38973 STANDART V NORMALARA ML OLUNMA HESABATI (SNH) Azrbaycan Respublikasi MÜHASBAT V AUDT Sentyabr 2006-ci il Mündricat Xülas I. Giri II. nstitusional çrçiv III. Mühasibat standartlari trtib v ttbiq olunduqlari kimi IV. Audit standartlari trtib v ttbiq olunduqlari kimi V. Maliyy hesabatlarinin keyfiyytinin anlami VI. Siyast tövsiylri Xülas Maliyy hesabatvermnin etibarliinin güclndirilmsi iqtisadi artima müsbt tsir göstrrk, maliyy sisteminin qeyrisabitliyini azaltmaa yardim edir. Hmin mqsdlrin ld edilmsini dstklyn hazirki hesabatda Azrbaycanda mövcud olan mühasibat v audit standartlarinin v tcrübsinin qiymtlndirilmsi tqdim edilir. Maliyy mlumatlarinin keyfiyytini qiymtlndirmk v siyast üzr tövsiylr vermk mqsdi il, mühasibat v audit sahlrind yaxi tcrübnin etalonu kimi hesabatda Maliyy Hesabatlarinin Beynlxalq Standartlarindan (BMHS) v Beynlxalq Audit Standartlarindan (BAS) istifad edilir. Korporativ sektorda mühasibat v audit ksiirlr Korporativ sektorda mühasibat uçotunun v auditin rolu v tnzimlnmsi onlarin ba tutduu iqtisadi kontekstdn v onlarin xidmt etdiyi bazarin strukturundan asilidir. Tarixi 15 ildn az olan Azrbaycan iqtisadiyyati hl d çox gncdir. 1990ci illrin ortasinda balayan özlldirm prosesi tamamlanmaqdan uzaqdadir: iqtisadiyyatin bzi önmli sahlri (neft v qaz kimi) hl d sasn dövlt mülkiyytinddir. Azrbaycanin cari iqtisadiyyati tsrrüfat subyektlrinin geni spektrini hat edir. Hmin spektr bazar iqtisadiyyatinin tklif etdiyi altlrdn istifad edilmsind az v ya heç bir tcrüby malik olmayan yenic yaradilmi özl müssislr v eyni zamanda, hökumt subsidiyalarindan asili olan dövlt müssislrini (DM) daxil edir. Keçmid Azrbaycanda maliyy hesabatverm nticsind ml gln mlumatlar biznesin ehtiyaclarini tmin etmk üçün mövcud olan ictimai nemt yox, onu tlb etmk slahiyytin malik olanlarin trfindn ld edil biln bir resurs hesab edilmidir. Banklarin kreditlrin verilmsi üzr qrarlari borcalanin maliyy hesabatlarina deyil, tminata v müssis haqqinda digr mlumatlara saslanmidir. Bu sbblr Azrbaycanda halhazirda mövcud olan mühasibat v auditin vziyytini izah ed bilrlr. Yaxin zamanlara qdr mühasibat v audit qari tlblr laqlndirilmmidir. Müxtlif tkilatlar (msln, vergi orqanlari, bank tnzimlyicilri) hr hansi bir tkilatin xüsusi ehtiyaclarina sasn müstqil surtd mühasibat v audit tlblrini hazirlamidilar. Maliyy mlumatlarinin drc edilmsi üçün minimal tlblr mövcud idi, bir neç trfdain ehtiyaclarina cavab vern ümumi mqsdli maliyy hesabatlari konsepsiyasi namlum idi. Eyni zamanda, ixtisasli pekarlar trfindn hyata keçirilmi maliyy hesabatlarinin müstqil auditinin bazara tqdim ediln maliyy mlumatlarina düzgünlük gtir bilcyin çox az inam bslnilirdi. Verilmi hesabat 2005-ci ilin may v iyun aylarinda Azrbaycanda keçirilmi diaqnostik icmal nticsind ld edilmi mlumatlara sasn Dünya Banki trfindn hazirlanmidir. Komanda heytinin trkibin da Muholo (Ida N. Muhoho) (ECSPS), Svetlana Klimenko (OPCFM) v Kanadanin Sertifikatladirilmi Ba Mühasiblrdn Alfred Borqonovo (Alfred Borgonovo) daxil idilr, rhbrlik is Frederik Gilen (Frédéric Gielen) trfindn hyata keçirilmidir. cmal müxtlif trfdalari daxil edn itirak prosesi vasitsi il yerin yetirilmidir v ölknin slahiyytli orqanlari trfindn hyata keçirilmidir. Xülas (ardi) Azrbaycan eyni zamanda, irlilyilr ld edilmidir: iqtisadiyyata dövltin müdaxilsi önmli yer tutan bir ölkdn bazarin daha mühüm yer tutduu bir ölky çevrilir. Sonunda, Azrbaycanin genilnmi qlobal iqtisadi inteqrasiyasi v qlobal maliyy bazarlarina çixii maliyy mlumatlarinin ffafliinin daha yüksk olmasini v onun beynlxalq standartlarina uyun olmasini tmin etmidir. Bazarin ehtiyaclarini tam uyun surtd tmin etmk v iqtisadi artima yardim etmk mqsdi il mühasibat v audit ixtisaslari müvafiq olaraq qti surtd dyimlidirlr. Mühasibat uçotu haqqinda 2004cü ild qbul olunmu yeni qanun islahatin balanicini tmsil ed bilrdi; lakin, beynlxalq standartlari v beynlxalq tcrüby uyunlamaq üçün Azrbaycanda bir çox ilr görülmlidir. Hüquqi v institusional çrçivlrini beynlxalq standartlari il uyunladirilmasi Verilmi hesabat Azrbaycanda mühasibat uçotunu v auditi halhazirda tnzimlyn hüquqi v tnzimlyici çrçivlrin ciddi nöqsanlari nzrdn keçirdir. Salam bazar iqtisadiyyatinda faliyyt göstrn bazar itirakçilarinin ehtiyaclarini tmin etmk üçün tlb olunan maliyy mlumatlarinin hazirlanmasi vasitsi il iqtisadi islahatlara yol açan etibarli hüquqi bünövrni yaratmaqla hmin nöqsanlarin aradan qaldirilmasi ölk üçün aaidakilar zruridir: · Azrbaycanda auditi tnzimlyn hüquqi çrçiv müasir deyil. Bu çrçiv audit pesinin ictimaiyyt üçün açiq olan maliyy mlumatlarinin zamini qismind çixi etmsin imkan yaratmaq qabiliyytin malik deyil. Ciddi islahatlara ehtiyac var. SNH komandasi aaida sadalanmi sas sahlri hat edn Audit xidmtlri üzr yeni qanunun qbul edilmsini tövsiy edir: o Penin tnzimlnmsi; o Auditorlarin hüquqlari v vziflri; o Audit keyfiyytinin tminati; v o Cavabdehlik v intizam müddalari. Auditorlar Palatasinin müvffqiyytini artirmaq v qanuniliyini tmin etmk üçün Palatanin quruluuna, nzartin v müvafiq hüquqi prosedura aid olan ciddi dyiikliklr ehtiyac vardir. AAP audit pesini tnzimlmk hüququnu o halda qorumalidir ki, o, qanunvericilikl nzrd tutulmu auditin aparilmasi il laqdar msllri müvffqiyytl hll edir. Bununla yanai, qanun Azrbaycanda ilnilck audit standartlarini müyynldirmk mqsdl BASin bütövlükd qbul olunmasi vasitsi il "BAS Plus" modelindn istifad etmlidir. lav standartlar v audit prosedurlari yalniz o zaman mcburi surtd ttbiq edilmlidir ki, onlar qanunvericilikl nzrd tutulmu audit sahsini hat edn tlblrdn irli glir. Audit iinin keyfiyytinin tkmilldirilmsi üçün yararli olan ffaf audit sisteminin yaradilmasi hal hazirda mövcud olan audit tcrübsinin uyunladirilmasi v tnzimlnmsi mqsdi il müyyn dyiikliklri tlb edck. o Auditorlarin qrzsizliyini tmin etmk üçün auditorlarin tyin edilmsi, seçilmsi v knar edilmsi il bali ffaf prosedurlarin ttbiq edilmsi aydin kild müyyn edilmlidir o Qanunvericilikl nzrd tutulmu auditin aparilmasina v auditorlar trfindn göstriln digr xidmtlr aid olan haqlar auditorlarin iinin ffafliini tmin etmk mqsdi il açiqlanmalidir. · Mühasibat uçotu haqqinda yeni qanunun (2004) qbul edilmsi mühasibat uçotu sahsind islahata ehtiyac olduunu tanidi v tsdiqldi. Azrbaycanda mühasibat uçotu v maliyy hesabatlarinin rolunun v hmiyytinin dyidirilmsi v onlarin yaxi beynlxalq tcrüb il uyunladirmasi qanunun diqqt mrkzinddir. Msln, Qanun ctimai hmiyytli Qurumlar (Q) anlayiini daxil etmidir; Q maliyy mlumatlarini MHBS uyun olaraq hazirlamalidir; qanun, hmçinin, orta müssislr üçün MHBSa saslanan Milli Mühasibat Uçotu Standartlarinin (MMUS) hazirlanmasi üçün özül tkil etmidir. · Hazirki hesabat Qanunun istiqamtini dstklyir; lakin, müyyn sahlrd daha dqiq izah verilmsinin ehtiyacina xüsusi hmiyyt verir. Aaidaki tdbirlrin qanuna lav edilmsi mslhtdir: o Mslht urasi mühasibat uçotu sahsind islahatlar zamani vacib rol oynayir, bu sbbdn, o, vziflrini yetirmk üçün müstqillik, müvafiq hüquqlar v xüsusil ayrilmi vsaitl tmin olunmalidir. Azrbaycan ­ Mühasibat v audit üzr SNH Xülas­ Shif 2 Xülas (ardi) o qanunun ttbiq edilmsi üçün tdbirlr görülmlidir. · Mühasibat uçotunu, maliyy hesabatvermni v auditi tnzimlyn fraqmentldirilmi yanama mühasibat uçotu haqqinda yeni qanunun tlblrin uyun olan vahid sistemin yer vermlidir. Bu proses açiqlama v ffaflii bütün bazar itirakçilari üçün açiq olan ictimai ntic kimi meydana çixara bilck ahng v etibarli mühasibat uçotu v tminat sisteminin yaradilmasina sbb olacaqdir. Bunu ld etmk üçün halhazirda mühasibat uçotunu, maliyy hesabatvermni v auditi tnzimlyn müxtlif hüquqi aktlari thlil etmk, onlara dyiikliklr elmk v onlari uyunladirmaq lazimdir. Halhazirda mövcud olan qaydalarla v yeni qaydalar arasinda olan uyunsuzluqlar müyynldirilib mümkün qdr lv olunmalidir. Dyiikliklr mühasibat uçotunu aparan xslr aydin kild izah olunmalidir. Harmonizasiya n yüksk sviyyd dstklnmlidir. Msln, Maliyy Nazirliyi v Vergilr Nazirliyi maliyy uçotu v vergilr uçotu arasinda qariliqli laqlndirm metodologiyasinin yaradilmasi mqsdil birlikd ilmlidirlr. Mühasibat uçotu haqqinda qanunla nzrd tutulmu mühasibat uçotu sahsind islahatlarin hyata