Ñ?өл дараагийн байгууламжийн цикл хүртÑ?л наад зах нь 6 Ñ?араар хоцрох магадлал өндөр байдаг байна \График 19\. 2011 оны 6 дугаар Ñ?арын нÑ?мÑ?лт өөрчлөлтөөр Ñ?л бÑ?рхшÑ?Ñ?лийг шийдвÑ?рлÑ?Ñ… зорилгоор худалдан авалтын төлөвлөгөөг Ñ‚Ó©Ñ?өв батлагдах үед бÑ?лÑ?н болгоÑ?он байх шаардлага тавьÑ?ан нь худалдан авалт хийх байгууллагуудад контракт байгуулах нÑ?мÑ?лт нÑ?г Ñ?ар олдож байгаа юм. Худалдан авалтын төлөвлөлт муу байна 64 85. Худалдан авалтын төлөвлөлтийн үндÑ?Ñ?н дутагдал нь өртөгийн тооцоог муу хийж байгаа Ñ?вдал байна. ЭнÑ? бÑ?рхшÑ?Ñ?л нь зохион байгуулалт болон Ñ?дийн заÑ?гийн халалтааÑ? үүдÑ?н барилгын материал болон буÑ?ад зүйлийн үнÑ? худацтай Ó©Ñ?өж байгаатай холбоотой юм. Ð?өгөө талаар, Замын газрын Ñ…Ñ?ргÑ?лж байÑ?ан нÑ?гж үнийн норматив нь Ñ?үүлийн хоёрооÑ? гурван жилд хоёр дахин Ó©Ñ?Ñ?өн \График 20\ ба мөн цаг үеийн мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л дутмаг, техникийн ажилтан Ñ…Ñ?згаарлагдмал зÑ?ргÑ?Ñ?Ñ? шалтгаалан Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ норматив нь түргÑ?н хуучирч, барилгын бодит өртөгийг тооцоолж чаддаггүй байÑ?ан. ТөÑ?вийн төлөвлөлтийн Ñ?вцыг улÑ? төржүүлÑ?Ñ… гÑ?дÑ?г нь техникийн Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ нормативд тулгуурлан Замын газрааÑ? бÑ?лтгÑ?Ñ?Ñ?н Ñ‚Ó©Ñ?лийн өртөгийг Ñ?албарын Ñ?амдын шийдвÑ?Ñ€ гаргагчид Ñ…Ñ?наж, Ó©Ó©Ñ€Ñ?дийн Ñ?амны багцад аль болох олон Ñ‚Ó©Ñ?өл оруулдаг байÑ?ан. Тийм учрааÑ?, Ñ‚Ó©Ñ?лийн Ñ‚Ó©Ñ?өвт туÑ?гагдах Ñ?цÑ?ийн өртөг нь ихÑ?вчилÑ?н Ñ?амны техникийн ажилтнуудын Ñ?анал болгоÑ?онооÑ? бага туÑ?гагддаг байÑ?ан. Замын газрын техникийн ажилтнуудын үзÑ?ж байгаагаар, замын барилгын Ñ‚Ó©Ñ?влөгдөж байгаа нÑ?гж өртөг \нÑ?г км-н өртөг\ нь Монголд Ñ…Ñ?Ñ‚Ñ?рхий бага байгаа нь замын Ñ?тандартад нөлөөлж байгаа юм. 86. Үнийн бодит буÑ? Ñ?нÑ? тооцоо нь цаашлаад тендерийн ажиллагаанд нөлөөлж, үнÑ?лгÑ?Ñ?ний хороо хамгийн бага үнÑ? Ñ?анал болгоÑ?он оролцогч тендерт Ñ?лж, харин техникийн үзүүлÑ?лтийн чанараар Ñ?лагч болохгүй практик Ñ…Ñ?вшÑ?Ñ?н. Эл байдал нь тендерт оролцогÑ?одыг бодит буÑ? хамгийн доод бүнийг Ñ?анал болгоод, дараа нь контрактын Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилтийн Ñ?вцад тодотгол хийлгÑ?Ñ… замаар цаг хугцаа болон өртөгийн хувьд Ñ‚Ó©Ñ?өвлөÑ?өнөөÑ? Ñ…Ñ?Ñ‚Ñ€Ñ?Ñ… үзÑ?гдÑ?л гардаг талаар дор тодорхой харуулав. График 19. Худалдан авалтын циклийн үе шат бүрт шаардагдах дундач хугацаа Худалдан авалтын төлөвлөлт \парламент Ñ‚Ó©Ñ?вийг баталÑ?анааÑ? хойш 30 хоногийн дотор, 1 Ñ?арын 2\ Яамны үнÑ?лгÑ?Ñ?ний хорооны гишүүдийг томилох \1 Ñ?арын 2-нооÑ?\ - 7 өдөр Тендерийн баримт бичгийг бÑ?лтгÑ?Ñ… – 7 өдөр Том Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн тендерийн баримт бичигтÑ?й СЯ урьдчилан танилцах -10 өдөр Зарлан Ñ?урталчилах – наад зах нь 30 өдөр Ð?ийт: 83-90 өдөр Тендерийн үнÑ?лгÑ?Ñ? хийх – 14-21 өдөр Том Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн үнÑ?лгÑ?Ñ?ний илтгÑ?лтÑ?й СЯ урьдчилан танилцах – 10 өдөр Контракт байгуулах Ñ?рх олгох -7 өдөр, шийдвÑ?рийн талаар гомдол гарах Ñ?Ñ?Ñ?хийг хүлÑ?Ñ?Ñ… Эх Ñ?урвалж: Зам, Ñ‚Ñ?Ñ?врийн Ñ?амны ажилтнуудтай хийÑ?Ñ?н Ñ?рилцлагад үндÑ?Ñ?лÑ?н ДБ -ны хийÑ?Ñ?н тооцоо Ил тод байдал дутагдалтай ба улÑ? төрийн хөндлөнгийн оролцоо 87. Худалдан авалтын Ñ?рх зүйн бүтÑ?ц муу байгаа нь Ñ‚Ó©Ñ?вийн зарцуулалтын чанарт нөлөөлж байна. ЗаÑ?гийн газрын Ñ?аÑ?ханы аудитын илтгÑ?лÑ?Ñ?Ñ? харахад, өнөөгийн 65 хамгийн гол Ñ?Ñ?дрÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й заалт нь 2007 онд гаргаÑ?ан зам, Ñ?рчим хүчний Ñ?албарын шууд контракт юм. 2007 онд 174 Ñ‚Ñ?рбум төгрөгийн буюу нийт контрактын 53 хувийг шууд контрагт байгуулÑ?ан \График 18\ ба техникийн дагалдах баримт бичиггүй, техникийн хувьд мÑ?Ñ€Ñ?гжлийн түвшинд бÑ?лтгÑ?Ñ?гүй Ñ‚Ó©Ñ?өл бүхий, улÑ? төрийн Ñ?айн Ñ?үлбÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й компаниуд барилгын контрактыг авч байжÑ?Ñ? \Монголын ЗаÑ?гийн газар, 2008\. Замын Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?глÑ?н хувааж, жижиг, мÑ?Ñ€Ñ?гжлийн буÑ? компаниудад шууд контрактаар өгч байÑ?ан байна. 88. Яваандаа их Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний шууд контракт хумигдаж ирÑ?Ñ?н ба одоо бол бүрÑ?н хориглоÑ?он ба 2012 оны 10 Ñ?ард График 20. Зам тавих өртөгийн Ó©Ñ?өлт хүчин төгөлдөр болж байгаа ТХХ Замын нÑ?гж Unit өртөгийн cost норматив normatives for\км тутамд roads мÑ?нган ам. (thousands USD доллар\ тухай хуулийн шинÑ?чилÑ?Ñ?н per km) найруулгаар онцгой нөхцөлд, 2000 тухайлбал Ñ?м зүйн Ñ?албарт 1800 зөвшөөрч байна. ГÑ?хдÑ?Ñ?, ЗаÑ?гийн 1600 газар замын Ñ?албарын чадавхийн 1400 Thousands 1200 Ñ…Ñ?згаарлагдмал байдлыг 1000 Capital city road Хотын зам Mining road зохицуулахын тулд \дор тодорхой 800 Уул уурхайн зам State paved road авч үзÑ?Ñ?н\ 2011 онд 600 УлÑ?ын чанартай хатуу хучилттай зам байгуулагдÑ?ан конÑ?орциум буюу 400 200 замын бүлÑ?г компаниудтай шууд 0 контракт байгуулж Ñ?Ñ…Ñ?лÑ?Ñ?н 2008 2009 2010 2011 боловч конÑ?орциум байгуулах Эх Ñ?урвалж: Замын газар үйл Ñ?вцад бÑ?рхшÑ?Ñ?л учирÑ?ан учир хойшлогдоод байна. Хамгийн гол нь ХБ-нд ТХХ тухай хууль үйлчлÑ?хгүй ба 2011 оны парламентийн тогтоолд ойролцоогоор 700 Ñ‚Ñ?рбум төгрөгийн өртөг бүхий 27 улÑ?ын чанартай болон хотын зам тавих Ñ‚Ó©Ñ?лийг 2011-2013 онд ХБ-нааÑ? шууд контракт байгуулах замаар Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ зааÑ?ан. 89. Контрак авахад улÑ? төрийн оролцоо их байдаг нь бÑ?рхшÑ?Ñ?л учируулÑ?аар байгаа талаар байнга Ñ?ригдаж байдаг. Үүний тодорхой жишÑ?Ñ? бол 2007 онд шууд контрактыг өргөнөөр байгуулÑ?ан Ñ?вдал болон 2011 оны 6 дугаар Ñ?ард хуулинд өөрчлөлт оруулан тендерт оролцох олон улÑ?ын Ó©Ñ€Ñ?өлдөгчдийн боÑ?гыг 1 Ñ‚Ñ?рбум төгрөгөөÑ? 10 Ñ‚Ñ?рбум төгрөг болгоÑ?оны цаад Ñ?анаа нь ч баÑ? үүнтÑ?й холбоотой. СанамÑ?аргүй түүвÑ?рлÑ?лтÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг авч үзÑ?Ñ…Ñ?д, бараг бүх шууд байгуулÑ?ан контрактууд хугацаандаа Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжиж дууÑ?аагүй – зарим тохиолдолд хугацаанааÑ? хоёр дахин хоцорÑ?он – ажлын чанар туйлын хангалтгүй байÑ?ан.17 ТүүнчилÑ?Ñ?н парламентийн гишүүд болон замын компаниуд Ó©Ó©Ñ€ хоорондоо холбоо Ñ?үлбÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й байÑ?ан нь нотлогдÑ?он. Ð?ийтийн хүртÑ?Ñ?л болÑ?он мÑ?дÑ?Ñ?ллÑ?Ñ?Ñ? үзÑ?Ñ…Ñ?д, парламентийн гишүүдийн 8 хувь нь барилгын топ 10 компаний хувьцаа Ñ?зÑ?мшдÑ?г ба Ñ?үүлийн таван жилийн хугацаанд нийт замын Ñ‚Ó©Ñ?лийн 30 хувийг авÑ?ан компаниуд нь 17 ДÑ?лхийн банк \2010б\ 66 парламентийн гишүүдийн өмчлөлийн Ñ?Ñ?вÑ?л Монгол Ð?рдын нам, Ð?рдчилÑ?ан намтай ойр холбоотой компаниуд авÑ?ан байна. Ð¥Ñ?налт \мониторинг\ муу байна 90. Салбарын агентлагууд Ñ‚Ó©Ñ?лийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилтÑ?д Ñ…Ñ?налт тавих үүрÑ?г хүлÑ?Ñ?дÑ?г боловч Ñ?нÑ? үүргÑ?Ñ? гүйцÑ?тгÑ?Ñ… зохион байгуулалт муу байдаг. Замын Ñ?албарт, Ñ?нÑ? үүргийг Замын газар хариуцах бөгөөд томоохон Ñ‚Ó©Ñ?өл бүрт 2-3 инженер томилогдон газар дÑ?Ñ?Ñ€ нь ажилладаг. Замын газрын Ñ‚Ó©Ñ?өв Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ…Ñ?нан шалгагч нарт зөвхөн цалин болон томилолтын зардал олгох боломжтой учрааÑ? Ñ‚Ñ?д нар гүйцÑ?тгÑ?гч гÑ?Ñ€Ñ?Ñ?лÑ?гчийн байр, унаанааÑ? хамааралтай байдаг учир ашиг Ñ?онирхолын зөрчил Ò¯Ò¯Ñ?дÑ?г байна. Замын газар Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ инженерүүдийн олонхи нь гүйцÑ?тгÑ?гч компаний нөлөөнд амархан ордог гÑ?дгийг хүлÑ?Ñ?н зөвшөөрч, ер нь бол Ñ…Ñ?налт шалгалтын бие дааÑ?ан агентлаг байх нь зүйтÑ?й гÑ?Ñ?Ñ?н байр Ñ?уурьтай байна. 91. Парламентийн тогтоолоор 2012 онооÑ? Ñ?хлÑ?н зам, гүүрийн Ñ‚Ó©Ñ?лийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилтÑ?д зөвлөх компаниудад Ñ…Ñ?налт тавих Ñ?рх олгож байна. ГÑ?хдÑ?Ñ? Монгол шиг жижиг орны хувьд Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ компаниуд нь жинхÑ?нÑ? Ñ‘Ñ?оор бие дааÑ?ан байж чадах Ñ?Ñ?Ñ?Ñ… нь Ñ?орилт болж байгаа юм. Ð?Ñ?г хувилбар бол Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ инженерүүдтÑ?й иргÑ?ний нийгÑ?митйн байгууллагууд түншлÑ?н ажиллаж, гүйцÑ?тгÑ?лийн Ñ?вцад Ñ…Ñ?налт тавьж болох юм. Инженерүүд нь контрактын гүйцÑ?тгÑ?лийн Ñ?вцад шаардлагатай техникийн Ñ…Ñ?налт тавих; иргÑ?ний нийгмийн байгууллагууд нь орон нутгийн иргÑ?дÑ?Ñ?Ñ? мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л авах, үр дүнг нь Ñ…Ñ?влÑ?л мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л болон буÑ?ад Ñ?увгаар олон нийтÑ?д хүргÑ?ж байж болох юм. ШинÑ?члÑ?л Ñ?вагдаж байна 92. Худалдан авалтын тогтолцоонд Ñ…Ñ?налт шалгалт шаардлагатай байгааг ЗаÑ?гийн газар хүлÑ?Ñ?н зөвшөөрч, 2011 онд худалдан авалтын хуулийг шинÑ?члÑ?н, Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ тохиолдож байгаа бÑ?рхшÑ?Ñ?лүүдÑ?д анхаарал хандуулÑ?ан. Гол гол шинÑ?Ñ?Ñ€ оруулÑ?ан өөрчлөлтүүд: ï‚· Худалдан авалтын үүргийг Ñ?албарын Ñ?амдааÑ? орон нутагт болон шинÑ?Ñ?Ñ€ байгуулагдÑ?ан ихудалдан авалтын үйл ажиллагааны газарт \Ð¥Ð?Г\ шилжүүлÑ?Ñ?н; ï‚· Худалдан авалтад Ñ…Ñ?налт тавих үүргийг шинÑ?Ñ?Ñ€ иргÑ?ний нийгмийн байгууллагуудад \ИÐ?Б\ олгоÑ?он; ï‚· Худалдан авалтын Ñ…Ñ?налт шалгалтын газрыг шинÑ?Ñ?Ñ€ бий болгож, тендерийн Ñ?вцад болон тендерийн үнÑ?лгÑ?Ñ?ний үе шатанд хууль тогтоомжийг мөрдөх болÑ?он 93. Худалдан авалтын үйл ажиллагааны газар нь \Ð¥Ð?Г\ улÑ?ын Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… бүх томоохон үндÑ?Ñ?ний Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний худалдан авалтын контрактыг хариуцах ба байнгын Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?Ñ?ний зүйлүүдийн \бичиг Ñ…Ñ?ргийн г.м\ худалдан авалтын Ñ…Ñ?лÑ?лцÑ?Ñ?рийн ерөнхий хүрÑ?Ñ?г тогтоож, дараа нь Ñ?албарын Ñ?амд худалдан авч байх юм. Худалдан авалтыг бүх үйл ажиллагааг контракт байгуулах хүртÑ?л нь туÑ? газар хариуцах ба контрактыг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ…, Ñ…Ñ?налт тавих аÑ?уудлыг Ñ?албарын Ñ?амд 67 хариуцана. Уг газрыг 2012 оны 12 дугаар Ñ?ард Шадар Ñ?айдын албаны дор байгуулÑ?ан. 94. Ð¥Ð?Г-ыг худалдан авалтын үйл ажиллагааны чадавхийг Ñ?айжруулах, ил тод байдлыг өргөжүүлÑ?Ñ…, авилгалын Ñ?Ñ€Ñ?длийг бууруулахаар байгуулÑ?ан. Зорилго нь худалдан авалтаар дагнаÑ?ан мÑ?Ñ€Ñ?гжлийн байгууллагатай болох ба ажиллагÑ?ад нь зөвхөн худалдан авалтын үйл ажиллагаа Ñ?рхлÑ?Ñ… мÑ?Ñ€Ñ?гжлийн хүмүүÑ? байх ба ингÑ?Ñ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€ одоогийн Ñ?албарын Ñ?амдын ажилтнууд үндÑ?Ñ?н ажлынхаа хажуугаар Ñ?нÑ? үүргийг гүйцÑ?тгÑ?ж байгаа юм. Салбарын Ñ?амдааÑ? худалдан авалтын үйл ажиллагааг Ñ?алгаÑ?ан нь Ñ?амдад Ó©Ó©Ñ€Ñ?дийн үндÑ?Ñ?н үүрÑ?г болох бодлого боловÑ?руулах, төлөвлөх, Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ…, Ñ…Ñ?налт тавихад илүү анхаарал төвлөрүүлÑ?Ñ… боломжийг олгож байгаа юм. ТүүнчилÑ?н, үйл ажиллагааг ийнхүү төвлөрүүлÑ?Ñ?н нь ил тод байдлыг Ñ?айжруулах, Ñ…Ñ?згаарлагдмал нөөц бололцоо бүхий ҮндÑ?Ñ?ний аудитын газрын хувьд олон тооны Ñ?албарын Ñ?амдтай ажиллаÑ?анааÑ? төвлөрÑ?өн нÑ?г газарт шалгалт хийх, Ñ…Ñ?налт тавихад Ñ…Ñ?лбар болох юм. 95. Өнөөгийн оршиж байгаа дутагдлыг арилгахын тулд Ñ?албарын Ñ?амдад худалдан авалт хариуцÑ?ан нÑ?гжүүдийг байгуулах хувилбарааÑ? төвлөрÑ?өн мÑ?Ñ€Ñ?гжлийн байгууллага Ñ?Ñ?вÑ?л төвлөрөлийг Ñ?албарын Ñ?амдааÑ? Ñ?ааруулах хувилбарыг Ñ?онгох нь үр дүнтÑ?й, ил тод үйл ажиллагааг хангана гÑ?ж ЗаÑ?гийн газар үзÑ?Ñ?н. 18 Монголын улÑ? Ñ‚Ó©Ñ€, Ñ?дийн заÑ?гийн өнөөгийн нөхцөлд шинÑ? байгууллага байгуулах нь өнөөгийн улÑ? төрийн Ñ?нз бүрийн бүлÑ?гүүд Ñ?албарын Ñ?амдыг Ñ…Ñ?налтандаа авÑ?ан нөхцөлд Ñ?амдын орон тоог нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ? илүү үр өгөөжтÑ?й байж болох юм. ҮүнтÑ?й Ñ‚Ó©Ñ?Ñ‚Ñ?й нÑ?г жишÑ?Ñ? бол одоогооÑ? гурван жилийн өмнө СЯ-ны төлөвлөлтийн чадавхийг бÑ?хжүүлÑ?Ñ… Ò¯Ò¯, Ñ?Ñ?вÑ?л шинÑ?Ñ?Ñ€ бие дааÑ?ан байгууллага байгуулах уу гÑ?дÑ?г аÑ?уудлаар Ñ?вуулж байÑ?ан Ñ…Ñ?лÑ?лцүүлÑ?г бөгөөд Ñ?цÑ?ийн бүлÑ?гт улÑ? төрийн хувьд бие дааÑ?ан байгууллага байх нь зүйтÑ?й юм гÑ?Ñ?Ñ?н шийдÑ?лд хүрч байÑ?ан нь дÑ?Ñ?рхи шалтгаанааÑ? улбаатай юм. 96. ДүгнÑ?ж Ñ…Ñ?лÑ?Ñ…Ñ?д, Монголын хувьд худалдан авалтын ил тод байдлыг хангха, чадавхийг бÑ?хжүүлÑ?Ñ… цорын ганц боломж нь бие дааÑ?ан мÑ?Ñ€Ñ?гжлийн байгууллага байгуулах Ñ?вдал байÑ?ан байж болох талтай. ЭнÑ? алхам нь өргөн дÑ?мжлÑ?г авч байгаа; жишÑ?Ñ? нь, Ñ?л аÑ?уудлыг парламентад Ñ…Ñ?лÑ?лцÑ?Ñ… үед Ñ?албарын Ñ?амдын бүх төрийн нарийн бичгийн дарга нар Ñ?анал нÑ?гтÑ?й дÑ?мжиж байÑ?ан ба худалдан авалтын үйл ажиллагаа нь Ñ?амдын бодлого боловÑ?руулах, үйлчилгÑ?Ñ? үзүүлÑ?Ñ… үндÑ?Ñ?н үүрÑ?гт нь ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н Ñ?өрөг нөлөөтÑ?й байÑ?ан гÑ?ж мÑ?дÑ?гдÑ?ж байÑ?ан. 97. Монгол улÑ?ын ТХХ тухай хуулиар ИÐ?Б-уудад олгож байгаа Ñ?рх мÑ?дÑ?л нь буÑ?ад улÑ? орнуудын ийм төрлийн хуультай харьцуулахад үнÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ өргөн хүрÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й бөгөөд Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?в үр дүнтÑ?й Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлж чадвал Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгийн худалдан авалтад тавих Ñ…Ñ?налтыг иргÑ?дийн оролцоотойгоор зохион байгуулж байгаа үнÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ өвөрмөц орон 18 Худалдан авалтын төвлөрÑ?өн байгууллагатай байгаагын Ñ?айн, муу олон жишÑ?Ñ? байдаг.Сайн жишÑ?Ñ? гÑ?вÑ?л, мÑ?дÑ?Ñ?ж заÑ?аглал Ñ?айн СолонгоÑ?, Чили зÑ?Ñ€Ñ?г оронд байдаг ба харин муу жишÑ?Ñ? Сахаарын Ð?фрикийн зарим оронд байдаг. Ер нь худалдан авалтын үйл ажиллагаа нь түүнийг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлж байгаа зохион байгуулалтын Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ? Ñ…Ñ?Ñ€ хамааралтайг тодорхойлох боломж өнөөгийн байдлаар байхгүй ба улÑ? орон бүрийн нөхцөл байдал Ñ?мар байна вÑ? гÑ?Ñ?Ñ?н контекÑ?Ñ‚Ñ?д авч үзÑ?Ñ… нь зүйтÑ?й юм. 68 Монгол болох юм. ЭнÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ өөрчлөлт нь Ñ?үүлийн жилүүдÑ?д олон улÑ? оронд ил тод байдлыг хангах, ИÐ?Б-ын зүгÑ?Ñ?Ñ? тавих Ñ…Ñ?налтыг Ñ‚Ó©Ñ?вийн зарлагад илүү хүчтÑ?й болгох чиг хандлагатай нийцÑ?ж байгаа юм. Олон улÑ?ын ил тод байдлын Ñ?анаачилга \Барилгын Ñ?албарын ил тод байдлын Ñ?анаачилга, Олон улÑ?ын Ñ‚Ó©Ñ?вийн түншлÑ?лийг оролцуулан\ олон улÑ? орон бүрт түгÑ?н Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжиж байгаа болон гуравдахь талын Ñ…Ñ?налтын үйлчилгÑ?Ñ? \тухайлбал Филиппин болон Зүүн Ð?фрикийн Твавезид Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлж байгаа Замд тавих Ñ…Ñ?налт\ нь Ñ…Ñ?налтын хөдөлгөөн улам бүр Ó©Ñ?өн нÑ?мÑ?гдÑ?ж, Ñ‚Ó©Ñ?вийн зарлагад илүү хариуцлагатай хандах шаардлага нÑ?мÑ?гдÑ?ж байгаагын жишÑ?Ñ? юм. Ийм Ñ?анаачилгууд түгÑ?н дÑ?лгÑ?рч байгаа нь иргÑ?д Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ контрактуудыг зохих Ñ‘Ñ?оор Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… иргÑ?дийн Ñ?онирхол улам бүр Ó©Ñ?өж байгаатай холбоотой бөгөөд учир нь Ñ?ургууль, Ñ?мнÑ?лÑ?гийн барилга, Ñ?ургуулийн ширÑ?Ñ? Ñ?андал, Ñ?урах бичгийн хүртÑ?Ñ?мж зÑ?Ñ€Ñ?гийн үр шимийг хүртÑ?гчид нь иргÑ?д юм. Ер нь худалдан авалтын Ñ‚Ó©Ñ?лүүдÑ?д заÑ?гийн газрын байгууллага биш харин иргÑ?дийн зүгÑ?Ñ?Ñ? Ñ…Ñ?налт тавих нь илүү үр дүнтÑ?й байх бөгөөд учир нь Ñ‚Ó©Ñ?өл Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжиж байгаа газарт иргÑ?д ойр байж, биечилÑ?н Ñ…Ñ?налт тавих бололцоотой. Зарим утгаар, иргÑ?д нь орон нутгат нийцÑ?Ñ?н, нийгмийн шийтгÑ?лийн механизмыг ашиглан орон нутгийн ажиллагÑ?ад болон заÑ?гийн газрын ажилтнуудад илүү Ñ?айн ажиллахыг шаардах боломжтой.19 98. Худалдан авалтын үйл ажиллагаанд үзр дүнтÑ?й Ñ…Ñ?налт тавихын тулд иргÑ?д тодорхой Ñ?аад бÑ?рхшÑ?Ñ?лтÑ?й тулгардаг ба Ñ?нÑ? нь ихÑ?вчилÑ?н хүчÑ?Ñ? нÑ?гÑ?тгÑ?Ñ… аÑ?уудал байдаг, үүнд Ñ?дуурал, Ñ‚Ñ?гш буÑ? байдал, нийгмийн доторхи хуваагдмал байдал \Ñ?Ñ? үндÑ?Ñ?, шашин шүтлдÑ?г г.м\ хамрагдана.20 ДÑ?д бүтцийн цахилгааны шугам, хурдны зам, далан зÑ?Ñ€Ñ?г томоохон Ñ‚Ó©Ñ?лүүдÑ?д Ñ…Ñ?налт тавихын тулд техникийн тодорхой мÑ?длÑ?гтÑ?нй байх шаардлагатай ба Ñ?нÑ? нь ихÑ?вчилÑ?н дутагдаж байдаг, ОЕСД-ийн орнуудад хүртÑ?л үүн дÑ?Ñ?Ñ€ доголдож байдаг. ТүүгÑ?Ñ?Ñ€ үл барам, Монгол шиг жижиг орны хувьд ИÐ?Б мөн ашиг Ñ?онирхолын зөрчилд орох, хувийн Ñ…Ñ?вшилтÑ?й Ñ‚Ñ?Ñ€Ñ?Ñ?лдÑ?Ñ…Ñ?д хүргÑ?Ñ… магадлалтай. 99. ДүгнÑ?Ñ…Ñ?д, ИÐ?Б-уудын зүгÑ?Ñ?Ñ? тавих Ñ…Ñ?налт үр дүнтÑ?й байхын тулд юуны өмнө Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ байгууллагууд улÑ? төрийн нөлөөлөлөөÑ? ангид байх, худалдан авалт болон контрактын Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилтÑ?д Ñ…Ñ?налт тавих зохих чадавхитай байх, заÑ?гийн газартай бүтÑ?Ñ?лчÑ?Ñ?Ñ€ хамтран ажиллах, аливаа илÑ?Ñ€Ñ?Ñ?н доголдлын талаар заÑ?гийн газар болон өргөн олны зүгÑ?Ñ?Ñ? арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? авхуулахаар ажиллаж чаддаг байх нь чухал. ШинÑ?члÑ?лийн нÑ?н чухал Ñ?нÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ Ñ?анаачилгын талаар тодорхой зөвлөмжийг дараагийн бүлÑ?гт оруулÑ?ан. ТөÑ?вийн гүйцÑ?тгÑ?лийн Ñ?вц уÑ?н хатан биш байна 100. Ð¥Ñ?дийгÑ?Ñ?Ñ€ ийм бÑ?рхшÑ?Ñ?лүүд байгаа ч гÑ?Ñ?Ñ?н Ñ‚Ó©Ñ?лийн бодит гүйцÑ?тгÑ?л Ñ?үүлийн таван жилд хувьтай, 90 орчим хувьтай гарч байгаа нь Ñ?онирхолтой юм. График 21-д үзүүлÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€, 2010 болон 2011 онд Ñ‚Ó©Ñ?вийн зарлагын 50 ба 60 хувь нь дөрөвдүгÑ?Ñ?Ñ€ 19 ОÑ?трон \1990\, Цай \2007\, Буут \2010 20 Деваражан \2011\ 69 улиралд, ойролцоогоор 30 хувь ганц арванхоёрдугаар Ñ?ард ноогдож байгаа юм. ТөÑ?вийн зарлагын хуваарьлалт ийм гаж Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ€ хийгдÑ?ж байгаа нь зарим нÑ?г улиралын чанартай ажилтай холбоотой байж болох юм. Барилгын Ñ?албарыг аваад үзÑ?Ñ…Ñ?д, ажлын улирал нь 4 Ñ?арааÑ? 10 Ñ?арын хооронд байдаг учир дөрөвдүгÑ?Ñ?Ñ€ улиралд 10 Ñ?ар гÑ?Ñ…Ñ?д гүйцÑ?тгÑ?ж дууÑ?Ñ?ан ажлын хөлÑ?ийг авдаг байж болох талтай. СЯ Ñ‚Ó©Ñ?вийг жилÑ?Ñ?Ñ€ хуваарилаж, оны Ñ?цÑ?ийн үлдÑ?гдÑ?л хөрөнгийг Ñ?ргүүлÑ?н татаж дахин хувааьлалтад оруулдаг учир Ñ?албарын Ñ?амдын зарлага дөрөвдүгÑ?Ñ?Ñ€ улиралд өндөр гардагт гайхах Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?ггүй юм. ЦааÑ?ан дÑ?Ñ?Ñ€ бичÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€ бол, төлбөр хийх хатуу журам байдаг, гүйцÑ?тгÑ?Ñ?Ñ?н ажлын төлбөрийг Ñ?албарын Ñ?ам, ÐœÑ?Ñ€Ñ?гжлийн Ñ…Ñ?налтын газар баталгаажуулÑ?аны дараа хийх, харин дөрөвдүгÑ?Ñ?Ñ€ улиралд хийгдÑ?ж байгаа Ñ?нÑ? бүх төлбөр нь Ñ‚Ó©Ñ?лийн гүйцÑ?тгÑ?Ñ?Ñ?н ажлын төлбөр биш бололтой. Сангийн Ñ?амны Хөрөнгө оруулалтын газарт Ñ‚Ó©Ñ?лийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилтийн Ñ?вцтай холбогдÑ?он тодорхой зураг байхгүй учир Ñ?мар нÑ?г шалгалт хийх боломж байдаггүй. 101. Ò®Ð?Г-ын хийÑ?Ñ?н шалгалтын График 21. ТөÑ?вийн зарлагын гүйцÑ?тгÑ?л гажуудÑ?ан, Ñ‚Ó©Ñ?вийн илтгÑ?лд Ñ?л аÑ?уудалд тодорхой нийт зарлагын Ñ‚Ñ?н хагаÑ? нь Ñ?үүлийн улиралд гарч байна туÑ?гагдÑ?ан ба 2007 онд Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? зарлага, Ñ?ар ТөÑ?вийнMonthly бүрÑ?Ñ?Ñ€, capital \Ñ‚Ó©Ñ?вийн хуваарилалтын expenditures хувиар\ (as percent of 115 Ñ‚Ñ?рбум төгрөгийг Түлш. budget allocation) Эрчим хүчний Ñ?амны Ñ‚Ó©Ñ?өл 100 876B Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?гчид контрактад 90 473B зааÑ?ан хугацаанд гүйцÑ?тгÑ?Ñ… 80 ажлын дийлÑ?нхи нь биелÑ?Ñ?гүй Ñ… 70 2010 у 60 283B байхад олгоÑ?он байна.21 Percent в 50 2011 Ó¨Ó©Ñ€Ó©Ó©Ñ€ Ñ…Ñ?лвÑ?л, дараа жилд ÑŒ 40 гүйцÑ?тгÑ?Ñ… ажлын төлбөрийг 30 IV улирал 4th Qtr тухайн жилийн Ñ?анхүүгийн 20 10 жил дууÑ?ахааÑ? өмнө хийж 0 байгаа гÑ?Ñ?Ñ?н үг бөгөөд Ñ?нÑ? нь 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Month чанарт тавих Ñ…Ñ?налтын үр дүнг Эх Ñ?урвалж: СЯ Сар үгүйÑ?гÑ?ж байгаа юм. 2011 онд парламентийн тогтоолоор үнÑ?ндÑ?Ñ? бол Ñ?нÑ? гаж буруу практикийг албан болгож өгÑ?өн ба цемент, ган, хайрга чулуу зÑ?Ñ€Ñ?г барилгын материалыг обьект дÑ?Ñ?Ñ€ татаж чадÑ?ан байвал урьдчилгаа төлбөр хийх Ñ?рхийг олгоÑ?он. Парламентийн Ñ?нÑ? тогтоолыг Ò®Ð?Г-ын илтгÑ?лд зөв зүйтÑ?й шүүмжилÑ?Ñ?н.22 102. Монголд барилгын улирал богино, Ñ‚Ó©Ñ?вийн Ñ‚Ó©Ñ?өл бÑ?лтгÑ?Ñ… үед барилгын материалын өртөгийг үнÑ?н зөв тодорхойлоход бÑ?рхшÑ?Ñ?лтÑ?й байдаг зÑ?ргийг харгалзан Ñ‚Ó©Ñ?вийн гүйцÑ?тгÑ?лийн журмыг уÑ?н хатан болгох шаардлага байна. ТүгÑ?Ñ?мÑ?л хоёр арга бол, Ñ‚Ó©Ñ?вийн хуваарьлалтын нÑ?г биш олон жилÑ?Ñ?Ñ€ хийх, он дамжин Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжих Ñ‚Ó©Ñ?лийн Ñ?анхүүжүүлтийг Ñ?анхүүгийн дараагийн жилд гулÑ?уулах ; Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?гч агентлагч нь Ñ‚Ó©Ñ?лийн зүйл анги хооронд хөрөнгийг шилжүүлÑ?Ñ… Ñ?рхтÑ?й байх тухайлбал удааширалтай Ñ?вагдаж байгаа Ñ‚Ó©Ñ?лөөÑ? хурдацтай Ñ?ваа Ñ‚Ó©Ñ?өл Ñ€Ò¯Ò¯ шилжүүлÑ?н зарцуулах (Ñ?анхүүжилтийг шилжүүлÑ?Ñ…). 21 Монголын заÑ?гийн газар \2008\ 22 Монголын ЗаÑ?гийн газар \2012\ 70 103. Ð?ТХ-нд Ñ?анхүүжилтийг шилжүүлÑ?Ñ… тухай заалтыг оруулÑ?ан – Ó©Ó©Ñ€Ó©Ó©Ñ€ Ñ…Ñ?лвÑ?л, Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?дÑ?н жил дамжин Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжих Ñ‚Ó©Ñ?лийн ашиглагдаагүй хуваарьлагдÑ?ан хөрөнгийг дараа жилийн Ñ‚Ó©Ñ?вийн хуваарьлалттай хамт дараагийн Ñ?анхүүгийн жилд ашиглах - нь үлдÑ?нгдÑ?л хөрөнгийг оны Ñ?цÑ?Ñ?Ñ‚ хамаагүй зарлагдах үзÑ?гдлийг бууруулах юм. ЯлангуÑ?а, Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?дÑ?н жил дамжин Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжих том Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн жилийн Ñ‚Ó©Ñ?вийн 3 хүртлÑ?Ñ… хувийг Ñ?анхүүгийн дараа жилд гурав хүртÑ?л Ñ?ар шилжүүлÑ?н ашиглахыг хөрөнгийн Ñ?албарын Ñ?амдад зөвшөөрÑ?өн Ñ?вдал юм. 104. Ð¥Ñ?дийгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?нÑ? заалт нь жил дамжин Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжих томоохон Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн төлбөрийн хувьд зарим нÑ?г уÑ?н хатан байдлыг хангаж өгч байгаа ч гÑ?Ñ?Ñ?н аÑ?уудлыг шийдÑ?Ñ… түвшинд хийгдÑ?ж чадÑ?ангүй. Барилгын ажил үргÑ?лжлÑ?Ñ… хугацаа Монголын хувьд гурван Ñ?ар гÑ?дÑ?г нь жилийн Ñ?цÑ?Ñ?Ñ‚ хөрөнгийг зарлагдах шахалтыг Ñ?мар нÑ?г Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?гÑ?Ñ?Ñ€ бууруулах боловч нÑ?гÑ?нт барилгын ажлын дараагийн улирал 5 Ñ?арааÑ? Ñ?хлÑ?Ñ… учир хангалтгүй хугацаа юм. Тийм учрааÑ? Ñ‚Ó©Ñ?вийн хуваарьлалтын журмыг илүү уÑ?н хатан баталгаатай болгох шаардлагатай байна. 105. СаÑ?хан болтол, парламентийн зөвшөөрөлгүйгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?албарын Ñ?амд буюу СЯ Ñ‚Ó©Ñ?вийн Ñ?анхүүжилтийг нÑ?г Ñ‚Ó©Ñ?лөөÑ? нөгөө Ñ‚Ó©Ñ?өлд шилжүүлÑ?Ñ… Ñ?рхгүй байÑ?ан. Ð?ТХ нÑ?лÑ?Ñ?д уÑ?н хатан заалтыг туÑ?гаж, Ñ?албарын Ñ?амд өөрийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлж байгаа Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн хувьд Ñ‚Ó©Ñ?вийн Ñ?анхүүжилтийг шилжүүлÑ?н зарах Ñ?рх болгоÑ?он, гÑ?хдÑ?Ñ? Ñ‚Ó©Ñ?вийн үндÑ?Ñ?н болон урÑ?гал зардлын хооронд тодотгол хийх, Ñ‚Ó©Ñ?өвт туÑ?гагдаагүй шинÑ? хөтөлбөр, үйл ажиллагааг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ шилжүүлÑ?хийг хориглоÑ?он хатуу Ñ…Ñ?згаарлалт хийж өгÑ?өн. 106. ТөÑ?вийн гүйцÑ?тгÑ?лийн үр дүнд Ñ?өрөг нөлөө үзүүлж байгаа Ó©Ó©Ñ€ нÑ?г зүйл бол СЯ -ны хөрөнгө оруулалтын газар Ñ‚Ó©Ñ?лийн төлбөр хийхÑ?д Ñ…Ñ?Ñ‚Ñ?рхий оролцож байгаа Ñ?вдал юм. Одоогийн байдлаар, Ñ‚Ó©Ñ?өл бүрийн төлбөрийг хийхдÑ?Ñ? Ñ?хлÑ?Ñ?д хөрөнгө оруулалтын газрааÑ? зөвшөөрөл авÑ?аны дараа төлбөрийг хийж байна. Жилд мÑ?нга давÑ?ан Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлж байгаа ба Ñ‚Ó©Ñ?өл бүрÑ?Ñ?Ñ€ жилд нÑ?гÑ?Ñ?Ñ? арван хоёр төлбөр \Ñ‚Ó©Ñ?лийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ? хамаарч\ хийгдÑ?ж байгаа нь төлбөр бүрÑ?Ñ?Ñ€ зөвшөөрөл олгоход хөрөнгө оруулалтын газрын ажилтнуудын ажлын цагийн ойролцоогоор 50 орчим хувийг авч, үүнÑ?Ñ?Ñ? илүү ач холбогдолтой Ñ‚Ó©Ñ?лийн үнÑ?лгÑ?Ñ? хийх, Ñ‚Ó©Ñ?вийн төлөвлөлтөд зарцуулах цагнааÑ? нь хаÑ?аж байгааг ажилтнууд нь Ó©Ó©Ñ€Ñ?дөө Ñ?рьж байна. Барилгын Ñ?албарын чадавхи Ñ…Ñ?згаарлагдмал байна 107. ЗаÑ?гийн газрын төлөвлөлт, Ñ‚Ó©Ñ?өвлөлт, худалдан авалт, контрактын Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилт, Ñ…Ñ?налтын тогтолцоог Ñ?айжруулах үйл Ñ?вц нь барилгын Ñ?албарын Ó©Ñ?өлтийг хангахад бÑ?рхшÑ?Ñ?л учруулах зохицуулалтын Ñ?аад тотговорыг арилгах, Ó©Ñ?өн нÑ?мÑ?гдÑ?ж байгаа Ñ?Ñ€Ñ?лт Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ?г хангах, чадавхийн Ñ…Ñ?згаарлалтыг шийдвÑ?рлÑ?Ñ…Ñ?д туÑ? дөхөм үзүүлÑ?Ñ…Ñ‚Ñ?й нийцÑ?ж байх нь чухал. Монголын замын Ñ?албар өнөөдөр дунд хугацааны төлөвлөгөөнд туÑ?гагдÑ?ан аÑ?ар их Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний зам барих зорилтыг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… чадавхигүй байна. Ð¥Ñ?дийгÑ?Ñ?Ñ€ замын Ñ?албар тогтвортой Ó©Ñ?Ñ?Ó©Ó©Ñ€ байгаа ч гÑ?Ñ?Ñ?н нийт бүртгÑ?гдÑ?Ñ?н 186 компаний 59 нь идÑ?вхитÑ?й үйл ажиллагаа Ñ?вуулж, Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ 59 компаний дөнгөж 10 нь 50 км-ааÑ? урт зам тавих чадвартай байна \График 71 22\. Компаниуд жилд ойролцоогоор 800 км зам тавих чадвартай байгаа бол 2011 онд тавигдÑ?ан шаардлага нь үүнÑ?Ñ?Ñ? 3 дахин их байгаа ба Ñ?үүлийн гурван жилийн байдлаар нийт тавигдÑ?ан зам ойролцоогоор 300 орчим кзм байÑ?ан \График 22, баруун Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?г\. ҮүнтÑ?й Ñ‚Ó©Ñ?Ñ‚Ñ?й бÑ?рхшÑ?Ñ?л бол цемент зÑ?Ñ€Ñ?г материал болон тоног төхөөрөмжийн олдоц муу байгаа болон үнÑ? нь огцом Ó©Ñ?өж байна – жишÑ?Ñ? нь Монголд үйлдвÑ?рлÑ?Ñ?Ñ?н цементийн үнÑ? Ñ?үүлийн таван жилд гурав дахин Ó©Ñ?Ñ?өн байна. 108. Монгол улÑ? өндөр Ñ‚Ñ?мүүлÑ?лтÑ?й дÑ?вшүүлÑ?Ñ?н дÑ?д бүтцийн зорилтуудыг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлнÑ? гÑ?ж Ñ?рмÑ?лзÑ?ж байгаа бол Ñ?нÑ? Ñ?албарт Ñ?Ñ€Ñ? өөрчлөлт хийх шаардлага тулгарч байгаа ба үүнд Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ дурдÑ?ан бÑ?рхшÑ?Ñ?лүүдийг шийдвÑ?рлÑ?Ñ…Ñ?д ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н үүрÑ?г гүйцÑ?тгÑ?ж байгаа гадаадын компаниудыг хүлÑ?Ñ?н зөвшөөрөх аÑ?уудал орно. Барилгын Ñ?албарын Ó©Ñ?өлтөд Ñ?аад учруулж байгаа зарим нÑ?г гол бÑ?рхшÑ?Ñ?лүүдийг дор товчхон авч үзÑ?ж байна. Гадаад ажилчдийн хувьд тавьÑ?ан Ñ…Ñ?згаарлалт 109. Барилгын Ñ?албарт тохиолдож байгаа нÑ?г бÑ?рхшÑ?Ñ?л бол гадаадааÑ? ажилчид авч ажиллуулахад тавигдаж байгаа зохицуулалтын Ñ…Ñ?згаарлалт болж байна. Хөдөлмөрлөх хүч дутагдалтай байгаа нөхцөлд – ойролцоогоор 500 инженер, 5000 мÑ?Ñ€Ñ?гжлийн ажилчид зам Ñ?албарт ажиллаж байгаа нь шаардлагатай байгаа хөдөлмөрлөх хүчний Ñ‚Ñ?н хагаÑ? байгаа – компаниуд гадаадааÑ? ажилчид, мÑ?оÑ?гжилтнүүдийг авах нь чухал байна. ГÑ?вч, Хөдөлмөрийн хуулиар дотоодын болон гадаад ажилчдийн тоонд барих квот тогтооÑ?он. Гадаадын ажиллагÑ?ад бүр Ñ?ар бүр өндөр шимтгÑ?л \Ñ?арын хураамж\ төлөхөөр зааÑ?ан ба Ñ?нÑ? шимтгÑ?л нь дотоодын нÑ?г ажилчны Ñ?арын цалинтай Ñ‚Ñ?нцдÑ?г байна. ЭнÑ? Ñ…Ñ?згаарлалт нь жижиг компаниудын хувьд илүү хүндÑ?Ñ?Ñ€ туÑ?аж байгаа юм. Хууль амьдралд төдийлөн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжиж чадахгүй байгаа нь олон зүйлÑ?Ñ?Ñ€ нотлогдож байна, тухайлбал албан Ñ‘Ñ?оор бүртгÑ?гдÑ?Ñ?н гадаадын ажилчдийн тоо Ñ?г ажиллаж байгаа гадаадын ажилчдийн тоо их зөрүүтÑ?й байгаа нь Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ ажилчдийн олонхи нь хууль буÑ?аар, зарим нь жуулчны визÑ?Ñ?Ñ€ ажиллаж байна. Ð¥Ñ?дий байдал ийм байгаа ч гÑ?Ñ?Ñ?н бүртгÑ?гдÑ?Ñ?н гадаадын ажиллагÑ?адын тоо 2006 онд 105 байÑ?ан бол 2010 онд 1586 болж, 15 дахин Ó©Ñ?Ñ?өн ба албан буÑ? тооцоогоор 2010 онд 4000 орчим Ñ…Ñ?тад ажилчид Монголд ажиллаж байна. 72 График 22. Замын Ñ?албарт чадавхи дутагдалтай байна Capacity of roadчадавхи: Замын компаниудын companies: тоо компаниудын construction Замын Road ажил, км-in construction, Ñ?Ñ?Ñ€ km Number of companies 2179 Not active идÑ?вхигүй 29 Less than 10 km 10 км-Ñ? бага 127 Active, 59 10-30 km 10-30 км 15 30-50 km 800 30-50 км 5 Above 50 km 10 50 км-Ñ?Ñ?Ñ? дÑ?Ñ?ш 300 Дотоодын Бодит Local companies' Actual ажил, construction on Бодит in 2011 Demand компаниудын construction capacity дундач average шаардлага, 2010 чадавхи Эх Ñ?урвалж: Замын газар 110. Ð?жлын зөвшөөрөл авах цаг хугацаа, шат дамжлага баÑ? ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н хүндрÑ?лтÑ?й байна. Хуулинд заÑ?гийн газрааÑ? зөвшөөрөл авахад ажлын 24 өдөр шаардлагатай гÑ?ж зааÑ?ан ч шат дамжлагааÑ? улбаалан Ð?айм\ЕÑ?дүгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?ар буюу ажлын улирал дууÑ?тал дор дурдÑ?ан шат дамжлагыг дамжÑ?аар хугацаа алдаж байна. ï‚· Гадаадын иргÑ?дийн аÑ?уудал Ñ?рхÑ?лÑ?Ñ?н агентлагааÑ? захидал авч Ð?ийгмийн хамгаалал, хөдөлмөрийн Ñ?аманд өгөх; ï‚· Зөвшөөрлийн захидалыг Ð?ийгмийн хамгаалал, хөдөлмөрийн Ñ?амнааÑ? гадаадын иргÑ?дийн аÑ?уудал Ñ?рхÑ?лÑ?Ñ?н агентлагт ирүүлÑ?Ñ…; ï‚· Визний зөвшөөрлийн захидлыг Гадаадын иргÑ?дийн аÑ?уудал Ñ?рхлÑ?Ñ… агентлагааÑ? Гадаад Ñ?манд өгөх; ï‚· Гадаад Ñ?амнааÑ? виз олгох урилгыг өөрийн КонÑ?улд Ñ?вуулах. 111. ЭнÑ? бодлого нь ажиллах хүч хомÑ?, өргөн уудам газар нутагтай, байгалын баÑ?лаг ихтÑ?й Монгол шиг орны хувьд ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н бÑ?рхшÑ?Ñ?л учируулж байна. Монголын 1.1 Ñ?аÑ? ажиллах хүчний 20 хувь нь мÑ?Ñ€Ñ?гжлийн ажилчид \ИÐ?Б-ын мÑ?дÑ?Ñ?\ байгаа ба Ñ‚Ñ?дний олонхи нь Ñ?рч хүчÑ?Ñ? аваад байгаа уул уурхайн Ñ?албарт татагдан ажиллаж байна. ЭнÑ? нь байгалийн баÑ?лагтай орнуудад ажиллах хүч уул уурхайн Ñ?албарт татагдаж, буÑ?ад Ñ?албар хохирч байдаг нь түгÑ?Ñ?мÑ?л үзÑ?гдÑ?л юм; Ñ?нÑ? нь ажиллах хүч хомÑ? орнуудын хувьд илүү мÑ?дрÑ?гдÑ?ж байдаг. ИнгÑ?Ñ?д барилгын Ñ?албарт мÑ?Ñ€Ñ?гжилтÑ?й ажилчдийн хомÑ?дол Ò¯Ò¯Ñ?дÑ?г. ÐœÑ?Ñ€Ñ?гжил олгох, дахин Ñ?ургалтад хамруулах, шинÑ? ажилчдад Ñ?ургалт Ñ?вуулах Ñ?тандартын боломж дутагдалтай, жилд төгÑ?өшчдийн тоо Ñ…Ñ?згаарлагдмал, төгÑ?өгчдийн олонхи нь уул уурхайн Ñ?албарт татагдах зÑ?Ñ€Ñ?г бÑ?рхшÑ?Ñ?лÑ?Ñ?Ñ? үүдÑ?н мÑ?Ñ€Ñ?гжилтÑ?й ажилчдийн хомÑ?долыг нөхөх аÑ?уудал тийм ч амар шийдÑ?гдÑ?ггүй. 73 График 23. Машин техник, тоног төхөөрөмжийн График 24. БүртгÑ?гдÑ?Ñ?н барилгын авто машин импорт \жилийн хувь-жилийн өөрчлөлт\ 8000 7000 6000 number of vehicles 5000 4000 3000 2000 1000 0 2007 2008 2009 2010 2011 -1000 years Dump truck Hauler Concrete mixer Эх Ñ?урвалж: ҮндÑ?Ñ?ний Ñ?татиÑ?тикийн газар Тоног төхөөрөмж импортлох Ñ…Ñ?згаарлалт 112. Хөрш зÑ?ргÑ?лдÑ?Ñ? зах зÑ?Ñ?л Ð¥Ñ?тад, Япон, СолонгоÑ? зÑ?Ñ€Ñ?г орнооÑ? импортолон бүтргÑ?гдÑ?Ñ?н тоног төхөөрөмжийн \шинÑ? болон хуучин\ тоо Ñ?үүлийн 3 жилд гурав дахин нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ?н байна \График 23 ба График 24\. ГÑ?хдÑ?Ñ? Гаалийн хуулиар тоног төхөөрөмжийн импортод зарим нÑ?г Ñ…Ñ?згаарлалт тогтооÑ?он нь Ñ?албарт Ñ?өрөг нөлөө үзүүлж байна. Гадаадын компаниудад 1 жил Ð?ӨТ-ааÑ? чөлөөлж, тухайн төхөөрөмжийг 1 жил ашиглаÑ?аны дараа буцаан гаргахаар зааÑ?ан . Замын Ñ‚Ó©Ñ?өл дундачаар 3 жил үргÑ?лжилдÑ?г гÑ?ж авч үзвÑ?л, гадаадын компаниудын хувьд ажил гүйцÑ?тгÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ гадаадааÑ? техник төхөөрөмж оруулж ирÑ?Ñ…Ñ?д цаг хугацааны бÑ?рхшÑ?Ñ?лтÑ?й тулгардаг байна. Ийм заалт оруулÑ?ан Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ импортоор оруулж ирÑ?Ñ?н техник төхөөрөмжийг дотоодод зарж худалдахааÑ? Ñ?Ñ?ргийлÑ?Ñ…Ñ?д чиглÑ?гдÑ?Ñ?н бололтой. ГÑ?хдÑ?Ñ?, дотоодын компаниудтай холбогдÑ?он зүй буÑ? үйл ажиллагаа болон Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ техник төхөрөмжийн Ñ?дийн заÑ?гийн үр ашиг, үр нөлөө хоёрыг жишиж үзÑ?Ñ… шаардлагатай бөгөөд техник төхөөрөмж имплортлон оруулж ирж байгаа дотоод, гадаадын компаниудыг дÑ?мжих Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й юм. Барилгын материалын нийлүүлÑ?лтийн бÑ?рхшÑ?Ñ?л 113. Сүүлийн үед зам, барилга, дÑ?д бүтцийн ажил идÑ?вхижиж байгаатай уÑ?лдан барилгын материалын Ñ?Ñ€Ñ?лт Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? аÑ?ар ихÑ?Ñ?Ñ€ нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ?н. Цемент бол барилгын нÑ?г үндÑ?Ñ?н материал бөгөөд улÑ? орны дÑ?д бүтцийн хөгжилд чухлаар шаардагдах маериал юм. Цементийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?Ñ? Монголд Ñ?үүлийн 10 жилд арав дахин Ó©Ñ?Ñ?өн ба одоогийн байдлаар жилд 1.5 Ñ?аÑ? тонныг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?ж байгаа болон цаашид ирÑ?Ñ… гурван жилд гурав дахин Ó©Ñ?Ó©Ñ… төлөвтÑ?й байна.Улам бүр Ó©Ñ?өн нÑ?мÑ?гдÑ?ж байгаа Ñ?Ñ€Ñ?лт Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ?г Монгол цементийн дотоодын үйлдвÑ?рлÑ?лÑ?Ñ?Ñ€ хангах боломжгүй бөгөөд үйлдвÑ?рлÑ?ж байгаа цементийн үнÑ? 2009 онооÑ? огцом Ó©Ñ?Ñ?өн \График 25\. Монгол нь цементийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?Ñ?ний дийлÑ?нхийг Ð¥Ñ?тадааÑ? импортлож байна \ойролцоогоор 90 хувь\ . 2011 оны нÑ?гдүгÑ?Ñ?Ñ€ улиралааÑ? хойшхи хугацаанд, цементийн үнÑ? Монголд 74 аÑ?ар их Ó©Ñ?өж, улмаар дотоодод үйлдвÑ?рлÑ?Ñ?Ñ?н болон импортолÑ?он цементийн үнийн зөрүүг улам нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ?н нь импортоор авч байгаа цемент Ñ?Ñ€Ñ?лт Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ?г хангаж чадахгүй, дотоодын үйлдвÑ?рлÑ?л төдийлөн хурдацтай Ó©Ñ?өж чадахгүй байгаатай холбоотой. 114. ЗаÑ?гийн газрын зохицуулалтын гадна байдаг цементийн үнийн барилгын ажлын улиралд аÑ?ар их Ñ?авалгаатай байдаг ба Ñ?лангуÑ?а ид ажлын 7 дугаар Ñ?ард дÑ?Ñ?д цÑ?гтÑ?Ñ? хүрдÑ?г байна. Жил бүхÑ?н зуны дараа цементийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? нийлүүлÑ?лт хүнд байдалд ордог. Ð¥Ñ?тадын хил дÑ?Ñ?рхи ложиÑ?тикийн аÑ?уудалтай холбогдон нийлүүлÑ?лтийн аÑ?уудалд ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н бÑ?рхшÑ?Ñ?л учирдаг. ҮүнтÑ?й холбогдон, жишÑ?Ñ? нь 2007 оны 1 дүгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?ард нÑ?г тонн цемент 65 ам. доллар байÑ?ан бол 2010 оны 8 дугаар Ñ?ард нÑ?г тонн цементийн үнÑ? 160 ам. доллар болж Ó©Ñ?Ñ?өн. ӨрÑ?өлдөөнгүй худалдан авалт График 25: цементийн үнийн Ó©Ñ?өлт \жил жилийн Ó©Ñ?өлтөөр\ 115. Худалдан авалтын Ó©Ñ€Ñ?өлдөөнгүй практик нь барилгын үйлдвÑ?рийн Дотоодод үйлдвÑ?рлÑ?Ñ?Ñ?н Ó©Ñ?өлтөд Ñ?өрөг нөлөө үзүүлж байна. цементийн үнÑ? 2011 оны 6 дугаар Ñ?арын Ð¥Ð?Ð¥ шинÑ?чилÑ?Ñ?н хуулиар тендерийн Импортын цементийн гадаадын оролцогÑ?одын боÑ?гыг 1 үнÑ? Ñ‚Ñ?рбум төгрөгөөÑ? 10 Ñ‚Ñ?рбум төгрөг \ойролцоогоор 8 Ñ?аÑ? доллар\ болгон Ó©Ñ?гөÑ?өн ба Ñ?нÑ? нь бол ихÑ?вчилÑ?н боÑ?гооÑ? дÑ?Ñ?гүүр томоохон Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн тендерт оролцдог гадаадын компаниудын хувьд Эх Ñ?урвалж: ҮСГ төдийлөн нөлөөлдөхгүй ч гÑ?Ñ?Ñ?н ерөнхийдөө бол буруу зүгт хөтлөх алхам юм. Үүний зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? аÑ?ар олон Ñ‚Ó©Ñ?лүүдÑ?д шууд контракт байгуулж байгаа нь тендерт Ó©Ñ€Ñ?өлдөхөд том Ñ?аад болж байна. ЗаÑ?гийн газар конÑ?орциум байгуулахыг хөхиүлÑ?н дÑ?мжиж ирÑ?Ñ?н ба – үндÑ?Ñ?ний 50 замын компаниуд нийлж Ñ?аÑ?хан 5 конÑ?орциум байгуулÑ?ан – Ñ?нÑ? нь улÑ?ын чанартай том Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг хүчÑ?Ñ? нÑ?гÑ?тгÑ?н Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… зорилготой боловч Ó©Ñ€Ñ?өлдөөнийг бууруулах Ñ?Ñ€Ñ?длийг бий болгох алхам юм. Ийнхүү Ó©Ñ€Ñ?өлдөөнгүй практикийг Ñ…Ñ?вшүүлж байгаа нь – улÑ? төрчидтÑ?й Ñ?үлбÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й компаниудад контракт байгуулах Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?лÑ?шгүй Ñ?рхийг де жюро болон де факто олгож байгаа Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?г – Ñ?л бүх байдалтай уÑ?лдан замын Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн баримт бичгийг авах, тендерт оролцох компаниудын тоо туйлын цөөн байгаа ба жижигÑ?втÑ?Ñ€ Ñ‚Ó©Ñ?лүүдÑ?д 1 -2 компани, дунд Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний Ñ‚Ó©Ñ?өлд 3-5 компани Ó©Ñ€Ñ?өлдөж байна \Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 3\. Замын жижиг Ñ‚Ó©Ñ?лүүдÑ?д Ó©Ñ€Ñ?өлдөх компани цөөн байгаа нь Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ зам нь орон нутгийн чанартай жижиг азм учрааÑ? зөвхөн орон нутгийн компани оролцох нь Ñ?дийн заÑ?гийн хувьд ашигтай байдаг ба орон нутгийн компаний тоо цөөн байгаатай холбоотой бөгөөд гÑ?хдÑ?Ñ? нÑ?гÑ?нт орон нутгийн замын Ñ‚Ó©Ñ?лийн тоо ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ… төлөвтÑ?й байгаатай холбогдон Ñ?л байдал өөрчлөгдөх бололтой. 75 Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 3. Замын контарктын Ó©Ñ€Ñ?өлдөөн Ñ…Ñ?згаарлагдмал байна ТөÑ?лийн нÑ?Ñ€ Тендерийн баримт бичиг Тендерт худалдан авÑ?ан компаний тоо оролцохоор Ñ?анал ирүүлÑ?Ñ?н компаний тоо 10 хүртÑ?л км-ын хатуу хучилттай зам 1-2 1-2 Дунд Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний 10-15 км туу хучилттай зам 3-7 3-5 50 км-Ñ? дÑ?Ñ?ш хатуу хучилттай замын том 1-3 1-2 Ñ‚Ó©Ñ?өл Эх Ñ?урвалж: ЗТБХЯ Үр дагавар:мөнгөний үнÑ? цÑ?нÑ? унах 116. ТөÑ?өв болон худалдан авалтын төлөвлөлт муу, улÑ? төрийн оролцоо, Ñ‚Ó©Ñ?лийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилт муу зÑ?ргÑ?Ñ?Ñ? үүдÑ?н Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгө оруулалтын мөнгөн үнÑ? цÑ?нÑ? унахад хүргÑ?ж байна. Хугацаа хожимдох болон өртөг нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ… жирийн үзÑ?гдÑ?л ; ердийн замын ажлын хугацаа хоцрох дундач үзүүлÑ?лт 120 хувь, өртөг нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ… дундач үзүүлÑ?лт 35 хувь байна \График 26\. Судалгаанд хамруулÑ?ан 14 Ñ‚Ó©Ñ?лийн 2-ооÑ? буÑ?ад нь төлөвлөгөөт хугаанааÑ? хоёр дахин буюу гурав дахин хоцорч байÑ?ан бол 9 нь Ñ‚Ó©Ñ?өвт өртөгийг Ñ…Ñ?трүүлÑ?Ñ?н байна.23 Замын газар дÑ?Ñ?Ñ€ хийÑ?Ñ?н Ñ…Ñ?лÑ?лцүүлгÑ?Ñ?Ñ? үзÑ?Ñ…Ñ?д, барилгын компаниудын төлөвлөлт зохих Ñ‘Ñ?оор хийгдÑ?хгүй, өртөгийг бүрÑ?н зөв тооцож чадахгүй, Ñ‚Ó©Ñ?өв Ñ…Ñ?згаарлагдмал, чадавхи Ñ?ул байгаа нь ажлыг төлөвлөÑ?өн хугацаанд гүйцÑ?тгÑ?ж чадахгүйд хүргÑ?ж байгаа гÑ?нÑ?. График 26. Хугацаа хоцрох, Ñ‚Ó©Ñ?өвт хөрөнгө Ñ…Ñ?Ñ‚Ñ€Ñ?Ñ… нь Ñ?нгийн үзÑ?гдÑ?л болÑ?он \замын 14 Ñ‚Ó©Ñ?өлөөр\ Хугацаа хоцорÑ?он Percentage Time Overrun ТөÑ?өвт зардал Ñ…Ñ?Ñ‚Ñ?Ñ€Ñ?Ñ?н Percentage Cost Overrun Project No. Project No. 14 14 13 13 12 12 11 11 10 10 9 9 8 8 7 7 6 6 5 5 4 4 3 3 2 2 1 1 -100 0 100 200 300 400 500 -30 -10 10 30 50 70 90 110 130 Percentage Percentage Эх Ñ?урвалж: СЯ-ны өгөгдөлд тулгуурлан ДБ-ны тооцоо 23 Судалгаанд 2007 болон 2012 онд Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? Ñ?анхүүжиж хийгдÑ?Ñ?н улÑ?ын чанартай замын Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжÑ?Ñ?н болон Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилт дууÑ?ах дөхөж байгаа Ñ‚Ó©Ñ?лүүд хамрагдÑ?ан. Судалгаанд хандивлагчдийн Ñ?анхүүжүүлж байгаа болон гүйцÑ?тгÑ?гчийн Ñ?анхүүжүүлж байгаа Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг хамруулаагүй. 76 117. БҮЛЭГ 3: БОДЛОГЫÐ? ЗӨВЛӨМЖҮҮД 118.Оюу толгой, Таван толгой болон буÑ?ад ашигт малтмалын ордуудыг ирÑ?Ñ?дүйд Ñ?зÑ?мшиж Ñ?Ñ…Ñ?лÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€ дунд болон урт хугацаанд Монголоын ДÐ?Б-ны Ó©Ñ?өлт хоёр оронтой тоонд байх төлөвтÑ?й байна. ГÑ?хдÑ?Ñ?, Ó©Ñ?өлтийн хувь ийм өндөр байгаагын бодит нөлөө нь Ñ?лангуÑ?а уул уурхайн хувьд Ñ?дийн заÑ?гийн буÑ?ад Ñ?албаруудад үзүүлÑ?Ñ… Ñ?ерÑ?г нөлөө нь Ñ…Ñ?згаарлагдмал, ажлын байр төдийлөн нÑ?мÑ?гдÑ?хгүй зÑ?Ñ€Ñ?г нь төрөгдөлд оруулах талтай. Уул уурхайн үйлдвÑ?рлÑ?лийг Ñ?дийн заÑ?гийн өргөн хүрÑ?Ñ?ний Ó©Ñ?өлт болон нийгмийн халамжийг Ñ?айжруулахтай нÑ?гт холбох нÑ?г гол аÑ?уудал бол ирÑ?Ñ… арван жил болон түүнÑ?Ñ?Ñ? цаашхи хугацаанд Ñ…Ñ?д дахин нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ… заÑ?гийн газрын хөрөнгө орууллалтыг дÑ?д бүтÑ?ц болон хүний капиталд чиглүүлÑ?н Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгө оруулалтаар үр дүнтÑ?й ашиглах Ñ?вдал юм. 119. СудалгаанааÑ? харахад, байгалийн баÑ?лагааÑ? орох орлого аÑ?ар их Ó©Ñ?өж байгаа туйлын чухал үед Монголын байгууллагууд, Ñ?лангуÑ?а ал Ñ…Ñ?дийнÑ?Ñ? зохих түвшинд ажиллаж чадхгүй байгаа байгууллагуудын хувьд анхаарах аÑ?уудлын нÑ?г болж байна. ИнÑ?титуцийн Ñ?нÑ? Ñ?ул байдал нь Монголыг нÑ?н Ñ?мзÑ?г байдалд хүргÑ?ж байгаа ба Ñ?нÑ? нь улÑ? Ñ‚Ó©Ñ€, бизнеÑ?ийн бүлгүүдийн холбоо Ñ?үлбÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ? угшилтай байгаа нь худалдан авалт болон контрактын Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилт түүнчилан Ñ‚Ó©Ñ?вийн гадуурхи аÑ?ар их Ñ?анхүүжилтÑ?Ñ?Ñ? тод харагдаж байгаа юм. Тийм учрааÑ? Ñ‚Ó©Ñ?вийн бодлого, Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгө оруулалтын менежментийг нÑ?н даруй бÑ?хжүүлÑ?Ñ…, Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ шинÑ?Ñ?Ñ€ орж ирÑ?Ñ… байгалийн баÑ?лагын орлогыг Ñ…Ñ?дхÑ?н тооны Ñ?рх дархтай Ñ?