keçirilmsi. Mühasibat uçotu haqqinda qanun genimiqyasli, hrtrfli mühasibat uçotu sahsind islahat üçün hüquqi sas yaratmidir. cra problemi çox airdir, keçid üçün vaxt is çox azdir. Aaida sadalanan addimlar (hm institusional, hm potensialin quruculuuna aid tdbirlr) mühüm hesab olunmalidir: · Maliyy Nazirliyinin daxilind MHBSin trcümsin v MMUSun ilnib hazirlanmasina cavabdeh olan daimi qrupu yaratmaq. Glckd bu qrup hmçinin, keçid dövrü rzind icra üzr sas prinsiplrin hazirlanmasi v sahd çalian pekarlara texniki v metodoloji dstk verilmsi msuliyytini öhdsin götür bilr. · Keçid dövrü tlim proqraminin quruluu v yayilmasi. Azrbaycan mühasibat sahsind halhazirda mövcud olan qaydalar v tcrüblr köhn Sovet sisteminin sasinda qurulmudur. Bu sbbdn, tlim proqraminin bir hisssi "pekar düünm trzinin" sasli dyidirilmsin hsr olunmalidir. Mühasibat uçotunun yeni qaydalarinin icra edilmsin dair bu sahd çalian pekarlari maariflndirmkl yanai, müzakir olunan tlim proqrami yeni qaydalarin ttbiq edilmsinin ndn önmli olduunu v müxtlif hökumt orqanlarina yeni rollarin v msuliyytlrin ayirmasinin sbblrini vurulamalidir. · Azrbaycan iqtisadiyyatinin n strateji sahlrind faliyyt göstrn dövlt müssislrind keçid prosesin kömk etmk. Bu tdbir boluqlarin drhal thlilini v MHBSi dövlt müssislrin ttbiq edilmsin dair müfssl planinin hazirlanmasini daxil etmlidir. Maliyy Hesabatverm v Audit sahsind qaydalarin ttbiq edilmsi Azrbaycanin aparici irktlrinin ffafliq v açiqlama sviyylri indiydk aaidir v ümumiyytl, bankirlr v maliyy mlumatlarinin digr potensial istifadçilri potensial borc alanlarin tqdim etdiyi maliyy hesabatlarina "etibar" etmkdn çkinirlr. Hesabat aaidaki tdbirlrin yerin yetirilmsini tövsiy edir: · Azrbaycan Auditorlar Palatasi (AAP) auditorun maliyy mlumatlarinin keyfiyytinin zamini roluna aid olan hüquqi tlblrin nzart v ttbiq edilmsind vacib rol oynamalidir. Bu islah edilmi iqtisadiyyatin yeni ehtiyaclarini tmin etmk qabiliyytin malik olan penin yaradilmasina tkan verckdir. Bunu ld etmk üçün AAPin faliyyti bel yenidn qurulmalidir ki, Palata öz mandatini lazimi surtd yerin yetir bilsin. Bu tbbüsün trkib hisssi kimi, auditorun müvafiq audit v etika standartlarina v müstqillik tlblrin tabe olmasini smrli nzart v hyata keçir bilck keyfiyytin tminati sistemi hazirlanmali v istifad olunmalidir. Qeyd olunmu mqsdlri hyata keçirmk üçün AAPsi adekvat resurslara malik olmalidir. Azrbaycan ­ Mühasibat v audit üzr SNH Xülas­ Shif 3 Xülas (ardi) · Qiymtli Kaizlar üzr Dövlt Komitsi (QKDK) funksiyalarini yerin yetirilmsi v nzarti güclndirilmlidir. QKDK qiymtli kaiz buraxan irktlrin maliyy hesabatverm sahsind n vacib tnzimçilrdn biridir. 2004cü ild QKDK trfindn drc ediln "Qiymtli kaiz emitentlrinin illik hesabatlarinin hazirlanmasi v tqdim edilmsi qaydalari" qiymtli kaiz buraxan irktlrdn öz illik hesabatlarina auditdn keçmi maliyy hesabatlari lav etmklrini tlb edir. Bu maliyy hesabatverm tlblrinin güclndirilmsi yolunda mühüm bir addimdir. Lakin ehtiyac olan zaman icra mexanizmlrinin ttbiq edilmsi hyata keçirilmdikd qeyd olunan tdbirin hmiyyti itckdir. QKDK öz vziflrini yerin yetirmk üçün adekvat resurslara malik olmasini tmin etmlidir. Thsilin güclndirilmsi, pe tlimi v mühasiblrin "yeni altlrl tmin edilmsi" ctimaiyytin etibarini qazanmaq, maliyy hesabatlarinin v qanunla nzrd tutulmu auditin keyfiyytini artirmaq mqsdi il mühasibat v audit pelrinin potensialini güclndirmy ciddi ehtiyac var. Mühasibat v audit sahlrind yeni tlblrin düzgün anlanilmasi v ttbiqi auditorlar, hesabatlari hazirlayanlar v tnzimçilr üçün adekvat tlimdn asilidir. Azrbaycanda vergilr sahsind hesabatverm tlblrin dair tlimlr ehtiyac olmasina baxmayaraq, ümumi mqsd daiyan maliyy hesabatlarina daha ciddi diqqt yetirilmlidir. Hazirki hesabat potensiala aid msllrin hll olunmasina yönldilmi bir sira tövsiylri hat edir, msln: · Azrbaycan irktlrind çalian "ba mühasiblri" v maliyy hesabatlarini hazirlayan digr xslri onlarin hesablama metodu il mühasibat v MHBS üzr biliklrini artirmaa v ttbiqi genilndirmy hvslndirmk. · Pe v digr thsil institutlarina MHBS v BAS il uyun olan tdris planinin v tlim materiallarinin ilnib hazirlanmasinda, mühasib pesi v universitetlr arasinda laqlri genilndirmsin kömk etmk. · Beynlxalq Thsil Standartlarina saslanaraq, Azrbaycanda qanunvericilikl nzrd tutulmu audit aparmaq hüququnu ld etmk istyin malik olan xslr qari irli sürüln pe ixtisas tlblrini güclndirilmk. · Davamli Pekar nkiafinin (DP) tlblrini müyynldirilmk v ttbiq etmk. Diaqnozdan islahata doru Verilmi tövsiylrin icrasi vahid, çoxsahli yanamani tlb edir. Hazirki qiymtlndirmnin balanmasi zamani, mühasibat v audit sahlrind islahatlarin aparilmasi üçün Azrbaycan bir sira sahy baxan Milli Rhbr Komitsini (MRK) tsis etmlidir. MRK siyasti formaladiranlara v tnzimlyicilr tövsiylrin icrasi üzr mslht vermlidir. Baqa ölklrin müvffqiyytli tcrüblrin saslanaraq, hesabatda tövsiy edilir ki, MRK Azrbaycanda maliyy hesabatlarinin keyfiyytini v onlari ld etmk imkanlarini artirmaq mqsdi il Ölk Strategiyasini v müfssl Ölk üzr Tdbirlr Planini (ÖTP) ilyib hazirlasin. Azrbaycan ­ Mühasibat v audit üzr SNH Shif 4 SAS QISALTMALAR ABTM Azrbaycanin Bank Tdris Mrkzi ASMA Azrbaycan Sertifikatladirilmi Mühasiblr Assosiasiyasi AMa Sertifikatladirilmi Mühasiblr Assosiasiyasi AMB Azrbaycan Milli Banki BFY Baki Fond Birjasi ÖTP Ölk üzr Tdbirlr Plani AAP Azrbaycanin Auditorlar Palatasi DP Davamli Pekar nkiaf BX Birbaa xarici investisiyalar ÜMG Ümumi Milli Glir BMS Beynlxalq Mühasibat Standartlari urasi BATS Beynlxalq Audit v Tminat Standartlari urasi BATS Beynlxalq Audit Tcrübsi Sndi BMSK Beynlxalq Mühasibat Standartlari Komitsi ABB Azrbaycanin Beynlxalq Banki F nstitusional nkiaf Fondu BTS Beynlxalq Thsil Standarti BMF Beynlxalq Mühasiblr Federasiyasi IFRS Maliyy Hesabatlarinin Beynlxalq Standartlari IMF Beynlxalq Valyuta Fondu BSMS Beynlxalq ctimai Sektor Mühasibat Standartlari BAS Beynlxalq Audit Standartlari MMUS Milli Mühasibat Uçotu Standartlari SMMUS ctimai Sektor üçün Milli Mühasibat Uçotu Standartlari KTMMUS Kommersiya Tkilatlari üçün Milli Mühasibat Uçotu Standartlari MRK Milli Rhbr Komit Q ctimai hmiyytli Qurumlar QA mlak, Qurular v Avadanliq HPBS Hasilatin Pay Bölgüsü Sazii SNH Standart v Normalara ml olunma Hesabati QKDK Qiymtli Kaizlar üzr Dövlt Komitsi DU Dövlt qtisad Universiteti KOM Kiçik v orta müssislr ÜÖB Üzvlük öhdliklri üzr byanatlar DSN Dövlt Siorta Nzarti öbsi SOCAR Azrbaycan Respublikasi Dövlt Neft irkti SOE Dövlt müssislri ARDNF Azrbaycan Respublikasi Dövlt Neft Fondu USAID Birlmi tatlarin Beynlxalq nkiaf üzr Agentliyi Azrbaycan ­ Mühasibat v audit üzr SNH Shif 5 I. GR 1. Mühasibat v audit sahsind tcrübnin hazirki qiymtlndirilmsi Dünya Banki (DB) v Beynlxalq Valyuta Fondunun (BVF) Standartlara v Normalara ml olunma haqqinda Hesabatlarin (SNH) hazirlanmasi üzr birg tbbüsün bir hisssidir. Qiymtlndirmnin diqqtinin mrkzind korporativ maliyy hesablarinin keyfiyytin tsir edn mühasibat v audit sahsinin güclü v zif chtlrinin göstrilmsidir. SNH hm mcburi tlblrin, hm d faktiki olan tcrüblrin icmalidir. Mühasibat v audit sahsind etibarli tcrüblrin etalonu kimi, hesabatda Maliyy Hesabatlarinin Beynlxalq Standartlarindan (MHBS)1 v Beynlxalq Audit Standartlarindan (BAS) istifad olunur. 2 2. Azrbaycanin halisi 8, 3 million, adambai ümumi milli glir (ÜMG) is, 2004-cü3 ilin sonuna olan mlumatlara sasn, 940 AB dollari tkil edir. Sovet ttifaqinin dailmasi v Ermnistanla müharib istehsalin kskin tnzzülün v hiperinflyasiyaya sbb olmudur. Sabitldirm proqrami 1995-ci ild balanmidir, sas etibari il neft v qaz sektoruna iri- miqyasli birbaa xarici investisiyalarin (BX) qoyulmasi saysind 1997-ci ild sürtli artim müahid olunmudur. 2000-ci ildn ÜDM-in faktiki artimi orta hesabla ild 10 faiz tkil etmidir. 