литүүд буюу “олигархуудâ€? улÑ? төрийн давамгай байдал олж авах, ингÑ?Ñ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€ шинÑ?члÑ?лийн ирÑ?Ñ?дүйн замыг хаах зорилгодоо ашиглахаар “гартаа оруулахâ€?-ааÑ? Ñ?Ñ?Ñ€Ñ?мжлÑ?Ñ… үүднÑ?Ñ?Ñ? зохицуулалтын хамгаалалтын арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? авах шаардлагатай байна. 120.Монголын ирÑ?Ñ?дүйд итгÑ?лтÑ?й байх Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?дÑ?н боломж байна. Монголын түүхÑ?н Ñ?нÑ? Ñ?гзÑ?гтÑ?й цаг үеийг олон тооны улÑ? төрчид ухамÑ?арлаж байгаа учрааÑ? нÑ?лÑ?Ñ?д Ñ…Ñ?дÑ?н Ñ?айн хуулийг батлаж гаргаÑ?ан – ТТХ, Ð?ТХ болон ТХÐ?Ð¥. Тийм учрааÑ? нÑ?лÑ?Ñ?д улÑ? төрчдөд нÑ?гийг бодогдуулах техникийн шийдлийн арга замыг дор Ñ?анал болгож байгаа; түүнчилÑ?н улÑ? төрийн намууд хамтын хүчÑ?Ñ?Ñ€ бүтÑ?Ñ?Ñ… гÑ?Ñ?Ñ?н Ñ?рмÑ?лзÑ?лтÑ?й байдаг нь Монголын улÑ? Ñ‚Ó©Ñ€ Ñ?дийн заÑ?гийн нааштай орчин бөгөөд буÑ?ад хөгжиж байгаа орнуудтай харьцуулахад Ñ?нÑ? бүхнийг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… боломж нь хамаагүй өндөр байгаа юм. 121.Дөрвөн үндÑ?Ñ?н чиглÑ?лд тодорхойлÑ?он бÑ?рхшÑ?Ñ?лтÑ?й аÑ?уудлуудыг шийдвÑ?рлÑ?Ñ… зөвлөмжийг Ñ?нÑ? бүлÑ?гт авч үзÑ?ж байгаа болно. Дараахь Ñ…Ò¯Ñ?нÑ?гтÑ?д зөвлөмжүүдийн хураангуй болон Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?лтÑ?д Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… ач холбогдол Ñ?аналуудыг харуулав. 77 Чухалчлан Бодлогын чанартай зөвлөмжүүд үзÑ?Ñ… Хөрөнгө зарцуулах газрыг зөв Ñ?онгох . ДÑ?д бүтÑ?цид оруулах Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгийн дийлÑ?нхийг Улаанбаатар болон хөгжлийн цÑ?гүүдÑ?д Ð?Ñ?н даруй хуваарьлах. Зам Ñ?албарын хувьд Улаанбаатар хотын ачааны болон гÑ?Ñ€ хорооллын зам, олон 1. улÑ?ын худалдааны транзит корридорууд, уул уурхайн Ñ?албарт үйлчилÑ?Ñ… замуудад Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… ач холбогдол өгөх Хөдөө орон нутгийн хувьд, өртөг зардал багатай Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?гчилÑ?н Ñ?айжруулалтыг улÑ?ын Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний Ð?Ñ?н даруй болон орон нутгийн шороон замуудад хийх аÑ?уудалд анхаарал тавьж \гүүр, уÑ?ны хоолойнууд 2 барих, байгалийн замуудад арчилгаа үйлчилгÑ?Ñ? хийх г.м \ Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ замыг жилийн туршид ашиглах боломжтой болгох ба ингÑ?Ñ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€ хөдөөгийн иргÑ?дийн зам харилцааг Ñ?айжруулах Замын байнгын заÑ?вар үйлчилгÑ?Ñ?г хийх, овоорÑ?он замын ажлыг цÑ?гцлÑ?Ñ…Ñ?д шаардлагатай Ð?Ñ?н даруй хөрөнгийг гаргахын тулд ЗаÑ?гийн газар одоогийн жилийн зардлыг тав дхин Ó©Ñ?гөх Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й 3 байна. ЭнÑ? хөрөнгийг одоогийн шинÑ?Ñ?Ñ?Ñ€ оруулах хөрөнгө оруулалтад дахин хуваарьлалт хийж , дөнгөж 20 хувийг нь замын заÑ?вар үйлчилгÑ?Ñ?нд шилжүүлÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€ аÑ?уудлыг Ñ…Ñ?лбархан шийдвÑ?рлÑ?Ñ… боломжтой. ДÑ?д бүтцийн шаардлага болон макро Ñ?анхүүгийн тогтвортой байдлын Ñ‚Ñ?нцÑ?лийг хангах ЗаÑ?гийн газар нь дараахь аÑ?уудлуудаар тодорхой бодлого баримтлах: а \ ХБ зөвхөн орлого бий Ð?Ñ?н даруй болгох Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ…; б\ Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?в нийгмийн чанартай Ñ‚Ó©Ñ?лүүдÑ?д зÑ?Ñ?л олгох улÑ?ын 4 Ñ‚Ó©Ñ?өвт туÑ?гаж, ТТБ-ын хуулийн хүрÑ?Ñ?ний Ñ‚Ñ?нцÑ?л ба зарлагын журмын дагуу дÑ?Ñ?д Ñ…Ñ?згаарыг тогтоох; в\ Ñ?дийн заÑ?гийг Ñ…Ñ?Ñ‚ халалтааÑ? Ñ?Ñ?ргийлÑ?Ñ…, макро Ñ?дийн заÑ?гийн тогтвортой байдлыг хангахын тулд ХБ-нааÑ? Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?гүй зÑ?Ñ?л олголтод Ñ…Ñ?згаарлалт тогтоож, СЯ -ны Ñ…Ñ?налтыг Ñ?айжруулах. Ийм бодлогыг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?хийн тулд Хөгжлийн банкны тухай хуульд нÑ?мÑ?лт өөрчлөлт оруулах шаардлагатай ЗаÑ?гийн газар “түлхүүр хүлÑ?Ñ?лгÑ?н өгөхâ€? Ñ…Ñ?лбÑ?рийг зам болон Ñ?рчим хүчний Ñ?албарт Ð?Ñ?н даруй Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?хийг зогÑ?оох шаардлагатай бөгөөд Ñ?нÑ? нь Ñ‚Ó©Ñ?лийн өртөгийг нÑ?мÑ?гдүүлж, Ñ?Ñ€Ñ?длийг 5 заÑ?гийн газрааÑ? Ñ‚Ñ?Ñ€ бүр хувийн Ñ…Ñ?вшилд шилжүүлдÑ?ггүй учир оронд нь ийм Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? Ñ?анхүүжүүлдÑ?г болох ТХХТ-Ñ?Ñ?Ñ€ дамжуулан ЗаÑ?гийн газрын хүлÑ?Ñ?Ñ… Ñ?анхүүгийн Ñ?Ñ€Ñ?длийн дÑ?Ñ?д Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г тогтоох, Ñ?нÑ? Дунд нь заÑ?гийн газрын орлогын 2 орчим хувь байх ба Ñ?нÑ? Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г ТХХТ туршлага Ñ?уух Ñ?вцад хугацаанд 6 нÑ?мÑ?гдүүлж болох юм ХБ-нд компаний заÑ?аглалыг бÑ?хжүүлÑ?Ñ… Хөгжлийн банкны тухай хуулийг макро Ñ?дийн заÑ?гийн тогтворгүй байдал болон хөрөнгийн үр ашиггүй зарлагыг бууруулах үүднÑ?Ñ?Ñ? бÑ?хжүүлÑ?Ñ… шаардлагатай байна. Үүний тулд ХБ-ны Ñ?рх 7 үүргийг тодорхой болгох, хөрөнгийн боломжит дÑ?Ñ?д харьцааг тогтоох, Сангийн Ñ?амнааÑ? тавих Ð?Ñ?н даруй Ñ…Ñ?налтыг хүчтÑ?й болгох, ХБ-ны ТУЗ-ын бие дааÑ?ан байдлыг хангах, монгол банкны зүгÑ?Ñ?Ñ? Ñ…Ñ?налт тавьдаг болох, хариуцлага, бие дааÑ?ан байдлын зөв Ñ‚Ñ?нцвÑ?рийг хангах үйл ажиллагааны контракт байгуулах аÑ?уудлаар хуульд нÑ?мÑ?лт өөрчлөлт оруулах шаардлагатай ТөÑ?лийн боловÑ?руулалтыг боловÑ?ронгуй болгох н-ны ТөÑ?вийн үндÑ?Ñ?н болон Ñ?ргÑ?лтийн хөрөнгийн Ñ‚Ó©Ñ?өв боловÑ?руулах ажлыг ЭЗХЯ болон СЯ Ð?Ñ?нчиг да нÑ?н үүрÑ?г болгон хувааж, хоёрдмол Ñ‚Ó©Ñ?өв бий болгохгүй байх Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й.Үүний оронд Ð?ТХ -ийн даруй 8 заалтын дагуу томоохон Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг Ñ…Ñ?нах чиг үүргийн хүрÑ?Ñ?нд төлөвлөлт болон хөрөнгийн Ñ‚Ó©Ñ?өв зохиох ажлыг ЭЗХЯ хариуцах нь зүйтÑ?й. Харин ЗаÑ?гийн газар томоохон Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн 78 хувьд тогтооÑ?он боÑ?гыг 30 Ñ‚Ñ?рбум төгрөгөөÑ? бууруулах аÑ?уудлыг Ñ?удлан үзÑ?Ñ… Төлөвлөлтийн тухай хуулийн Ñ‚Ó©Ñ?өлд дунд болон урт хугацааны төлөвлөлтийн баримт Дунд бичгүүдийг боловÑ?руулахад хамтран ажиллах үүрÑ?г бүхий Ñ?албарын Ñ?амд хоорондын Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?г, 9 Өмнийн Говийн дÑ?д бүтцийн зөвлөлдөх зөвлөл зÑ?Ñ€Ñ?г зөвлөлдөх механизмуудыг тодорхойлон хугацаанд тогтоох, 10 Ð?Ñ?н даруй ТөÑ?лийн үнÑ?лгÑ?Ñ? хийх тухай Ð?ТХ-ийн заалтын Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилт нь байгаа чадавхитай тохирч байх шаардлагатай. ЗаÑ?гийн газар олонхи Ñ‚Ó©Ñ?лийн зардалд илүү анхаарч өртөг -үр ашгийн дүн шинжилгÑ?Ñ?г төвлөрүүлÑ?Ñ… ба нийгÑ?м Ñ?дийн заÑ?гийн бүрÑ?н Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний өртөг -үр ашгийн дүн шинжилгÑ?Ñ?г зөвхөн томоохон, цогц Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн хувьд хийж байх ПарламентааÑ? Ñ?анал болгож байгаа Ñ‚Ó©Ñ?лүүд нь Ñ?албарын Ñ?амдын Ñ?аналын нÑ?г адил Дунд процедураар зохих хууль тогтоомж, журмын дагуу үнÑ?лгÑ?Ñ? хийгдÑ?ж байх шаардлагатай байна. 11 ТөÑ?вийн мөчлөгийн хувьд гÑ?вÑ?л, парламентад Ñ‚Ó©Ñ?вийн Ñ‚Ó©Ñ?лийг Ñ…Ñ?лÑ?лцÑ?Ñ… Ñ?вцад дÑ?вшүүлÑ?н хугацаанд тавьж байгаа Ñ‚Ó©Ñ?лүүд нь ЭЗХЯ болон СЯ-ны үнÑ?лгÑ?Ñ?ний шаардлагыг хангаж байвал Ñ?анхүүгийн дараа жилийн Ñ‚Ó©Ñ?вийн хүрÑ?Ñ?нд оруулан Ñ?анхүүжүүлж болох юм. Ó¨Ó©Ñ€ нÑ?г хувилбар бол парламент Ñ?мар нÑ?г Ñ‚Ó©Ñ?лийг тухайн жилийн Ñ‚Ó©Ñ?өвт туÑ?ган Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… бол Ñ?ртнÑ?Ñ?Ñ? уг Ñ?аналыг бÑ?лтгÑ?н Ñ‚Ó©Ñ?вийн Ñ‚Ó©Ñ?лийг боловÑ?руулах Ñ?вцад Ñ?анал болгон оруулж байх механизмийг Ñ‘Ñ?чилон тогтоож болох юм. ТөÑ?вийн гүйцÑ?тгÑ?лийг Ñ?айжруулах ТөÑ?вийн үлдÑ?гдÑ?л хөрөнгийг дараа жилийн туршид шилжүүлÑ?н ашиглахаар зааж, 3 хувь гÑ?Ñ?Ñ?н Дунд Ñ…Ñ?згаарлалтыг Ñ…Ñ?вÑ?Ñ?Ñ€ үлдÑ?Ñ?Ñ… нь ажлын гүйцÑ?тгÑ?лийг хангах боломжийн хугацаа олгож, 12 Ñ‚Ó©Ñ?вийн Ñ?Ñ€Ñ?длийг бууруулах үүднÑ?Ñ?Ñ? Ð?ТХ-д нÑ?мÑ?лт өөрчлөлт оруулах хугацаанд СЯ-ны Ñ‚Ó©Ñ?вийн газар Ñ‚Ó©Ñ?лийн хөрөнгийг зарцуулах Ñ?рх олгодог байдлыг зогÑ?оож, үүнд Дунд зарцуулж байгаа үнÑ?Ñ‚ цагийг Ñ‚Ó©Ñ?вийн Ñ‚Ó©Ñ?өл боловÑ?руулах, Ñ‚Ó©Ñ?лийн үнÑ?лгÑ?Ñ? хийх үндÑ?Ñ?н 13 ажилдаа зарцуулдаг болох. хугацаанд Худалдан авалт болон Ñ‚Ó©Ñ?лийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилтийн чадавхийг бÑ?хжүүлÑ?Ñ…, ил тод байдлыг хангах ба Ñ…Ñ?налтын аÑ?уудал Худалдан авах ажиллагааны төв агентлагийн ил тод байдлыг хангах, зохих Ñ…Ñ?налт тогтоох зорилгоор ЗаÑ?гийн газар Ð¥Ñ?налтын Зөвлөлийг байгуулах, цахим -худалдан авалтыг 14 нÑ?втÑ?рүүлÑ?Ñ…, өндөр ач холбогдолтой контрак байгуулахдаа “шудрага зөвлөгчдийгâ€? авч Ð?Ñ?н даруй ажилуулах, тухайлбал олон улÑ?ын аудитын компанийг тендерийн үнÑ?лгÑ?Ñ?ний хороонд ажиллуулж, техникийн аÑ?уудлаар зөвлөлгөө авах болон худалдан авалтын үйл ажиллагаанд хөндлөнгийн ажиглагчаар ажиллуулж, ил тод байдлыг ханган идÑ?вхижүүлÑ?Ñ… ХТÐ? болон Ñ?албарын Ñ?амд, Ñ?амдын үйл ажиллагааны чиг үүрÑ?г, хариуцлагыг тодорхой болгох Ð?Ñ?н даруй үүднÑ?Ñ?Ñ? тендерийн үнÑ?лгÑ?Ñ? хийх Ñ?вцад техникийн аÑ?уудлаар Ñ?албарын Ñ?ам \Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?гч 15 агентлагын олонхий Ñ?анал хүчинтÑ?й болох \техникийн аÑ?уудлаар Ñ?анал хураах, Ñ?Ñ?вÑ?л техникийн аÑ?уудлаар жич дÑ?д хороонд Ñ?анал хураах\. Шудрага шийдвÑ?Ñ€ гарÑ?аныг баталгаажуулах үүднÑ?Ñ?Ñ? техникйин аÑ?уудлаар гарÑ?ан шийдвÑ?Ñ€ бодит болÑ?он гÑ?ж үзÑ?хгүй тохиолдолд ХТÐ? тухайн шийдвÑ?рт хориг тавьж болно 16 ХТÐ? нь ажиллах чадавхиа түргÑ?н хугацаанд бÑ?хжүүлÑ?н, худалдан авалтыг цаг хугацаа Ð?Ñ?н даруй алдалгүй хийх шаардлагатай байна. ХТÐ? нь зарим нÑ?г контрактуудыг Ñ?онгон авч ажиллах ажлыг аажмаар Ñ?хлÑ?ж цаг хугацаа хожих нь зүйтÑ?й гÑ?Ñ?Ñ?н зөвлөмжийг өгч байгаа ба үүний тулд ТХХТ-ийн тухай хуульд нÑ?мÑ?лт өөрчлөлт оруулах шаардлагатай байгаа юм 79 ИÐ?Б-ууд нь тендерийн үнÑ?лгÑ?Ñ?ний хороонд ажиглагчийн байр Ñ?уурьтай, Ñ?аналын Ñ?рхгүй байх Ð?Ñ?н даруй ба техникйин үнÑ?лгÑ?Ñ?ний аÑ?уудлаар Ñ?мар нÑ?г тайлбар хийхгүй, Ñ‚Ñ?дний үүрÑ?г нь үнÑ?лгÑ?Ñ?ний үйл 17 Ñ?вцын ил тод байдал, дүрÑ?м журам Ñ…Ñ?рхÑ?н мөрдөгдөж байгааг ажиглан тайлбар хийхÑ?Ñ?Ñ€ Ñ…Ñ?згаарлагдах нь зүйтÑ?й гÑ?Ñ?Ñ?н зөвлөмжийг өгч байна Тендерийн ажиглагчидийн илтгÑ?л бичих Ñ?тандартын загвар – “ажиглагчийн илтгÑ?лâ€? байх нь Ð?Ñ?н даруй зүйтÑ?й. Уг загварт тодорхой тайлбар бичих зайтай байна. Уг илтгÑ?лийг цахим Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ€ 18 худалдан авалтын байгууллагууд болон Сангийн Ñ?аманд хүргүүлнÑ?. Контрактад үр дүнтÑ?й Ñ…Ñ?налт тавихын тулд ИХБ нь инженер Ñ?Ñ?вÑ?л техникийн Дунд мÑ?Ñ€Ñ?гжилтнүүдтÑ?й түншлÑ?н ажиллах шаардлагатай.Инженерүүд нь шаардлагатай техникийн ур 19 чадвараар туÑ?лах ба ИÐ?Б-ууд нь Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ инженерүүдийн бие дааÑ?ан байдлыг хангаж, хугацаанд Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?рийн гаргаÑ?ан техникийн үнÑ?лгÑ?Ñ?г ил тод байдал, хариуцлагыг хангах зорилгын үүднÑ?Ñ?Ñ? үр дүнтÑ?й ашиглах ИÐ?Б-уудын Ñ?үлжÑ?Ñ? нь ИÐ?Б-ын Ñ…Ñ?налт тавих Ñ?тандартыг хангахад чухал үүрÑ?г гүйцÑ?тгÑ?нÑ?. Дунд Бодлого боловÑ?руулагчдийн нÑ?г адил, ИÐ?Б-ууд нь ашиг Ñ?онирхолын зөрчилд хутгалдÑ?ан байж 20 болзошгүй нөхцөлд нÑ?н чухал юм. СүлжÑ?Ñ? нь улÑ? орон даÑ?ар үйл ажиллагаа Ñ?вуулж байгаа хугацаанд Ñ?албаруудынхаа төв байгууллага нь байна. СүлжÑ?Ñ?нд нÑ?гдÑ?Ñ… нÑ?г их хатуу биш шаардлага тавих: заÑ?гийн газрын үйл ажиллагаанд өмнө нь Ñ…Ñ?налт тавьж байÑ?ан туршлага \Ñ‚Ó©Ñ?өв, Ñ?онгууль г.м\, Ñ?албаруудад Ñ?ургалт заавал Ñ?вуулах, Ñ‘Ñ? зүйн хуулийг хүлÑ?Ñ?н зөвшөөрөх. СүлжÑ?Ñ? нь өөрийн гишүүдийн зүгÑ?Ñ?Ñ? худалдан авалтад тавьж байгаа Ñ…Ñ?налтыг Ñ…Ñ?нах ба Ñ?үлжÑ?Ñ?ний Ñ‘Ñ? зүйн Ñ…Ñ?м Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г болон хууль тогтоомж, дүрÑ?м журмыг зөрчÑ?өн тохиолдолд гишүүдийг хар -данÑ?анд оруулах Ñ?рхтÑ?й. Эхний үед ИÐ?Б-ын худалдан авалтын Ñ?үлжÑ?Ñ?нд Ñ…Ñ?налт тавих ажлыг ДÑ?лхийн банк болон буÑ?ад Ð?Ñ?н даруй хандивлагчид Ñ?анхүүжүүлж болох юм. ЗаÑ?гийн газар ч гÑ?Ñ?Ñ?н СЯ -ны Ñ‚Ó©Ñ?өвт Ñ…Ñ?налт болон болон 21 Ñ‚Ó©Ñ?лийн үнÑ?лгÑ?Ñ?ний Ñ…Ñ?налтыг контрактаар гүйцÑ?тгүүлÑ?Ñ… тодорхой хөрөнгийг оруулж өгч болох юм. Харин цаашдаа урт хугацаанд бол, ИÐ?Б-уудын төрөл бүрийн үйл ажиллагааг Дунд Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… бие дааÑ?ан Ñ?ан байгуулж болох ба үүнд худалдан авалтад тавих Ñ…Ñ?налт хамрагдах ба Ñ?анг ЗаÑ?гийн газар, хандивлагчид болон уул уурхайн компаниуд Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… хугацаанд боломжтой. Чадавхийг бÑ?хжүүлÑ?Ñ… 22 Төрийн албанааÑ? “Оюуны дайжилâ€?-ийг хазаарлах болон төрийн албанд шинÑ?Ñ?Ñ€ ажиллагÑ?адыг Дунд татахын тулд ЗаÑ?гийн газар цалинг хавтгайруулан нÑ?мÑ?хийн оронд өндөр Ñ?Ñ€Ñ?лт Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й байгаа ажлын байрны цалинг зах зÑ?Ñ?лд тулгуурлаÑ?ан нÑ?мÑ?гдÑ?л цалин олгодог илүү уÑ?н хатан хугацаанд арга замыг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… Монгол улÑ?ын ЗаÑ?гийн газар байгалийн баÑ?лаг ихтÑ?й, хөдөлмөрлөх хүч дутагдалтай буÑ?ад Дунд орны гадаадааÑ? мÑ?Ñ€Ñ?гжилтÑ?й болон мÑ?Ñ€Ñ?гжилгүй ажиллагÑ?адыг авч ажиллуулдаг туршлагааÑ? 23 Ñ?уралцах шаардлагатай байна Өндөр мÑ?Ñ€Ñ?гжилтÑ?й гадны ажиллагÑ?адад хилÑ?Ñ? нÑ?Ñ?лттÑ?й болгох хугацаанд нь мÑ?Ñ€Ñ?гжлийн өндөр ур чадварын дутагдалтай байдлыг нөхөх, хүний капиталын мÑ?длÑ?гийг ахиулах үйл Ñ?вцыг Ñ?рчимжүүлÑ?Ñ…Ñ?д зохих нөлөө үзүүлнÑ?.Үүнийг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?хийн тулд, гадаадааÑ? ажиллах хүч авч ажиллуулахтай холбогдÑ?он Ñ…Ñ?згаарлалтуудыг уÑ?н хатан болгох талаар Хөдөлмөрийн хуулинд нÑ?мÑ?лт өөрчлөлт оруулах шаардлага гарна Зөв газарт нь хөрөнгө зарах 122.ЗаÑ?гийн газрын өнөөгийн болон дунд хугацааны дÑ?д бүтцийн зарлагын Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… чиглÑ?лийг дахин тогтоож, хөгжлийн Ó©Ñ?өлтийн цÑ?гүүдÑ?д, Ñ?лангуÑ?а Улаанбаатарт 80 онцгой анхаарал хандуулах ба хөрөнгийн заÑ?вар үйлчилгÑ?Ñ?нд илүү анхаарал хандуулж, одоогийн “барьж байгуулах - зөнд нь хаÑ?Ñ… - дахин барьж байгуулахâ€? гÑ?Ñ?Ñ?н Ñ?индромооÑ? Ñ?алах шаардлагтай байна. Улаанбаатар хотын иргÑ?дийн 60 хувь нь хотын дÑ?д бүтÑ?цид ч холбогдоогүй зөвхөн хотод амьдарч байна гÑ?Ñ?Ñ?н Ñ‚Ó©Ñ?өөлөлөөр амьдарч байгаа бөгөөд Ñ?л аÑ?уудлыг Ñ?аралтай шийдвÑ?рлÑ?хгүй бол хотод шилжин Ñ?уурьших хүмүүÑ?ийн тоо нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ… туÑ?ам байдал улам бүр хүндрÑ?Ñ… болно. Улаанбаатар хотод шилжин Ñ?уурьшихийг дÑ?мжихгүй, зохиомолоор Ñ?уурьшилын төвүүдийг бий болгохын оронд дунд хугацааны ҮндÑ?Ñ?ний хөгжлийн Ñ?тратегийн Ñ‚Ó©Ñ?өлд зааÑ?ны дагуу ЗаÑ?гийн газар Ñ?нÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ шилжин Ñ?уурьшилт нь Ñ?айтар зохион байгуулж чадвал, Ñ?дийн заÑ?гийн Ó©Ñ?өлтийг хангах өргөн бааз Ñ?уурь болох Ñ?дийн заÑ?гийн хүчнүүдийн бөөгнөрөл гÑ?дгийг хүлÑ?Ñ?н зөвшөөрөх Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й байна. 123.ШинÑ?Ñ?Ñ€ оруулах хөрөнгө оруулалтын хувьд, ДÑ?лхийн БанкнааÑ? \2010\ Улаанбатарт оруулах хөрөнгийн Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… чиглÑ?лүүдÑ?д : гÑ?Ñ€ хорооллын доторхи замуудыг нь заÑ?ах; цахилгаан Ñ…Ñ?мнÑ?Ñ…, агаарын бохирдолыг бууруулахын тулд халаалтйн Ñ?иÑ?темийг Ñ?айжруулах; хатуу хог хаÑ?гдалын менежмент болон иргÑ?дийн үйлчилгÑ?Ñ?ний дÑ?д бүтÑ?цид хөрөнгө оруулах; дунд шатлалын газруудад иргÑ?д хамтран Ñ…Ñ?мд Ñ‚Ó©Ñ?Ó©Ñ€ орон Ñ?ууц барих; хотын цахилгаан, дулаан, уÑ?ан хангамжийг өргөжүүлÑ?Ñ… шаардлагатай байна. Ð?ХБ-ны \2011\ оны илтгÑ?лд, замын Ñ?албарын тухайд гÑ?вÑ?л, аль их Ñ?Ñ€Ñ?лт шаардлага байгаа газарт шинÑ? зам барих аÑ?уудлыг анхаарах: Улаанбаатар хотын ачааны машины болон Ñ?алаа замууд \гÑ?Ñ€ хороололын\, олон улÑ?ын транзит Ñ‚Ñ?Ñ?врийн корридор болон уурхайнуудын зам болно. 124.ЭнÑ? нь хөрөнгийн аÑ?уудлыг чухалчилан авч үзÑ?хийг үгүйÑ?гÑ?ж байгаа Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?г биш юм. Ð?ХБ-ны цохон Ñ‚Ñ?мдÑ?глÑ?Ñ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€, Монголын газар нутгийн хөдөө тал газрын байгалийн шороон болон хайрган зам нь авто машин Ñ?вахад харьцангуй боломжийн юм. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ хөдөөгийн зам Ñ‚Ñ?Ñ?врийн Ñ?үлжÑ?Ñ?г бага өртөгөөр Ñ?айжруулж, зарим нÑ?г гүүр болон уÑ? урÑ?гах хоолойнуудыг улÑ?ын чанартай болон орон нутгийн гол гол шороон зам дÑ?Ñ?Ñ€ байгуулан, Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ байгалийн замын тодорхой Ñ…Ñ?Ñ?гүүдийг Ñ?айжруулах хөтөлбөр Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… замаар жилийн турш ашиглах боломжтой болгоод, замын арчилгаа үйлчилгÑ?Ñ?г тогтмол хийж, хөдөөгийн иргÑ?дийн Ñ‚Ñ?Ñ?вÑ?Ñ€ харилцааг Ñ?айжруулж, улмаар Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?рийг хатуу хүчилттай болгох үндÑ?Ñ? Ñ?уурийг тавина. 125.ЗаÑ?гийн газар замын арчилгаа үйлчилгÑ?Ñ?нд жил бүр гаргаж байгаа одоогийн 15 Ñ‚Ñ?рбум төгрөг буюу 11 Ñ?аÑ? орчим долларыг заÑ?вар үйлчилгÑ?Ñ?нд зарцуулж байгаа нь ДÐ?Б-ний 0.14 хувь болж байна. Ð?ХБ-ны Ñ?удалгааны тооцоогоор одоогийн байгаа замын Ñ?үлжÑ?Ñ?ний заÑ?вар үйлчилгÑ?Ñ?нд 45 орчим Ñ?аÑ? доллар шаардагдаж байгаа юм \2012 оны үнÑ?Ñ?Ñ€\.24 ИрÑ?Ñ… зургаан жилд заÑ?вар үйлчилгÑ?Ñ? болон одоогийн овоорÑ?он Ñ?Ñ?ргÑ?Ñ?н боÑ?голтын ажилд 20 Ñ?аÑ? ам. долларын нÑ?мÑ?лт хөрөнгө шаардагдах болно. БүхÑ?лд нь аваад үзÑ?Ñ…Ñ?д, Ñ?албарын Ñ?Ñ€Ñ?лт Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ?г хангахын тулд жилийн зам заÑ?вар үйлчилгÑ?Ñ?ний зардлыг тавааÑ? зургаа дахин нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… шаардлагатай байна. 75-90 Ñ‚Ñ?рбум төгрөгийн нÑ?мÑ?лт шаардлагыг 2012 оны Ñ‚Ó©Ñ?өвт шинÑ? зам, гүүр барихаар туÑ?гаÑ?ан 330 Ñ‚Ñ?рбум төгрөгийн зөвхөн 20-30 хувийг замын заÑ?вар үйлчилгÑ?Ñ?нд хуваарилах замаар Ñ…Ñ?лбархан шийдÑ?Ñ… боломжтой юм. ЭнÑ? бол “түүхÑ?д Ñ…Ñ?лбар жимÑ?â€? 24 Судалгааны тооцоогоор 2011 онд 39 Ñ?аÑ? доллар байÑ?ныг инфлÑ?цийн түвшингÑ?Ñ?Ñ€ 2012 онд тохируулÑ?ан. 81 бөгөөд Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?в үүнийг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… улÑ? төрийн Ñ…Ò¯Ñ?Ñ?л Ñ?рмÑ?лзÑ?л байвал үр дүн нь түргÑ?н гарах шийдÑ?л юм. 126.ТөÑ?вийн хөрөнгийн дахин хуваарилалтыг хийхийн зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? хувийн Ñ…Ñ?вшлийн хөрөнгө оруулалтыг, Ñ?лангуÑ?а Улаанбаатар хотын, орон Ñ?ууц, ахуй үйлчилгÑ?Ñ?, Ñ‚Ñ?Ñ?вÑ?рийн Ñ?албарт оруулах орчинг Ñ?айжруулах шаардлага байна. Өнөөдрийг хүртÑ?л дÑ?д бүтÑ?цид оруулах хувийн Ñ…Ñ?вшлийн хөрөнгө оруулалт Ñ…Ñ?згаарлагдмал Ñ?вж ирÑ?Ñ?н нь зохицуулалт, бодлого, үнÑ?лгÑ?Ñ?ний бÑ?рхшÑ?Ñ?лÑ?Ñ?Ñ? голлон хамаарч ирÑ?Ñ?н. Цахилгаан, уÑ?, болон хотын нийтийн Ñ‚Ñ?Ñ?врийн хувьд бие дааÑ?ан өөрийн зохицуулалт бүхий өртөгөө төлөх боломжтой тарифыг нÑ?втÑ?рүүлÑ?Ñ… шаардлага байна; хувийн Ñ…Ñ?вшлийн оролцоог дÑ?мжих зохицуулалтын орчинг Ñ?айжруулах; дÑ?д бүтцийн хөгжилд зориулан хувийн Ñ?зÑ?мшлийн газрыг авахад төлөх төлбөр болон газрыг авах үйл Ñ?вцыг нийцүүлÑ?Ñ… газрын харилцааны зохицуулалтыг Ñ?айжруулах Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й байна. ДÑ?д бүтцийн Ñ?Ñ€Ñ?лт Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? болон Макро Ñ‚Ó©Ñ?вийн тогтвортой байдлын Ñ‚Ñ?нцвÑ?рийг бий болгох 127.Монгол улÑ? 2008-2009 оны Ñ…Ñ?мралааÑ? Ñ?ургамж авч, Ñ?рдÑ?Ñ? баÑ?лагын үнийн Ñ…Ñ?лбÑ?лзÑ?лийн нөлөөг бууруулах, Ñ?дийн заÑ?гийг Ñ…Ñ?Ñ‚ халалтааÑ? Ñ?Ñ?Ñ€Ñ?мжлÑ?Ñ… үүднÑ?Ñ?Ñ? зарлагад Ñ…Ñ?згаарлалт тогтоох, Ñ‚Ó©Ñ?вийн урт хугацааны төлбөрийн чадавхийг хангахын тулд улÑ?ын өрийн дÑ?Ñ?д Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г тогтоох зорилгоор Ñ‚Ó©Ñ?вийн тогтвортой байдлын хуулийг баталÑ?ан. 2012 оны туршлагааÑ? харахад 2013 онд ТТХ Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжиж Ñ?хлÑ?Ñ… үеÑ?Ñ? түүний заалтуудыг Ñ?гштал мөрдөхийн чухлыг харуулж байна. ЗаÑ?гийн газрын зарлага Ñ…Ñ?Ñ‚ Ó©Ñ?өж байгаа нь инфлÑ?цийг хөөрөгдөж, төлбөрийн Ñ‚Ñ?нцÑ?лд хүндрÑ?л учируулж, дотоодын зÑ?Ñ?лийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г Ñ?Ñ€Ñ? нÑ?мÑ?гдүүлж, банкны тогтолцоонд хүндрÑ?л учируулж ирÑ?Ñ?н. 128. ГÑ?хдÑ?Ñ?, ТТХ-ийг Ñ…Ñ?лбарчилах нь үг Ò¯Ñ?Ñ?г, үзÑ?л Ñ?анааны хувьд Ñ?Ñ€Ñ?длийг бий болгоно. ЯлангуÑ?а дорхи Ñ?Ñ€Ñ?длүүд: ï‚· ТТХ-ийн Ñ…Ñ?згаарлалтад хамрагдахгүй мөртлөө ирÑ?Ñ?дүйн Ñ‚Ó©Ñ?вийн Ñ?анхүүжилтийг ХБ-ны зÑ?Ñ?лÑ?Ñ?Ñ€ төлөх шаардлагатай болох орлого бүрÑ?лдүүлÑ?хгүй Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг ХБ-нааÑ? Ñ‚Ó©Ñ?вийн гадуур нÑ?лÑ?Ñ?д Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний Ñ?анхүүжилт хийх; ï‚· Зам болон Ñ?рчим хүчний Ñ?албарт “түлхүүр хүлÑ?Ñ?лгÑ?н өгөхâ€? Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ€ барилгын компаниуд Ó©Ó©Ñ€Ñ?дөө Ñ?анхүүжүүлж, дараа нь Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? Ñ?ргÑ?н төлөх нөхцөл; ï‚· Төр хувийн Ñ…Ñ?вшлийн түншлÑ?лийн Ñ?рх зүйн бүтÑ?ц Ñ?ул байгаа. ТТХ-ийн хүрÑ?Ñ?нд ХБ-ыг хамруулах 129.ДÑ?д бүтцийн зардал нь Ñ‚Ó©Ñ?вийн богино хугацааны тогтвортой байдал, урт хугацааны чадварыг хадгалах макро Ñ?дийн заÑ?гийн мÑ?дрÑ?мтгий хүрÑ?Ñ?нд хийгддÑ?г. ҮндÑ?Ñ?н зарлагын Ñ…Ñ?Ñ‚Ñ?Ñ€Ñ?Ñ?н зарлага нь Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?в зөв зарцуулÑ?ан бол Ñ?дийн заÑ?гийн Ñ…Ñ?Ñ‚ халалт, 82 ханш чангарахад учруулах Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?л нь бага байдаг ба учир нь Ñ?дийн заÑ?гийн бүтÑ?Ñ?мжийг нÑ?мÑ?гдүүлдÑ?г. ГÑ?хдÑ?Ñ?, Монгол шиг жижиг, нÑ?Ñ?лттÑ?й Ñ?дийн заÑ?аг нь Ñ?рдÑ?Ñ? баÑ?лагын үнийн Ñ…Ñ?лбÑ?лзÑ?лийн цохилтод өртөмтгий, барилгын Ñ?албарын хөгжил нь дорой, Ñ‚Ó©Ñ?вийн зарлагын тогтолцоо нь хурдацтай Ó©Ñ?өн нÑ?мÑ?гдÑ?ж байгаа зарлагыг үр дүнтÑ?й ашиглаж чадахгүй байгаа нөхцөлд хөрөнгө оруулалтын зарцуулалт нь Ñ?дийн заÑ?гийн шингÑ?Ñ?Ñ… чадвар болон заÑ?гийн газрын Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгө оруулалтын удирдлагын тогтолцоотой уÑ?лдаж байх нь тун чухал. 130.Хөрөнгийн зарлагын ухаалга үе шат нь Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? хийх Ñ?анхүүжилтÑ?д ТТХ-д зааÑ?ан Ñ‚Ó©Ñ?вийн дүрÑ?м журмыг мөрдөх, Ñ?лангуÑ?а ХБ-нааÑ? хийх буÑ?ад Ñ…Ñ?лбÑ?рийн Ñ?анхүүжүүлжилтÑ?д хамгаалалтын зохих арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? авах Ñ?вдал юм. Одоогийн байдлаар ХБ-ны зÑ?Ñ?лдүүлÑ?Ñ… үйл ажиллагаа нь Ñ‚Ñ?нцвÑ?ржүүлÑ?Ñ?н Ñ‚Ñ?нцвÑ?рт буюу ТТХ— ийн зарлагын журамд хамрагдахгүй байна \ХБ-ны зÑ?Ñ?л нь өрийн журамд хамрагддаг\. Ð¥Ñ?Ñ€Ñ?в ХБ нь Ñ‚Ó©Ñ?вийн гадуурхи Ñ?анхүүжилтийн Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?Ñ€ болох юм бол ТТХ-ийн утга агуулга алдагдах болно. ХБ-ны зÑ?Ñ?л олгох Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? болон Ñ?анхүүжилт олгох Ñ‚Ó©Ñ?лийн шинж чанарыг авч үзÑ?Ñ…Ñ?д Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?л үнÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ өндөр байгаа юм. 2012 онд, ХБ нь 600 Ñ?аÑ? долларын зÑ?Ñ?лийг зам, төмөр зам, ахуйн үйлчилгÑ?Ñ?, цементийн үйлдвÑ?рлÑ?л, хотод бага орлоготой өрхүүдийн орон Ñ?ууц болон уул уурхайд олгохоор болÑ?он. ЭнÑ? 600 Ñ?аÑ? доллар нь улÑ?ын Ñ‚Ó©Ñ?вийн хуваарилалтын Ñ‚Ñ?н хагаÑ?тай Ñ‚Ñ?нцÑ?ж байгаа юм. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ó©Ñ?лийн олонхийг орлого бүрдүүлÑ?хгүй Ñ‚Ó©Ñ?өлд, тухайлбал 150 Ñ?аÑ? долларыг замын ажилд, 100-300 Ñ?аÑ? долларыг ЭТТ-н Ñ?ргÑ?лтийн хөрөнгөд, хуваарилж байгаа ба Ñ?нÑ? нь Ñ?ргÑ?Ñ?д зÑ?Ñ?лийн үндÑ?Ñ?н болон хүүг улÑ?ын Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… шаардлга гарна. 131. ЗаÑ?гийн газрын тодорхой бодлого үүнд нÑ?н чухал үүрÑ?гтÑ?й: а\ ХБ зөвхөн орлого бий болгох Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ…; б\ Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?в нийгмийн чанартай Ñ‚Ó©Ñ?лүүдÑ?д зÑ?Ñ?л олгох бол үүнийг улÑ?ын Ñ‚Ó©Ñ?өвт туÑ?гаж, ТТБ-ын хуулийн хүрÑ?Ñ?ний Ñ‚Ñ?нцвÑ?ржүүлÑ?Ñ?н Ñ‚Ñ?нцÑ?л ба зарлагын журмын дагуу дÑ?Ñ?д Ñ…Ñ?згаарыг тогтоох; в\ Ñ?дийн заÑ?гийг Ñ…Ñ?Ñ‚ халалтааÑ? Ñ?Ñ?ргийлÑ?Ñ…, макро Ñ?дийн заÑ?гийн тогтвортой байдлыг хангах үүднÑ?Ñ?Ñ? ХБ-нааÑ? олгох нийт зÑ?Ñ?лийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд зарим нÑ?г Ñ…Ñ?згаарлалт тогтоох нь чухал. 132.Хөгжлийн банкны тухай хуульдп нÑ?мÑ?лт өөрчлөлт оруулж, ХБ-нааÑ? орлого бүрдүүлÑ?Ñ… Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… буюу зах зÑ?Ñ?лийн уналтааÑ? улбаалан хувийн Ñ…Ñ?вшил Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… боломжгүй болÑ?он Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… гÑ?ж ХБ-ны Ñ?рхийг тодорхой зааж өгөх шаардлагатай байна. Орлого бүрдүүлÑ?Ñ… Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг тодорхойлох шийдвÑ?рийг хоёр үе шаттай гаргана: нÑ?гдүгÑ?Ñ?рт, Ð?ТХ-д зааÑ?аны дагуу урьдчилÑ?ан техник Ñ?дийн заÑ?гийн үндÑ?Ñ?лÑ?лийг хийж, тухайн Ñ‚Ó©Ñ?өл Ñ?айн Ñ‚Ó©Ñ?өл Ñ?Ñ?Ñ?хийг тодорхойлох ба дараа нь тухайн Ñ‚Ó©Ñ?лийг ТХОХ бÑ?лтгÑ?Ñ…Ñ?д шаардагдах зарчмыг баримтлан шийдвÑ?Ñ€ гаргана; хоёрдугаарт, “мөнгөний үнÑ? цÑ?нÑ?â€? \МҮЦ\ шалгалтыг хийж, тухайн Ñ‚Ó©Ñ?лийг ХБ-нааÑ? Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… Ò¯Ò¯, Ñ?Ñ?вÑ?л улÑ?ын Ñ?екторын уламжлалт худалдан авалтаар Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… Ò¯Ò¯ гÑ?дгийг тогтооно. МҮЦ шалгалт нь тухайн Ñ‚Ó©Ñ?лийг Ñ‚Ó©Ñ€ хувийн Ñ…Ñ?вшлийн түншлÑ?лÑ?Ñ?Ñ€ Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… Ñ?Ñ?Ñ?хийг тогтооно. ЖишÑ?Ñ? нь, СолонгоÑ?ын ЗаÑ?гийн газар техникийн нÑ?лÑ?Ñ?д цогц дүн шинжилгÑ?Ñ? хийдÑ?г ба үүнд ТХХТ-Ñ?Ñ?Ñ€ Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлж болох Ñ‚Ó©Ñ?лийн үр өгөөж, өртөгийг тухайн Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгө оруулалтаар Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлвÑ?л чмар байхыг харьцуулÑ?ан дүн шинжилгÑ?Ñ? хийдÑ?г байна. Сангийн Ñ?амны агентлаг болох СолонгоÑ?ын хөгжлийн инÑ?титут \СХИ\ заÑ?гийн 83 газрааÑ? Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?в Ñ‚Ó©Ñ€ хувийн Ñ…Ñ?вшлийн түншлÑ?лÑ?Ñ?Ñ€ Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлвÑ?л Ñ?мар Ñ?анхүүгийн урамшуулал, баталгааны тооцоог гаргадаг байна. 133.ХБ-нааÑ? Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ Ñ?анал болгож байгаа Ñ‚Ó©Ñ?лийг батлахааÑ? өмнө Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?дÑ?н шүүлтүүрÑ?Ñ?Ñ€ оруулах Ñ?нгийн аргачилалыг ашиглаж болно.25 ЭнÑ? аргачилал нь гурван үе шаттай. Ð?Ñ?гдүгÑ?Ñ?Ñ€ үе шатанд, зөвшөөрөх\буцаах теÑ?Ñ‚ хийдÑ?нг ба зорилго нь арилжааны Ñ?анхүүжилтийн үндÑ?Ñ?н шалгуурыг хангаж чадахгүй байгаа Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг хаÑ?даг – шалгуурт тухайлбал орлогын Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?Ñ€, өоÑ?өлдөөнт тендерÑ?Ñ?Ñ€ Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?Ñ€ тохирох болон мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?лийн хүртÑ?Ñ?мж орно. Хоёрдугаар үе шатанд, Ñ‚Ó©Ñ?лийг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€ гарах нийгÑ?м-Ñ?дийн заÑ?гийн болон хөгжилд үзүүлÑ?Ñ… нөлөөний тоон дүн шижилгÑ?Ñ?г Ñ‚Ó©Ñ?өл бүрÑ?Ñ?Ñ€ шалгуур бүрÑ?Ñ?Ñ€ хийдÑ?г ба үүнд тухайн Ñ‚Ó©Ñ?лийг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… дотоодын болон гадаадын хувийн Ñ…Ñ?вшлийн оролцоо, Ñ…Ñ?Ñ€ Ñ…Ñ?лбар, Ñ?мар хурдацтай Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… шалгуур ордог. Гуравдугаар үе шатанд, тухайн Ñ‚Ó©Ñ?лийн орлого бүрдүүлÑ?Ñ… боломжид Ñ?дийн заÑ?аг, Ñ?анхүүгийн дүн шинжилгÑ?Ñ? хийдÑ?г. ЭнÑ? үе шатанд, тухайн Ñ‚Ó©Ñ?лийн ашиг, Ñ‚Ó©Ñ?лийн хугацаанд хөрөнгө оруулагчийн хийÑ?Ñ?н хөрөнгө оруулалтыг нөхөн төлөх боломжид мөнгөний урÑ?галд Ñ?уурилÑ?ан анализ хийдÑ?г. 134.Парламентийн тогтоолоор өнөөдөр ХБ нь орлого бүрдүүлÑ?Ñ… болон “нийгмийн ашигтай Ñ‚Ó©Ñ?лүүдâ€?-ийн аль алийг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… Ñ?рхтÑ?й. ДÑ?Ñ?Ñ€ дурьдÑ?ан МҮЦ шалгуурыг нÑ?втÑ?рүүлÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€ ХБ-ны одоогийн олгож байгаа зÑ?Ñ?лийн бүтÑ?цид нÑ?лÑ?Ñ?д өөрчлөлт орох бололтой бөгөөд одоогийн байдлаар хоёр Ñ‚Ó©Ñ?өл Ñ?нÑ? шалгуурт нийцÑ?ж байна – төмөр зам болон цементийн үйлдвÑ?Ñ€. Ð¥Ñ?Ñ€Ñ?в орлого бүрдүүлÑ?хгйү Ñ‚Ó©Ñ?лийг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… бол Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ нь Ð?ТХ-ийн Ñ‚Ñ?нцвÑ?ржүүлÑ?Ñ?н Ñ‚Ñ?нцвÑ?Ñ€ болон зарлагын журмыг мөрдөж, улÑ?ын Ñ‚Ó©Ñ?өвт хамрагдах ба ер нь бол Ñ?цÑ?ийн бүлÑ?гт ийм Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн Ñ?анхүүжилт нь улÑ?ын Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? ХБ-нд татааÑ? Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ€ очих юм. 135.ХБ-ннаÑ? олгох зÑ?Ñ?лийн Ñ…Ñ?згаарлалтыг хөрөнгийн хангалттай байх харьцааг ХБ-ны тухрай хуулинд зааÑ?ан одоогийн 2 хувийг 15-20 хувь болгоÑ?оноор Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… боломжтой болно. ҮүнÑ?Ñ?Ñ? гадна, ХБ нь цаашид дÑ?д бүтцийг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… гол Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?Ñ€ байх болон Монголын макро Ñ?дийн заÑ?гийн Ñ?мзÑ?г байдлыг харгалзаж ХБ -ийн жилийн зÑ?Ñ?лд СЯ-нааÑ? Ñ…Ñ?налт тавих Ñ?рхийг олгох нь зүйтÑ?й гÑ?Ñ?Ñ?н зөвлөмжийг өгч байна. ЯлангуÑ?а, ХБ-ны шинÑ?Ñ?Ñ?Ñ€ авах зÑ?Ñ?л болон зÑ?Ñ?лдүүлÑ?Ñ… хөрөнгийн нийлбÑ?Ñ€ дүнд тавих ирÑ?Ñ… гурван жилийн дÑ?Ñ?д Ñ…Ñ?згаарт, ХБ-ны Ñ?хний жилийн үйл ажиллагаанд заавал мөрдпөх, Ñ…Ñ?згаарлалтыг Ñ‚Ó©Ñ?өв болон дунд хугацааны Ñ‚Ó©Ñ?вийн хүрÑ?Ñ?нд \ДХТХ\ Сангийн Ñ?ам оруулж болох юм. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ дÑ?Ñ?д Ñ…Ñ?згаар болон ХБ-нааÑ? тухайн хугацаанд Ñ?анхүүжүүлж болох УлÑ?ын хөрөнгө оруулалтын хөтөлбөрт \УХХ\ туÑ?гагдÑ?ан Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг ТТХ-д зааÑ?ан улÑ?ын өрийн дÑ?Ñ?д Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г жишиг болгон тооцож болох юм. Одоогийн байдлаар, Хөгжлийн Банкны тухай хуулийн дагуу ХБ нь авах зÑ?Ñ?лийн тухайд “ЗаÑ?гийн газрын зөвшөөрөлâ€? авах шаардлагатай; Хууль нь ТТХ-иаÑ? хамааралгүй, ДХТХ-нд хамааралтай байх талаар Ñ?мар нÑ?г заалдт байхгүй байна. “Түлхүүр хүлÑ?Ñ?лгÑ?н өгөхâ€? Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ? татгалзах 25 ТХХТИ – ДБ \2010\ -д тулгуурлаÑ?ан – Монгол –Төр хувийн Ñ…Ñ?вшлийн түншлÑ?лийн тухай илтгÑ?л, 2010 оны 10 Ñ?ар. ЭнÑ? Ñ?удалгааг Төр- хувийн Ñ…Ñ?вшлийн дÑ?д бүтцийн зөвлөх үйлчилгÑ?Ñ? болон Кембрижийн Эдийн заÑ?гийн бодлогын Ð?ийгÑ?млÑ?гÑ?Ñ?Ñ? хийÑ?Ñ?н. 84 136. ЭнÑ? Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€ нь заÑ?гийн газрын Ñ?Ñ€Ñ?длийг төдийлөн хувийн Ñ…Ñ?вшлийн түншид шилжүүлдÑ?ггүй харин дÑ?д бүтцийн Ñ‚Ó©Ñ?лийн Ñ?анхүүжилтийн өртөгийг нÑ?мÑ?гдүүлдÑ?г. ҮүнтÑ?й холбогдуулан өгөх зөвлөмж туйлын Ñ?нгийн: ЗаÑ?гийн газар Ñ?нÑ? түлхүүр хүлÑ?Ñ?лгÑ?н өгөх Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ? бүрÑ?н татгалзаж, харин оронд нь Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг улÑ?ын Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… нь зүйтÑ?й. Төр-хувийн Ñ…Ñ?вшлийн түншлÑ?лийн Ñ?рх зүйн бүтцийг бÑ?хжүүлÑ?Ñ… 137. Ð?ТХ-ийн хүрÑ?Ñ?нд, ТХХТ-ийн Ñ‚Ó©Ñ?лийн Ñ?Ñ€Ñ?длийн дүн шинжилгÑ?Ñ? хийх болон баталгаа гаргах болон КонцеÑ?Ñ?ын тухай хуулийн Ñ?ул талыг шийдвÑ?рлÑ?ж байх Ñ?рхийг зөвхөн СЯ-нд олгоÑ?он нь зөв зүйтÑ?й юм. ГÑ?хдÑ?Ñ?, Монголын хувьд учирч байгаа Ñ?Ñ€Ñ?длийг харгалзан үзÑ?ж, Ñ?нÑ? заалтыг өргөжүүлÑ?н улам боловÑ?ронгуй болгож болох юм. Зарим оронд, ТХХТ-ийн контрактын хүрÑ?Ñ?нд заÑ?гийн газрын зүгÑ?Ñ?Ñ? хүлÑ?Ñ?ж болох Ñ?Ñ€Ñ?длийн Ñ…Ñ?згаарыг тоон үзүүлÑ?лтÑ?Ñ?Ñ€ хуульчилÑ?ан байдаг. ЖишÑ?Ñ? нь Унгарт Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?дÑ?н жил дамнан Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжих ТХХТ-ийн нийт нÑ?рлÑ?Ñ?Ñ?н үнÑ? нь тухайн жилийн заÑ?гийн газрын Ñ‚Ó©Ñ?вийн орлогын 3 хувиаÑ? Ñ…Ñ?Ñ‚Ñ€Ñ?хгүй байхаар тогтооÑ?он. Бразилд, ТХХТ-ийн контрактай уÑ?лдан гарах зарлага нь Ñ?анхүүгийн жилийн Ñ‚Ó©Ñ?вийн цÑ?вÑ?Ñ€ орлогын 1 хувиар Ñ…Ñ?згаарлагдÑ?ан байдаг. Урт хугацаанд ТХХТ-ийн Ñ?анхүүжилтийн зарлагыг ТөÑ?вийн тогтвортиой байдлын тухай хуульд зааÑ?ан Ñ‚Ó©Ñ?вийн журамд хамруулж болох ба дунд хугацаанд Ñ?анхүүгийн дÑ?Ñ?д Ñ…Ñ?згаарыг тогтоох нь зүйтÑ?й болов уу. ЭнÑ? нь ТХХТ бÑ?хжих шатандаа Ñ?ваа болон туршилтын шатанд байх хугацаанд, түүнчилÑ?н Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?лд үнÑ?лгÑ?Ñ? хийх, контрактыг байгуулах, Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… заÑ?гийн газрын чадавхи бÑ?хжих үедÑ?Ñ? Ñ?вах хугацаанд заÑ?гийн газрын хүлÑ?Ñ?Ñ… Ñ‚Ó©Ñ?вийн Ñ?Ñ€Ñ?длийг Ñ…Ñ?згаарлах болно. БуÑ?ад орнууд \Ð?нгли зÑ?Ñ€Ñ?г\ ТХХТ-ийн контрактыг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлж Ñ?Ñ…Ñ?лÑ?Ñ?н Ñ?хний үе шатанд ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний Ñ?анхүүгийн алдагдалд орж байÑ?ан. Монголын Хөгжлийн банкны компаний заÑ?аглалыг бÑ?хжүүлÑ?Ñ… 138. ДÑ?лхийн хөгжлийн банкны дийлÑ?нхи нь 100 хувь буюу хувьцааны дийлÑ?нхи нь заÑ?гийн газрын Ñ?зÑ?мшилд байдаг ба амжилтад хүрÑ?Ñ…, уналтад ороход зөвхөн заÑ?гийн газрын Ñ?зÑ?мшил шийдвÑ?рлÑ?Ñ… үүрÑ?г гүйцÑ?тгÑ?хгүй26. Харин үйл ажиллагаа нь амжилттай Ñ?вагдаж байгаа хөгжлийн банкнууд ухаалаг зохицуулалтын орчин, компаний заÑ?аглалын зарчмуудыг зөв Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€ тодорхойлогддог ба үүнд Ñ?рх мÑ?дÑ?л нь тодорхой байх, Ñ?зÑ?мшлийн бүтÑ?ц нь тодорхой байх, ТУЗ-ын бие дааÑ?ан байдал, улÑ? төрийн хөндлөнгийн оролцоонд тавих Ñ…Ñ?налт, түннчилÑ?н хүчтÑ?й Ñ…Ñ?налт шалгалт, үйл ажиллагаандаа тогтмол үнÑ?лгÑ?Ñ? хийж байх зÑ?Ñ€Ñ?г хамрагдана. 139. ХБ-ны хувьд зохицуулалтын бүтÑ?ц дутугдаж байгаа зүйл олон байгаа нь, Ñ?нÑ? талаар өмнө авч үзÑ?Ñ?н, аÑ?ар их Ñ?Ñ€Ñ?длийг бий болгож байна. Ó¨Ó©Ñ€Ó©Ó©Ñ€ Ñ…Ñ?лвÑ?л, зөвхөн ТТХ- ийн зарчмуудыг ХБ зөрчөөд зогÑ?охгүй ХБ-нааÑ? Ñ?анхүүжүүлж байгаа Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн чанарт Ñ?өрөг нөлөө үзүүлнÑ?. Хайрцаг 3-д Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ зарчмуудын талаар авч үзÑ?Ñ?н ба 26 СаÑ?хан ДБ-ннаÑ? 61 орны 90 хөгжлийн банканд Ñ?удалгаа хийхÑ?д, 74 хувь нь бүрÑ?н заÑ?гийн газрын өмчлөлд, 21 хувь нь хувийн Ñ…Ñ?вшлийн жижиг хувьцаа Ñ?зÑ?мшигчтÑ?й байв. 85 Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?рийг Хөгжлийн банкны тухай хуульд нÑ?мÑ?лт өөрчлөлтөөр оруулах шаардлагатай. Хайрцаг 3. Хөгжлийн банкуудын Ñ?айн заÑ?аглалын зарим зарчмууд Эрх нь тодорхой байх: Хөгжлийн банкны Ñ?рхийг тодорхой хуульчилÑ?ан байх шаардлагатай ба үүнд Ñ?мар Ñ?албарт үйл ажиллагаа Ñ?вуулах Ñ?рх нь хамрагдана. Гол нь зах зÑ?Ñ?л дÑ?Ñ?Ñ€ гарч байгаа аливаа доголдолд анхаарал хандуулах, хөгжлийн банк нь хувийн Ñ…Ñ?вшилтай шудрага буÑ?аар Ó©Ñ€Ñ?өлдөхгүй байх нөхцлийг хангах, улÑ?ын Ñ‚Ó©Ñ?вөөр Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… Ñ‘Ñ?той өртөгөө Ñ?ргүүлÑ?н төлөх боломж муутай үйл ажиллагааг Ñ?анхүүжүүлÑ?хгүй байх логиктой байх шаардлагатай. Санхүүгийн тогтолцоо Ñ‚Ñ?лÑ?хийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ€, жишÑ?Ñ? нь Өмнөд Ð?фрикийн хөгжлийн банканд тохиолдÑ?он шиг, хувийн Ñ…Ñ?вшлийн хөгжилд Ñ?мар нÑ?г Ñ?аад бÑ?рхшÑ?Ñ?л үзүүлÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ? зайлхийх үүднÑ?Ñ?Ñ? Ñ?рхÑ?Ñ? Ñ…Ñ?рхÑ?н Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлж байгаад тогтмол Ñ…Ñ?налт тавьж байх Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й. Санхүүгийн тогтвортой байдал: Хөгжлийн банкууд нь зÑ?Ñ?лдүүлÑ?гчдÑ?д авÑ?ан зÑ?Ñ?лÑ?Ñ? төлөхдөө заÑ?гийн газрааÑ? татааÑ? авахгүйн тулд Ñ?анхүүгийн хувьд тогтвортой байх шаардлагатай. Үүний тулд СЯ-ны зүгÑ?Ñ?Ñ? зохих Ñ…Ñ?налт тавьж байх шаардлагатай ба үүнд хөгжлийн банкны авах зÑ?Ñ?лд Ñ…Ñ?згаар тогтоох, хөгжлийн банк Ñ?Ñ€Ñ?длийн менежментийн зохих тогтолцоотой байх аÑ?уудал орно. ЗаÑ?гийн газар шаардлагатай ашгийн хувийг тогтоож болох ба тухайлбал бодит нөхцлөөр Ñ‚Ñ?глÑ?Ñ…, Ñ?Ñ?вÑ?л заÑ?гийн газрын урт хугацааны Ñ?анхүүжилтÑ?й адил байх. Өмчлөлийн бүтÑ?ц нь тодорхой байх: ЗаÑ?гийн газрын өмчлөлийн Ñ?рхÑ?Ñ? хувьцаа Ñ?зÑ?мшигчдийн төлөөлөлөөр дамжуулан Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… ба Ñ?нÑ? төлөөлөл нь заÑ?гийн газар болон хөгжлийн банкны хооронд холбоо барих тодорхой Ñ?уваг нь байх юм. Ð¥Ñ?Ñ€Ñ?в хувьцаа Ñ?зÑ?мшигчдийн төлөөлөл байхгүй бол Ñ?мар ч Ñ?ам Ñ?Ñ?вÑ?л агентлаг хөгжлийн банкнааÑ? Ñ?анхүүжилт Ñ…Ò¯Ñ?Ñ?Ñ… Ñ?рхтÑ?й гÑ?ж Ó©Ó©Ñ€Ñ?дийгөө тооцох болно. Хувьцаа Ñ?зÑ?мшигчдийн төлөөлөл нь ТУЗ-ын гишүүдийг томилох Ñ?рхтÑ?й байна. ТУЗ-ын гишүүний орон тоо гарÑ?ан тухай бүрт нÑ?Ñ€ дÑ?вшигч ТУЗ-ын гишүүнд Ñ‚Ñ?нцÑ?Ñ… Ñ?Ñ?Ñ?хийг хувьцаа Ñ?зÑ?мшигчид тодорхойлно. Хувюьцаа Ñ?зÑ?мшигч нь аль болохоор заÑ?гийн газрын ажилтны нÑ?рийг ТУЗ -ын гишүүнд дÑ?вшүүлÑ?хгүй байхыг Ñ?рмÑ?лзÑ?Ñ… бөгөөд Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?в Ñ‚Ñ?днÑ?Ñ?Ñ? томилоход хүрвÑ?л тоог нь Ñ…Ñ?згаарлах Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й. ТУЗ-ын бие дааÑ?ан байдал: Үйл ажиллагаа үр дүнтÑ?й Ñ?вуулахын тулд хөгжлийн банкууд нь компаний нÑ?г адил хувьцаа Ñ?зÑ?мшигчид, захиралуудын зөвлөл \ТУЗ\ болон удирдлагатай байх зохион байгуулалтай байна.Хөгжлийн банкууд амжилттай ажиллах хамгийн чухал хүчин зүйл бол хүчтÑ?й ТУЗ байдаг. ТУЗ-ын гишүүдийг тогтÑ?он хугацаагаар томилох ба Ñ‚Ñ?днийг Ñ…Ñ?н нÑ?гний нөлөөнд оруулахгүйн тулд чөлөөлөх нөхцлийг нь тодорхой журамлан тогтоох нь зүйтÑ?й. ТУЗ-ын гишүүд заÑ?гийн газрын ажилтан биш байх нь хамгийн зохимжтой ба Ñ?анхүүгийн холбогдох туршлагатай байх нь зүйтÑ?й. Хамгийн амжилттай үйл ажиллагаа Ñ?вуулж байгаа Канадын ХБ, Чилийн БанкоЕÑ?тадо нь зÑ?Ñ?лийн холбогдол бүхий шийдвÑ?Ñ€ гаргахад улÑ? төрийн оролцоог Ñ…Ñ?згаарлах туÑ?гай механизм бүхий инÑ?титуцтай байдаг. Канадын ХБ-ны тухайд гÑ?вÑ?л, парламентийн гишүүд, Ñ?енаторууд, Ñ?Ñ?вÑ?л ТУЗ-ын аль нÑ?г гишүүн ХБ-ны ажилтнуудад тодорхой Ñ‚Ó©Ñ?лийг 86 Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… талаар Ñ?мар нÑ?г дарамт шахалт үзүүлвÑ?л Ñ?нÑ? тухай заавал ТУЗ-д мÑ?дÑ?гдÑ?ж байх шаардлага тавигдÑ?ан. Өмнөд Ð?фрикийн БанкоЭÑ?тадогийн хуулиар улÑ?ын байгууллагад мөнгө зÑ?Ñ?лүүлÑ?хийг холриглоÑ?он байна. Үйл ажиллагааны удирдлага: Үйл ажиллагааны гÑ?Ñ€Ñ?Ñ? байгуулах нь бие дааÑ?ан байдал болон хүлÑ?Ñ?Ñ… хариуцлагын Ñ‚Ñ?нцвÑ?рийг олох бÑ?рхшÑ?Ñ?лтÑ?й аÑ?уудлын шийдлийн Ñ?айн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гÑ?Ñ?л болдог. Үйл ажиллагааны гÑ?Ñ€Ñ?Ñ?г бие даан хийх ба түүнд банкны зорилгыг тодорхойлж, түүнийг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… хариуцлагыг ТУЗ-ын гишүүд, банкны удирдлага хүлÑ?Ñ?нÑ?. ГÑ?Ñ€Ñ?Ñ?г нÑ?г жилÑ?Ñ?Ñ€ байгуулах нь хамгийн зохимжтой \Ñ?анхүүгийн жил Ñ?хлÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ? өмнө\ бөгөөд ил тод байдал, Ñ…Ñ?налтыг бÑ?хжүүлÑ?Ñ… үүднÑ?Ñ?Ñ? нийтÑ?д Ñ…Ñ?влÑ?н нийтÑ?лнÑ?. Ð¥Ñ?налт шалгалтын арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?: Өмчлөл болон Ñ…Ñ?налт шалгалтын үүргийг хоёр Ó©Ó©Ñ€ агентлаг хариуцах нь зүйтÑ?й. Хөгжлийн банкууд нь хувийн банкнуудын нÑ?г адил Ñ…Ñ?налт шалгалтын зарочмуудыг баримтлах ба Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ зарчимд дÑ?Ñ?д зÑ?ргийн нÑ?Ñ?лттÑ?й үйл ажиллагаа Ñ?вуулах, Ñ?Ñ€Ñ?длийн зохих менежменттÑ?й байх шаардлага тавигдахааÑ? гадна арилжааны банкнааÑ? Ñ?лгагдах өөрийн гÑ?Ñ?Ñ?н өвөрмөц шинжтÑ?й байна. Хөгжлийн банкны авч байгаа зÑ?Ñ?лд гаргаÑ?ан заÑ?гийн газрын баталгааг Ñ‚Ó©Ñ?өвт зааж оруулах ба хөгжлийн банкны Ñ?анхүүжүүлж байгаа Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг мөн Ñ‚Ó©Ñ?өвт мÑ?дÑ?Ñ?ллийн зорилгоор туÑ?гана. Хөгжлийн банканд тавих Ñ…Ñ?налт шалгалтыг Төв банк хариуцах ба хөгжлийн банкууд нь арилжааны банкуудын адил хугацаанд үнÑ?н зөв мÑ?дÑ?Ñ?ллийг төв банкинд адил Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ€ гаргаж өгнө. ТүүнчилÑ?н Төв бангкнааÑ? жил бүр хөгжлийн банкны үйл ажиллагаанд шалгалт хийх ба үүнд Ñ?анхүү, Ñ?Ñ€Ñ?длийн менежментийг хамруулна. Эх Ñ?урвалж: Торние, Дю Тойт \2009\, Гутиеррез \2011\ ТөÑ?лийг боловÑ?руулалтыг Ñ?айжруулах ТөÑ?вийн нÑ?гдмÑ?л байдлыг хангах 140. ҮХШХ-г 2012 онд Эдийн заÑ?гийн хөгжлийн Ñ?ам \ЭЗХЯ\ болгон өргөтгөÑ?өн. ҮХШХ нь улÑ?ын төлөвлөлтийн чухал аÑ?уудлыг хариуцахын тулд Ñ?амны Ñ?рх мÑ?дÑ?лтÑ?й байх Ñ‘Ñ?той гÑ?дÑ?гт заÑ?гийн газрын гишүүд Ñ?анал нÑ?гтÑ?й байÑ?ан. СаÑ?хан баталÑ?ан заÑ?гийн газрын бүтÑ?цÑ?Ñ?Ñ€ томоохон Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн үнÑ?лгÑ?Ñ?, батлах Ñ?рхийг ЭЗХЯ-нд хариуцуулÑ?ан. ЭнÑ? алхам хоёр шалтгаанаар буруу юм: нÑ?гдүгÑ?Ñ?рт, Ñ?нÑ? нь “хоёрдмол Ñ‚Ó©Ñ?өвâ€?-ийг бий болгоно. Хоёрдугаарт, ЭЗХЯ нь Ñ?албарын Ñ?амдааÑ? жил бүр хүлÑ?Ñ?н авах Ñ…Ñ?дÑ?н мÑ?нган Ñ‚Ó©Ñ?өлд үнÑ?лгÑ?Ñ?Ñ‚ хийх хүрÑ?лцÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й чадвахигүй бөгөөд үр дагавар нь Ñ‚Ó©Ñ?лийн боловÑ?руулалт муу Ñ…Ñ?вÑ?Ñ?Ñ€ үргÑ?лжлÑ?Ñ… болно. 141. Бодлогын зорилтыг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?хийн тулд үндÑ?Ñ?н болон Ñ?ргÑ?лтийн Ñ‚Ó©Ñ?вийг нÑ?