2003-cü il qdr orta istehlak qiymtinin inflyasiyasi 2,1 faiz dümüdür; lakin 2004- cü ilin sonunda BX axini istehlak qiymti inflyasiyasina tsir etmy balamidir. Pul kütlsinin artimi neft sektorundan gln glirlrin ksriyytini Azrbaycan Respublikasi Dövlt Neft Fondunda saxlanilmaqla qismn dayandirilmidir. Keçiddn sonraki dövrün digr xarakteristikasi kiçik bazali iqtisadiyyatin meydana glmsidir. Neft v qaz sektorlarinin çiçklnmsi zamani, snaye sektorunda sintetik materiallarin, kimyvi maddlr v digr mhsullarin istehsalini tmin edn müssislrin böyük hisslri balanmidir. Knd tsrrüfatinin v neft sektoruna aid olmayan snaye xidmtlri göstrn müssislr gldikd is onlar uzun müddtd tnzzül uramidir. qtisadiyyati yenidn hyata gtirmk üçün müxtlif sahlrd (bank sektoru, vergi v maliyy hesabatvermni daxil etmkl) bir sira islahatlar hyata keçirilmidir. Lakin, özl v maliyy sektorlarinda digr islahatlar keçirilmlidir ki, hmin sektorlar iqtisadiyyatin gücndirilmsi yolunda öz rollarini yerin yetirsinlr. 3. Azrbaycanda geni miqyasli özlldirm nisbtn zif-sürtli idi. Struktur islahatlari bir çox sektorlarda ba vermmidir. Buna baxmayaraq ki, kiçik v orta müssislrin özlldirilmsi demk olar ki, baa çatdirilmi, böyük müssislrin satilmasi sahsind is trqqi mhdud olmudur. n böyük qurumlarin ksriyyti hl d dövlt mxsusdur. Müssislrin yenidn tkili aai sürtli idi v müssislr-arasi yüksk borclar v dövlt müssislri trfindn alinmi ilmyn kreditlr maliyy sektorunun inkiafina v qeyri-neft sektoruna xarici investisiyalarin qoyulmasina ngl törtmidir. Yüksk neft qiymtlri il birlikd karbohidrogen sektorunun sürtli inkiafi Hökumt neft bumundan qisa müddt rzind mnftin ld olunmasina v bu mnftin yenidn qurulmasindan yayinan v smrsiz faliyyt göstrn dövlt sektoruna yönldilmsin imkan yaratmidir. Verilmi hesabatda dövlt müssislrind maliyy hesabatvermnin tlblrinin v tcrüblrinin qiymtlndirilmsi vacib v Hökumtin bu müssislrin idaretmsinin yaxiladirilmasi mqsdi il uyun hesab edilmidir. 1 Maliyy Hesabatlarinin Beynlxalq Standartlari Londonda (Birlmi Kralliq) yerln Beynlxalq Mühasibat Standartlari urasi (BMS) - müstqil mühasibat standartlarini tyin edn bir struktur - trfindn ilyib hazirlanir. 2001-ci ilin aprel ayinda BMS byan etmidir ki, onun mühasibat uçotu standartlari "Maliyy Hesabatlarinin Beynlxalq Standartlari" (MHBS) adini daiyacaqdir. 2001-ci ilin aprelind, BMS hmçinin byan etmidir ki, o, Beynlxalq Mühasibat Standartlari Komitsi (BMSK) trfindn hazirlanmi Beynlxalq Mühasibat Standartlarini (BMS) qbul edckdir. Asanliq üçün, verilmi hesabatda MHBS hm MHBS, hm d BMS nzrd tutacaq. 2 Beynlxalq Audit Standartlari (BAS) Beynlxalq Mühasiblr Federasiyasinin (BMA) Beynlxalq Audit v Tminat Standartlari urasi (BATS) trfindn hazirlanmi standartlardir. 3 2004-cü ild adambai Ümumi Milli Glir, Atlas metodu, Dünya nkiaf Göstricilrin mlumatlar bazasi, Dünya Banki, 18 aprel 2006-ci il. Azrbaycan ­ Mühasibat v audit üzr SNH Shif 6 4. Bu vaxtacan inkiafin nisbtn erkn mrhllrind olan Azrbaycanin bank sektoru islahat prosesinddir. Bu sektor zif ilyn kredit portfellrin4 sahib olan bir çox sona qdr kapitalladirmami kiçik banklari hat edir. ki dövlt banki - Kapital Bank (keçmi BUS bank) v Azrbaycan Beynlxalq Banki sektorda sas mövqe tutmaqla; bank sektoruna mxsus aktivlrin yarisindan çoxuna malikdirlr. Ticart maliyysi mhsullari v kreditlrin Azrbaycanda xüsusi tlbat var. dxal-ixracla mul olan irktlr etibarli v beynlxalq bazarlarda krediti ödm qabiliyytin malik olan bank trfdalari, idxalçilar kredit v tminat mktublari tlb edirlr.5 5. Qeyri-bank maliyy sektorunun rolu indiydk çox mhduddur. Txminn 60 irkti hat edn siorta sektorunun ÜDM-d payi 0,5 faizindn aaidir. Lizinq sektoru hl d ilkin mrhllrddir, amma biznesin maliyyldirilmsi üçün ümidlr vern bir sektordur. 6. Dövlt Qiymtli Kaizlar Komitsi trfindn tnzimlnn Azrbaycanin qiymtli kaizlar bazari öz inkiafinin ilkin mrhllrinddir. Baki Fond Birjasinda (BFB) iki sviyyd listinqlr nzrd tutulub. Birinci sviyy qabaqcadan müyyn edilmi limitlri aan hcmlrd qiymtli kaizlarla fal alqi-satqi aparan v müntzm olaraq qiymt kotirovkalarini tqdim edn müssislr üçün nzrd tutulmudur. kinci sviyyd, alqi-satqi mliyyatlarinin hcmlri üzr heç bir limit qoyulmayib v o, daha çox tsadüfi alqi-satqi mliyyatlari v vaxtairi tqdim ediln qiymt kotirovkalari üçün nzrd tutulmudur. Hal-hazirda, birinci sviyyd n fal alqi- satqi mliyyatlarinin predmeti Azrbaycan Milli Bankinin buraxdii qiymtli kaizlar v kommersiya banklarinin borc qiymtli kaizlaridir. Hökumtin qiymtli kaizlari v kommersiya müssislrinin buraxdii az sayda qiymtli kaizlari daxil etmkl ikinci sviyynin seqmenti çox mhduddur. nvestor hüquqlarinin müdafisinin, ffaflii v hesabatliliin aai sviyyd olmasi xarici v yerli portfel investisiyalarini azaltmidir. Açiq tipli shmdar cmiyytlri daxil olmaqla, ctimai hmiyytli Qurumlara MHBS-in ttbiq edilmsin tlb edn son vaxtlarda qüvvy minmi Mühasibat Uçotu haqqinda Qanunun mqsdi maliyy hesabatverm rejiminin güclndirilmsi, ffafliin, korporativ idaretmnin v hesabatliliin tkmilldirilmsidir, bu da maliyynin alternativ mnbyi kimi qiymtli kaizlar bazarinin inkiafina gtirckdir. 7. Köklü dyiikliklr ba vern iqtisadiyyatin yeni ehtiyaclarini tmin etmk mqsdi il Azrbaycanin korporativ sektorunda mühasibat v audit yenidn qurulmalidir v bunun üçün d yuxarida müzakir olunan msllr nzr alinmalidir. Azrbaycan iqtisadiyyata dövlt trfindn müdaxil etmsindn (müssislrin ksriyyti dövlt trfindn nzart edilir v baqa trfdalara çox az hesabat verilir) bazarin daha mühüm bir yer tutduu sistem doru addimlayir. Hiperinflyasiyanin Azrbaycanda daxili mantlrin toplanilmasina mane olmasina baxmayaraq qiymtlrin yüksk sabitliyi, nzart olunan inflyasiya v maliyy intizami özl sektor üçün maliyy bazarlarinda faydalanmasi il nticlnmidir. Bellikl, Azrbaycan özünü qlobal iqtisadiyyata inteqrasiya etmidir. Bu is maliyy, texniki v intellektual baximdan daha yüksk ehtiyaclarin v imkanlarin müyyn edilmsidir. Qlobal maliyy bazarlarina genilndirilmi yol beynlxalq standartlara uyun olaraq daha yüksk daha yüksk ffafliini tlb edn, özünd maliyy informasiyasini ks etdirn v yeni standartlarin ilnib hazirlanmasiil tmin edilckdir. Maliyy informasiyasini hazirlayanlarin v ondan bhrlnn istifadçilrinin ehtiyaclarini tmin, habel bazar iqtisadiyyatinin artimina yardim etmk üçün mühasib v audit pelri adekvat olaraq yenidn qurulmalidir. 4 2004-cü ilin sonunda Azrbaycanda 42 bank faliyyt göstrmidir. 5 ffaf maliyy hesabatverm bank sektorunda dünya taninmasini ld etmk üçün ilkin rtdir / zamindir. Azrbaycan ­ Mühasibat v audit üzr SNH Shif 7 II. NSTTUSONAL ÇRÇV 6 A. Qanunvericilik çrçivsi 8. 1991-ci ild müstqilliyini qazandiqdan sonra Azrbaycan Mülki Hüquq sistemini qbul etmidir, lakin, hl d hrtrfli hüquqi çrçiv hl d tkiletm prosesinddir. Ali qanunvericilik akti Konstitusiyadir v orada nzrd tutulmu prinsiplr irktlr haqqinda qanunvericiliy aid olan müddalari ehtiva edn Mülki Mclld (2000) dqiqldirilir. Azrbaycan Mülki Mcllsinin inkiafina Almaniya modeli, hmçinin Rusiya Federasiyasinin Mülki Mcllsi v çox yaxin olan Müstqil Dövltlr Birliyinin Nümunvi Mülki Mcllsi tsir göstrmidir. 9. Mülki Mcll Azrbaycanda faliyyt göstrn müssislr trfindn istifad edil biln müxtlif hüquqi formalari müyyn edir. Hüquqi xslrin hazirda istifad ediln n ümumi növlri kooperativlri, tam ortaqliqlari, kommandit ortaqliqlarini, mhdud msuliyytli cmiyytlrini v shmdar cmiyytlrini (açiq shmdar cmiyytlri v qapali shmdar cmiyytlri) daxil edir. Mhdud msuliyytli cmiyytlrin v shmdar cmiyytlrinin sas xüsusiyytlri aaidakilardir: · Mhdud msuliyytli cmiyyt Azrbaycanda n çox yayilmi tkilati-hüquqi formadir. Onun bir v ya bir neç sahibi ola bilr. Bu cür cmiyytin sahiblri üçün sas üstünlüklr cmiyytin öhdliklri üçün cavabdeh olmamalarindan; itkilrinin onlarin qoyduqlari mayalarla mhdudladirilmasindan; v shmdar cmiyytlrindn daha az qaydalara v hesabat tlblrin tabe olmalarindan ibartdir. · Shmdar cmiyytlri nizamnam kapitali müyyn sayda shmlr bölünn cmiyytlrdir. Shmdar cmiyytinin shmdarlari cmiyytin öhdliklri üçün cavabdeh deyillr v risklri onlarin qoyduqlari mayalar il mhdudladirilir. Açiq v qapali shmdar cmiyytlri arasinda sas frq onlarin mülkiyytçilik strukturu il balidir. Qapali shmdar cmiyytind mülkiyytçilik 50 shmdarla mhdudladirilir v açiq shmdar cmiyytlrindn frqli olaraq, onlarin shmlri srbst satila v ya onlara açiq abun yazilii aparila bilmz. Özlldirmnin hyata keçirildiyi dövrdn 1 iyul 2004-cü ildk txminn 40,000 kiçik müssis v obyekt müxtlif hüquq formalarini qbul edrk özlldirilmidir. 