гдмÑ?л байдлаар авч үзÑ?Ñ… шаардлагатай байдаг. ҮндÑ?Ñ?н ба Ñ?ргÑ?лтийн Ñ‚Ó©Ñ?вийг хоёр байгууллага хариуцаж байхад шийдвÑ?рийг цогц байдлаар гаргахад бÑ?рхшÑ?Ñ?лтÑ?й \â€?хоёрдмол Ñ‚Ó©Ñ?өвâ€?\. ЖишÑ?Ñ? нь, Ñ‚Ó©Ñ?лийн хөрөнгө оруулалтыг батлахдаа ирÑ?Ñ?дүйд шаардагдах заÑ?вар үйлчилгÑ?Ñ?ний зардалыг зохих Ñ‘Ñ?оор туÑ?гахгүй орхидуулах талтай. 87 142. Олон улÑ? оронд бодлогын Ñ?нÑ? чухал аÑ?уудлын нÑ?гдмÑ?л байдлыг Ñ?анхүү, төлөвлөгөөний хүчирхÑ?г Ñ?ам байгуулÑ?анаар хангаж байна. Монголын хувьд гÑ?вÑ?л, Ñ?аÑ?хан хүртÑ?л Ñ‚Ó©Ñ?өвтÑ?й холбоотой бүх аÑ?уудал СЯ-нд төвлөрч байÑ?ан; СЯ-нд Ñ?албарын Ñ?амдааÑ? ирүүлÑ?Ñ?н том Ñ‚Ó©Ñ?лүүдÑ?д үнÑ?лгÑ?Ñ?г зохих түвшинд хийх чадавхи дутагдалтай – үндÑ?Ñ?н Ñ‚Ó©Ñ?вийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? арван дөрөв дахин Ó©Ñ?өөд байгаа Ñ?үүлийн 8 жилд түүний хөрөнгө оруулалтын Ñ…Ñ?лтÑ?ийн ажиллагÑ?адын тоо нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ?гүй – байгаа нь Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн өртөгийн тооцоо үнÑ?н зөв биш, Ñ?дийн заÑ?гийн анализ хийхгүй, улÑ?ын болон Ñ?албарын Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… чиглÑ?лтÑ?й авцалдахгүй байх зÑ?Ñ€Ñ?г үр дагавар гарч байна. СЯ-ны төлөвлөлт, үнÑ?лгÑ?Ñ?ний чадавхийг бÑ?хжүүлÑ?Ñ… аÑ?уудлыг удаа дараа парламент, заÑ?гийн газарт оруулж байÑ?ан ч Ñ…Ñ?зÑ?Ñ? ч дÑ?мжигдÑ?Ñ?гүй Ñ?вж ирÑ?Ñ?н. ЭнÑ? нь голдуу улÑ? төрийн шалтгаантай. Монголын Ñ?албарын Ñ?амд ерөнхийдөө цомхон бөгөөд Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?в СЯ-ны орон тоог нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… юм бол улÑ? төрийн Ñ‚Ñ?нцвÑ?ртÑ?й байдал алдагдахад хүрÑ?Ñ… ба буÑ?ад Ñ?амд мөн Ó©Ó©Ñ€Ñ?дийн орон тоог нÑ?мÑ?Ñ… аÑ?уудлыг боÑ?гон тавих ба Ñ‚Ñ?Ñ€ бүр нь ардаа тодорхой улÑ? төрийн жигүүрийн дÑ?мжлÑ?гтÑ?й байх болно. СЯ-ыг бÑ?хжүүлвÑ?л Ñ‚Ó©Ñ?өв Ñ…Ñ?лÑ?лцÑ?Ñ… үед парламент өөрийн Ñ?рхÑ?Ñ? Ñ‚Ñ?Ñ€ бүр Ñ…Ò¯Ñ?Ñ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?длÑ?ж чадахгүй гÑ?ж үзÑ?ж байгаатай холбоотой. ЭнÑ? хоёр шалтгаанааÑ? үүдÑ?н, Монголд өнөөгийн нөхцөлд Ñ?анхүү, төлөвлөлтийн хүчирхÑ?г нÑ?г Ñ?ам байгуулах аÑ?уудал улÑ? төрийн хувьд дÑ?мжлÑ?г нь тодорхой байгаа юм. 143. УлÑ? төрийн Ñ?нÑ? бодит нөхцөл байдлыг харгалзаж, Ð?ТХ-д хөрөнгө оруулалтын төлөвлөлтийг Ñ?айжруулах зорилгоор Ñ?нÑ? үүргийг ЭЗХЯ болон СЯ-нд хуваан хариуцуулж, Ñ‚Ó©Ñ?вийн нÑ?гдмÑ?л байдлыг хадгалж үлдÑ?Ñ?н. Ð?ТХ-иар шинÑ? Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн хувьд дагаж мөрдөх заалтуудыг шинÑ?Ñ?Ñ€ оруулж өгÑ?өн ба Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг том30 Ñ‚Ñ?рбум төгрөгөөÑ? дÑ?Ñ?ш\ ба жижиг гÑ?Ñ?Ñ?н хоёр ангилалд хувааÑ?ан. Үүргийг ийнхүү хувааÑ?ан нь зөв алхам байÑ?ан ба учир нь ЭЗХЯ, СЯ-ны аль аль нь Ñ‚Ó©Ñ?өвт зөвхөн Ñ?айн чанартай Ñ‚Ó©Ñ?лийг туÑ?гах үнÑ?лгÑ?Ñ?г хийх хүрÑ?лцÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й чадвахигүй юм. ТөÑ?лүүдийг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… үйл ажиллагааг зөвхөн СЯ хариуцаж байна. ГÑ?хдÑ?Ñ?, томоохон Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн урÑ?гал зардлыг Ñ?амд ирүүлж байгаа Ñ‚Ó©Ñ?лийн Ñ?аналдаа заавал туÑ?гаж, Ñ‚Ó©Ñ?вийн Ñ‚Ó©Ñ?лийн Ñ?алшгүй Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?г нь болж Ñ?вах нь туйлын ач холбогдолтой байх болно. Ийм тогтолцоо, жишÑ?Ñ? нь Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгө оруулалтын менежментийн дÑ?лхийн хамгийн хөгжингүй Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€ Чилид байдаг \Хайрцаг 4\. Хайрцаг 4. ТөÑ?вийн хөрөнгө оруулалтын удирдлагад Сангийн Ñ?ам болон төлөвлөгөөний Ñ?амны хариуцах үүрÑ?г : Чилийн тогтолцоо Чилийн Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгө оруулалтын удирдлагын тогтолцоог \ХОУТ\ нь – үүрÑ?г хариуцлагыг төлөвлөгөөний Ñ?ам болон Ñ?ангийн Ñ?аманд хуваан хариуцуулÑ?ан – хамгийн Ñ?айнд тооцогдох тогтолцооны нÑ?г үзÑ?Ñ?Ñ?Ñ€ ирÑ?Ñ?н. Өргөн утгаар, төлөвлөгөөний Ñ?ам болон Ñ?ангийн Ñ?амны хариуцах үүргийг дараахь маÑ?гаар хуваарилÑ?ан: ï‚· ТөÑ?өл боловÑ?руулах байгууллагууд \Ñ?албарын Ñ?амд буюу агентлагууд болон бүÑ?, орон нутгийн захиргаа\ Ñ‚Ó©Ñ?лөө Ñ…Ñ?нуулахаар Ñ?анхүүжилтийн байгууллагуудад хүргүүлÑ?Ñ… ба Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг хүлÑ?Ñ?н аваад бүх Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн мÑ?дÑ?Ñ?ллийн Ñ?ан болох ТөÑ?лийн Ð?Ñ?гдÑ?Ñ?н Банк \ТÐ?Б\-д үнÑ?лгÑ?Ñ? хийлгÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ оруулна. ï‚· Төлөвлөгөөний Ñ?амны Техник, Ñ?дийн заÑ?гийн анализын нÑ?гж \Ñ?Ñ?вÑ?л түүний бүÑ?ийн агентлагууд урьдчилÑ?ан үнÑ?лгÑ?Ñ? \урьдчилÑ?ан техник Ñ?дийн заÑ?гийн үндÑ?Ñ?лÑ?л\ хийнÑ? ï‚· УрьдчилÑ?ан үнÑ?лгÑ?Ñ? нааштай гарвал, дараа нь ҮндÑ?Ñ?ний Хөрөнгө оруулалтын Ñ?иÑ?темд \ҮХС\ оруулах ба Ñ?нÑ? Ñ?иÑ?темийг Сангийн Ñ?амтай хамтран ажиллуулдаг. ҮХС нь 88 300,000 гаруй өгөдөл –бодлогын Ñ?анаачилгууд - бүхий онлайн мÑ?дÑ?Ñ?ллийн банк юм ï‚· Төлөвлөгааний Ñ?ам Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгө оруултийн бүх Ñ‚Ó©Ñ?лүүдÑ?д техникийн болон Ñ?дийн заÑ?гийн үнÑ?лгÑ?Ñ? хийх ба үүнд ТХХТ-ийн Ñ‚Ó©Ñ?лүүд хамрагдана. ҮнÑ?лгÑ?Ñ?г өртөгийн ашигтай байдал буюу өртөгийн үр дүнгийн дүн шинжилгÑ?Ñ?, Ñ?рх үй, байгаль орчин, хүйÑ?ийн Ñ‚Ñ?нцвÑ?ртÑ?й байдлын дүн шинжилгÑ?Ñ?нд тулгуурлан хийнÑ?. ТөÑ?вөөÑ? Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… бүх Ñ‚Ó©Ñ?лүүдÑ?д адил журмыг баримтлах ба аргачилалыг ТЯ тодорхойлж, тогтмол шинÑ?чилж байдаг. ï‚· ТЯ Ñ‚Ó©Ñ?лийн хураангуй танилцуулгын өгөгдөл болон Ñ?аналаа ТХХ-ийн Ñ?иÑ?темд оруулах ба дүн шинжилгÑ?Ñ?ний хариуг ТХХ-ийн Ñ?иÑ?темÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?ргÑ?н мÑ?дÑ?Ñ?лнÑ?. ï‚· ТЯ-нааÑ? нааштай Ñ?анал авÑ?ан ч гÑ?Ñ?Ñ?н Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг жилийн Ñ‚Ó©Ñ?өвийг батлуулах үйл Ñ?вцад Ñ‚Ó©Ñ?өвт Ñ?уулгах Ñ?Ñ?Ñ?Ñ… аÑ?уудлыг шийднÑ?. БатлагдÑ?ан Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн багцааÑ? чухам алийг тухайн жилийн Ñ‚Ó©Ñ?өвт туÑ?гуулахыг Ñ?ам бүр\агентлаг бүр шийдÑ?Ñ… ба Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ó©Ñ?лийг “ТөÑ?өв боловÑ?руулахâ€? дÑ?д Ñ?иÑ?тзмд оруулна. ï‚· ТЯ болон СЯ хоюулаа Ñ‚Ó©Ñ?лийн урÑ?гал зардлын анализ хийнÑ?. ï‚· СанхүүжүүлÑ?Ñ… зөвшөөрлийг СЯ-ны ТөÑ?вийн зөвлөл гаргана. ï‚· Хуульд зааÑ?анаар, СЯ-нааÑ? КонгреÑ?Ñ?Ñ‚ өргөн мÑ?дүүлÑ?Ñ?н Ñ‚Ó©Ñ?вийн Ñ‚Ó©Ñ?өлд зөвхөн ҮХС-д туÑ?гагдÑ?ан, ТЯ-нааÑ? нааштай үнÑ?лгÑ?Ñ? өгÑ?өн Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг оруулна. ЭнÑ? процеÑ?Ñ? нь муу чанартахй боловÑ?руулагдÑ?ан Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг ил гаргаж, мөн парламентийн гишүүдÑ?Ñ?Ñ? хөрөнгө оруулалтын Ñ‚Ó©Ñ?лийг Ñ‚Ó©Ñ?өвт хавчуулан оруулах боломжийг хаадаг ба Ñ‚Ó©Ñ?өвт туÑ?гах цорын ганц цонх нь ҮХС юм. ï‚· ТөÑ?лийг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… зарлиг гардаг ба түүнийг нь Ерөнхий Шалгагч батлана. Ð?Ñ?гÑ?Ñ?Ñ? илүү жил дамжин Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжих Ñ‚Ó©Ñ?лийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилтийн үе шат, хугацааны талаар СЯ-тай \Төрийн Ñ?ангийн Зөвлөл\ Ñ?анхүүжилтийн Ñ…Ñ?лÑ?лцÑ?Ñ?Ñ€ байгуулна. ï‚· ТөÑ?лийг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?гч агентлаг нь Ñ‚Ó©Ñ?лийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилтийн Ñ?вц байдлын талаар ТÐ?Б-ний Ñ?иÑ?темÑ?Ñ?Ñ€ дамжуулан мÑ?дÑ?Ñ?лж, Ñ‚Ó©Ñ?өлтÑ?й холбогдÑ?он мÑ?дÑ?Ñ?ллийг шинÑ?чилж байна \нийлүүлÑ?гчидтÑ?й байгуулÑ?ан Ñ…Ñ?лÑ?лцÑ?Ñ?Ñ€ г.м\. ҮүнÑ?Ñ?Ñ? гадна, Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? гаргаж байгаа хөрөнгийн талаархи мÑ?дÑ?Ñ?ллийг ТөÑ?вийн зөвлөлд мÑ?дÑ?гдÑ?ж байна. ï‚· СЯ \ТөÑ?вийн зөвлөл\ нь Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгийн Ñ?анхүүжилтийн Ñ?вцад Ñ…Ñ?налт тавих ба Ñ?амд болон агентлагууд газар дÑ?Ñ?Ñ€ нь Ñ?анхүүгийн үйл ажиллагаанд Ñ…Ñ?налт тавьж ажиллана. ï‚· ИЯ нь Ñ‚Ó©Ñ?өл Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжÑ?Ñ?ний дараа Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг төлөөлүүлÑ?Ñ?н түүвÑ?Ñ€ \sample\ дүн шижилгÑ?Ñ? хийнÑ?. Эх Ñ?урвалж. Ð?ранÑ?ибиа \2008\ 144. Бидний зүгÑ?Ñ?Ñ? өгөх зөвлөлгөө бол, Ð?ТХ-ийг бүрÑ?н Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… ба ЭЗХЯ зөвхөн томоохон Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг Ñ…Ñ?нах үүрÑ?гтÑ?й байх нь чухал юм. ЗаÑ?гийн газрын хувьд, томоохон Ñ‚Ó©Ñ?өлд хамрагдах 30 Ñ‚Ñ?рбум төгрөгийн боÑ?гыг бууруулах аÑ?уудлыг авч үзÑ?ж болох юм. ТөÑ?вийн хөрөнгө оруулалтын хөтөлбөр болон Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?, ЭЗХЯ-ны Ñ‚Ó©Ñ?өлд үнÑ?лгÑ?Ñ? хийх бодит боломжид хийÑ?Ñ?н дүн шинжилгÑ?Ñ?нд тулгуурлан боÑ?гыг тогтоох нь зүйтÑ?й юм. Төлөвлөлтийг Ñ?айжруулах 145. ЭЗХЯ нь төлөвлөлтийг үр дүнтÑ?й хийхийн тулд Ñ?албарын Ñ?амдтай зөвлөлдөж байх шаардлагатай бөгөөд төлөвлөгөөний Ñ…Ñ?Ñ‚Ñ?рхий олон байгууллагуудын Ñ?албар, үйлдвÑ?Ñ€ болон үйлчилгÑ?Ñ?ний хувьд “Ñ?лагч ба Ñ?лагдагчâ€? гÑ?Ñ?Ñ?н нÑ?г талыг 89 баримталÑ?ан хандлагад автахгйү байх шаардлагатай. Тийм учрааÑ? Хөгжлийн бодлого, төлөвлөлтийн тухай хуулийн Ñ‚Ó©Ñ?өлд дунд хугацааны Ñ?тратегийг хамтран боловÑ?руулах зөвлөлдөх механизмыг тодорхойлж өгөх шаардлагатай. Өмнийн Говийн хөгжлийн зөвлөлдөх зохион байгуулалтын механизм нь ЭЗХЯ -нд Өмнийн говийн дÑ?д бүтцийн Зохицуулах нÑ?гжийг байгуулж, холбогдох Ñ?амдыг татан оролцуулж болох юм. Хуульд дунд хугацааны төлөвлөгөө боловÑ?руулах зохих Ñ‘Ñ?ны зөвлөлдөх нÑ?гж болох Ñ?амд хоорондын хороо байгуулах Ñ?рх олгох шаардлагатай байна. ЖишÑ?Ñ? нь, Малайзид таван жилийн төлөвлөгөө боловÑ?руулахдаа агентлаг хоорондын төлөвлөлтийн бүлгÑ?Ñ?Ñ€ \Ð?ХТБ\ дамжуулан өргөн хүрÑ?Ñ?нд зөвлөлөлддөг бөгөөд зөвхөн Ñ?албарын Ñ?амдаар Ñ…Ñ?згаарлахгүй , иргÑ?ний нийгмийн байгууллагуудыг оролцуулдаг байна. 146. Хөгжлийн бодлого, төлөвлөлтийн тухай хуулийн Ñ‚Ó©Ñ?өлд одоогоор төлөвлөлтийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гÑ?Ñ?лүүд болон баримт бичгийн урт жагÑ?аалтыг оруулÑ?ан байна. Хөгжиж байгаа олон оронд төлөвлөгааний ганц үндÑ?Ñ?н баримт бичиг боловÑ?руулдаг, тухайлбал дунд хугацааны \4-5 жил\ хөгжлийн төлөвлөгөөг боловÑ?руулдаг ба зарим үед Ñ?дуурлыг бууруулах Ñ?тратегийн төлөвлөгөө ч гÑ?ж нÑ?рлÑ?дÑ?г туршлагааÑ? Ñ?рх бүхий хүмүүÑ? Ñ?анаа авах нь чухал байна. ТХТ нь дунд хугацааны хөгжлийн хөтөобөрийн Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?г Ñ?Ñ?вÑ?л түүний хавÑ?ралт байх бөгөөд жил бүр жагÑ?аалтаар төлөвлөгөөнд оруулан Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлж болох юм. ЭнÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ жагÑ?аалтын Ñ?хний жилийн төлөвлөгөө нь Ð?ийгÑ?м, Ñ?дийн заÑ?гийн чиглÑ?л \Ð?ЭЗЧ\ байж болох юм. Дунд хугацааны хөгжлийн төлөвлөлтийн үндÑ?Ñ?н Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гÑ?Ñ?лд нÑ?мÑ?лт Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гÑ?Ñ?л\баримт бичгийг нÑ?мж оруулж болох юм. ЖишÑ?Ñ? нь, урт хугацааны Ñ?тратеги төлөвлөгөөг дунд хугацааны төлөвлөгөөний оршил Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?гт оруулах; заÑ?гийн газрын Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… чиглÑ?лтÑ?й нийцÑ?Ñ?н Ñ?албар төлөвлөгөөг Ñ?албараар, тухайлбал уул уурхай, хөдөө аж ахуй г.м, бүÑ? нутгаар бÑ?лтгÑ?ж болох юм. ТөÑ?өлд үнÑ?лгÑ?Ñ? хийхÑ?д Ð?ТХ-ийн заалтыг баримтлах 147. Ð?ТХ нь бүх томоохон Ñ‚Ó©Ñ?лүүд нь нарийн процеÑ?Ñ?оор оруулах зохицуулалтын бүтцийг Ñ?айжруулах талаар нÑ?лÑ?Ñ?д дÑ?вшил хийÑ?Ñ?н – үндÑ?Ñ?ний болон Ñ?албарын Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… чиглÑ?лийг баримтлах, нийгÑ?м-Ñ?дийн заÑ?гийн үр өгөөжийн анализ хийх, ирÑ?Ñ?дүйн Ñ?ргÑ?лтийн зардлыг тооцох – ажлыг тухайн Ñ‚Ó©Ñ?лийг ТХТ-д туÑ?гах болон Ñ‚Ó©Ñ?өвт Ñ?уулгахааÑ? өмнө хийж байх заалтыг оруулÑ?ан. ЭнÑ? заалтыг бодитой Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?хийн тулд \а\ Ñ?албарын Ñ?амдын үүрÑ?г хариуцлага болон ЭЗХЯ-ны Ñ‚Ó©Ñ?өлд хийх үнÑ?лгÑ?Ñ?г тодорхой болгох, \б\ Ñ‚Ó©Ñ?өлд үнÑ?лгÑ?Ñ? хийх аргачилал болон тавигдах шаардлагыг ЭЗХЯ болон СЯ-ны бодит чадавхид нийцүүлÑ?Ñ… шаардлагатай. 148. Ð?ТХ-ийн дагуу бүх томоохон Ñ‚Ó©Ñ?лүүдÑ?д урьдчилÑ?ан техник Ñ?дийн заÑ?гийн үнÑ?лгÑ?Ñ?г \УТЭЗҮ\ ТөÑ?вийн хөрөнгө оруулалтын хөтөлбөрт туÑ?гахааÑ? өмнө хийж байх шаардлаөга тавигдаж, Ñ?нÑ? үүргийг ЭЗХЯ-нд өгÑ?өн. ҮнÑ?лгÑ?Ñ?г ийнхүү төвлөрÑ?өн Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ€ хийх нь СолонгоÑ?, Чили зÑ?Ñ€Ñ?г орны тогтолцоотой Ñ‚Ó©Ñ?Ñ‚Ñ?й байгаа юм. ГÑ?хдÑ?Ñ?, ЭЗХЯ харьцангуй шинÑ? байгуулагдÑ?ан, чадавхи нь Ñ…Ñ?згаарлагдмал байгаа нөхцөлд УТЭҮ-ийг ЭЗХЯ-нааÑ? боловÑ?руулÑ?ан удирдамжид тулгуурлан Ñ?албарын Ñ?амд хийгÑ?Ñ?д, дараа нь ЭЗХЯ-нд Ñ…Ñ?нуулахаар хүргүүлÑ?Ñ… ба үүний дараа тухайн 90 Ñ‚Ó©Ñ?лийг ТХХ-д туÑ?гах Ñ?Ñ?Ñ?Ñ… аÑ?уудлыг шийддÑ?г байх нь Монголын хувьд илүү тохиромтой байх болов уу гÑ?Ñ?Ñ?н зөвлөмжийг өгч байна. 149. ОЕСД-н гишүүн орнууд болон дунд түвшиний орлого бүхий Чили, СолонгоÑ? зÑ?Ñ€Ñ?гт орнуудад үнÑ?лгÑ?Ñ? хийх харьцангуй дÑ?вшилттÑ?й тогтолцоо байдаг ба Ñ‚Ñ?д нар нийгмийн өртөг-үр ашигт дүн шинжилгÑ?Ñ? хийдÑ?г. ЖишÑ?Ñ? нь, СолонгоÑ?Ñ‚ олон талт шалгуурт тулгуурлан үнÑ?лгÑ?Ñ? хийх технологийг Ñ…Ñ?ргÑ?лдÑ?г ба үүнд Ñ‚Ó©Ñ?лийн урьдчилÑ?ан техник Ñ?дийн заÑ?гийн үндÑ?Ñ?лÑ?лийг Ñ?дийн заÑ?гийн үр өгөөжид тулгуурлан хийх бодлогын зоилготой Ñ…Ñ?рхÑ?н нийцÑ?ж байгаа, бүÑ? хоорондын Ñ‚Ñ?гш байдлыг Ñ…Ñ?рхÑ?н хангаж байгаа зÑ?Ñ€Ñ?гт дүн шинжилгÑ?Ñ? хамрагддаг. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ тогтолцоо нь болоÑ?ронгуй түвшинд хүрÑ?Ñ?н ба ийм түвшинд хүрÑ?Ñ…Ñ?д цаг хугацаа шаардагдÑ?ан ба одоогийн Монголын байгууллагуудын чадавхийн түвшинд бодитойгоор Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… бололмж байхгүй. Харин үүний оронд, үнÑ?лгÑ?Ñ?г нарийн хийх Ñ?нгийн Ñ…Ñ?лбÑ?рийн тогтолцоо шаардлагатай байгаа бөгөөд юуны өмнө одоогийн үнÑ?лгÑ?Ñ? хийх процедурыг нÑ?лÑ?Ñ?д Ñ?айжруулахад анхаарах ба цаашдаа чадвахид нийцÑ?Ñ?н илүү боловÑ?ронгуй тогтолцоог нÑ?втÑ?рүүлж болох юм. 150. Монголын хувьд, дийлÑ?нхи Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн үр өгөөжид төвлөрÑ?өн дүн шижилгÑ?Ñ? хийхÑ?д анхаарч, харин зөвхөн том Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн хувьд нийгÑ?м-Ñ?дийн заÑ?гийн өгөөжийг тооцож байх нь зүйтÑ?йг зөвлөж байна. Жижиг Ñ‚Ó©Ñ?лүүдÑ?д үнÑ?лгÑ?Ñ? хийх Ñ…Ñ?лбар аргачилалыг хөгжингүй орнууд хүртÑ?л Ñ…Ñ?ргÑ?лдÑ?гь жиүшÑ?Ñ? нь Ирланд \Хайрцаг 5\. 151. Ийм Ñ…Ñ?лбар аргыг “Монголын ТөÑ?вийн хөрөнгө оруулалтын хөтөлбөрийн Ñ‚Ó©Ñ?лүүдÑ?д нийгÑ?м Ñ?дийн заÑ?гийн үнÑ?лгÑ?Ñ? хийх чиглÑ?лâ€?-д боловÑ?руулан оруулÑ?ан ба Ñ?нÑ? аргыг ҮХШХ-нооÑ? ДÑ?лхийн банкны техник туÑ?ламжтайгаар боловÑ?руулÑ?ан. ЭнÑ? Ñ…Ñ?лбар арга нь хоёр үе шаттай. Ð?Ñ?гдүгÑ?Ñ?Ñ€ шатанд, “за\үгүйâ€? гÑ?Ñ?Ñ?н шийдвÑ?рийг гаргаж, муу Ñ‚Ó©Ñ?лүүдÑ?д нарийвчилÑ?ан үнÑ?лгÑ?Ñ? хийж цаг гарздахгүй байх. Хоёрдугаар шатанд, Ñ?хний Ñ…Ñ?лбарчилÑ?ан аргаар хийÑ?Ñ?н үнÑ?лгÑ?Ñ?нд шалгарÑ?ан Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… ач холбогдолын шалгуураар нь зÑ?Ñ€Ñ?глÑ?нÑ?. 152. Санал болгож байгаа Ñ‚Ó©Ñ?лүүдÑ?д “за\үгүйâ€? үнÑ?лгÑ?Ñ? хийхдÑ?Ñ? дараахь зүйлийг харгалзан үзнÑ?: ï‚· Тухайн Ñ‚Ó©Ñ?лийг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… болон Ñ‚Ó©Ñ?өлд дурдÑ?ан үйлчилгÑ?Ñ?г үзүүлÑ?Ñ… шаардлага байгааг нухацтай туÑ?гаÑ?ан байх. ЭрÑ?лт Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ?ний шаардлага байгаа Ñ?Ñ?Ñ?Ñ…Ñ?д дүн шинжилгÑ?Ñ? хийхдÑ?Ñ?, Ñ?ургууль, Ñ?мнÑ?лÑ?гийн Ñ?Ñ€Ñ?лт Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ?нд нөлөөлөх дÑ?д бүтцийн Ñ?рчим хүч, уÑ?, холбоо харилцаа зÑ?Ñ€Ñ?г үйлчилгÑ?Ñ?нүүд болон хүн амын Ó©Ñ?өлт, хүн ам зүйн хандлагад Ñ…Ñ?рхÑ?н нийцÑ?ж Ñ?мар нөлөө үзүүлÑ?хийг харуулÑ?ан байх шаардлагатай, жишÑ?Ñ? нь замын Ñ‚Ó©Ñ?өл гÑ?Ñ…Ñ?д замын хөдөлгөөний ачааллын Ñ‚Ó©Ñ?өөлөл, Ñ?дийн заÑ?гийн Ó©Ñ?өлтийн хандлага гÑ?Ñ… мÑ?Ñ‚. ï‚· ҮндÑ?Ñ?ний Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… Ñ?тратегийг – үндÑ?Ñ?ний болон Ñ?албарын Ñ?тратерид Ñ?Ñ?вÑ?л төлөвлөгааний баримт бичгүүдÑ?д туÑ?гаÑ?ан – тогтооход Ñ…Ñ?лбар бөгөөд тухайн хөрөнгө оруулалт Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… чиглÑ?лүүдÑ?д тавигдаж байгаа шаардлагыг Ñ…Ñ?рхÑ?н хангаж чадах 91 ï‚· Санхүүгийн Ñ?уурь дүн шинжилгÑ?Ñ?г, хөрөнгийн тооцоо \хөрөнгө оруулалт\ болон Ñ?ргÑ?лтийн \үйл ажиллагааны\ өртөгт тулгуурлан хийх ба Ñ‚Ó©Ñ?лийн Ñ?аналд ашиглаÑ?ан Ñ‚Ó©Ñ?өөлөл нь утгыг бүрÑ?н туÑ?гаÑ?ан ба зөв байх шаардлагатай. 153. ЭнÑ? үе шатыг давÑ?ан Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг дараа нь олон талт шалгуурын үндÑ?Ñ?н дÑ?Ñ?Ñ€ зÑ?Ñ€Ñ?глÑ?Ñ… бөгөөд үүнд үндÑ?Ñ?ний болон Ñ?албарын Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… чиглÑ?лтÑ?й Ñ…Ñ?Ñ€ нийцÑ?ж байгаа, үзүүлÑ?Ñ… нөлөө болон Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжих боломж хамрагдана. 154. Өмнө тодорхой Ñ‚Ñ?мдÑ?глÑ?Ñ?Ñ?нчилÑ?н, Ñ‚Ó©Ñ?лийг боловÑ?руулахад өртөгийн тооцоог үнÑ?н зөв хийхгүй байгаа нь ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н бÑ?рхшÑ?Ñ?л учруулж, Ñ‚Ó©Ñ?өвт байнга тодотгол хийхÑ?д хүргÑ?ж байна. ТөÑ?лийн зардал Ñ…Ñ?Ñ‚Ñ?рч байгаад наад зах нь гурван шалтгаан байна: барилгын материалын үнийн Ó©Ñ?өлт, Ñ‚Ó©Ñ?лийн хөрөнгийн хуваарьлалтын Ñ?уурь болж байгаа өртөг тооцохдоо Ñ…Ñ?Ñ‚Ñ?рхий Ñ?нгийн аргыг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?ж байгаа, ЗаÑ?гийн газрын Ñ?анал болгож байгаа Ñ‚Ó©Ñ?лүүдÑ?д хийж байгаа өртөгийн тооцоо хийгдÑ?Ñ?гүй Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг парламент Ñ‚Ó©Ñ?өвт хавчуулан оруулж байгаа Ñ?вдал байна. 155. Зардлын тооцоог Ñ?айжруулахын тулд ЗаÑ?гийн газар Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? хөрөнгө гаргаж Ñ?нз бүрйин материалын үнÑ?д Ñ?удалгаа хийж, байнга шинÑ?члÑ?ж байх шаардлагатай байна. Ó¨Ó©Ñ€Ó©Ó©Ñ€ Ñ…Ñ?влÑ?л, Ñ‚Ó©Ñ?лийн Ñ?анхүүжилтыг батлахааÑ? өмнө Ñ‚Ó©Ñ?лийн боловÑ?руулах Ñ?вцад ЗаÑ?гийн газар цаг, хөрөнгө гаргах шаардлагатай байна. Эхний үед гаргаÑ?ан Ñ?нÑ? нÑ?мÑ?лт хөрөнгө нь Ñ‚Ó©Ñ?өл хугацаанааÑ? хоцрогдохгүй байх, Ñ‚Ó©Ñ?лийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилтийн Ñ?вцад зардлын тодотголыг хийхгүй байх нөхцлийг бүрдүүлÑ?н өртгөө нөхнө. 156. ТөÑ?лийн өртөгийн тооцоог тодорхойлоход нь Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?гч агентлагуудад илүү Ñ?рх мÑ?дÑ?л олгох аÑ?уудлыг ЗаÑ?гийн газар авч үзÑ?Ñ… Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й. Одоогийн байдлаар Монголд мÑ?Ñ€Ñ?гжлийн байгууллага – Барилга, хот байгууллатын Ñ?ам – олон тооны Ñ?албарын Ñ?амдын барилгын өртөгийн тооцоог хийж байна. Ð¥Ñ?дийгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?нÑ? нь мÑ?Ñ€Ñ?гжлийн болон бодит байх давуу талтай ч гÑ?Ñ?Ñ?н мÑ?Ñ€Ñ?гжлийн байгууллага нь тухайн Ñ‚Ó©Ñ?лийн талаархи тодорхой мÑ?длÑ?г дутагдах болон мÑ?Ñ€Ñ?гжлийн байгууллага, Ñ‚Ó©Ñ?лийг Ñ?анал болгоÑ?он Ñ?амны хоорондын зохицуулалт бүрÑ?н төгÑ? байж чадахгүйгÑ?Ñ?Ñ? үүдÑ?н Ñ‚Ó©Ñ?лийг баталÑ?аны дараа Ñ‚Ó©Ñ?өлд зөрүүтÑ?й аÑ?уудал гарч, өөрчлөлт оруулахад хүрч болох юм. Хайрцаг 5: Ирландын Ñ‚Ó©Ñ?өлд үнÑ?лгÑ?Ñ? хийх Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€ Ирландын Сангийн департмент нь Төрийн Ñ?екторын Ñ‚Ó©Ñ?лийн Ñ?аналд хөрөнгө, зарлагын үнÑ?лгÑ?Ñ? хийх болон менежментийн удирдамжтай \2005\. Удирдамжид тухайн Ñ‚Ó©Ñ?лийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ? 92 хамааран үнÑ?лгÑ?Ñ? хийх аргачилалыг тодорхойлж өгÑ?өн байдаг ба Ñ‚Ó©Ñ?лийн ангилалууд: - 0.5 Ñ?аÑ? еврогооÑ? бага өртөгтÑ?й Ñ‚Ó©Ñ?лүүд: тухайн Ñ‚Ó©Ñ?өл үндÑ?Ñ?ний Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… чиглÑ?лд нийцÑ?ж байгаа Ñ?Ñ?Ñ?Ñ…Ñ?д Ñ?нгийн үнÑ?лгÑ?Ñ? хийх - 0.5 Ñ?аÑ?аÑ? 5 Ñ?аÑ? еврогийн өртөг бүхий Ñ‚Ó©Ñ?лүүд: урьдчилÑ?ан болон нарийвчилÑ?ан үнÑ?лгÑ?Ñ?ний Ñ?лементүүдийг нÑ?гÑ?тгÑ?н нÑ?г үнÑ?лгÑ?Ñ? хийх, - 5 Ñ?аÑ?аÑ? 30 Ñ?аÑ? еврогийн Ñ‚Ó©Ñ?лүүд: Олон талт шалгуурын дүн шинжилгÑ?Ñ? \ОТДШ\ - 30 Ñ?аÑ? еврогооÑ? дÑ?Ñ?ш Ñ‚Ó©Ñ?өл: үр ашгийн бүрÑ?н Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний дүн шинжилгÑ?Ñ? \БХÐ?Ò®\ Эх Ñ?урвалж: ГлендÑ?йет \2012\ Парламентийн гишүүдийн Ñ?анал болгож байгаа Ñ‚Ó©Ñ?лүүд нь Ð?ТХ-ийг мөрдлөгө болгох 157. Ð?ТХ-д зааÑ?ан төлөвлөлт болон Ñ‚Ó©Ñ?өвлөлтийн зарчмуудыг парламент мөн дагаж мөрддөг байх нь чухал юм. Монголын парламент өнөөдөр гүйцÑ?тгÑ?Ñ… заÑ?гааÑ? оруулж ирÑ?Ñ?н Ñ‚Ó©Ñ?вийн Ñ‚Ó©Ñ?өлд Ñ…Ñ?згааргүй өөрчлөлт оруулах, олон тооны Ñ‚Ó©Ñ?лийг Ó©Ó©Ñ€Ñ?дөө Ñ‚Ó©Ñ?өвт Ñ?уулгах Ñ?рхтÑ?й байна. ТТХ-иар парламент нь Ñ‚Ó©Ñ?вийн журмыг дагаж мөрдөнө гÑ?ж зааÑ?ан. Парламентийн хувь гишүүний Ñ?анал болгож байгаа Ñ‚Ó©Ñ?өл нь – цаашид ч парламент Ñ‚Ó©Ñ?өл Ñ?анал болгох Ñ?рхтÑ?й байх болно – Ð?ТХ-д зааÑ?ан нийгÑ?м Ñ?дийн заÑ?гийн үр өгөөжтÑ?й байх зарчимд нийцÑ?ж байхаар Ñ…Ñ?згаарлахгүй баÑ? Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… журамд нь Ñ‚Ó©Ñ?лийн нарийвчилÑ?ан үнÑ?лгÑ?Ñ?г заавал хийлгÑ?Ñ?Ñ?н байх шаардлагыг туÑ?ган оруулах нь нÑ?н чухал ач холбогдолтой байх болно. Ó¨Ó©Ñ€Ó©Ó©Ñ€ Ñ…Ñ?лвÑ?л, парламентийн гишүүд Ñ?албарын Ñ?амдын адил Ñ‚Ó©Ñ?өл Ñ?анаачлагчид байх юм бол Ñ?анал болгож байгаа Ñ‚Ó©Ñ?өлд урьдчилÑ?ан техник Ñ?дийн заÑ?гийн үндÑ?Ñ?лÑ?л хийгдÑ?Ñ?н байх шаардлагатай. ПарламентааÑ? Ñ?анал болгож байгаа Ñ‚Ó©Ñ?лүүд нь Ð?ТХ-д тодорхойлÑ?он журмын дагуу Ñ?албарын Ñ?амдын Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн адил үнÑ?лгÑ?Ñ? хийх үйл Ñ?вцад хамрагдах Ñ‘Ñ?той. ЖишÑ?Ñ? нь, ЧилитÑ?й адил \Хайрцаг 4\. ТөÑ?вийн мөчлөгийн хувьд гÑ?вÑ?л, Ñ‚Ó©Ñ?вийн Ñ‚Ó©Ñ?лийг парламентад Ñ…Ñ?лÑ?лцÑ?Ñ… Ñ?вцад Ñ?анал болгоÑ?он Ñ‚Ó©Ñ?өл нь ЭЗХЯ Ñ?Ñ?вÑ?л СЯ-ны үнÑ?лгÑ?Ñ?ний шалгуурт Ñ‚Ñ?нцÑ?ж байгаа бол тухайн Ñ‚Ó©Ñ?лийг Ñ?анхүүгийн дараа жилийн Ñ‚Ó©Ñ?өвт туÑ?ган Ñ?анхүүжүүлдÑ?г байх аÑ?уудлыг авч үзÑ?Ñ… нь зүйтÑ?й байна. Ð?өгөө нÑ?г хувилбар нь Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?в тухайн жилийн Ñ‚Ó©Ñ?өвт Ñ?уулгах бол Ñ‚Ó©Ñ?вийн Ñ‚Ó©Ñ?лийг боловÑ?руулж байх үед парламент Ñ?рт Ñ‚Ó©Ñ?өл Ñ?анал болгох механизмыг бий болгож болох юм. ТөÑ?вийн хөрөнгөөр худалдан авалт хийх, Ñ‚Ó©Ñ?өл Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… Ñ?вцын чадавхи, ил тод байдал ба Ñ…Ñ?налт 158. Монголын хувьд худалдан авалт болон контрактыг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ…Ñ?д учирч байгаа хамгийн хүнд бÑ?рхшÑ?Ñ?л бол улÑ? төрийн оролцоо болон авилгал юм. Жижиг улÑ?, улÑ? Ñ‚Ó©Ñ€ болон барилгын компаниудын нÑ?гт Ñ…Ñ?лхÑ?Ñ? холбоо, заÑ?гийн газрын хөрөнгө оруулалт хурдацтай Ó©Ñ?өж байгаа үед байгалийн баÑ?лагын хараалааÑ? зайлÑ?хийхийн тулд Ñ?л тохиолдож байгаа бÑ?рхшÑ?Ñ?лийг аль болох хурдан шийдвÑ?рлÑ?Ñ… нь тулгамдÑ?ан аÑ?уудал болж байна. Худалдан авалтийн тухай хуульд Монгол улÑ?ын худалан авалтын тогтолцоог нарийвчилан тогтоож өгÑ?өн. Одоо хуулийг Ñ…Ñ?рхÑ?н үр дүнтÑ?й Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… вÑ? гÑ?дÑ?г аÑ?уудал тулгарч байна. Энд Ð¥Ð?Ð? болон иргÑ?ний нийгмийн байгууллагуудад бид анхаарал хандуулж байна. 93 Худалдан авалтын үйл ажиллагааны төв агентлаг 159. Ð¥Ð?Ð?-ийн үндÑ?Ñ?н гурван Ñ?орилт нь худалдан авалтыг төвлөрүүлÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€ Ñ…Ñ?рхÑ?н авилгалыг бууруулах, ил тод байдлыг хангах; Ñ‚Ó©Ñ?лийн техникийн тодорхойлолтыг Ñ?албарын Ñ?амд хариуцаж байгаа болон контрактын Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилтийг хариуцÑ?аар байгаа нөхцөлд Ñ…Ñ?рхÑ?н Ñ?албарын Ñ?амдтай үйл ажиллагаагаа уÑ?лдуулан зохицуулах ; Ñ…Ñ?рхÑ?н чадавхиа хурдан бÑ?хжүүлÑ?н өргөжүүлÑ?Ñ… Ñ?вдал байна. 160. Худалдан авалтыг ийнхүү төвлөрүүлÑ?Ñ?н нь авилгалын Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?л, улÑ? төрийн хөндлөнгийн оролцоог нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… Ò¯Ò¯ Ñ?Ñ?вÑ?л бууруулах уу гÑ?дгийг одоо таамаглан Ñ…Ñ?лÑ?Ñ…Ñ?д Ñ?рт байна. Ð?Ñ?г талааÑ?, буруу удирдлагаар хангах юм бол ХТÐ? нь Ñ?албарын Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?дÑ?н Ñ?амны хариуцаж байÑ?ан худалдан авалтыг төвлөрүүлÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€ “тохиролцохâ€? боломж нь аÑ?ар их нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ… талтай. Ð?өгөө талаар, худалдан авалтыг төвлөрүүлж, худалдан авалтыг контрактын Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?лтÑ?Ñ?Ñ? Ñ?алгаÑ?ан нь улÑ? төрийн болон бизнеÑ?ийн бүлгүүд ойр Ñ…Ñ?лхÑ?Ñ? холбоотой байгаа нөхцөлд Ñ?албарын Ñ?амд аль аль үүрÑ?г хариуцлагыг хүлÑ?Ñ?ж байÑ?антай харьцуулахад улÑ? төрийн бүлÑ?г үйл ажиллагааг гартаа авах Ñ?Ñ€Ñ?длийг бууруулах талтай. Гарах үр дүнгийн хувьд гÑ?вÑ?л: худалдан авалтад тавих Ñ…Ñ?налтыг нÑ?г төвлөрÑ?өн газарт хийх нь Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?дÑ?н Ñ?албарын Ñ?амдад тавихааÑ? өртөгийн хувьд Ñ…Ñ?мд байх; контрактыг өөрийн хувийн болон улÑ? төрийн ашиг Ñ?онирхолын үүднÑ?Ñ?Ñ? авахыг Ñ?рмÑ?лзÑ?гчдийн хувьд “өртөг Ó©Ñ?Ó©Ñ…â€? бөгөөд Ñ‚Ñ?д тендерийн үнÑ?лгÑ?Ñ?ний хороонд оролцогч ХТÐ? болон холбогдох Ñ?албарын Ñ?амны ажилтантай ажиллах шаардлагатай тулгарах болно. Ð¥Ñ?Ñ€Ñ?в худалдан авалтыг Ñ?албарын Ñ?амдад үлдÑ?Ñ?гÑ?Ñ?д, ажиллагÑ?адын чадавхийг нь бÑ?хжүүллÑ?Ñ? гÑ?Ñ…Ñ?д Ñ?нÑ? нь улÑ? Ñ‚Ó©Ñ€, Ñ?дийн заÑ?гийн Ñ‚Ñ?Ñ€ Ñ?рвигтай аÑ?уудлыг шийдÑ?ж чадахгүй бөгөөд учир нь ажиллагÑ?ад Ñ?мар нÑ?г Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?гÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?айдынхаа нөлөөнд орох магадлал байÑ?аар байх болно. 161. Ð?мжилтад хүрÑ?Ñ…Ñ?д худалдан авалтын агентлагийн үйл ажиллагаа Ñ…Ñ?Ñ€ ил тод, Ñ…Ñ?налттай Ñ?вагдахааÑ? их хамаарна. Цахим худалдан авалтыг өргөн нÑ?втÑ?рүүлÑ?Ñ… нь чухал боловч Ñ?нÑ? нь тендерийн үнÑ?лгÑ?Ñ?нд улÑ? төрийн нөлөөлөл орохооÑ? Ñ?Ñ?ргийлÑ?Ñ… аÑ?уудлыг бүрÑ?н шийдÑ?ж чадахгүй. СЯ-нд Худалдан авалтын Ñ…Ñ?налт шалгалтын газрыг байгуулах нь худалдан авалтын үйл ажиллагаанд Ñ…Ñ?налт тавихад чухал үүрÑ?г гүйцÑ?тгÑ?Ñ… нь тодорхой. Худалдан авалтын агентлагийн үйл ажиллагаанд тогтмол шалгалт хийх Ð¥Ñ?налтын Зөвлөлийг Ерөнхий Ñ?айдын дор байгуулах аÑ?уудлыг ЗаÑ?гийн газар Ñ?удалж байгаа бөгөөд зөвлөлийн гишүүнд Ð?вилгалтай Ñ‚Ñ?мцÑ?Ñ… газар, ҮндÑ?Ñ?ний Ð?удитын газрааÑ? орох юм. Ð¥Ñ?налт шалгалтын үүргийг бие дааÑ?ан байгууллага Ñ?Ñ?вÑ?л аудитын газар гүйцÑ?тгÑ?ж байдаг нь ОЕСД-ийн орнуудад түгÑ?Ñ?мÑ?л байдаг \жишÑ?Ñ? нь Италид Төрийн Контрактад Ñ…Ñ?налт тавих газар байдаг \. 162. ЭнÑ? бүхÑ?н бол чухал арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? юм. ГÑ?хдÑ?Ñ?, Монгол улÑ? жижигхÑ?н, ашиг Ñ?онирхолын зөрчил газар авÑ?ан байдлыг харгалзаж ТХÐ?-ын зарим нÑ?г үйл ажиллагааг олон улÑ?ын Ñ…Ñ?налтад оруулах нь зүйтÑ?й болов уу гÑ?Ñ?Ñ?н зөвлөлгөө өгч байна. Өндөр ач холбогдолтой\Ñ?Ñ?вÑ?л Ñ?мзÑ?г \Ñ?енÑ?итив\ контрак байгуулахдаа ТХÐ? нь “шудрага зөвлөгчдийгâ€? авч ажилуулах аÑ?уудлыг Ñ?удлаж үзÑ?Ñ… нь зүйтÑ?й бөгөөд тухайлбал олон улÑ?ын аудитын компанийг тендерийн үнÑ?лгÑ?Ñ?ний хороонд оруулах 94 замаар аливаа аÑ?уудлаар Ñ?анал зөрөх үед хөндлөнгийн Ñ?кÑ?пертизийг ашиглах боломжийг бүрÑ?лдүүлнÑ?. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ зөвлөхүүд нь ТХÐ?Ð¥-ийр Ñ?рх олгоÑ?он үнÑ?лгÑ?Ñ?ний хороонд оролцогч иргÑ?ний нийгÑ?м Ñ?Ñ?вÑ?л хувийн Ñ…Ñ?вшил байж болох ба хөндлөнгийн ажиглагчаар оролцож, үнÑ?лгÑ?Ñ?ний Ñ?вцад заÑ?аглалын зохих Ñ?тандарт зөрчигдөх тухайд тайлбар хийнÑ?. ЭнÑ? нь үнÑ?лгÑ?Ñ?ний хороонооÑ? үйл ажиллагааг зохих түвшинд Ñ?вуулах болон үнÑ?лгÑ?Ñ?ний дараа хуулийн арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? авах , цаг хугацаа алдах Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?лийг бууруулна. “Ð?жиглагчдийн илтгÑ?лâ€? –ийг дараа нь парламентад танилцуулж, улмаар олон нийтийн хүртÑ?Ñ?л болгож болно. 163. Худалдан авалтын ажиллагааны агентлагыг байгуулÑ?анаар худалдан авалтын ажлыг Ð?гентлаг болон Ñ?албарын Ñ?амд хамтран гүйцÑ?тгÑ?Ñ… ба Ñ?албарын Ñ?амд нь тендерийн баримт бичиг техникийн тодорхойлолт гаргах, контрактыг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… үүргÑ?Ñ? үргÑ?лжлүүлÑ?н гүйцÑ?тгÑ?Ñ… юм. ЭнÑ? нь хариуцах үүрÑ?г, хүлÑ?Ñ?Ñ… хариуцлагаыг ойлгомтой тодорхойлж, үйл ажиллагааны уÑ?лдаа зохицуулалтыг үр дүнтÑ?й хийх замаар Ñ…Ñ?н нь юу хариуцаж, үүрÑ?г хүлÑ?Ñ?ж байгааг Ñ?онирхогч бүх тал мÑ?ддÑ?г байх нь чухал байна. Салбарын Ñ?амд контрактыг үр дүнтÑ?й Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… үүрÑ?г хүлÑ?Ñ?ж байгаа бол тендерийн үнÑ?лгÑ?Ñ?нд шийдвÑ?рлÑ?Ñ… дуу хоолойтой оролцох шаардлагатай. Тийм учрааÑ?, Ð¥Ð?Ð? нь зарлан Ñ?урталчилах, тендерийн баримт бичгийг тараах, тендерийн Ñ?аналыг хүлÑ?Ñ?н авах, нÑ?Ñ?Ñ…, үнÑ?лгÑ?Ñ?ний хорооны ажлыг зохион байгуулах зÑ?Ñ€Ñ?г үйл ажиллагаа хариуцан гүйцÑ?тгÑ?Ñ… үүрÑ?г хүлÑ?Ñ?нÑ? гÑ?дгийг контрактыг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… тухай журамд тодорхой туÑ?гаж өгөх шаардлагатай. ҮүнÑ?Ñ?Ñ? гадна, Ñ?албарын Ñ?амд нь худалдан авалтын техникийн чанартай бүх аÑ?уудал тухайлбал техникийн тодорхойлолт боловÑ?руулах, тендерийн баримт бичигт тавигдаж байгаа шаардлагын холбоо бүхий буÑ?ад техникийн аÑ?уудал, техникийн үнÑ?лгÑ?Ñ?г хариуцах тухай контрактыг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… тухай журамд тодорхой туÑ?гаж өгөх Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й. 164. ҮүрÑ?г хариуцлагыг ийнхүү тодорхой зааглаж өгÑ?өнөөр, техникийн үнÑ?лгÑ?Ñ?нд Ñ?албарын Ñ?амд техникийн аÑ?уудлаар өгÑ?өн Ñ?аналын олонхи байх \техникийн аÑ?уудлаар Ñ?анал хураах үед Ñ?Ñ?вÑ?л техникийн аÑ?уудал Ñ?рхÑ?лÑ?Ñ?н туÑ?гай дÑ?д хороонд Ñ?анал хураах, аль Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€ нь бйаж болох\. Ийм маÑ?гаар аÑ?уудлыг шийдÑ?Ñ… нь хожим контрактын Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилтийн Ñ?вцад Ñ?албарын Ñ?амд техникийн шийдвÑ?ртÑ?й холбогдÑ?он аÑ?уудлаар хариуцлагааÑ? зугатах боломжгүй, шийдвÑ?Ñ€ Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилтÑ?д Ñ?мар нөлөө үзүүлÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ? үл хамааран Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилтийг хариуцах болно. Шудрага зарчмын үүднÑ?Ñ?Ñ?, Ð¥Ð?Ð? техникийн шийдвÑ?рийг бодит гарÑ?ан гÑ?ж үзÑ?хгүй бол \Ñ…Ñ?н нÑ?гÑ?нд аÑ? тал заÑ?Ñ?ан, авилгалын шинжтÑ?й г.м\ хориг тавих Ñ?рхтÑ?й ба харин хориг тавьж байгаа шалтгааныг тайлбалана. 165. Ð¥Ð?Ð? нь нийтлÑ?г Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?Ñ?ний болон тодорхой бараа, ажил, үйлчилгÑ?Ñ?ний худалдан авалтыг хариуцах учрааÑ? өөрийн чадавхийг аль болох хурлан бÑ?хжүүлÑ?Ñ… шаардлагатай тулгарч байгаа ба хүлÑ?Ñ?Ñ… үүргийн цар Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нь ОЕСД-гийн орнуудын төвлөрÑ?өн худалдан авалтын агентлагуудааÑ? их харин СолонгоÑ? жич аÑ?уудал юм \Хайрцаг 6\. ЗаÑ?гийн газрын анхны төлөвлөÑ?өнөөр Ð¥Ð?Ð? нь 65 байхаар тогтооÑ?он. Одоогийн байдлаар шилжилтийн үеийн арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г авч Ñ?хлÑ?Ñ?гүй байгаа – Хуульд зааÑ?наар Ð¥Ð?Ð? нь 2013 оны 1 Ñ?арын 1-нÑ?Ñ?Ñ? худалдан авалтын бүх үйл ажиллагааг Ñ?рхлÑ?ж Ñ?хлÑ?Ñ… Ñ‘Ñ?той – нь ирÑ?Ñ… жилийн барилга байгуулалтын улирал Ñ?хлÑ?Ñ…Ñ?д контрактын аÑ?уудлыг Ñ?цÑ?Ñ?лÑ?н шийдвÑ?рлÑ?Ñ…Ñ?д шаардлагатай чадавхи 95 байхгүй байгаа нь Ñ?Ñ€Ñ?длийг дагуулж байна. Тийм учрааÑ? Ð¥Ð?Ð? зарим нÑ?г тодорхой контрактыг Ñ?онгон авч үйл ажиллагаагаа аажмаар Ñ?хлÑ?ж байх нь зүйтÑ?й гÑ?Ñ?Ñ?н зөвлөмжийг өгч байна. ГÑ?хдÑ?Ñ? үүний тулд Хуульд зарим нÑ?г нÑ?мÑ?лт өөрчлөлт оруулах шаардлагатай. Хайрцаг 6. ОЕСД-ийн орнуудын төвлөрÑ?өн худалдан авалтын агентлагууд ОЕСД-ийн орнуудад төвлөрÑ?өн худалдан авалтыг хариуцÑ?ан Ñ?нз бүрийн Ñ…Ñ?лбÑ?рийн агентлагууд \худалдан авалтын төв байгууллага\ ажиллдаг ба хамгийн зохимжтой Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€ нь Сангийн Ñ?амны төрийн өмчит компани гÑ?ж үзÑ?ж байна. ОЕСД-ийн орнуудад ажиллаж байгаа Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ агентлагуудын ерөнхий загвар нь гÑ?Ñ€Ñ?Ñ? Ñ…Ñ?лÑ?лцÑ?Ñ?рийг хариуцах ба Ñ?албарын Ñ?амд нь Ñ?тратегийн болон туÑ?гай худалдан авалтыг хариуцаж байна. ОЕСД-ийн бараг бүх оронд Ñ…Ñ?налтын хүчтÑ?й тогтолцоо Ñ?Ñ?вÑ?л бие дааÑ?ан байгууллага, Ó©Ñ€Ñ?өлдөөний газрууд, аудитын газар Ñ?Ñ?вÑ?л шүүх Ñ…Ñ?налтын үүргийг гүйцÑ?тгÑ?ж байна. ï‚· ХанÑ?ел \Финланд\ нь Сангийн Ñ?амны Ñ…Ñ?налтад үйл ажиллагаа Ñ?вуулдаг төрийн өмчит компани юм. Ð?ийт 60 орчим ажиллагÑ?адтай, заÑ?гийн газрын бараг бүх байгууллагын нийтлÑ?г Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?Ñ?ний зүйлийн худалдан авалтыг хариуцдаг ба харин хотын захиргааны байгууллагуудыг хамруулдаггүй. ï‚· СКИ \Дани\ төрийн өмчит компани ба хувьцааны дийлÑ?нхийг Сангийн Ñ?ам Ñ?зÑ?мшдÑ?г. ЭнÑ? нь контрактын бүх аÑ?уудлыг хариуцдаг ба нийт 85 ажиллагÑ?адтай. ï‚· КонÑ?ип \Итали\ Эдийн заÑ?аг болон Сангийн Ñ?амны Ñ?зÑ?мшлийн хувьцаат компани бөгөөд төв заÑ?гийн газрын контрактын аÑ?уудлыг хариуцах үүрÑ?гтÑ?й ба Ñ?нÑ? нь дагаж мөрдөх албан журам юм. 140 ажиллагÑ?адтай. УлÑ?ын контрактад Ñ…Ñ?налт тавих газар нь Ерөний Ñ?айдын дор ажилладаг бие дааÑ?ан байгууллага бөгөөд бүх худалдан авалтын үйл ажиллагаанд Ñ…Ñ?налт тавих үүрÑ?гтÑ?й. ï‚· ЗаÑ?гийн газрын Худалдааны Ð?лба \ЗГХÐ?, Ð?нгли\ нь Сангийн Ñ?амны бие дааÑ?ан алба бөгөөд худалдан авалтын зохицуулалт, Ñ…Ñ?налтыг хариуцдаг. Үүний Ñ?албар Худалдан авалтын ШийдÑ?л нь бүх төрлийн гÑ?Ñ€Ñ?Ñ?, Ñ…Ñ?лÑ?лцÑ?Ñ?рийг хариуцдаг. ï‚· УГÐ?П \Франц\ нь төрийн бие дааÑ?ан байгууллага, 875 ажиллагÑ?адтай ба төв заÑ?Ñ?гийн газар, орон нутгийн захиргаад болон Ñ?мнÑ?лгийн худалдан авалтын гÑ?Ñ€Ñ?Ñ? Ñ…Ñ?лÑ?лцÑ?Ñ?рийг хариуцдаг. ï‚· УлÑ?ын Худалдан авалтын ҮйлчилгÑ?Ñ? \СолонгоÑ?\: Ñ?нÑ? нь ОЕСД-ийн орнуудад туÑ?гай худалдан авалт болон худалдан авалтын гÑ?Ñ€Ñ?Ñ? Ñ…Ñ?лÑ?лцÑ?Ñ?рийг хариуцдаг цөөхөн жишÑ?Ñ?ний нÑ?г юм. Жилд 14 Ñ‚Ñ?рбум долларын бараа буюу улÑ?ын нийт бараа худалдан авалтын 46 хувийг хариуцан гүйцÑ?тгÑ?дÑ?г; 14 Ñ‚Ñ?рбум долларын ажил буюу улÑ?ын нийт ажлын худалдан авалтын 39 хувийг гүйцÑ?тгÑ?дÑ?г. ТүүнчилÑ?н, заÑ?гийн газрын түүхий Ñ?д материалын нөөц болон төрийн өмч хөрөнгийн менежментийг хариуцдаг. Эх Ñ?урвалж: ОЕСД\2011\ Худалдан авалтад тавих иргÑ?ний нийгмийн Ñ…Ñ?налт 166. Худалдан авалтын шинÑ?чилÑ?Ñ?н хуулиар ИÐ?Б-дад тендерийн үнÑ?лгÑ?Ñ?ний хороо болон контрактын Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилтÑ?д Ñ…Ñ?налт тавих үүрÑ?г өгÑ?өн. ИймÑ?рхүү практик Филиппин болон Ð?фрикийн Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?дÑ?н оронд байдаг ба Ñ?нÑ? нь өндөр орлоготой орнуудад Ñ?нÑ? үүргийг бүхÑ?лд нь улÑ?ын аудитын байгууллага хариуцаж байдгааÑ? Ó©Ó©Ñ€ Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€ юм. ЭнÑ? Ñ…Ñ?лбÑ?рийг нÑ?втÑ?рүүлÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€ ил тод байдлыг бÑ?хжүүлÑ?Ñ…, авилгалыг бууруулахад үр дүнтÑ?й байÑ?ан Ñ?Ñ?Ñ?Ñ… талаар тодорхой жишÑ?Ñ? байхгүй 96 бөгөөд харин хариуцÑ?ан үүргийг амжилттай гүйцÑ?тгÑ?Ñ…Ñ?д тохиолдох бÑ?рхшÑ?Ñ?л олон байдаг нь туршлагааÑ? тодорхой болÑ?он. Монголын хувьд давуу тал нь Ñ?нÑ? загварыг тодорхой хуульчилж өгÑ?өн ба Ñ?нÑ? нь буÑ?ад олонхи орнуудааÑ? Ñ?лгаатай байгаа ба Ñ?лангуÑ?а хамтран ажиллах чадвартай иргÑ?ний нийгмийн Ñ?албар бий, тухайлбал хөдөөд, бий болÑ?он байна.ИÐ?Б-ууд нь мÑ?Ñ€Ñ?гжлийн инженерүүдтÑ?й түншлÑ?н ажиллахад анхаарах Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й бөгөөд Ñ?нÑ? нь Ñ…Ñ?нан шалгагчидийг контракт гүйцÑ?тгÑ?гчдийн “гарт орохâ€?-ооÑ? Ñ?Ñ?ргийлнÑ?; инженерүүдийн техникийн дүн шинжилгÑ?Ñ?г тухайн газрын иргÑ?д болон олон нийтийн өргөн хүрÑ?Ñ?нд хүргÑ?ж танилцуулахад чухал үүрÑ?г гүйцÑ?тгÑ?нÑ?. ШинÑ?Ñ?Ñ€ тавигдаж байгаа үүргийг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… үүднÑ?Ñ?Ñ? Ñ?аÑ?хан Монголын ИÐ?Б хуралдаж, Ñ?үлжÑ?Ñ? - Төрийн худалдан авалтын түншлÑ?л – байгуулÑ?ан ба Ñ?нÑ? нь заÑ?гийн газартай ажиллах, шаардлагатай бие дааÑ?ан зохицуулалтаар хангах, Ñ‘Ñ? зүйн кодекÑ?ыг мөрдөх, мÑ?длÑ?гÑ?Ñ?Ñ?Ñ?Ñ? харилцан Ñ?уралцахад туÑ? дÑ?м болох, чадвахиа бÑ?хжүүлÑ?Ñ… зорилгыг агуулж байна. 167. ИÐ?Б-дын тавих Ñ…Ñ?налтыг амжилттай Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?хийг тулд: \а\ иргÑ?ний нийгÑ?мийн зүгÑ?Ñ?Ñ? тендерийн үнÑ?лгÑ?Ñ? болон контрактын Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилтÑ?д тавих Ñ…Ñ?налтын тухай Худалдан авалтын тухай хуулинд Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?лтийг хангах тодорхой зохицуулалтыг нÑ?мж оруулах, \б\ иргÑ?ний нийгмийн байгууллагуудын бие дааÑ?ан байдлыг хангах зохих зохицуулалтыг бий болгох ба ингÑ?Ñ?Ñ?нÑ?Ñ?рхудалдан авалтын ажиллагаанд Ñ…Ñ?налт тавьж байгаа ИÐ?Б-ын ашиг Ñ?онирхолын зөрчлийг багаÑ?гах, ИÐ?Б-ыг улÑ? Ñ‚Ó©Ñ€ болон бизнеÑ?ийн ашиг Ñ?онирхолд “автагдахааÑ?â€? Ñ?Ñ?ргийлÑ?Ñ… \в\ ИÐ?Б-ааÑ? Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ үүргийг гүйцÑ?тгÑ?Ñ…Ñ?д нь Ñ?анхүүжилтÑ?Ñ?Ñ€ тогтвортой хангах механизмтÑ?й болох шаардлагатай байна. Тендерийн үнÑ?лгÑ?Ñ? болон контрактын Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилтÑ?д Ñ…Ñ?налт тавих ИÐ?Б-ын үүрÑ?г 168. Худалдан авалтын хуулинд төрийн буÑ? байгууллагууд нь тендерийн үнÑ?лгÑ?Ñ?ний хороонд Ñ?анал өгөх Ñ?рхтÑ?й гишүүдийн адил оролцох Ñ?Ñ?вÑ?л зөвхөн ажиглагчаар оролцох тухай тодорхой заалт байхгүй байна. ТÑ?дний бие дааÑ?ан байдлыг хангахын тулд ИÐ?Б-ын оролцогÑ?од нь зөвхөн ажиглагчид байх ба Ñ?анал өгөх Ñ?рхгүй байх нь зүйтÑ?й. ТүүнÑ?Ñ?Ñ? гадна, Ñ?анал өгөх бүхий гишүүдийн хүлÑ?Ñ?Ñ… хариуцлага нь Ñ?мар нÑ?г байдлаар ИÐ?Б-ын оролцогÑ?одыг үүргÑ?Ñ? үр дүнтÑ?й Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ…Ñ?д нь Ñ?аад болно. 169. Төрийн буÑ? байгууллагын төлөөллийг тендерийн үнÑ?лгÑ?Ñ?ний хороонд оруулж байгаагын утга учир нь үйл Ñ?вцыг илүү нÑ?гт нÑ?мбай Ñ?вуулах зорилготой; тендерийн техникийн чанартай аÑ?уудлаар бодит тайлбар хийхÑ?д шаардлагатай тодорхой Ñ?албарын мÑ?длÑ?г мÑ?Ñ€Ñ?гжил Ñ‚Ñ?дÑ?нд дутагдах магадлал өндөр. Тийм учрааÑ?, ИÐ?Б-ын гишүүд нь техникийн үнÑ?лгÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й холбогдÑ?он аÑ?уудлаар Ñ?мар нÑ?г тайлбар хийхгүй ба Ñ‚Ñ?дний үүрÑ?г нь тухайн үнÑ?лгÑ?Ñ?ний ажиллагаа ил тод Ñ?вагдаж байгаа Ñ?Ñ?Ñ?Ñ…Ñ?д ажиглалт хийх, Ñ?нÑ? талаар тайлбар хийхÑ?Ñ?Ñ€ Ñ…Ñ?згаарлагдах нь зүйтÑ?й. Үйл ажиллагааны Ñ?вцад ийнхүү Ñ…Ñ?налт тавих нь үнÑ?лгÑ?Ñ?ний хорооны гишүүдÑ?Ñ?Ñ? үнÑ?лгÑ?Ñ?ний дүрÑ?м журмыг зөрчихгүй байхад чухал үүрÑ?г гүйцÑ?тгÑ?нÑ?. Төрийн буÑ? байгууллагын ажиглагчид нь аливаа зөрчлийг илÑ?рүүлж, Ñ?нÑ? тухайгаа ЗаÑ?гийн 97 газар болон олон нийтÑ?д мÑ?дÑ?Ñ?лж болох ба Ñ?нÑ? нь цаашид аливаа зөрчил гаргах замыг хаах юм. 170. Тендерийн үйл ажиллагааны ажиглагчдийн Ñ?тандартын илтгÑ?л бичих үлгÑ?рчилÑ?Ñ?н загварыг \template\ - “ажиглагчийн илтгÑ?лâ€?- боловÑ?руулан гаргах шаардлагатай. ИлтгÑ?лийг цахим Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ€ худалдан авах байгууллагууд болон Сангийн Ñ?аманд хүргүүлÑ?Ñ… нь зүйтÑ?й. Тендерийн шалгаруулалт дууÑ?Ñ?аны дараа, төрийн буÑ? байгууллагын ажиглагчид Ó©Ó©Ñ€Ñ?дийн илтгÑ?лийн нууцлалгүй хувилбарыг олон нийтÑ?д мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?Ñ… Ñ?рхийг СЯ-нааÑ? олгоно. ИлтгÑ?лийг ийнхүү Ñ…Ñ?влÑ?л мÑ?дÑ?Ñ?ллийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гÑ?Ñ?лÑ?Ñ?Ñ€ олон нийтийн хүртÑ?Ñ?л болгоÑ?оноор иргÑ?дийн зүгÑ?Ñ?Ñ? Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?гч агентлаг болон гүйцÑ?тгÑ?гчдÑ?д контрактыг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… Ñ?вцад Ñ?мар нÑ?г аÑ?уудал гарвал түүнийг заÑ?аж залруулах шаардлага, шахалт тавих боломж олгоно.27 171. Сайн ажиллаж байгаа ИÐ?Б-уудийн нÑ?Ñ€ хүндийг хамгаалах үүднÑ?Ñ?Ñ? ИÐ?Б-ын Ñ?үлжÑ?Ñ? болон заÑ?гийн газар тодорхой шийтгÑ?л ноогдуулах Ñ?рхтÑ?й байх нь чухал. ИÐ?Б-ын Ñ?үлжÑ?Ñ? нь илтгÑ?лдÑ?Ñ? Ñ?анаатайгаар байдлыг урвуулан гуйвуулÑ?ан бол тухайн гишүүнийг “хар жагÑ?аалтадâ€? оруулж байх хувилбар байж болох ба мөн илрүүлÑ?Ñ?н дутагдалын талаар заÑ?гийн газар болон төрийн буÑ? байгууллагын ажиглагчийн хооронд Ñ?анал зөрÑ?өн тохиолдолд тухайн аÑ?уудлыг авч үзÑ?Ñ… Ñ?рхтÑ?й байж болно. Жилийн Ñ?цÑ?Ñ?Ñ‚, СЯ нÑ?гÑ?тгÑ?Ñ?Ñ?н илтгÑ?л болон Ñ?анал гомдлыг хүлÑ?Ñ?н авч, Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ бүх мÑ?дÑ?Ñ?ллийг Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?лд Ñ?уурилÑ?ан аргачилалаар Ñ…Ñ?наж үзÑ?Ñ… шаардлагатай. СЯ нь ИÐ?Б-ууд болон худалдан авалт хийж байгаа байгууллагуудтай хамтран тухайн доголдол дутагдлыг заÑ?ах талаар хамтран ажиллаж болох юм. Парламент болон Хурлууд \орон нутгийн зөвлөлүүд\ Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ нÑ?гÑ?тгÑ?Ñ?Ñ?н илтгÑ?лтÑ?й танилцаж, Ñ…Ñ?лÑ?лцÑ?ж байх нь зүйтÑ?й ба Ñ?нÑ? нь Ñ‚Ñ?дний үйл Ñ?вцад хандах мÑ?дрÑ?мжийг бÑ?хжүүлÑ?Ñ… болно. 172. Ð¥Ñ?налт тавих контрактыг Ñ?онгох шалгуур ИÐ?Б-дад ил тод байх Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й. Контрактын жагÑ?аалтааÑ? үр дүнтнй Ñ…Ñ?