1997-ci ild orta v iri müssislrin shmdar cmiyytlr çevrilmsi balanilmidir v 1 iyul 2004-cü il tarixin artiq 1,500- yaxin dövlt mxsus olan iri müssislr shmdar cmiyytlrin çevrilmidir. Lakin, bu shmdar cmiyytlrinin bzilrind mülkiyyt hüququnun 100 faizi hl d dövlt mxsusdur. Xarici kapitali olan müssislr adtn shmdar cmiyyti v ya mhdud msuliyytli cmiyyt formasinda tsis edilir v ya filial v ya nümayndlik trfindn tmsil olunurlar. 10. Mülki Mcll mhdud msuliyytli cmiyytlrin v shmdar cmiyytlrinin idaretm strukturunu aaidaki kimi müyyn edir: 6 Hazirki hesabat mühasibat, audit v maliyy hesabatlarina ttbiq ediln hüquqi prinsiplrin xülassini verir v msllrl bali giri mlumat vermkdn lav heç nyi nzrd tutmur. Bu hesabat qanunun hrtrfli rhi v ya bunu oxuyanlara hüquqi mslht kimi nzrd tutulmayib. Azrbaycan ­ Mühasibat v audit üzr SNH Shif 8 · tirakçilarin ümumi yiincai mhdud msuliyytli cmiyytin "ali orqan"idir. tirakçilarin ümumi yiincai cmiyytin gündlik idar edilmsi üçün msuliyyt daiyan icra orqanini (frdi v ya kollegial ola bilr, v itirakçi olmayan xslr icra orqanina seçil bilr) tyin edir. tirakçilarin ümumi yiincai icra orqanlarinin tyin edilmsi v slahiyytlrin xitam verilmsi, illik hesabatlarin v maliyy hesabatlarinin tsdiq edilmsi v Tfti Komissiyasinin seçilmsi üçün müstsna msuliyyt daiyir.7 · Shmdarlarin ümumi yiincai shmdar cmiyytinin "ali idaretm orqani"dir. O, cmiyytin nizamnamsin v nizamnam kapitalina dyiikliklr edir v onlari tsdiq edir; direktorlar urasinin (müahid urasi) v Tfti Komissiyasinin üzvlrini seçir. Ümumi yiincaq hmçinin cmiyytin icra orqanlarinin tyin edilmsi v vzifdn azad edilmsi;8 illik maliyy hesabatlarinin tsdiq edilmsi; v mnftin v zrrin bölüdürülmsi haqqinda qrarlarin qbul edilmsi üçün msuliyyt daiyir. Cmiyytin idaretmsinin növbti sviyysi 50-dn artiq shmdari olan shmdar cmiyytlri üçün mcburi olan direktorlar urasidir (müahid urasi). Onun qrarlari sslrin sad çoxluu il qbul edilir. Sonuncu sviyy, cmiyytin gündlik mliyyatlari üçün msuliyyt daiyan icra orqanidir. Bu qaydalarin trafli korporativ idaretm çrçivsini müyyn etmsin baxmayaraq, shmdar cmiyytlrind qrarlarin qbul edilmsind v idaretmnin hyata keçirilmsi çox zaman shmlrin nzart zrfinin sahibinin tsiri il müyyn edilir (müahid uralari daha ciddi tnzim ediln banklar istisna tkil edir). Müahid urasinin ümumilikd cmiyytin maraqlarinda hrkt etmk vzifsi Mülki Mclld nzrd tutulmayib v 50-dn az shmdari olan cmiyytlr müahid urasinin yaradilmasindan ümumilikd azad edilir. Korporativ idaretm çrçivsi üçün nzrd tutulmu mqsdlr xidmt etmyck bir neç süni rhbr v idaretm sviyylrinin yaradilmasini tlb etmkdns, mülkiyytçilik tmrküzlmsinin Azrbaycanda adi hal olmasi daha real olaraq nzr alinmalidir.9 11. Azrbaycanin mühasibat tnzimlnmsi hazirda keçid dövründdir. Qabaqlar mövcud olmu sistem Mülki Mcll (2000), Vergi Mcllsi (2001), qüvvdn dümü köhn Mühasibat uçotu haqqinda Qanun (1995) v hmçinin müxtlif tlimat v qaydalar il tnzimlnirdi. Ölknin iqtisadi konteksti müxtlif orqanlarin (msln, vergi orqanlari, bank tnzimlyicilri, müxtlif nazirliklr v komitlr) bir-birini nzr almadan hisslr parçalanmi v laqlndirilmyn mühasibat uçotunu v audit qaydalarini inkiaf etdirdiyi mühit yaratmidir. Nticd, qbul edilmi qaydalar çox zaman ardicil v aydin deyildi v eyni zamanda srt v göstri verici olaraq, qrarlarin qbul edilmsi üçün çox az imkan yaradir. 12. Yeni Mühasibat uçotu haqqinda Qanun (2004) mühasibat uçotuna v maliyy hesabatlarina qabaqcil beynlxalq tcrüby saslanaraq konseptual chtdn yeni yanama tqdim etdi. Yeni Qanun hesabat vermli olan müssislrinin dörd kateqoriyasini müyyn edir: 7 Mülki Mcllnin 107-11 Maddsi adtn audit komitsin mxsus olan vzif v msuliyytlrdn frqlnn vzif v msuliyytlri olan "Tfti Komissiyasi"nin yaradilmasini nzrd tutur. Shmdar cmiyytinin hqiqi audit komitsi malik olduu vzif v msuliyytlrin malik olan audit komitsinin ("Tfti Komissiyasi"ndan lav) yaradilmasina heç bir qadaa yoxdur. Bundan lav, Banklar haqqinda Qanunun 27-ci Maddsi banklardan vzif v msuliyytlri Mülki Mclld nzrd tutulmu "Tfti Komissiyasi"nin ksin audit komitsin daha yaxin olan audit komitsinin yaradilmasini tlb edir. 8 Mülki Mcllnin 107.1.3 Maddsi müyyn edir ki, bu, shmdarlarin ümumi yiincainin müstsna hüququ deyil, çünki bu slahiyyt cmiyytin nizamnamsi il Müahid urasina aid edil bilr. 9 Bax www.worldbank.org/ifa/Azerbaijan%20ROS%20(final).pdf ünvaninda K SNOH. Azrbaycan ­ Mühasibat v audit üzr SNH Shif 9 · MHBS-ni ttbiq etmli olan ctimai hmiyytli Qurumlar; · MHBS sasinda MMUS ttbiq edn Q v kiçik sahibkarliq subyektlri istisna olaraq, kommersiya tkilatlari; · BSMS sasinda SMMUS ttbiq edn qeyri-kommersiya tkilatlari; · Sadldirilmi mühasibat uçotu qaydalarini ttbiq etmli olan qeyri-kommersiya tkilatlari; Bu tlblrl yanai olaraq, qanunvericilik Azrbaycanda qbul ediln mühasibat standartlarinin anlayiini müyyn edir v onlarin inkiafi üçün hüquqi baza yaradir. O, rhbr v laqlndirici rolunu Maliyy Nazirliyinin üzrin qoyaraq, onu mühasibat uçotunun sas tnzimlyicisi kimi nzrd tutur. lav olaraq, o, maliyy hesabatlarinin birldirilmsi (konsolid edilmsi) üçün tlblri, hmçinin onlarin tqdim edilmsi v drc edilmsi qaydalarini aydin kild müyyn edir v bununla maliyy informasiyasinin ffafliini v istifadçilrin onu ld etmk imkanini tmin edir. Mühasibat uçotu haqqinda Qanunun müddalarinin ttbiq edilmsi 1 yanvar 2008-ci il tarixi irktlrin ksriyyti üçün keçid tarixi olmaqla, 1 yanvar 2006-ci il tarixdn (kiçik sahibkarliq subyektlri üçün) balanir. Bu keçid tarixin qdr mühasibat uçotunun mövcud olan qaydalari qüvvd qalir. 13. Mühasibat Uçotu haqqinda Qanun (2004) kredit tkilatlarini, siorta irktlrini, investisiya fondlarini, qeyri-dövlt sosial fondlarini, qiymtli kaizlari fond birjasinda dövriyyd olan hüquqi xslri v müyyn edilmi meyar göstricilrini aan kommersiya tkilatlarini daxil edrk, Q-lrin geni trifini verir.10 14. Auditor xidmti haqqinda Qanun (1994) v hr hansi digr qanunvericilik akti auditorlar trfindn istifad edilmli audit standartlarini müyyn etmir. Mövcud olan Auditor xidmti haqqinda Qanun audit, srbst auditor v auditor tkilati anlayilarinin trifini verir; auditor olmaq üçün tlblri müyyn edir; v auditorun hüquqlarini, öhdliklrini v vziflrini tsvir edir. Lakin, bu qanun audit standartlarina heç bir istinad etmir. Aydin hüquqi tlblrin olmadii zaman Auditorlar Palatasi BAS-in11 trcümsi v uyunladirilmasi sasinda milli audit standartlarini qbul edir. Buna baxmayaraq, aaidaki 38-ci Bndd müzakir edildiyi kimi, müvafiq hüquqi bazanin olmadii raitd, bu standartlar icra edilmzdir. 15. Auditorlarin vziflrini v msuliyytini aydin kild müyyn edn hr hansi hüquqi müddalar mövcud deyildir. Auditor xidmti haqqinda Qanuna daxil edilmi istinad müyyn edir ki, Auditorlar v auditor tkilatlari öz vziflrini laziminca yerin yetirmdikd Azrbaycan Respublikasi qanunvericiliyin v sifariçi il balanmi müqavilnin rtlrin uyun olaraq msuliyyt clb edil bilrlr.12 10 Bu müdda Q-lri onlarin faliyytlrinin tbiti, onlarin ölçüsü v ya onlarda maraqlari olanlarin sayina gör geni hali kütlsinin marai olduu müssislr kimi müyyn edn hazirki yaxi beynlxalq tcrüb il uyundur. Yeni Mühasibat uçotu haqqinda Qanunu icra edn Nazirlr Kabinetinin 20 iyun 2005-ci il tarixli Frmani aaidaki meyar göstricilrini müyyn edir: illik glir 150 milyard manat (tqribn 30 milyon AB dollari), içilrin orta sayi 1200 nfr v balansin yekun mbli 500 milyard manat (tqribn 100 milyon AB dollari). 1131 may 2005-ci il tarixind Hesablama Palatasi 35 ümumi standarti, üç lav standarti v yeddi ixtisaslami audit proqramini hazirlayaraq drc etdi. 12 Auditor xidmti haqqinda Qanun auditin "laziminca" yerin yetirilmmsinin n olduunu müyyn etmir. Azrbaycan ­ Mühasibat v audit üzr SNH Shif 10 16. Maliyy hesabatlarina v banklarin auditin dair lav hüquqi tlblr vardir. nnvi olaraq, Azrbaycanin bank sektoru maliyy hesabatlii islahatlarinin avanqardinda olmudur. Banklar haqqinda Qanun (2004) banklardan MHBS-in ttbiq edilmsini tlb edir. Htta ondan vvl Azrbaycanin Milli Banki bütün banklar trfindn ml edilmli olan "MHBS sasinda" 26 mühasibat uçotu qaydasini qbul etmidir13 v onlarin icra edilmsi üçün yaxi idar edilmi v hrtrfli sylr göstrmidir.14 Nticd bank sektoru Azrbaycanin n ffaf sektorlarindan biridir.15 O, beynlxalq tcrüb il yaxi tani olan maliyy v mühasibat uçotu üzr mütxssislri clb edir v ümumilikd MHBS- uyun olan maliyy hesabatlarini trtib edib drc etdirir. Onun tcrübsi ölk miqyasinda mühasibat islahatinin gediind digr sektorlar trfindn istifad edilmlidir. 