налт тавих боломжтой контрактыг Ñ?онгохын тулд худалдан авалтын байгууллагуудааÑ? шаардлагатай мÑ?дÑ?Ñ?ллийг авах ИÐ?Б -н Ñ?рхийг ЗаÑ?гийн газар болон орон нутгийн иргÑ?дийн хурлын өндөр түвшинд баталгаажуулах шаардлагатай. ИÐ?Б-ууд нь нÑ?Ñ?лттÑ?й ба хаалттай контракууд, гүйцÑ?тгÑ?гч болон Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?гч агентлагын үйл ажиллагаанд Ñ…Ñ?налт тавих боломжоор хангагдах Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й. Ð¥Ñ?нагчид нь тухайн ажил гÑ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ‚ хугацаанааÑ? хоцорч Ñ?ваа Ñ?Ñ?Ñ?Ñ…; зөв материал Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?ж байгаа Ñ?Ñ?Ñ?Ñ…; гÑ?Ñ€Ñ?Ñ?лÑ?гч ажилчиддаа цаоин хөлÑ?ийг нь төлж байгаа Ñ?Ñ?Ñ?Ñ…; гÑ?Ñ€Ñ?Ñ?лÑ?гч контрактын нөхцлийг биелүүлж байгаа Ñ?Ñ?Ñ?хийг ажиглан Ñ…Ñ?нана. ЭнÑ? бүхнийг үр дүнтÑ?й гүйцÑ?тгÑ?хийн тулд ИÐ?Б -ууд нь инженерүүд Ñ?Ñ?вÑ?л техникийн мÑ?Ñ€Ñ?гжилтÑ?нүүдтÑ?й түншлÑ?н ажиллах шаардлагатай. Инженерүүд нь шаардлагатай техникийн мÑ?Ñ€Ñ?гжлийн дүгнÑ?лт гаргах бол ИÐ?Б-ууд нь тухайн инженерүүд үүргÑ?Ñ? бие даан , гадны нөлөөгүй биелүүлж байгаад Ñ…Ñ?налт тавих ба Ñ‚Ñ?дний гаргаÑ?ан техникийн дүн шинжилгÑ?Ñ? нь ил тод байдлыг хангах, хариуцлагыг өндөржүүлÑ?Ñ…Ñ?д туÑ?лах юм. Хаалттай контрактуудын хувьд, тухайн 27 Рейникка ба СвенÑ?Ñ?оны \2005\ нийтлÑ?лтÑ?й танилцана уу. Ð?ийтлÑ?лд Ñ…Ñ?влÑ?л мÑ?дÑ?Ñ?ллийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гÑ?Ñ?лÑ?Ñ?Ñ€ дамжуулан олон нийтÑ?д улÑ?ын хөрөнгө Ñ…Ñ?рхÑ?н зарцуулагдаж байгаа мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л хүргÑ?Ñ… нь мÑ?дÑ?Ñ?ллийн Ó©Ñ€Ó©Ó©Ñ?гөл байдлыг шийдвÑ?рлÑ?Ñ…Ñ?д туÑ? болох ба иргÑ?дийн зүгÑ?Ñ?Ñ? төрийн албан хаагчдад хариуцлага тооцох, улмаар заÑ?гийн газрын хариуцлагыг өндөржүүлÑ?Ñ…Ñ?д туÑ?лах тухай бичÑ?Ñ?н. 98 бараа, ажлыг худалдан авÑ?ан Ñ?цÑ?ийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?гч Ñ…Ñ?Ñ€ Ñ?Ñ?тгÑ?л хангалуун байгаад Ñ…Ñ?налт тавина. 173. Төрийн худалдан авалтын ТүншлÑ?л ИÐ?Б-уудыг контрактад Ñ…Ñ?налт тавих ажилд Ñ?анал болгох үүрÑ?гтÑ?й байж болно. Эхний үед, контрактад Ñ…Ñ?налт тавих ИÐ?Б-ыг Ñ?онгох шалгуур нÑ?лÑ?Ñ?д Ñ?нгийн байж болно \Ñ‚Ó©Ñ?өвт Ñ…Ñ?налт тавих, үйлчилгÑ?Ñ? үзүүлÑ?Ñ… туршлагатай Ñ?Ñ?Ñ?Ñ… г.м\. Яваандаа, ИÐ?Б-ууд нь контрактад Ñ…Ñ?налт тавьж ирÑ?Ñ?н туршлагаараа Ó©Ñ€Ñ?өлдөх боломжьой болно. ИÐ?Б-ууд нь худалдан авалтын нөхцөл, шаардлагыг дагаж мөрдөх нь тодорхой бөгөөд Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?в ИÐ?Б-ын Ñ?үлжÑ?Ñ?ний гишүүн бол Ñ?үлжÑ?Ñ?ний Ñ‘Ñ? зүйн кодекÑ?ыг мөн дагаж мөрдөнө. ИÐ?Б нь тодорхой туршлага хуримтлуулÑ?ан бол ИÐ?Б-ын худалдан авалт-Ñ…Ñ?налтын Ñ?үлжÑ?Ñ?ний гишүүн биш ч гÑ?Ñ?Ñ?н контрактад Ñ…Ñ?налт тавих ажиллагаанд оролцох Ñ?рхтÑ?й юм. 174. ИÐ?Б-ын Ñ…Ñ?налтын бодит үнÑ? цÑ?нÑ? нь ил тод байдлыг бÑ?хжүүлÑ?Ñ…Ñ?д оршиж байгаа учир мониторингийн илтгÑ?лийг олон нийтийн хүртÑ?Ñ?л болгох нь чухал. ГÑ?хдÑ?Ñ? , тухайн илтгÑ?лийг олон нийтийн хүртÑ?Ñ?л болгохооÑ? өмнө жишÑ?Ñ? нь Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?гч агентлагт илтгÑ?лд дурдÑ?ан дутагдалуудын талаар тайлбар хийх боломж олгох ба мөн тодорхой хугацаанд \~15 өдөр\ илтгÑ?л олон нийтийн хүртÑ?Ñ?л болÑ?оны дараа илтгÑ?лийн талаар тайлбар хийхийг зөвшөөрнө. Ð¥Ñ?Ñ€Ñ?в ИÐ?Б-ын Ñ…Ñ?нагчид болон заÑ?гийн газар илтгÑ?лийн талаар Ñ?анал зөрвөл, ИÐ?Б-ын Ñ?үлжÑ?Ñ? шалгалт хийх Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й. ИÐ?Б-ын худалдан авалтын Ñ?үлжÑ?Ñ? 175. УлÑ?ын худалдан авалтын түншлÑ?л нь малгай байгууллага байх бөгөөд Монгол нутаг даÑ?ар өөрийн Ñ?албартай байна. СүлжÑ?Ñ? Ñ…Ñ?Ñ€ тогтвортой ажиллах нь түүний гишүүдÑ?Ñ?Ñ? худалдан авалтын үйл ажиллагаанд үр дүнтÑ?й, ил тод Ñ…Ñ?налт тавихааÑ? хамаарна. СүлжÑ?Ñ?ний гишүүд зохих түвшинд ажиллаж чадахгүй, Ñ‘Ñ? зүйн алдаа гаргавал Ñ?үлжÑ?Ñ?ний Ñ…Ñ?налтын ажил чанар муутай гÑ?Ñ?Ñ?н дохио өгч, улмаар худалдан авалтын тухай хуулийн чадвахид Ñ?өрөг нөлөөлнө. 176. СүлжÑ?Ñ? нь бие дааÑ?ан зохицуулалтын дÑ?гтÑ?й байх ба гишүүдийн хувьд дараахь шаардлага тавигдана: \1\ нÑ?гдÑ?Ñ…Ñ?д тавигдах шаардлага, \2\ Ñ…Ñ?налт тавих механизм, \3\ гишүүдÑ?д арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? авах Ñ?рх. УлÑ?ын Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд авч үзÑ?Ñ…Ñ?д, Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?лÑ?Ñ?Ñ…Ñ?д тавигдах шаардлага болон авах арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нь Ñ…Ñ?Ñ€ хатуу байх нь Ñ?нз бүр байдаг, бие дааÑ?ан зохицуулалтын дÑ?г нь төрийн оролцоогүй Ñ?Ñ?вÑ?л төртÑ?й зохицуулалт хийх шаардлагагүй жинхÑ?нÑ? утгаараа бие дааÑ?ан байх ба харин заÑ?гийн газар болон төрийн буÑ? байгууллагын зохицуулалтыг хоÑ?луулÑ?ан байж болох талтай. \Хайрцаг\ СүлжÑ?Ñ? байгуулахад баримтлах дүрÑ?м журам Ó©Ó©Ñ€ Ó©Ó©Ñ€ байж болох ба дараахь зүйлийг хамруулна: 1\итгÑ?мжлÑ?л, Ñ?ургалт, үнÑ?млÑ?Ñ…, хүчин төгөлдөр бологох болон зөвшөөрөл олгох механизм; 2\ дүн шинжилгÑ?Ñ? хийх механизм \тухайлбал зÑ?Ñ€Ñ?глÑ?л тогтоох, түвшин тогтоох, оноо өгөх тогтолцоо \; 3\ Ñ?албарын кодекÑ? болон буÑ?ад баримтлах зарчим \тухайлбал үйл ажиллагаанд мөрдөх журам Ñ?Ñ?вÑ?л Ñ‘Ñ? зүйн кодекÑ? г.м\; 4\ чөлөөтÑ?й нÑ?гдÑ?Ñ…. 99 177. Эхний үед худалдан авалтад Монголд Ñ…Ñ?налт тавих Ñ?онирхолтой ИÐ?Б-ын Ó©Ñ?өлтийг дÑ?мжих шаардлагатай бөгөөд УлÑ?ын худалдан авалтын Түншлнлд тавигдах шаардлага нь Ñ?нгийн байх нь зүйтÑ?й гÑ?ж зөвлөж байна: өмнө Ñ…Ñ?налт тавьж байÑ?ан туршлага \Ñ‚Ó©Ñ?өв, Ñ?онгууль г.м\; Ñ?албаруудад Ñ?ургалт Ñ?вуулах; Ñ‘Ñ? зүйн кодекÑ?ийг хүлÑ?Ñ?н зөвшөөрөх. СүлжÑ?Ñ? гишүүддÑ?Ñ? байнгын Ñ?ургалт зохион байгуулах ажлыг төлөвлөж байна. Урт хугацаанд тавигдах шаардлагыг илүү хатуу болгож болох ба үүнд, жишÑ?Ñ? нь, худалдан авалтад урьд нь Ñ…Ñ?налт тавьж байÑ?ан үнÑ?млÑ?Ñ… Ñ?Ñ?вÑ?л туршлагыг оруулж болно. иСтандартыг улам хатуу болгох нь Ñ…Ñ?дийгÑ?Ñ?Ñ€ оролцох Ñ?онирхолыг нь бууруулах талтй ч гÑ?Ñ?Ñ?н гишүүдийн үйл ажиллагааны чанарт Ñ?ерÑ?г нөлөө үзүүлÑ?Ñ… болно. 178. Мониторинг нь өөрийн бичÑ?Ñ?нийг батлахааÑ? нарийн тогтолцоогоор Ñ…Ñ?нан нотлох зÑ?Ñ€Ñ?г Ñ?нз бүрийн Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ€ хийгдÑ?ж болно.28 Гуравдах талын нотолгоо гаргуулж байгаа бол байгууллагын гадна байгаа Ñ?кÑ?пертүүд нотолно. ТүүнчилÑ?н Ñ…Ñ?налт тавьж байгаа гишүүдийн Ñ…Ñ?н нь мÑ?дÑ?Ñ?ллийг олны хүртÑ?Ñ?л болгох нь баÑ? Ñ?нз бүр байдаг. Ð¥Ñ?налтыг хичнÑ?Ñ?н хатуу Ñ?вуулна, Ñ‚Ñ?Ñ€ Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?гÑ?Ñ?Ñ€ оролцогÑ?одын ажлын чанарт нөлөөлөх ба харин Ñ…Ñ?налтын ажлыг хатуу нÑ?мбай хийх туÑ?ам байгууллагааÑ? гарах зардал нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ… учир хөтөлбөрийн оролцоог Ñ…Ñ?згаарладаг талтай. 179. Гишүүдийн үйл ажиллагааг Ñ…Ñ?мжих метрийн Ñ?иÑ?тем байдаггүй учрааÑ? гишүүн төрийн буÑ? байгууллагуудын үйл ажиллагааг Ñ…Ñ?нахад бÑ?рхшÑ?Ñ?лтÑ?й байдаг. Ð¥Ñ?дийгÑ?Ñ?Ñ€ бÑ?рхшÑ?Ñ?лтÑ?й ч гÑ?Ñ?Ñ?н, ТүншлÑ?л нь өөрийн гишүүдийн оролцооны байдалд захиралуудын зөвлөлийн Ñ…Ñ?налт, контрактад Ñ…Ñ?налт тавьÑ?ан илтгÑ?лийн талаар Ñ?мар нÑ?г гоидол гарÑ?ан Ñ?Ñ?Ñ?Ñ… Ñ?Ñ?вÑ?л ТББ-ын талаар буÑ?ад шиүүд, заÑ?гийн газар Ñ?Ñ?вÑ?л гÑ?Ñ€Ñ?Ñ?лÑ?гчдийн зүгÑ?Ñ?Ñ? Ñ?Ñ?Ñ?ргүүцÑ?л бичиж байÑ?ан Ñ?Ñ?Ñ?хийг Ñ…Ñ?нан үзÑ?Ñ… замаар Ñ…Ñ?налт тавих боломжтой байдаг. Ð¥Ñ?налтын механизмын Ó©Ó©Ñ€ Ñ…Ñ?лбÑ?рт гуравдахь талын дүн шинжилгÑ?Ñ?, хандивлагчид болон заÑ?гийн газрын ажилтнуудын Ñ…Ñ?налт байж болно. СүлжÑ?Ñ?ний шийтгÑ?лийн механизмд торгууль, гишүүнчлÑ?лÑ?Ñ?Ñ? хаÑ?ах зÑ?Ñ€Ñ?г арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г оруулж болно. Монголын худалдан авалтын Ñ?үлжÑ?Ñ?ний хувьд Ñ?үлжÑ?Ñ?ний Ñ‘Ñ? зүйн кодекÑ?ийг зөрчÑ?өн Ñ?Ñ?вÑ?л заÑ?гийн газрын зохицуулалт буюу хууль тогтоомжийг зөрчÑ?өн тохиолдолд хар жагÑ?аалтад оруулах шийтгÑ?лийн арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г голлон авахаар тогтоÑ?он байна. Хайрцаг 7: ИÐ?Б-ын бие дааÑ?ан зохицуулалт ба тогтвортой Ñ?анхүүжилт Бие дааÑ?ан зохицуулалтын дÑ?глÑ?м Гугерти \2007\ ИÐ?Б-ын бие дааÑ?ан зхоицууллалтын 3 төрлийн дÑ?глÑ?мийг тодорхойлÑ?он байдаг: нийгÑ?млÑ?г, Ñ?айн дурын клуб, үйлдвÑ?рийн кодекÑ?. ҮндÑ?Ñ?ний нийгÑ?млÑ?гийн тогтолцоо нь мÑ?Ñ€Ñ?гжлийн бие дааÑ?ан зохицуулалтын Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€ бөгөөд мÑ?Ñ€Ñ?гжлийн буюу үйлдвÑ?рт ороход давамгайлах Ñ?рх Ñ?дÑ?лдÑ?г. Зөвхөн нийгÑ?млÑ?гийн гишүүн аÑ?Ñ?оциаци үйл ажиллагаа Ñ?вуулах Ñ?рхтÑ?й. Хоёрдохь Ñ?айн дурын зохицуулалтын Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€ нь клуб бөгөөд ТББ-ын удирдлагатай аÑ?Ñ?оциаци, 28 Угандад ТББ-д Ñ?вуулÑ?ан Ñ?удалгаагаар, илтгÑ?лд тавигдах шаардлага нь аÑ?ар их Ñ?лгаатай байÑ?ан нь илÑ?Ñ€Ñ?Ñ?н. Судалгаанд оролцогÑ?одын Ñ?рьж байгаагаар, хамгийн түгÑ?Ñ?мÑ?л Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€ нь илтгÑ?лд Ñ?цÑ?ийн үр дүнг бичих шаардлага тавигддаг байна. Мөн үйл ажиллагааны Ñ?вц байдлын талаар илтгÑ?Ñ… шаардлага тавигддаг ба хариуцагч тал жилд дундачаар таван удаа газар дÑ?Ñ?Ñ€ нь очиж танилцах шаардлага тавтгддаг \Барр ба ФафчампÑ? 2004\ 100 орох Ñ?мар нÑ?г давамгайлах товлоÑ?он Ñ?рхгүй. Клуб нь Ñ?тандард, илтгÑ?лд тавигдлах шаардлага, Ñ…Ñ?налтын механизмыг боловÑ?руулдаг ба гишүүд нь Ñ?дгÑ?Ñ?рийг дагаж мөрдөхөө зөвшөөрөх нь орох нөхцөл болдог. Клубын гишүүн болох нь нÑ?Ñ€ төрийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?г байдаг. Гуравдахь нь, үйлдвÑ?рийн дагаж мөрдөх кодекÑ? бөгөөд гишүүдийн хувьд үйлдвÑ?рийн оролцоонооÑ? Ó©Ó©Ñ€ тавигдах шаардлага байхгүй. Стандарт Ñ…Ñ?Ñ€ хатуу чанга байх болон илтгÑ?Ñ… Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€ нь тогтолцоо бүрийн хувьд харилцан адилгүй байдаг. ҮйлдвÑ?рийн нийгÑ?млÑ?гүүдийн хувьд муу ажиллаж байгаа талаар гишүүд дотрооÑ?оо мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л өгөхийг хөхиүлÑ?н дÑ?мжих урамшуулал гÑ?ж байдаггүй. Тийм учрааÑ?, үйлдвÑ?рийн кодекÑ? нь буÑ?ад бие дааÑ?ан зохицуулалтай харьцуулахад гишүүдийн хувьд нөлөөлөх механизм нь Ñ?ул байдаг. ЖишÑ?Ñ? нь, Этиоп-д “клубâ€? нь Ñ?айн дурын бөгөөд Этиопын хамгийн том ТББ болох ХриÑ?тоÑ?ын ТуÑ?ламж ба Хөгжлийн агентлагын \ХТХÐ?\ боловÑ?руулÑ?ан дүрмийг мөрдлөгө болгодог. Дүрмийг боловÑ?руулÑ?ан анхны зорилго нь ерөнхий аÑ?Ñ?емблей байгуулж, түүнÑ?Ñ?Ñ? Ð?Ñ? жагийг Ñ?ахиулах хороог Ñ?онгох Ñ?вдал байÑ?ан. Хороо нь Ñ‘Ñ? жагийг дагаж мөрдөхөд Ñ…Ñ?налт тавих, гомдлыг хүлÑ?Ñ?н авч Ñ…Ñ?лÑ?лцÑ?Ñ… үүрÑ?гтÑ?й байÑ?ан. Бодит амьдрал дÑ?Ñ?Ñ€ бие дааÑ?ан туÑ?гай хороо байгуулах нь хүндрÑ?лтÑ?й байÑ?ан учир хамгийн том бөгөөд хамгийн олон гишүүнтÑ?й ХТХÐ?-ийн дотор байгуулÑ?ан байна. ДүрÑ?мд Ñ?рмÑ?лзÑ?Ñ… үнÑ?Ñ‚ зүйл болон нотлох боломтой Ñ?анхүүгийн болон менежментийн практикийг хоÑ?луулÑ?ан ба үүнд олон нийтÑ?д хүртÑ?Ñ?л болÑ?он жилийн илтгÑ?лүүд, Ñ?анхүүгийн аудитын илтгÑ?лүүд ордог. ХТХÐ? нь нÑ?лÑ?Ñ?д хатуу журамтай ба өргөдөл гаргаÑ?ан болон шинÑ? гишүүд дүрÑ?мийг зөвшөөрч байгаагаа нотлон гарын Ò¯Ñ?Ñ?г зурдаг. Ð?шгийн буÑ? байгууллагууд ХТХÐ?-д Ñ?лÑ?Ñ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ хүлÑ?Ñ?Ñ… жагÑ?аалтад бүртгүүлдÑ?г ба ХТХÐ?-д лÑ?Ñ?Ñ?н орÑ?оноор хандивлагчдийн Ñ?анхүүжүилт болон буÑ?ад олон төрлийн туÑ?ламж авах боломж нÑ?Ñ?гддÑ?г байна. ШинÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?лÑ?Ñ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ өргөдөл өгÑ?өн хүмүүÑ?ийг шалгадаг боловч ХТХÐ? нь Ñ?вц дундын илтгÑ?л шаарддаггүй ба гишүүд нь дүрÑ?мÑ?Ñ? Ñ…Ñ?рхÑ?н мөрдөж байгаад Ñ…Ñ?налт тавьдаггүй. Санхүүжилт ИÐ?Б-ыг дÑ?мжих зорилгоор Ñ?нз бүрйин орны заÑ?гийн газрууд, Ñ?лангуÑ?а Зүүн болон Төв Европын, төрөл бүрийн арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г авч ирÑ?Ñ?н. ЖишÑ?Ñ? нь Унгарт, заÑ?гийн газрааÑ? “1% механизмâ€? бий болгоÑ?он ба Ñ?нÑ? нь татвар төлөгчид Ó©Ó©Ñ€Ñ?дийн орлогын татварын 1 хувийг аль нÑ?г ИÐ?Б-г Ñ?онгон хандивладаг байна. ИÐ?Б-д улÑ?ын Ñ?анхүүжилтийг ихÑ?вчилÑ?н Ñ?амдын Ñ‚Ó©Ñ?вөөр дамжуулдан \шууд Ñ?анхүүжилт, туÑ?ламжийн хөтөлбөр буюу Ñ?амны Ñ?Ñ?вÑ?л агентлагын Ñ?ан\ өгдөг ба мөн жичид нь улÑ?ын Ñ?ангийн хуримтлалааÑ? олгодог байна. ТББ-дын үйл ажиллагааны зардалын татвар төлөгчдийн 1%-ийн хандивааÑ? давÑ?ан Ñ…Ñ?Ñ?гийг 2003 онд Унгарын ЗаÑ?гийн газрааÑ? байгуулÑ?ан ҮндÑ?Ñ?ний ИргÑ?ний СангааÑ? \ҮИС\ гаргадаг байна. ҮИС-н үйл ажиллагааг Зөвлөл болон бүÑ? нутгийн коллежүүд удирдан Ñ?вуулдаг. Зөвлөлийн бүрÑ?лдÑ?хүүнд Парламентийн гишүүд, Ñ?амдын болон ИÐ?Б-дын төлөөлөл ордог ба Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… чиглÑ?л, Ñ?тратеги болон туÑ?ламж олгох бодлогыг боловÑ?руулдаг. Коллежүүд нь голдуу ИÐ?Б-ын Ñ?онгоÑ?он төлөөлөгчидÑ?Ñ?Ñ? бүрÑ?лдÑ?Ñ… ба туÑ?ламжийг олгох шийдвÑ?рийг гаргадаг \Хадзи-Микева, 2008\. Хорватад, Ñ?амд, заÑ?гийн газрын агентлагууд болон байгууллагууд улÑ?ын Ñ?ангааÑ? олгох хөрөнгийг Ó©Ó©Ñ€ өөрийн хүрÑ?Ñ?нд идÑ?вхитÑ?й үйл ажиллагаа Ñ?вуулж байгаа ИÐ?Б-дад шууд өгдөг байна. ЗаÑ?гийн газар 2007 онд Сайн практик, Стандардын КодекÑ? болон Хөтөлбөр болон Ð?ийгÑ?млÑ?гүүдийн ТөÑ?лүүдийг туÑ?ламжид хамруулах Шалгуурыг баталÑ?ан “Хорватын КодекÑ?â€? нь улÑ?ын Ñ?ангийн хөрөнгийг хуваарилдаг төрийн албан хаагчдийн дагаж мөрдөх Ñ?уурь дүрÑ?м, журамыг тогтооÑ?он. ЗаÑ?гийн газрын Ð?ийгÑ?млÑ?гүүдийн аÑ?уудлыг Ñ?рхлÑ?Ñ… Ð?лба, ИргÑ?ний нийгмийн хөгжлийн зөвлөл, Хорбатын ЗаÑ?гийн газрын мÑ?Ñ€Ñ?гжлийн зөвлөх байгуулага нь ИÐ?Б-ын бодлого болон Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?ртÑ?й харилцах аÑ?уудлыг хариуцдаг. Зөвлөл нь улÑ?ын Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ?н Ñ‚Ó©Ñ?лүүдÑ?д Ñ…Ñ?налт тавих, дүн шинжилгÑ?Ñ? хийх, үнÑ?лгÑ?Ñ? хийх аÑ?уудлыг хариуцаж, КодекÑ?ийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилтийг хангадаг. ИÐ?Б-дыг дÑ?мжих зорилгоор ИргÑ?ний нийгмийн ҮндÑ?Ñ?ний Ñ?анг \ихÑ?вчилÑ?н Ñ?угалаанааÑ? 101 Ñ?анхүүждÑ?г\ 2003 онд байгуулÑ?ан. Сан нь туÑ?ламж олгоход баримтлах цогц бодлоготой бөгөөд үүнд заÑ?гийн газрын ашиг Ñ?онирхолын зөрчлийн бодлого ордог. Сан Ó©Ó©Ñ€ өөрийн бүÑ? нутагт туÑ?ламжийн хөтөлбөрүүдийг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… үүрÑ?г бүхий бүÑ?ийн дөрвөн Ñ?антай Ñ…Ñ?лÑ?лцÑ?Ñ?Ñ€ байгуулÑ?ан. 1999-2009 онд ИÐ?Б-ын 320 Ñ?аÑ? еврогийн 27,534 Ñ‚Ó©Ñ?лийг заÑ?гийн газрааÑ? Ñ?анхүүжүүлÑ?ан. ИÐ?Б-ын олонхи нь \70 орчим хувь\ төв заÑ?гийн газар болон бүÑ?ийн\орон нутгийн захиргааны Ñ‚Ó©Ñ?вийн Ñ?анхүүжилтÑ?д тулгуурлан ажилладаг \ЕСÐ?ИЛ 2011\. Эх Ñ?урвалж: Гугерти \2007\, ЕСÐ?ИЛ \2011\, Хадзи-Микева \2008\ Санхүүжилтийн тогтвортой байдлыг хангах арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? 180. ИргÑ?ний нийгмÑ?Ñ?Ñ? тавих Ñ…Ñ?налтыг улÑ? төрийн нөлөөнөөÑ? хамгаалахын тулд тогтвортой Ñ?анхүүжилтийн арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? чухал үүрÑ?гтÑ?й. ИÐ?Б-ын хөгжлийн Ñ?хний үе шатанд хөгжлийн түншүүд ИÐ?Б-дад туÑ?ламж үзүүлж болох , үзүүлÑ?Ñ… ч Ñ‘Ñ?той байдаг бол урт хугацаандаа ИÐ?Б-ууд нь Ó©Ó©Ñ€Ñ?дийн орлогын Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?рийг хандивлагчдааÑ? хамааралгүй бүрÑ?лдүүлÑ?Ñ… нь нÑ?н чухал юм. Гурванг үндÑ?Ñ?н шалтгаантай. Ð?Ñ?гдүгÑ?Ñ?рт, хандивлагчдийн Ñ?анхүүжилт нь урьдчилан таамаглахад Ñ…Ñ?цүү, Ñ…Ñ?лбÑ?лзÑ?лтÑ?й байдаг учир ИÐ?Б-д үйл ажиллагаагаа төлөвлөхөд нь бÑ?рхшÑ?Ñ?л учируулдаг. Хоёрдугаарт, хандивлагчид болон олон улÑ?ын ТББ-дын Ñ?анхүүжилтад тулгуурлан гÑ?дÑ?г нь тодорхой Ñ?Ñ€Ñ?длийг бий болгож, ИÐ?Б-ууд нь үйлчлÑ?Ñ… Ñ‘Ñ?той иргÑ?ддÑ?Ñ? биш харин хандивлагчдад хариуцлага хүлÑ?Ñ?Ñ…Ñ?д хүрдÑ?г. Гуравдугаарт, хандивлагчдийн Ñ?анхүүжилт нь Ñ?анхүүжилт хүлÑ?Ñ?н авагч ИÐ?Б-ын бүтцийг өөрчлөх магадлалтай. Гуерти ба Крамер \2006\ жишÑ?Ñ? нь гадаадын туÑ?ламжийн болон дотоодын бүлгүүдийн хоорондын Ñ?лгаа болон бүлгүүдийн гишүүдийн шинж чанарт Ñ?удалгаа хийж үзÑ?Ñ?н. Гадаадын туÑ?ламж авдаг бүлгүүдийн хувьд гишүүдийн дийлÑ?нхи нь боловÑ?ролтой, чинÑ?Ñ?лÑ?г байÑ?ан ба харин гбүлгүүдийн бүтÑ?Ñ?мжийн хувьд нÑ?г их Ñ?лгаа байхгүй байÑ?ан байна. 181. Дунд хугацаанд, ЗаÑ?гийн газар контракт болон тендерийн үнÑ?лгÑ?Ñ?ний Ñ?вцад Ñ…Ñ?налт тавих Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ€ Ñ?анхүүгийн дÑ?мжлÑ?г олгох аÑ?уудлыг Ñ?удлаж байна. Дунд хугацаанааÑ? урт хугацаанд, бие дааÑ?ан Ò¯Ñ?дÑ?Ñ?ний Ñ?ан байгуулж ИÐ?Б-уудын Ñ?нз бүрийн үйл ажиллагааг, худалдан авалтад Ñ…Ñ?налт тавих, Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€ байж болох юм. БуÑ?ад орнуудын жишÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ? харахад \Хайрцаг 3\ таамаглаж болох, тогтвортой Ñ?анхүүгийн Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?рийг – Ñ‚Ó©Ñ?өвөөÑ?, хөгжлийн түншүүдÑ?Ñ?Ñ?, уул уурхайн компаниудааÑ? – бүрÑ?лдүүлÑ?Ñ?н Ñ?ан байгуулах загвар байж болох ба – ИÐ?Б-ын үйл ажиллагааг дÑ?мжих шийдвÑ?Ñ€ гаргадаг бие дааÑ?ан ТУЗ Ñ?Ñ?вÑ?л ЗөвлөлтÑ?й байж болох юм \контрактаар үйлчилгÑ?Ñ? үзүүлÑ?Ñ… , Ñ‚Ó©Ñ?вийн ил тод байлыг хангах, худалдан авалтад Ñ…Ñ?налт тавих г.м\. ТөÑ?вийн гүйцÑ?тгÑ?лийг Ñ?айжруулах 182. Монгол улÑ?ын Ñ‚Ó©Ñ?вийн гүйцÑ?тгÑ?л гол хоёр Ñ?орилттой тулгарч байна: Ñ?Ñ€Ñ? Ñ‚Ñ?Ñ? цаг агаарын нөхцөл нь барилга байгууламжийн улирлыг зөвхөн 6 Ñ?ар болгон богиноÑ?гож байна; барилгын материалын үнийн Ñ…Ñ?лбÑ?лзÑ?л аÑ?ар их байгаа нь Ñ‚Ó©Ñ?вийн Ñ‚Ó©Ñ?лийг бÑ?лтгÑ?Ñ… Ñ?вцад өртөгийг Ñ‚Ñ?Ñ€ бүр бүрÑ?н тооцоолох ажлыг бÑ?рхшÑ?Ñ?лтÑ?й болгож байна. Сүүлийн бÑ?рхшÑ?Ñ?лийн хувьд гÑ?вÑ?л, өртөгийн тооцоог 102 туйлын Ñ…Ñ?намгай Ñ?удлаж тооцоолох замаар шийдÑ?ж болох ба Монголын жижиг, хурдацтай Ó©Ñ?өж байгаа нÑ?Ñ?лттÑ?й Ñ?дийн заÑ?гийн хувьд “тÑ?нцвÑ?ржүүлÑ?Ñ?нâ€? Ñ?лементийг Ñ…Ñ?ргÑ?лж болох юм. 183. ЭнÑ? хоёр Ñ?орилтыг даван гарахын тулд Ñ‚Ó©Ñ?вийн гүйцÑ?тгÑ?лийг аль болох уÑ?н хатан байдлаар Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… шаардлагатай байна. Хамгийн түгÑ?Ñ?мÑ?л хоёр арга зам бол Ñ‚Ó©Ñ?вийг дараагийн жилд шилжүүлÑ?Ñ… Ñ?Ñ?вÑ?л Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?дÑ?н жилÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ó©Ñ?вийн хуваарьлалтийг хийх, Ñ‚Ó©Ñ?вийг зарцуулж байгаа агентлагуудад Ñ‚Ó©Ñ?өв хооронд хөрөнгийг гулÑ?уулах Ñ?рх олгох Ñ?вдал юм. Сүүлийн арга замын хувьд гÑ?вÑ?л Ð?ТХ-д нÑ?лÑ?Ñ?д ахицтай заалт орж, Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгийг зөвхөн парламентийн зөвшөөрөлөөр гулÑ?уулдаг тогтолцоонооÑ? Ñ‚Ó©Ñ?вийг зарцуулж байгаа агентлагууд зарим нÑ?г Ñ…Ñ?згаарлалттайгаар Ñ‚Ó©Ñ?вийн тохируулга хийх Ñ?рхтÑ?й байх тогтолцоонд шилжÑ?Ñ?н. 184. ТөÑ?вийг дараа жилд шилжүүлÑ?Ñ… нь ОЕСД-ийн орнуудын Ñ‚Ó©Ñ?вийн тогтолцоонд түгÑ?Ñ?мÑ?л байдаг ба тухайн жилд хуваарилÑ?ан Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгийг бүрÑ?н зарцуулахгүй бол дараа жилийн Ñ‚Ó©Ñ?өв хумигдана гÑ?Ñ?Ñ?н ерөнхий хандлагааÑ? Ñ?Ñ?Ñ€Ñ?мжлÑ?Ñ… зорилготой. ОЕСД-ийн олонхи орнууд Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгийг дараа жилд шилжүүлÑ?н ашиглахыг зарим нÑ?г Ñ…Ñ?згаарлалттайгаар зөвшөөрдөг. Тавигдах Ñ…Ñ?згаарлалтууд нь Ñ?нз бүрийн Ñ…Ñ?лбÑ?ртÑ?й байдаг: 1 \ тухайн жилийн Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? дараа жилийн Ñ‚Ó©Ñ?өвт шилжүүлÑ?Ñ… хөрөнгийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд Ñ…Ñ?згаарлалт тавих, тухайлбал хуваарилÑ?ан хөрөнгийн 3 хувь; 2\ жилийн Ñ?цÑ?Ñ?Ñ‚ хуримтлагдÑ?ан Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгийн дараа жилд шилжүүлÑ?Ñ… Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний дÑ?Ñ?д Ñ…Ñ?згаарыг тогтоох, тухайлбал хуваарилÑ?ан хөрөнгийн 10 хувь; Ñ?Ñ?вÑ?л 3\ шилжүүлÑ?Ñ?н Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгийг зарлагын зөрүүг төлөхөд ашиглахад Ñ…Ñ?згаар тогтоох. 185. Ð?ТХ-иар Ñ‚Ó©Ñ?өвлөгдÑ?өн нийт хөрөнгийн 3 хувийг дараа жилийн Ñ?хний гурван Ñ?ард шилжүүлÑ?н ашиглахыг зөвшөөрч байгаа ба Ñ?нÑ? нь дараа жилийн барилга байгууламжийн улирал Ñ?Ñ…Ñ?лдÑ?г 5 Ñ?арааÑ? өмнө өмнөх жилийн Ñ‚Ó©Ñ?вийн үлдÑ?гдлийг зарцуулж дууÑ?гана гÑ?Ñ?Ñ?н үг болж байна. Тийм учрааÑ? хуулийн Ñ?нÑ? заалт аÑ?уудлыг бүрÑ?н шийдвÑ?рлÑ?ж чадахгүй юм. Харин үүний оронд, Ñ‚Ó©Ñ?вийн үлдÑ?гдÑ?л хөрөнгийг дараа жилийн туршид шилжүүлÑ?н ашиглахаар зааж, 3 хувь гÑ?Ñ?Ñ?н Ñ…Ñ?згаарлалтыг Ñ…Ñ?вÑ?Ñ?Ñ€ үлдÑ?Ñ?Ñ… нь ажлын гүйцÑ?тгÑ?лийг хангах боломжийн хугацаа олгож, Ñ‚Ó©Ñ?вийн Ñ?Ñ€Ñ?длийг бууруулах юм. 186. ЭцÑ?Ñ?Ñ‚ нь Ñ‚Ñ?мдÑ?глÑ?Ñ…Ñ?д, СЯ-ны Хөрөнгө оруулалтын газар Ñ‚Ó©Ñ?вийн зарлагын Ñ?рх практикийг зогÑ?оох шаардлагатай бөгөөд Ñ?нÑ? нь Төрийн Ñ?ангийн газрын хариуцах үүрÑ?г юм. Зарим оронд, тухайлбал Ð?