17. Banklar haqqinda Qanun hr bir bankin knar auditor trfindn auditinin aparilmasini tlb ets d, o, ttbiq edilmli audit standartlarini müyyn etmir. AMB banklara auditin BAS-a uyun olaraq aparilmasini tövsiy edir16. Azrbaycanda faliyyt göstrmk üçün sertifikatladirilmi hr bir auditor v ya auditor tkilati bankin auditini aparmaq üçün clb edil bilr. AMB-ini banklarin auditinin bitmsi haqqinda mlumatlandirilmasi mcburi deyildir. AMB-i bankdan auditorlarinin dyiilmsini v ilkin audit onun tlblrin cavab vermdikd lav auditin aparilmasini tlb ed bilr; lakin, AMB trfindn bu cür tlb hl rsmi qaydada sndldirilmidir. USAID-in Bank Nzarti Layihsindn alinmi mlumata sasn, 2004-cü ild mövcud olan 42 bankdan 24-ü auditor kimi "Böyük dördlük"dn17 birini seçmidir. 18. Banklardan maliyy ilinin sonundan 5 aydan gec olmayaraq auditi aparilmi konsolid edilmi maliyy hesabatlarinin AMB-y tqdim edilmsi tlb edilir. Banklardan hmçinin auditi aparilmi konsolid edilmi maliyy hesabatlarinin kütlvi informasiya vasitlrind v onlarin internet shiflrind drc edilmsi tlb olunur. Banklar hmçinin illik hesabat paketlrini hazirlayir v vergi orqanlarina v Dövlt Statistika Komitsin tqdim edirlr. 19. Siorta sektorunun inkiafi üçün Azrbaycanda yaxi potensial olsa da, onun hüquqi v institusional islahati bank sektorundakindan lng olmudur. Siorta haqqinda Qanun 1999-cu ild qbul edilmidir, lakin, hesabatliliq v maliyy hesabatverm msllrin az diqqt yetirilmidir. Qanun siorta irktlrindn illik konsolid edilmi maliyy hesabatlarinin hazirlanmasini tlb edir. Lakin, o, istifad edilmli mühasibat v maliyy hesabatlari 13 Banklar haqqinda Qanunun 43.1 Maddsinin tlblrin ml edrk, Azrbaycanin Milli Bankinin mühasibat departamenti banklardan mühasibat kitablarinin bütün MHBS-, htta bütün standartlar Azrbaycan dilin trcüm edilms v AMB-nin rsmi mühasibat qaydalari kilind qbul edilms d, uyun kild aparilmasini tlb edrk, onlara rsmi mktub göndrmidir. Mktubda deyilir ki, bundan sonra banklar MHBS- ml olunmasi üçün msuliyyt daiyir. 14 Banklardan hazirda MHBS- tam ml olunmasi tlb edildiyindn, AMB özünün vvl qbul etdiyi mühasibat qaydalarina onlarin MHBS- zidd olmamasini tmin etmk üçün yenidn baxmai v onlarin statuslarinin qaydalardan mühasibat tlimatlarina dyimyi planladirir. 15 Bank sektorunun MBHS-in hyata keçirilmsind trqqiy gör tqdir layiq olmasina baxmayaraq, hl d inkiaf üçün ehtiyac var. USAID-in Bank Nzarti Layihsi çrçivsind AMB-d aparilmi tdqiqat onu göstrdi ki, 2003 MHBS maliyy hesabatlarinin BAS auditi aparilmi banklarda audit tshihlri banklarin AMB-y tqdim etdiklri ayliq prudensial hesabatlarin etibarliliini sual altina qoyulmasi üçün kifayt qdr hmiyytli idi. Buna gör auditorlar banklarin daxili mühasiblri trfindn aparilmali olan MHBS mühasibatinin ksriyytini aparirdilar. ld olan mlumatlara gör, vziyyt 2004 v 2005-ci illrd düzls bel, bu hesabatin III Bölmsi Azrbaycanin kommersiya banklarinin gündlik mühasibatinda tkmilldirmy ehtiyacin olmasini göstrir. 16 Bu, metodoloji tövsiy formasinda hyata keçirilir v hüquqi qüvvy malik deyil. 17 "Böyük dördlük" aaidaki beynlxalq auditor tkilati bklrinin yerli üzv irktlrini daxil edir: Deloitte and Touche, Ernst &Young, KPMG v PricewaterhouseCoopers Azrbaycan ­ Mühasibat v audit üzr SNH Shif 11 standartlarini müyyn etmir, vzind yuxaridaki 11 v 12-ci bndlrind müzakir edilmi ümumi tlblr istinad edir. Burada bu sahy aid olan mühasibat uçotu standartlari mövcud deyildir. Siorta haqqinda Qanun müyyn edir ki, siortaçilarin maliyy v igüzar faliyyti siortaçilar trfindn seçilmi v tyin edilmi müstqil auditor trfindn yoxlanilmalidir. Auditi aparilmi maliyy hesabatlari Maliyy Nazirliyinin Dövlt Siorta Nzarti öbsin (DSN) v vergi orqanlarina tqdim edilmlidir. Müstqil auditorun v ya auditor tkilatinin seçilmsi il bali xüsusi tlblr mövcud deyil. Auditorlar Palatasi siorta irktlrinin auditin dair ixtisasladirilmi metodik göstrilr drc etdirmidir. 20. Azrbaycanda qiymtli kaizlar bazarini nizamlanmayan üç sas mnbyi Mülki Mcll, Qiymtli Kaizlar üzr Dövlt Komitsinin drc etdiyi müxtlif sasnamlr v Baki Fond Birjasi trfindn qbul edilmi qaydalardir. 2004-cü ilin dekabrinda QKDK-si qiymtli kaizlar buraxan bütün irktlrdn özlrinin illik hesabatina auditi aparilmi maliyy hesabatlarinin daxil edilmsini tlb edn "nvestisiya qiymtli kaizlarin emitentlrinin illik hesabatlarinin hazirlanmasi v açiqlanmasi Qaydalari"ni drc etmidir. llik hesabat irktin ali idaretm orqani trfindn tsdiq edilmsindn sonra 15 gün rzind QKDK-ya tqdim edilmlidir v 60 gün rzind kütlvi informasiya vasitlrind drc edilmlidir. llik hesabatin tqdim edilmsindn 15 gün rzind QKDK öz iradlarini irkt tqdim ed bilr. Yarim-illik v ya rüblük hesabatlarin tqdim edilmsi tlb edilmir. Bu qaydalar bir qdr vvl qbul edildiyindn, onlarin tlblrin ml edilmsini yoxlamaq üçün kifayt qdr mlumat mövcud deyildir. Lakin, QKDK-da olan icra etm mexanizmlrinin v tatin mhdud olmasina gör yeni qaydalara ml edilmsi sviyysinin aai olacai il bali ciddi narahatliq vardir (bax Bölm II.E, Mühasibat v audit standartlarinin icrasinin tmin edilmsi). 21. 1 yanvar 2008-ci il keçid tarixindn sonra konsolid edilmi maliyy hesabatlarini hazirlayan bütün Q-lrdn v kommersiya tkilatlarindan hmin hesabatlarin auditor ryi il birlikd öz internet shiflrind v mtbuatda drc edilmsi tlb edilckdir. vvlki qaydalar maliyy informasiyasinin drc edilmsin dair minimal, hisslr parçalanmi tlblr daxildir v bir neç istifadçi qrupunun ehtiyaclarina cavab vern, drc edilmi ümumi tyinatli maliyy hesabatlari konsepsiyasinin smrliliyi hal-hazirda mlum deyildir. 22. DMM-lr Azrbaycan iqtisadiyyatinin neft v qaz hasilati v nqliyyati, elektrik enerjisinin istehsali v nql edilmsi, gmiçilik v sair kimi n vacib sektorlarinin bzilrind hl d üstün mövqe tuturlar. Bu irktlrdn çoxsayli hesabatlarin hazirlanmasi v Vergilr Nazirliyi, Dövlt Statistika Komitsi, onlarin müvafiq yuxari nazirliklri, sosial fondlar v sair daxil olmaqla müxtlif dövlt orqanlarina tqdim edilmsi tlb edilir. Lakin, bu tkilatlarin dövlt iqtisadiyyati üçün vacib olmasina baxmayaraq, onlardan bzilri konsolid edilmi maliyy hesabatlarini hl d trtib etmir, çox elementar mühasibat sistemindn istifad edirlr v konsolid edilmi maliyy hesabatlarinin auditi heç vaxt aparilmamidir. Bu irktlrin ksriyyti Q-lr kimi tsnif edilir v yeni Mühasibat uçotu haqqinda Qanuna müvafiq olaraq MHBS maliyy hesabatlarini hazirlamali olacaqlar. 23. Vergilr Nazirliyi son bir neç ild hmiyytli islahata mruz qalibdir. Hazirda, ksr müssislrin mühasibatliina vergi tlblri sas tsirgöstrir. Mühasibat Uçotu haqqinda Qanunun müyyn etdiyi yeni maliyy hesabatverm qaydalarinin meydana çixmasi il ümumi tyinatli maliyy nticlrinin hesablanmasi il vergiy clb ediln mnftin hesablanmasina keçidin v ikisi arasinda frqi izah edn laqlndirm mexanizmlrinin ilnib hazirlanmasi son drcd vacibdir. 24. Azrbaycan iqtisadiyyatinin neft v qaz sektorunda itirak edn xarici irktlrin geni kild istifad etdiyi Hasilatin Pay Bölgüsü haqqinda Sazilr (HPBS) xüsusi olaraq Azrbaycan ­ Mühasibat v audit üzr SNH Shif 12 qeyd edilmlidir. HPBS-lr n yuxari dövlt sviyysind raziladirilmi HPBS üzvlri trfindn imzalanir v sonda Milli Mclis trfindn tsdiq edilir. mzalanmi HPBS-lr dövlt qanunu qüvvsin malikdir. HPBS-lr maliyy v mühasibat hesabatlari tlblrini nzrd tutur v müyyn edir ki, mövcud olan v ya glck milli qanunvericilikl ziddiyyt yaranarsa, HPBS-lrin müddalari üstün tutulacaqdir. B. Audit pesi 25. Frdi auditorlarin v auditor tkilatlarinin Azrbaycanda lisenziyaladirilmasi vzifsi Azrbaycan Auditor Palatasinin (AAP) üzrinddir. AAP-in Sdri v Sdr müavini Azrbaycan Respublikasinin Milli Mclisi trfindn tyin edilir. Palata 1996-ci ild Auditor xidmti haqqinda Qanunun (1994) müddalarina müvafiq olaraq faliyyt balamidir. Bu müddalara sasn, onun slahiyytlri aaidakilari daxil edir: · Azrbaycanda audit faliyytin nzart; · Audit tlimatlarinin, standartlarinin v metodik göstrilrinin qbul edilmsi; · Frdi auditorlarin v auditor tkilatlarinin lisenziyaladirilmasi; · Frdlr v auditor tkilatlarina qari ikaytlr baxilmasi; · Auditorlara müvafiq qanunvericilik msllri il bali auditorlara mslht verilmsi; · Srbst auditorlar v auditor tkilatlari trfindn Auditor xidmti haqqinda Qanunun müddalarina ml etmlrinin nzrdn keçirilmsi; v · Auditor pesinin beynlxalq sviyyd tmsil edilmsi. Azrbaycanda auditor faliyyti il srbst auditor v ya auditor irkti kimi mul olmaq olar. Auditor irktlrindn orada lisenziyasi olan n azi bir auditorun çalimasi v auditor irktinin lisenziya haqqinin ödnilmsi tlb olunur. Beynlxalq auditor irktlri bklrinin yerli üzv irktlrindn d orada Azrbaycanda lisenziyaladirilmi auditorlarin çalimasi v yerli auditor irktlrinin öddiyi haqdan hmiyytli drcd yüksk olan lisenziya haqqinin ödnilmsi tlb olunur.18 Srbst auditor kimi qeydiyyat AAP-in sertifikatladirma proqramini bitirmi, mhkmnin hökmü il müyyn faliyyt il mul olma hüququndan mhrum edilmmi v ya mhkumluu olmami Azrbaycan Respublikasinin vtndalari trfindn ld edil bilr. 2005-ci ilin iyun ayina tqribn 200 frdin, 50 yerli auditor irktinin v beynlxalq auditor irktlri bklrinin be yerli üzv irktlrinin be ildn bir veriln auditor lisenziyasi vardir. 26. Azrbaycanda auditor pesinin sahiblri üç qrupa bölün bilr: · MHBS- saslanan maliyy hesabatlarinin BAS-a uyun olaraq auditini aparan beynlxalq auditor irktlri bklrinin yerli üzv irktlri. Onlarin mütrilri sasn bank v neft sektorlarinda faliyyt göstrir. Bu irktlr sasn banklar, kommunal xidmt irktlri, xarici irktlrin yerli törm müssislri, HPBS-lr v birg müssislrin müqavil sasinda (könüllü) auditini aparir. Bu irktlrin ksriyyti bu 18 Beynlxalq auditor tkilati bklrinin yerli üzv tkilatlari üçün lisenziya haqqi tqribn 15.000 AB dollarina, yerli auditor tkilatlari üçün 7.000 AB dollarina v srbst auditorlar üçün 1.500 AB dollarina brabrdir. Azrbaycan ­ Mühasibat v audit üzr SNH Shif 13 mütrilr üçün hmçinin qanunvericilikl nzrd tutulmu (AAP-in müyyn etdiyi forma v qaydalara müvafiq olaraq v vergi v tnzimlyici orqanlara hesabat verilmsi üçün tlb olunan) ancaq müracit edildikd auditi hyata keçirir v qanunvericilikl nzrd tutulmu audit bazarinin özünd ümumiyytl maraqlari yoxdur. · Müyyn lav tlim v tcrüb il MHBS-a uyun olan hesabatlarin auditini aparmaa imkan vern bir neç yerli auditor irkti mövcuddur. slind, bu irktlr sasn qanunvericilikl nzrd tutulmu v müqavil sasinda auditlrin aparilmasi üçün beynlxalq auditor irktlri bklrinin yerli üzv irktlrini clb edn mütrilr üçün sritli auditlri aparir. · Qanunvericilikl nzrd tutulmu auditlri aparan yerli auditor irktlrinin v srbst auditorlarin böyük ksriyyti bard formal xarakter daimasi haqda mlumatlar vardir. 27. Yüksk keyfiyytli maliyy informasiyasina n böyük manelr potensialin olmamasi, bazar tlbatinin zifliyi, qeyri-adekvat qanunvericilik çrçivsi v mühasibat v audit standartlarinin icra edilmsi üçün mexanizmlrin olmamasidir. · Potensialin olmamasi. Görünn dyiikliklrin qbul edilmsin baxmayaraq, mühasibat v audit mdniyyti v tcrübsi hl d (hazirki yüksk vzifli xslrin v tnzimlyicilrin ksriyyti öz pe tcrüblrini qazandiqlari) Sovet v post-Sovet erasinin böyük tsiri altindadir. Bank sektorundan knarda istifad ediln mühasibat uçotu sistemlri müxtlif tnzimlyici orqanlar v nazirliklr trfindn tlb olunan sasn statistik v vergi mlumatlarini tqdim etmk üçün nzrd tutulmudur. · Bazar tlbatinin zifliyi. Vergi orqanlari ksr irktlrin maliyy informasiyalarinin yegan istifadçisidir. Vergi orqanlari maliyy informasiyalari il birlikd audit ryinin tqdim edilmsini tlb ets d, hmin rylrin sonraki thlili, istifadsi v ya onlara istinad edilmsi haqqinda mlumatlar mövcud deyildir. Tnzimlyici trfindn MHBS- nin tlb edildiyi v bank lisenziyalarinin ona ml edilmsi rti il yenidn verildiyi bank sektorundan v xarici investisiyalarin clb edilmsi hlledici olduu neft v qaz sektorundan baqa irktlrin könüllü surtd MHBS- ml etmsi v ya keyfiyytli auditin keçirilmsi üçün az stimul vardir. · Qeyri-adekvat qanunvericilik çrçivsi. Auditor xidmti haqqinda Qanun (1994) AAP- in faliyyti, üzvlrinin akkreditasiya qaydasi, intizam qaydalari v sanksiyalar barsind kifayt qdr tfsilat vermir. Bu elementlrin qanunvericiliy daxil edilmsi AAP-i daha da qanuni v nüfuzlu edrdi. · Mühasibat v audit standartlarinin icra edilmsi üçün mexanizmlrin olmamasi. Bu msl II.E Bölmsind, Mühasibat v Audit Standartlarinin crasinin Tmin edilmsi müzakir edilir. 28. Tnzimlyici kimi öz rolunu ilkin olaraq düzgün anlamamasi, potensialin çatimazlii v hddindn artiq geni olan slahiyytlr üzündn AAP auditor pesi sahiblrinin smrli tnzimlyicisi olmamidir. · AAP-in qeyri-adekvat struktur v lazimi qaydasi vardir. AAP-na adekvat kild nzart edn orqan yoxdur. Azrbaycan Respublikasi Milli Mclisinin audit standartlarini qbul edn v auditorlari tnzimlyn orqana nzart etmk üçün kifayt qdr texniki sritsi yoxdur. Lazimi nzart Azrbaycanda maliyy hesabatvermnin yüksk Azrbaycan ­ Mühasibat v audit üzr SNH Shif 14 keyfiyytind marai olan qurumlarin nümayndlrindn ibart olan v auditorlari öz üzvlrinin azliina mhdudladiraraq, pekar sritdn istifad edn orqan v ya sistem trfindn hyata keçirilmlidir. lav olaraq, AAP-in faliyyti qeyri-adekvat lazimi qaydaya v qeyri-ffaflia malikdir v onun qanuniliyin mnfi tsir göstrir. · Tnzimlyici kimi rolu düzgün anlanmayib. Auditor xidmti haqqinda Qanuna (1994) müvafiq olaraq, AAP-in auditlr aparmaq slahiyyti vardir;19 lakin o, hmin faliyytdn imtina etdiyini iddia edir. AAP hesab edir ki, maliyy hesabatlarinin monitorinqi onun vziflrindn biridir v tkrar auditlrin aparilmasi slahiyyti onun sasnamsin daxil edilmidir. · Potensialin çatimazlii. AAP-in tati beynlxalq tcrübni qbul etmk üçün syl çalimidir, lakin lazimi tlim v ya tcrüb olmadiindan icra qeyri-adekvat olaraq qalir. Knardan olan keyfiyyt nzartinin icrasi hl d öz ilkin çalarindadir. · Slahiyytlr hddn artiq genidir. Son on ild bazar iqtisadiyyatina keçmi ölkd audit standartlarinin hazirlanib ilnmsi v icra edilmsi hmi sinaa çkilmidir. Hmin vziflr lav olaraq tlimatlarin v metodik göstrilrin verilmsi, sertifikatladirmanin v Davamli Pekar nkiaf (DP) kurslarinin tmin edilmsi, hmçinin auditor pesinin tmsil edilmsi AAP-in ehtiyatlarini çtin salmidir v onun sas vziflrini yerin yetirmsind çtinliklrin sbbi olmudur. AAP trfindn tzlikc üzrin götürülmü AB-daki Daxili Auditorlar nstitutunun yerli filialinin yaradilmasi vzifsi AAP-in öz sas slahiyytlrinin yerin yetirilmsin onsuz da mhdud ehtiyatlari yardimçi sahlr yayaraq tsir göstrn digr bir faliyytdir. 29. 2000-ci ilin iyulunda qeyri-dövlt, qeyri-kommersiya Azrbaycan Sertifikatladirilmi Mühasiblr Assosiasiyasi (ASMA) yaradilmidir. ASMA-nin byan edilmi mqsdi Azrbaycanin pekar mühasiblrini birldirmkdn v MHBS-in Azrbaycanda ttbiq edilmsin yönlmi mühasibat islahatina kömk göstrilmsindn ibartdir. Bu Assosiasiya MHBS, AB-in Ümumi Qbul Edilmi Mühasibat Prinsiplri, mühasiblr, auditorlar v müssislr üçün mühasibat uçotu üzr tlim kurslarini keçirir; Assosiasiya Maliyy Nazirliyi il Milli Mühasibat Standartlarinin ilnib hazirlanmasina kömk göstrilmsi üçün anlama memorandumunu imzalamidir. Assosiasiyanin hazirda tqribn 400 üzvü vardir. C. Pe hazirlii v tlim 30. Mühasibat Uçotu üzr yeni qanunun icrasi yolunda Azrbaycanda mövcud olan mühasibat uçotu sahsind pe hazirlii v tlim ölknin ehtiyaclarindan geri qalir. Azrbaycanin 42 thsil institutu v universitetlrindn 16-si mühasibat uçotu üzr thsil verir; onlardan üçü dövlt institutlaridir (Dövlt qtisad Universiteti, Dövlt Neft Akademiyasi v Kooperasiya Universiteti). 16 institutdan n böyüyü Dövlt qtisad Universitetidir (DU). Bu universitet Azrbaycanin digr institutlari v kolleclri üçün thsil planinin sasini tkil edir. Universitetin sas zif chtlri onun mhdud resurslari, köhnlmi tdris üsullari v bu vaxta kimi sasn köhn hesabatverm tlblrin saslanan tdris planidir. 2005-ci ild BMHS üzr yeni kurs ttbiq edilmidir, keçmid is bu mövzuya mühasibat v audit kursu daxilind yalniz bir mühazird toxunulmudur. 