лбани, Ñ‚Ó©Ñ?вийн зарлагын Ñ?рхийг төвлөрөлийг Ñ?ааруулÑ?ан аргаар олгодог ба Ñ‚Ó©Ñ?вийн зарцуулах Ñ?амд нь Ó©Ó©Ñ€Ñ?дөө хариуцан зарцуулж, тайланг төвд хүргүүлдÑ?г. Ð?ийтийн зах зÑ?Ñ?лийн орнуудын тогтолцоонд, Ñ‚Ó©Ñ?вийн зарлагын Ñ?рхийг төрийн Ñ?ангийн департамент хариуцдаг. Ð?ль ч тохиолдолд, Ñ?нÑ? нь СЯ-ны Ñ‚Ó©Ñ?вийн газрын үүрÑ?г биш бөгөөд үүний оронд Ñ‚Ó©Ñ?вийн мөчлөгт төлөвлөлт, Ñ‚Ó©Ñ?лийн үнÑ?лгÑ?Ñ?ний үе шатанд анхаарал төвлөрүүлÑ?Ñ… шаардлагатай. 103 Хүний нөөцийн чадавхийн Ñ…Ñ?згаарлагдмал байдлыг шийдÑ?Ñ… 187. ЭнÑ? илтгÑ?лд туÑ?гагдÑ?ан олон тооны бÑ?рхшÑ?Ñ?лтÑ?й аÑ?уудлууд нь мÑ?Ñ€Ñ?гжлийн боловÑ?он хүчний тоо Ñ…Ñ?згаарлагдмал байгаатай холбоотой байна. Монголын гол гол Ñ?амд, агентлагууд нь ерөнхийдөө цомхон – жишÑ?Ñ? нь СЯ 150 орчим ажиллагÑ?ад, ЭЗХЯ 50, Зам, ТÑ?Ñ?врийн Ñ?ам 400 – бөгөөд төлөвлөлт, Ñ‚Ó©Ñ?өвлөлт, худалдан авалт болон Ñ‚Ó©Ñ?өл Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… техникийн мÑ?Ñ€Ñ?гжлийн хүмүүÑ?ийг авч ажиллуулах боломж ойрын ирÑ?Ñ?дүйд Ñ…Ñ?згаарлагдмал байна. СÑ?тгÑ?л зоввох гол аÑ?уудал бол уул уурхайн Ñ?албарын цалин хөлÑ? Ñ?рчимтÑ?й Ó©Ñ?өж байгаа Ñ?нÑ? үед төрийн албанд өндөр мÑ?длÑ?г чадвартай хүмүүÑ?ийг төрийн албаны гол гол албан тушаалд авч ажиллуулах болон тогтвор Ñ?уурьшилтай ажиллуулах аÑ?уудал улам бүр хүндрÑ?лтÑ?й болж байна. Ð¥Ñ?дийгÑ?Ñ?Ñ€ төрийн албаыг орхиж байгаа цар хүрÑ?Ñ?ний Ñ?гштал гаргаÑ?ан мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л байхгүй ч гÑ?Ñ?Ñ?н, зарим нÑ?г мÑ?дÑ?Ñ?гÑ?Ñ?Ñ€ хувийн Ñ?албарт Ñ?Ñ€Ñ?лт Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? өндөр байгаа Ñ?анхүү, орлого бүрдүүлÑ?лт, инжуенер, худалдан авалт, мÑ?дÑ?Ñ?ллийн технологи зÑ?Ñ€Ñ?г мÑ?Ñ€Ñ?гжлийн ажил Ñ?рхÑ?лж байгаа төрийн албан хаагчид харьцангуй өндөр цалинтай – цалингийн зөрүү нь тавааÑ? арав дахин – уул уурхайн Ñ?албарт шилжин ажиллах хандлага давамгайлж байна. Үүний зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ?, Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ мÑ?Ñ€Ñ?гжилÑ?Ñ?Ñ€ ажиллах хүн олж авч ажиллуулахад ЗаÑ?гийн газар бÑ?рхшÑ?Ñ?лтÑ?й тулгарч байна. Төрийн албан хаагчдийн цалинг Ñ?үүлийн таван жил тогтмол 15 -30 хувиар нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ?Ñ?Ñ€ байгаа ч гÑ?Ñ?Ñ?н – 2003 онооÑ? хойшхи хугацаанд Ñ?уурь цалин арав дахин Ó©Ñ?Ñ?өн ба Ñ?нÑ? хугацааны уул уурхайн Ñ?албарын цалинг График 27-н зүүн Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?гт үзүүлÑ?Ñ?н – холбогдох хувийн Ñ…Ñ?вшлийн Ñ?албарын цалингийн Ó©Ñ?өлтийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г гүйцÑ?ж чадахгүй байна. Эдийн заÑ?аг өндөр Ó©Ñ?өлттÑ?й байгаа нөхцөлд Ñ?л аÑ?уудал улам хурцдах төлөвтÑ?й байна. Төрийн албан хаагчдийн цалин өнөөдөр ДÐ?Б-ний 8 хувь, Ñ‚Ó©Ñ?вийн орлогын 22 хувийг Ñ?злÑ?ж байгаа нь Ñ‚Ó©Ñ?өв даах боломжийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд байна \График 27, зүүн Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?г\, гÑ?хдÑ?Ñ? заÑ?гийн газар хувийн Ñ…Ñ?вшлийн цалингийн Ó©Ñ?өлттÑ?й нийцүүлÑ?хийг оролдож, цалинг хавтгайруулан нÑ?мÑ?Ñ… юм бол Ñ‚Ó©Ñ?өв ачаалалыг нь даахгүйд хүрнÑ?. 188. Төрийн албан хаагчдийн цалин Ó©Ñ€Ñ?өлдөхүйц байх нь зүйтÑ?й гÑ?Ñ?Ñ?н зөвлөмжийг ЗаÑ?гийн газарт өгч байна. Юуны өмнө Ñ?хлÑ?Ñ?д аÑ?уудал одоогийн байдлаар Ñ…Ñ?Ñ€ хүндрÑ?лтÑ?й байгаа болон цаашид Ñ?мар төлөвтÑ?й байх талаар илүү их мÑ?дÑ?Ñ?ллийг төрийн нийт албан хаагчдийн цалинд Ñ?удалгаа хийж, улмаар адилтгах ажил үүргийн хувийн Ñ…Ñ?вшлийн цалинтай харьцуулан үзÑ?Ñ… шаардлагатай байна. 104 График 27: Төрийн албан хаагчдийн цалин Ó©Ñ?өж байхын зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? Ñ?нÑ? нь Ñ‚Ó©Ñ?вийн хувьд боломжтой, ЗаÑ?гийн газар төрийн захиргааны албын цалинг нÑ?мÑ?Ñ… боломжтой Trends цалингийн Төрийн албаны in the civil хандлага service wage bill Төрийнг албан хаагчдийн хуваарьлалт Distribution of civil servants, 2008 УлÑ? Ñ‚Ó©Ñ€ Political, Wage bill as percent of GDP туÑ?гай Special 2600, 2% (RHS) 12 Wage bill as percent of revenue 30 25,428, (RHS) 27 18% 10 Nominal Wage bill (LHS, 2003 = 24 1.0) 8 21 18 захирга 6 15 аAdmin. 10,503, 7% 140,258 үйлчилгÑ?Ñ? 12 Support 4 9 101,727, 6 2 73% 3 0 0 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 189. Ð¥Ñ?Ñ€Ñ?в “оюуны дайжилâ€? үнÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ аÑ?уудал Ò¯Ò¯Ñ?гÑ?ж байгаа нь бодитой нотлогдвол, ЗаÑ?гийн газар илүү уÑ?н хатан цалингийн бодлого баримтлах шаардлагатай бөгөөд одоогийн цалинг хавтгайруулан нÑ?мÑ?гдүүлÑ?хийн оронд зах зÑ?Ñ?лд онилÑ?он, Ñ?лггатай цалингийн бодлого шаардлагатай байна.ОнилÑ?он бодлогын давуу тал нь аÑ?уудлыг, бага хөрөнгөөр шийдÑ?Ñ… боломжийг олгоно. 190. Төрийн албаны бүтÑ?цÑ?Ñ?Ñ? харахад ийм онилÑ?он хувилбарыг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… нь зүйтÑ?й юм. Салбарын Ñ?амд, агентлагууд, орон нутгийн захиргааны хувьд захиргаа буюу удирдлагын албан тушаал оюуны дайжилд өртөхөд Ñ?мзÑ?г албан тушаал болж байгаа бөгөөд – төрийн албаны дөнгөж 7 хувь \График 27, баруун тал\ төрийн үйлчилгÑ?Ñ?ний алба ангилалын багш, Ñ?мнÑ?лгийн ажилтан нар төрийн албаны дийлÑ?нхи бөгөөд уул уурхайн Ñ?рчимтÑ?й Ó©Ñ?өлт Ñ‚Ñ?дÑ?нд төдийлөн нөлөөхгүй. Мөн, захиргааны үйлчилгÑ?Ñ?ний хувьд Ñ?амд болон агентлагууд бүгд адил Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?гÑ?Ñ?Ñ€ өртөхгүй бололтой. Цалингийн уÑ?н хатан бодлогыг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… Ñ?нз бүрийн Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€ байж болно, тухайлбал Ñ?амд болон агеÑ?тлагуудад цалингийн Ñ?лгавартай шатлал тогтоох Ñ?Ñ?вÑ?л Ñ?амдын зарим туÑ?гай албан тушаалд нÑ?мÑ?гдÑ?л олгох гÑ?Ñ… мÑ?Ñ‚. Ерөнхийдөө төрийн албаны захиргааны үйлчилгÑ?Ñ?ний Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? харьцангуй цомхон байгаа, заÑ?гийн газрын орлого аÑ?ар их Ó©Ñ?өж байгаа учир ЗаÑ?гийн газар тодорхой гол гол ажилтнуудад нÑ?мÑ?гдÑ?л цалин олгож чадах бөгөөд үүгÑ?Ñ?Ñ€ өнөөдрийн тулгарч байгаа бÑ?рхшÑ?Ñ?лийг гÑ?тлÑ?Ñ… боломжтой. Энд гол нь улÑ? төрийн Ñ?орилттой тулгарах бÑ?рхшÑ?Ñ?л олон оронд тохиолдож байÑ?ан. ГÑ?хдÑ?Ñ? Монголын өнгөөгийн улÑ? Ñ‚Ó©Ñ€, Ñ?дийн заÑ?гийн харьцангуй нааштай хүчин зйүлүүд нь амжилттай Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжих найдвар төрүүлж байгаа юм \Ñ?нÑ? тухай өмнө авч үзÑ?Ñ?н\. 105 191. ОЕСД-ийн олон орон болон дунд Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний орлоготой нÑ?лÑ?Ñ?д орон цалингийн уÑ?н хатан Ñ…Ñ?лбÑ?рийг Ñ?үүлийн хориод жилд нÑ?втÑ?рүүлÑ?Ñ?н байна. Цалингийн уÑ?н хатан бодлогыг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… Ñ?нз бүрийн Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€ байж болно, тухайлбал Ñ?амд болон агеÑ?тлагуудад цалингийн Ñ?лгавартай шатлал тогтоох Ñ?Ñ?вÑ?л Ñ?амдын зарим туÑ?гай албан тушаалд нÑ?мÑ?гдÑ?л олгох, хүнд нөхцөлийн ажил Ñ?Ñ?вÑ?л алÑ?лагдÑ?ан нутагт ажиллаÑ?аны нÑ?мÑ?гдÑ?л болон үйл ажиллагааны үр дүнд онилÑ?он урамшуулалыг \бонуÑ?\ өргөн Ñ…Ñ?ргÑ?лж болох юм. 192. Янз бүрийн агентлагуудад цалингийн Ñ?лгавартай шатлал тогтоох . Чилид, “хÑ?налтын байгууллагуудâ€? – Төрийн Ñ?ангийн, ТөÑ?вийн алба, ТÑ?тгÑ?вÑ?Ñ€ хариуцÑ?ан дарга, Банкуудын дарга – туÑ?гай цалингийн өндөр шатлалтай байдаг. Индонезид, Ñ?амдын цалингийн шатлал Ó©Ó©Ñ€ Ó©Ó©Ñ€ байдаг ба нÑ?лÑ?Ñ?д өндөр цалинтай нь Сангийн Ñ?ам, Төлөвлөлт, Ð?удитын ДÑ?Ñ?д Зөвлөл юм. 193. Зарим ангилалын ажиллагÑ?адын нÑ?мÑ?гдÑ?л өндөр байдаг. Бразилид, тухайлбал Ñ?анхүү, Ñ‚Ó©Ñ?өв, төлөвлөлт, менежмент, Ñ?рх зүй болон Ñ…Ñ?налт шалгалтын Ñ?албарын тодорхой бүлгийн ажиллагÑ?ад буÑ?ад бүлÑ?гүүдтÑ?й харьцуулахад өндөр нÑ?мÑ?гдÑ?л авдаг. Чилид, байгууллага бүхÑ?н Ñ‚Ó©Ñ?вийн “чухал албан үүрÑ?гâ€? гÑ?Ñ?Ñ?н дугтуйг ТөÑ?вийн албааÑ? авдаг ба байгууллагын даргын шийдвÑ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ€ Ñ…Ñ?нд, Ñ…Ñ?дийг өгөхийг шийддÑ?г, нÑ?г хүнд ноогдох дÑ?Ñ?д Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нь тухайн хүний Ñ?арын цалингийн 100% - тай Ñ‚Ñ?нцÑ?нÑ?. ЭнÑ? нÑ?мÑ?гдÑ?лийг голдуу дунд түвшингийн удирдлагын албан тушаалтанд өгдөг байна \жишÑ?Ñ? нь Ñ?албарын Ñ?амдын ТөÑ?өв ба Төлөвлөлтийн менежер \. 194. Үйл ажиллагааны уцрамшуулал \бонуÑ?\. Ер нь бол үйл ажиллагааны урамшуулалын талаар үйл ажиллагааны үр дүнгийн чиглÑ?лÑ?Ñ?Ñ€ ажилладаг Ñ?удлаачид харилцан байр Ñ?уурь илÑ?рхийлдÑ?г боловч ОЩСД-ийн бараг бүх оронд - 34 орны 28-д нь аль Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ€ - төрийн албанд ажиллагÑ?адад үйл ажиллагааны урамшуулал олгодог – Ñ?үүлийн үед дунд орлоготой ангилалын орнуудад өргөнөөр Ñ…Ñ?ргÑ?лж байна. 195. ЗаÑ?гийн газар шаардлагатай мÑ?Ñ€Ñ?гжлийн хүмүүÑ?ийг түр гÑ?Ñ€Ñ?Ñ?гÑ?Ñ?Ñ€ авч ажилуулах нь зүйтÑ?й байна. ЖишÑ?Ñ? нь, ирÑ?Ñ… нÑ?гÑ?Ñ?Ñ? хоёр жилдÑ?Ñ? худалдан авалтын үйл ажиллагааны агентлаг тавигдаж байгаа зорилтыг бүрÑ?н гүйцÑ?тгÑ?Ñ… чадвахитай болж чадахгүй нь мÑ?дÑ?Ñ?ж бөгөөд тийм учрааÑ? “худалдан авалтын зөвлөхâ€?-ийг томилон ажиллуулах аÑ?уудплыг авч үзÑ?Ñ… нь зүйтÑ?й бөгөөд зөвлөх нь Ð¥Ð?Ð?-ийн нÑ?рийн өмнөөÑ? худалдан авалтыг Ñ?хний үе шатанд хийх \уламжлалт худалдан авалтын “агентâ€?-ийн адил\ бөгөөд мөн хамгийн чухал нь Ð¥Ð?Ð?-ын ажиллагÑ?адын “багшâ€? байж, ажил дÑ?Ñ?Ñ€ нь дадлагжуулан Ñ?ургах үүрÑ?г хүлÑ?Ñ?Ñ… юм. Үүний нÑ?г адил,ҮХШХ Ñ?рдÑ?мтÑ?н Ñ?удлаачид, зөвлөх компаниудад тулгуурлан үйл ажиллагаа Ñ?вуулж болох ба Ñ‚Ó©Ñ?лийн үнÑ?лгÑ?Ñ? хийх өөрийн чадавхийг дÑ?Ñ?шлүүлж болно. ЗаÑ?гийн газрааÑ? Ñ?аÑ?хан замын Ñ…Ñ?налтыг гаднааÑ? тавих тухай гаргаÑ?ан шийдвÑ?Ñ€ нь зөв Ñ?хлÑ?л юм. 196. ЗаÑ?гийн газрын хувьд мÑ?Ñ€Ñ?гжилтний хомÑ?долын аÑ?уудал дунд болон урт хугацаанд ч үргÑ?лжилÑ?Ñ?Ñ?Ñ€ байх учир боловÑ?ролын тогтолцоонд, дÑ?Ñ?д болон техник мÑ?Ñ€Ñ?гжлийн, нÑ?мÑ?лт хөрөнгө оруулах шаардлагатай бөгөөд үүний үр дүнд Ñ?дийн 106 заÑ?агт шаардлагатай өндөр мÑ?Ñ€Ñ?гжлийн техникч, операторууд, инженерүүд болон буÑ?ад шаардлагатай мÑ?Ñ€Ñ?гжлийн цуваатай болж чадна. Хөрөнгийн боломжтой Ñ?албарууд , Ð?орвегийн жишÑ?Ñ?, боловÑ?ролын клаÑ?труудыг байгуулж чадах бол ул Ñ?уурьтай Ñ?ургалтын тогтолцоог хөгжүүлÑ?Ñ… нь өртөг өндөртÑ?й, Ñ?лангуÑ?а хөгжиж байгаа орнуудын хувьд хүнд байдаг. Богино хугацааны шийдÑ?л нь оюутнуудыг дÑ?лхийн нÑ?Ñ€ хүндтÑ?й их дÑ?Ñ?д Ñ?ургуулиудад Ñ‚Ñ?тгÑ?лÑ?гÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?ургах Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€ бөгөөд харин оюутнуудтай Ñ?Ñ… орондоо Ñ?ргÑ?н ирÑ?Ñ… тодорхой хугацаа зааÑ?ан гÑ?Ñ€Ñ?Ñ? байгуулах шаардлагатай. Ийм тогтолцоо Сингапурт байдаг ба үр дүнд нь өндөр мÑ?Ñ€Ñ?гжлийн ажиллах хүчинтÑ?й болж чадÑ?ан. Сургууль төгÑ?өөд Ñ?Ñ… орондоо буцаж ирÑ?Ñ… нөхцөл тавьж, Ñ‚Ñ?тгÑ?лÑ?гÑ?Ñ?Ñ€ уÑ?хын зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? улÑ? орондоо ажиллах наад захын үйлчилгÑ?Ñ?г зохих түвшинд хүргÑ?Ñ… нь мÑ?Ñ€Ñ?гжилтнүүд Ó©Ó©Ñ€ улÑ? оронд дайжихийг Ñ…Ñ?згаарлах болно. 197. Ð?Ñ?уудлыг бодитой авч үзÑ?Ñ…Ñ?д График 28. Газрын тоÑ? үйлдвÑ?рлÑ?л ба гадаадын Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ бүх арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г авÑ?анаар ажилчид Гадаадын as Migrants % of population ажилчдийн хүн амд Ñ?злÑ?Ñ… % Монголын мÑ?Ñ€Ñ?гжилтÑ?й ажиллах 80 OilÐ?ефть production үйлдвÑ?рлÑ?л (mn \нÑ?г barrels өдөрт, Ñ?аÑ?per day, баррель \ RHS) 3 хүчний хомÑ?долыг бүрÑ?н 70 2.5 шийдвÑ?рлÑ?ж чадахгүй бөгөөд 60 ЗаÑ?гийн газар байгалийн баÑ?лагтай, 50 2 ажиллах хүчний хомÑ?долтой буÑ?ад 40 1.5 орны жишÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ? Ñ?уралцах шаардлагатай байна, тухайлбал 30 1 мÑ?Ñ€Ñ?гжилтÑ?й болон мÑ?Ñ€Ñ?гжилгүй 20 ажилчдийг гадаадааÑ? авч 10 0.5 ажилуулах Ñ?вдал юм. ХилÑ?Ñ? Ñ?л 0 0 аÑ?уудалд нÑ?Ñ?ж өгÑ?өнөөр, 1963 1966 1969 1972 1975 1978 1981 1984 1996 1999 2002 2005 1960 1987 1990 1993 мÑ?длÑ?гийн урÑ?гал нÑ?мÑ?гдÑ?ж, улмаар хүний капиталын хөгжлийг Эх Ñ?урвалж: Эрчим хүчний мÑ?дÑ?Ñ?ллийн захиргаа, ДÑ?лхийн банк хурдаÑ?гана. 1960-аад онд газрын тоÑ? нÑ?Ñ?Ñ?ний дараа Ойрхи дорнодын нефть Ñ?кÑ?портлогч орнууд гадаадааÑ? ажиллах хүч авах аÑ?уудлыг хөхиүлÑ?н дÑ?мжиж ирÑ?Ñ?н \График 28\. 2010 оны байдлаар, гадаадын ажилчид тухай орны хүн амын нÑ?лÑ?Ñ?д Ñ…Ñ?Ñ?гийг Ñ?злÑ?Ñ… болÑ?он, тухайлбал, Бахрейнд 25 хувь, Үманд 30 хувь, Ð?рабын Ð?Ñ?гдÑ?Ñ?н Эмиратад 44 хувь, Катарт 74 хувь, Кувейтад 77 хувь байна. Гадаадын ажилчид Булангийн орнуудын барилга байгууламж, үйлчилгÑ?Ñ?ний Ñ?албарын хөгжилд нÑ?н чухал үүрÑ?г гүйцÑ?тгÑ?Ñ?Ñ?н. Ийм загварыг газрын тоÑ?ны баÑ?лаггүй орнууд ч Ñ…Ñ?ргÑ?лж байна. ЖишÑ?Ñ? нь, БотÑ?вана өөрийн брилантийн үйлдвÑ?рлÑ?лийг өргөжүүлÑ?хийн тулд үүд хаалгаа гадаадын ажиллагÑ?адад нÑ?Ñ?Ñ?Ñ?н ба Ñ‚Ñ?Ñ€ цагааÑ? Ð?фрикийн буÑ?ад Ñ…Ñ?Ñ?гÑ?Ñ?Ñ? болон хөгжингүй орнуудааÑ? мÑ?Ñ€Ñ?гжилтÑ?й ажилчдийг татÑ?аар байна. 198. Одоогийн байдлаар Монголд ажиллаж байгаа гадаадын ажиллагÑ?адын тоо бага бөгөөд хүн амын 0.4 хувийг Ñ?злÑ?ж байна. Монголд гадаадааÑ? ажилчид авахад Ñ…Ñ?згаарлалт тогтооÑ?он талаар өмнө дурьдаж байÑ?ан ба Ñ?нÑ? нь Ñ?лангуÑ?а барилгын Ñ?албарын Ó©Ñ?өлтөд Ñ?аад болж байна.Ер нь бол, Ñ?айн зохион байгуулÑ? менежмент хийж чадвал, жижиг, байгалийн их баÑ?лагтай орны хувьд гадаадааÑ? мÑ?Ñ€Ñ?гжилтÑ?й ажиллагÑ?адыг авч ажиллуулах нь тухайн Ñ?албарын Ó©Ñ?өлтийг хангах, нутгийн 107 ажиллах хүчинд Ñ‚Ñ?днÑ?Ñ?Ñ? Ñ?уралцах боломж олгодог байна. Тийм учрааÑ?, Ñ?нÑ? бүх олон талын учир шалтгааныг харгалзан үзÑ?ж, Монголын хувьд өөрийн иргÑ?дийн чадавхийг бий болгоход хөрөнгө оруулалт хийхийн зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? гадаадааÑ? ажилчид авч ажиллуулах аÑ?уудал нÑ?н чухалаар тавигдаж байна. ДүгнÑ?лт 199. Монгол өнөөдрийн Ñ?рдÑ?Ñ? баÑ?лагын Ñ‚Ñ?Ñ?Ñ€Ñ?лтийг зөвхөн дÑ?д бүтцийг хөгжүүлÑ?Ñ…Ñ?д оруулÑ?анаар тогтвортой хөгжлийг хангана гÑ?ж үзÑ?Ñ… нь учир дутагдалтай бөгөөд үүний зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? үндÑ?Ñ?н дөрвөн газарт, ЗаÑ?гийн газрын хөрөнгийн зарцуулалтын менежментийн тогтолцоо болон барилгын Ñ?албарт ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н анхаарал хандуулж Ñ?айжруулах Ñ?вдал чухлаар тавигдаж байна. ИлтгÑ?лд, дÑ?д бүтцийг газар зүйн Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… ач холбогдолоор нь ангилах, заÑ?вар үйлчилгÑ?Ñ?г Ñ?айжруулах, Ñ‚Ó©Ñ?лөл бүрийн боловÑ?руулалт, худалдан авалт, Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилтийг Ñ?айжруулахын тулд шийдвÑ?рлÑ?Ñ… Ñ‘Ñ?той гол гол бÑ?рхшÑ?Ñ?лтÑ?й аÑ?уудлуудыг тодорхойлÑ?он. Дараа нь, Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжиж Ñ?хлÑ?Ñ?д байгаа ТТХ, Ð?ТХ болон Худалдан авалтын хуулийн үр дүнтÑ?й Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилтийг хангахын тулд зарим нÑ?г Ñ?рх зүйн заалтуудыг Ñ?айжруулах шаардлагатай байгаа талаар зөвлөмжүүдийг өгч, хүний нөөцийн Ñ…Ñ?згаарлагдмал байгаа чадавхийг бÑ?хжүүлÑ?хийн тулд зарим нÑ?г нийтлÑ?г бÑ?рхшÑ?Ñ?лүүдийг шийдÑ?Ñ…Ñ‚Ñ?й холбогдÑ?он Ñ?анал дÑ?вшүүлÑ?Ñ?н болно. 200. 2012 оны парламентийн Ñ?онгуулийн дараа, Монголд шинÑ? ЗаÑ?гийн газар байгуулагдÑ?ан. УлÑ? төрийн Ñ?нÑ? шилжилт нь улÑ? орны зÑ?Ñ?, нүүрÑ?ний аÑ?ар их баÑ?лагыг Ñ?дүгÑ?Ñ? болон ирÑ?Ñ?дүйн иргÑ?дийнхÑ?Ñ? амьжиргааг тогтвортой дÑ?Ñ?шлүүлÑ?Ñ…Ñ?д зориулах шиÑ?члÑ?лийг хийх шинÑ? боломж бүрÑ?лдÑ?ж байна. 108 Лавлах материал Acemoglu, Daron and James Robinson. 2012. Why Nations Fail. New York: Crown Publishers Arancibia, Hugo, 2008. Public Investment Efficiency: The Case of Chile. Washington DC: The World Bank. Arvis, Jean-François, Monica AlinaMustra, LauriOjala, Ben Shepherd, Daniel Saslavsky (2010) Connecting to Compete 2010: Trade Logistics in the Global Economy.The World Bank. Asian Development Bank. 2011. Mongolia Road Sector Development to 2016. Manila: Asian Development Bank Barr, Abigail and Marcel Fafchamps.2006. “A client-community assessment of the NGO sector in Uganda.â€? Journal of Development Studies 42 no. 4:611-639. Booth, David. 2011. “Towards a Theory of Local Governance and Public Goods Provision.â€? IDS Bulletin 42, no. 2: 11-21. Collier, Paul. 2010. The Plundered Planet. Oxford: Oxford University Press Devarajan, Shantayanan, StutiKhemani and Michael Walton, "Civil society, public action and accountability in Africa."Policy Research Working Paper Series 5733 (2011), The World Bank. European Center for Not-for-Profit Law (ECNL). Public Funding for Civil Society Organizations: Good Practices in the European Union and Western Balkans. Budapest: ECNL, 2011. Glaeser, Edward. 2011. Triumph of the City. New York: Penguin Press Glenday, Graham, Tuan Minh Le, and Kai Kaiser. 2012. Approaches for Better Project Appraisal. Government of Mongolia. 2008. Audit of the 2007 Capital Budget. Ulaanbaatar: Mongolia National Audit Office. Government of Mongolia. 2012. Audit of the 2011 Capital Budget. Ulaanbaatar: Mongolia National Audit Office. Gugerty, Mary Kay. “The Emergence of NGO Selfâ€?Regulation in Africa.â€?Nonprofit and Voluntary Sector Quarterly 39 no. 6 (December 2010): 1087-1112. Gugerty, Mary Kay. “The Effectiveness of National NGO Selfâ€?Regulation: Theory and Evidence from Africa.â€? Public Administration and Development 28 (2008): 105â€?118. Gugerty, Mary Kay and Michael Kremer. 2006. “Outside Funding and the Dynamics of Participation in Community Organizationsâ€? American Journal of Political Science 52 no. 3 (2008): 585â€?602. Gugerty, Mary Kay and AseemPrakash. “Trust but Verify: Voluntary Regulation Programs in the Nonprofit Sector.â€? Regulation and Governance 4 no. 1 (2010): 22â€?47. 109 Gutierrez, Eva, Heinz Rudolph, Theodore Homa, and Enrique Beneit. 2011. Development Banks: Role and Mechanisms to Increase their Efficiency. World Bank Policy Research Working Paper No. 5729. Washington DC. The World Bank. Haber, Stephen and Victor Menaldo. 2011. “Do natural resources fuel authoritarianism? A reappraisal of the resource curse.American Political Science Review 105 no. 1 (2011): 1-26. Humphreys, Macarten, Jeffrey Sachs, & Joseph Stiglitz eds. 2007.Escaping the Resource Curse. New York: Columbia University Press. International Monetary Fund. 2012. Macroeconomic Policy Frameworks for Resource-rich Developing Countries. Washington D.C: IMF KaterinaHadzi-Miceva. “Legal and Institutional Mechanisms for NGO-Government Cooperation in Croatia, Estonia, and Hungary.â€?The International Journal of Not-for-Profit Law 10 no. 4 (2008): 43- 72. Lamão, Nuno and Anthony J. Venables (2001) ‘Infrastructure, Geographical Disadvantage, Transport Costs, and Trade’ The World Bank Economic Review 15:3:451-479. Lienert, Ian and GostaLjungman. 2009. Carry-over of Budget Authority. Washington DC. International Monetary Fund. OECD.2011. Centralized Purchasing Systems in the European Union: Sigma Paper No. 47. Olken, Benjamin A. “Monitoring Corruption: Evidence from a Field Experiment in Indonesia.â€? Journal of Political Economy 115 no. 2 (2007): 200-249. Ostrom, Elinor. Governing the commons: The evolution of institutions for collective action. Cambridge: Cambridge University Press, 1990. Rajaram, Anand, Tuan Minh Le, NataliyaBiletska, and Jim Brumby. 2010. “A Diagnostic Framework for Assessing Public Investment Managementâ€?. Policy Research Working Paper: The World Bank Reinikka, Ritva and JakobSvensson “Fighting Corruption to Improve Schooling: Evidence from a Newspaper Campaign in Uganda.â€? Journal of the European Economic Association 3 no. 2-3 (2005): 259-267. Thorne, Janine&Charlotte Du Toit. 2009. A Macro Framework for Successful Development Banks. Development Southern Africa, Vol. 26, No. 5. Tsai, Lily. Accountability without Democracy: Solidary Groups and Public Goods Provision in Rural China. Cambridge: Cambridge University Press, 2007. World Bank. 2010a. Enhancing Policies and Practices for Ger Area Development in Ulaanbaatar. Washington DC: World Bank. World Bank. 2010b. Mongolia: Improving Public Investment Planning and Budgeting. Washington DC: World Bank 110 World Bank. 2009. Southern Mongolia Infrastructure Strategy. Washington DC: The World Bank World Bank. 2007. Foundation for Sustainable Development: Rethinking the Delivery of Infrastructure Services in Mongolia. Washington DC: The World Bank World Bank. 2008. Reshaping Economic Geography. Washington DC: The World Bank 111