19 Azrbaycan Respublikasinin Milli Mclisi trfindn 12 mart 1996-ci il tarixind tsdiq edilmi "Azrbaycan Respublikasinin Auditorlar Palatasi haqqinda" sasnamnin 7-ci maddsi. Azrbaycan ­ Mühasibat v audit üzr SNH Shif 15 31. Dövlt universitetlrind "Xüsusi istedadli qruplar" proqramlari v bzi özl universitetlrin proqramlari bazara daha ixtisasli kadrlari hazirlayan proqramlar kimi taninmidir, lakin buna baxmayaraq, onlar Mühasibat uçotu haqqinda yeni qanuna keçid üçün tlb olunan standartlara malik deyillr. Tcrübd bu proqramlar tam olaraq BMHS/BASa deyil, ayri-ayri thsil sahlri kimi bu standartlara toxunurlar. Özl universitetlrin maliyysi dövlt universitetlrdn yaxi olsa da, özl universitetlr d resurs mhdudluundan v ixtisasladirilmi proqramlari trtib ed bilck pekarlar v müllim heytinin yoxluundan ziyyt çkirlr. Bazarda dövlt v özl universitetlrinin mzunlari arasinda olan frq hmiyytli deyildir. 32. Tdris planindan knar mühasibat uçotu kurslari txminn 10 özl ali mktblrind v 20-dn çox pe mktblrind, hmçinin, Azrbaycan Bank Tdris Mrkzind (ABTM) v Azrbaycan Sertifikatladirilmi Mühasiblr Assosiasiyasinda (ASMA) mövcuddur. ABTM mühasibat v audit üzr qisamüddtli kurslari tklif edir v 12 BMHS üzr 12 saatliq/3 günlük kursu tqdim edir. BMHS üzr yüksk keyfiyytli kurslarin olmadiini nzr alaraq ABTM 3 ay rzind davam edck 80-saatliq kursu ttbiq etmyi planladirir. ASMA Böyük Britaniya Sertifikatladirilmi Mühasiblr Assosiasiyasinin (SMA) thsil proqramina sasn qurulmu bir sira kurslari tqdim edir. Beynlxalq sviyyd qbul ediln pe sertifikatladirilmasina malik olmayanlar, ASMA sertifikatladirilmasi üçün sndlrini tqdim edrkn Assosiasiya trfindn tkil edilmi, rus dilind keçiriln 8 mrhldn ibart olan tlim kursunu keçmlidirlr. Hmin proqrama daxil olmaq üçün heç bir akademik tlblr irli sürülmür. 33. Adekvat pe imkanlarina v ixtisas biliklrin malik olan potensial auditorlarin hazirlanmasi üçün yalniz pe hazirlii yetrli deyil. Beynlxalq Mühasiblr Federasiyasi (BMF) v Beynlxalq Thsil Standartlarina (BTS) sasn pe hazirliina qari tlblr v proseslr aaidakilardir: · AAP-in lisenziyali auditoru olmaq üçün proqrama qbul tlblri ümumilikd BTS 1- in, pe mühasibat thsili proqraminin qbul tlblrin uyundur. AAP tlb edir ki, namizdlr qeydiyyatdan keçmi universitetdn mühasibat uçotu, iqtisadiyyat, maliyy vi ya hüquq sahsind drcy malik olsunlar. Lakin, 31-ci bndd müzakir edildiyi kimi, hmin sahd universitet thsilinin keyfiyyti ciddi narahatliq dourur. · AAP-in hazirki sertifikatladirma proqraminin hat dairsi potensial auditorlari auditi hyata keçirmk üçün müvafiq bilikl tmin etmir. Proqram BTS 2-nin, Pe Mühasibat Uçotu üzr Thsil Proqramlari mzmununun, BTS 3-ün, Pe Bacariqlarinin, BTS 4-ün v Pe dyrlri, etika v mövqelrin tlblrin uyun deyil. Tkilati v biznes sahsind bilik, informasiya texnologiyalari biliklri (BTS 2-d tlb olunan), tkilati v biznesin idaretmsi biliklri v ünsiyyt bacariqlari (BTS 3-d tlb olunan) proqramin tdris planinda yoxdur. Mühasibat uçotu, maliyy v laqli biliklr aid olan proqram bölmlri idaretm üzr mühasibat uçotu sahsind d zifdir. · AAP-in praktiki tcrüb tlblri BTS 5-dki Praktiki Tcrüb Tlblrn uyun deyildir. Namizdlr qari irli sürüln tlblr sasn, onlar öz ixtisaslari üzr n azi üç illik tcrüby malik olmalidirlar. Lakin, igötürnlr, mentorlar v tlim alanlar üçün nzrd tutulan, onlarin rollarini v vziflrini izah edn praktiki tcrüb proqrami Azrbaycan ­ Mühasibat v audit üzr SNH Shif 16 haqqinda n yazili tlimat, n d ki, tlim alanlari müvafiq tcrüb il tmin etmk qabiliyytin malik olan bir götürn kimi tsdiq edn mexanizm var. 34. AAP-in Davamli Pekar nkiaf (DP) tlblri mövcuddur, amma onlarin smrliliyi sual altindadir. Üzvlüy qbul olunan kimi, auditorlardan tlb olunur ki, onlar Palata trfindn tkil edilmi DP sessiyalarina glsinlr (bir il rzind 50 saata yaxin) v lisenziyalarini yenilmkdn ötrü be illik üzvlükdn üç il rzind keçid bali toplamalidirlar. Lakin, DP-nin hyata keçirilmsini inhisara almaqla, AAP rqib tlim proqramlar bazarinin inkiafina yol vermir. DP proqrami mzmununun penin müasir ehtiyaclarina uyun tam surtd uyun olmamasi., habel onun tkmilldirilmmsi haqqinda sübut var. D. Mühasibat v audit standartlarinin müyyn edilmsi 35. Mühasibat uçotu haqqinda yeni qanunun ttbiq edilmsindn sonra mühasibat standartlarinin müyyn etm tcrübsi tamamil dyidirildi. Yeni qanun (2004) Maliyy Nazirliyini dövlt mühasibat uçotunun tnzimçisi tyin etmidir. Maliyy Nazirliyi MHBS-in Azrbaycan dilin trcüm edilmsinin tkilin cavabdehdir. Nazirlik, hmçinin, MHBS sasinda20 Milli Mühasibat Uçotu Standartlarinin (MMUS) hazirlanmasi v tsdiq edilmsin, bu standartlarin izahina, onlarin ttbiq edilmsin dair tövsiylr v kiçik sahibkarliq subyektlri üçün nzrd tutulmu sadldirilmi mühasibat uçotu qaydalarinin hazirlanmasina cavabdehdir. Bu proses tzc balanmidir. 36. Mühasibat uçotu haqqinda qanun (2004) mühasibat uçotu v maliyy hesabatverm msllri üzr Maliyy Nazirliyin mslht vermy cavabdeh olan Mühasibat Uçotu üzr Mslht urasini tsis etmidir. uranin öz vzifsini yerin yetirmk v smrli surtd faliyyt göstrmk üçün lazimi drcd institusional müstqilliy v üzvlrinin qarisinda duran mqsd hsr olunmasina ehtiyac vardir. ura qanuni baximdan Maliyy Nazirliyindn ayri olan, Dövlt büdcsindn maliyyln sad bir struktur kimi nzrd tutulmudur. Onun üzvlrindn MHBS bard yüksk bilik sviyysi v mühasibat uçotu sahsind islahata sadiqlik gözlnilir. Bununla yanai, onlar MMUS-un trtib edilmsi v mühasibat uçotunun v maliyy hesabatverm islahati prosesind Maliyy Nazirliyin mslht vermk v yardim etmk qabiliyytin malik olmalidirlar. n azi uranin sdri tam tat içisi olmalidir. uranin nizamnamsi v ona üzvlüyün qaydalari Hökumt trfindn baa çatdirilmidir. uranun üzvlük mslsinin düzgün hll olunmasi ura üçün onun qarisinda duran sas mqsdin müvffqiyytl nail olmasi zruridir, ks halda Azrbaycanda hl d müahid ediln beynlxalq mühasibat v auditd mövcud olan yeni raitl tani olan tcrübli, tlim keçmi pekarlarin çatimazlii sl problem çevril bilr. 37. Maliyy Nazirliyind Milli Mühasibat Uçotu Standartlarinin v onlarin icra edilmsi üzr göstrilrin hazirlanmasini dstkly bilck daimi i heyti v ya kifayt qdr büdc vsaiti mövcud deyil. Hal-hazirda bu vzif beynlxalq v yerli mslhtçilrdn 20Mühasibat uçotu haqqinda qanun "MHBS-a sasn hazirlanan" ifadsinin verilmi kontekstd n hansi mnasini daidiini müyyn edir: "...Bu standartlar Maliyy Hesabatlarinin Beynlxalq Standartlari sasinda hazirlanaraq, Maliyy Hesabatlarinin Beynlxalq Standartlari il nizamlanan bütün msllri hat etmlidir. Maliyy hesabatlarinin beynlxalq standartlarinin hr hansi birinin bütövlükd v ya onun hr hansi müddasini Kommersiya tkilatlari üçün Milli Mühasibat Uçotu Standartlarina daxil etmmk v ya daxil etmzdn vvl dyiiklik etmk zruriyyti yaranarsa, müvafiq icra hakimiyyti orqani trfindn Maliyy Hesabatlarinin Beynlxalq Standartlarinin ilkin formasinin ttbiq edilmmsinin sbbi v Kommersiya Tkilatlari üçün Milli Mühasibat Uçotu Standartlari il Maliyy Hesabatlarinin Beynlxalq Standartlari arasinda mövcud olan hr hansi digr frq müvafiq Milli Mühasibat Uçotu Standartlarinin lavsind açiqlanmalidir". Azrbaycan ­ Mühasibat v audit üzr SNH Shif 17 ibart v donorlar trfindn maliyyldiriln, Maliyy Nazirliyinin himaysi altinda faliyyt göstrn qrup trfindn yerin yetirilir. Mhdud büdc v daimi i heytinin olmamasi raitind MMUS-un v onu dstklyn göstricilrin ilnib-hazirlanmasinin surti çox zifdir. Bu gündk qrup trfindn MHBS-a sasn 12 MMUS layihsi hazirlanmidir; MHBS-a sasn 3 MMUS qbul olunmudur. Büdc v resurs mhdudluqlari il yanai, içi qrupu Azrbaycan dilind standartladirilmi mühasibat uçotu v maliyy hesabatverm terminologiyasinin ilk df ilnib-hazirlanmasi, çoxsayli dövlt orqanlari trfindn hazirda ilniln triflrin anlanmasinda razilii ld etmk v tamamil yeni konsepsiyalarin ttbiq edilmsi kimi çtinliklrl üzlmidir. 38. Bu hesabatin hazirlanmasindan vvl Azrbaycan Auditorlar Palatasi 35 Audit Standartlarini hazirlamidir. Bundan lav on tlimat hazirlanmidir (msln, siorta irktlrinin auditi üzr xüsusi tlimat). Hazirlanmi standartlarin ksriyyti BAS-a saslanmidir. Audit standartlarinin müyyn edilmsi davamli bir prosesdir. Yeni standarti trtib etmk üçün Auditorlar Palatasi müvafiq BAS seçir v onu Azrbaycan dilin trcüm edir. Sonra is Azrbaycanin xüsusi ehtiyaclari baximindan thlil edilir v Palata urasina tqdim edilir. ura tklif edilmi standartin qbul oluna bilmsi, onun mövcud olan qanunlarla, qaydalarla uyunluu bard son qrar qbul edir v lazim olduu halda dyiikliklri tövsiy edir. Layih tsdiq olunandan sonra dliyy Nazirliyin tqdim edilir v Nazirlik Konstitusiyaya v digr qanunlara uyun olan standartlari qeydiyyatdan keçirir. Bu gündk 35 Audit standartindan yalniz bei qeydiyyatdan keçmidir. 39. 2001-ci ilin Dekabr ayinda AAP BMF-in Etika Mcllsi (1998) sasinda hazirlanmi öz Etika Mcllsini tsdiq etmidir. BMF Etika Mcllsindn frqli olaraq, AAP-in Etika Mcllsi tminat xidmtlri il bali tapiriqlari digr audit xidmtlrindn frqlndirmir v pe tyinatlari, ikinci ry, hdiyylr v qonaqprvrlik, xüsusi vziyytlr çrçivnin ttbiq edilmsi, hesabat mlumatlarinin hazirlanmasi v motivlr haqqinda bölmlri hat etmir. 40. Digr pelrd oldugu kimi, Azrbaycanin audit standartlarinin tyin ednlrin potensiali audit sahsind mövcud olan yeni beynlxalq raitl tani olan ixtisasli pekarlarin çatimazlii üzündn ngl tördir. Pekar sviyyd mlumatliin tkmilldirmy v ba vern dyiikliklrdn geri qalmamaa yönldilmi AAP-nin triflayiq chdlrin baxmayaraq, Palatanin tatinda hl d beynlxalq sviyyd sertifikatladirilmi mühasib yoxdur. Hal-hazirda qarida duran mqsd, yni audit pesinin islahati, onun vziflrinin v rolunun yenidn tyin edilmsi çtindir v yalniz, eyni zamanda ba vern pe potensialinin genilndirilmsi v beynlxalq standartlarina uyun thsil almi pekarlarin yeni nslinin meydana glmsi vasitsi il ld edil bilr. E. Mühasibat v audit standartlarinin icrasi 41. Azrbaycanin Milli Banki bank sektorunda mühasibat uçotu v maliyy hesabatverm standartlarinin v prudensial hesabatverm tlblrinin icra edilmsind mühüm rol oynayir. Bütün banklar audit yoxlamasindan keçmi v BMHS- uyun maliyy hesabatlarini AMB- tqdim etmlidir. AMB-nin monitorinq v icra üzr slahiyytlri hüquq nöqteyi-nzrdn Banklar haqqinda Qanunla (2004) tnzimlnir. ANB-nin maliyy hesabatlarinin tqdim etmmsi, saxtaladirilmi hesabatlarin tqdim edilmsi v ya Bankin hr hansi mri v ya tlimati ml etmmsi sbbindn bank faliyyti üzr lisenziyalarini geri çairmaq slahiyyti vardir. Ümumiyytl, AMB-i mühasibat uçotu v maliyy hesabatverm tlblrinin icrasi v praktiki ttbiqind faldir. Hmin chdin çrçivsind o, ixtisasli içilri clb edib onlara tlimlr keçmidir; donor tkilatlari v Maliyy Nazirliyi il mhsuldar çalimidir; islahata dstk Azrbaycan ­ Mühasibat v audit üzr SNH Shif 18 vermidir; v tlblr cavab vermyn banklardan lisenziyalarin geri çairilmasi üzr slahiyytlrini icra etmidir. Digr dövlt qurumlari v müssislrl müqayisd pekar mühasibat mkdalarinin clb olunmasi v saxlanilmasinda daha müvffqiyytli olmasina baxmayaraq, AMB hl ki, bütün ölkd mövcud olan potensial mhdudiyytlr mruz qalmidir. Qeyd edilmlidir ki, Banklar haqqinda Qanunun tlblrin riayt edilmsind bank sektorunun nisbi müvffqiyytin sbbi yalniz AMB-nin monitorinq v icra slahiyytlri v potensialina deyil, hmçinin digr n iri banklarin onlara pekar mkdalari i götürmk, saxlamaq v müvafiq idaretm informasiya sistemlrini ld etmk v yaratmaq imkanini vern maliyy gücüdür. 42. Maliyy Nazirliyind Dövlt Siorta Nzarti öbsi mühasibat uçotu v maliyy hesabatverm tlblrinin monitorinqi v icrasi üzr cavabdehdir. Bütün siorta irktlri audit yoxlamasindan keçmi illik konsolid edilmi maliyy hesabatlarini DSN- tqdim edir. DSN-in monitorinq v icra slahiyytlri Siorta haqqinda Qanunla (1999) tsdiqlnir. DSN-in siorta irktlrindn alinmi informasiyalari nzrdn keçirmk v hüquqi tlblrin pozulmasi hali akar edildikd, siorta lisenziyasinin müvqqti olaraq geri çairilmasi daxil olmaqla bir sira tdbirlr görmk slahiyyti vardir. Halbuki, daha önc hesabatda qeyd edildiyi kimi, Qanunda siorta irktlri trfindn ttbiq edilmli maliyy hesabatverm tlblri v mühasibat standartlari aydin göstrilmmidir. Nticd, smrli icra olunmaq üçün hüquqi tlblr kifayt qdr konkret deyildir. Bundan baqa, DSN-in potensiali çox aaidir v ixtisasli mkdalarin clb olunmasi v lav vsaitin ayrilmasi vasitsil güclndirilmlidir. 43. Qiymtli Kaizlar üzr Dövlt Komitsinin qaydalarina gör, qiymtli kaizlarin emitentlri 2005-ci ildn balayaraq QKDK-d audit yoxlamasindan keçmi maliyy hesabatlarini tsdiq etmlidir. Qiymtli Kaizlar üzr Dövlt Komitsinin hmin tlblri ttbiq etmy hüquqi slahiyyti vardir, lakin tlblrin yerin yetirilmmsin gör ttbiq edil bilck tdbirlr nzibati Xtalar Mcllsinin müddalarina saslanir v tsdiq etm üzr tlblr ml edilmsini tmin etmk üçün kifayt deyildir. Bir çox hallarda, irktlr crimnin ödnilmsi, ml etmdn daha ucuz v ya asan baa glir. lav olaraq, QKDK-nin içi heytind beynlxalq sertifikatladirilmadan keçmi mühasiblr olmamasi v ixtisasli içilri i götürmk v öyrtmk üçün maliyy vsaitin çatimazlii il, insan resurslari potensiali yetrli deyildir. 44. Qanunvericiliy sasn, Maliyy Nazirliyi v Azrbaycan Milli Banki yeni maliyy hesabatverm tlblrinin yayilmasinda v Mühasibat Uçotu haqqinda yeni Qanunun icrasinin tmin edilmsind rol oynayir. Habel, Vergilr Nazirliyi vergiödyicilri il daimi tmasda olan vergi müfttilri bksin malikdir v mindir ki, yeni maliyy hesabatverm tlblrinin yayilmasinda rol oynayir. Baxmayaraq ki, vergi müfttilrinin vzifsi maliyy hesabatverm tlblri il eyni olmayan Vergi Mcllsinin müddalarini v qaydalarini ttbiq etmkdir. Vergi müfttilrinin ümumi mqsdli maliyy nticlrinin deyil, vergiy clb olunan mnftin v vergilr üzr hesablamalarin yoxlamasinda geni tcrübsi vardir. Hal-hazirda vergi mqsdli v ümumi mqsdli maliyy nticlri arasinda frqlri laqlndirn üzlm mexanizmi mövcud deyildir. Vergi v mühasibat uçotu qaydalari arasinda üzlm mexanizmini yaratmaq v ttbiq etmk zrurti yaranir. Lakin, bu vaxtadk Vergilr Nazirliyi v Maliyy Nazirliyi arasinda mkdaliq mhduddur. 45. Auditorlar Palatasi audit firmalariniv srbst auditorlari yoxlayir. Lakin, keyfiyyt nzart prosesi rüeym halindadir v qabaqcil beynlxalq tcrüby cavab vermir. Auditorlar Palatasi "hmkarlar trfindn yoxlama" proqramini balamidir. Hmkarlar Azrbaycan ­ Mühasibat v audit üzr SNH Shif 19 trfindn yoxlamalarin hyata keçirilmsind maraqli olan auditorlarin siyahisi trtib olunmudur, v prosesd istifad edilck meyarlar da müyyn edilmidir. Yoxlama aparacaq auditorlar meyarlar haqqinda qabaqcadan mlumatlandirilir. Hl ki, hyata keçirilmi yoxlamalara mnfi qiymt verilmmidir. lav olaraq, Audit inin Keyfiyytin Nzart üzr Milli Audit Standartlari Auditorlar Palatasindan bütün audit irktlrinin v srbst auditorlarin (n azi) illik yoxlamalarinin keçirilmsini tlb edir. Auditorlar Palatasinin ml olunmanin icrasini tmin etmk slahiyyti var. Lakin aparilmi yoxlamalarinin istiqamti düzgün deyildir. Auditorlar Palatasi riskin qiymtlndirilmsi prosedurlarini, insan resurslari faktorlarini, sah auditlrinin monitorinqini, audit yoxlamalari üzr içi sndlrinin keyfiyyti v audit ryinin müyyn edilmsind sas götürüln proseslri qiymtlndirilmmidir. vzind, o, audit irktlrindn v srbst auditorlardan audit mütrilri haqqinda mlumatlar, verilmi rylr v ttbiq edilmi xidmt haqlari daxil edn formalarin doldurulmasini tlb edir. Bununla da, keyfiyyt nzart prosedurlari qabaqcil beynlxalq tcrüb v BMF tlblrin cavab vermir. 46. Mühasibat islahatlarinin arxitektoru olaraq, Maliyy Nazirliyi bir trfdn Mühasibat Uçotu haqqinda yeni qanunun icrasinin tmin edilmsind v audit praktikasinin tkmilldirilmsind yüksk maraa malik olmaqdan, digr trfdn is hmin rolu smrli oynamaq üçün potensialin mhdud olmasina gör çtin vziyyt dümüdür. Raziladirilmidir ki, müxtlif nazirlik v tkilatlar arasinda fal mkdaliq daxil olmaqla, Maliyy Nazirliyi yalniz ttbiq ediln sanksiyalarin ilnilmsind deyil, hmçinin icranin tmin edilmsi il bali strategiya v mexanizmlrinin yaradilmasi üzr Vergilr Nazirliyi, dliyy Nazirliyi, qtisadi nkiaf Nazirliyi, Hesablama Palatasi, Milli Bank v Auditorlar Palatasi il ilmlidir. III. MÜHASBAT UÇOTU STANDARTLARI TRTB V TTBQ OLUNDUQLARI KM 47. Hazirki bölmnin mqsdi mühasibat uçotu standartlarinda boluqlarin thlilinin (yni, yerli standartlarin MHBS-l müqayisli thlili), maliyy hesabatlarinin müvafiq olaraq yerli mühasibat uçotu standartlari v MBHS-in tlblrin ml olunduqda boluqlarin thlilinin aparilmasidir. Azrbaycanda mühasibat pesind hal-hazirda mühüm dyiikliklr ba verir. Mühasibat uçotu haqqinda yeni qanun MBHS sasinda MMUS-un yaradilmasini v ttbiq edilmsini, o cümldn ictimai hmiyytli qurumlar trfindn MBHS-in birbaa ttbiq edilmsini tlb edir. Nzr alsaq ki, hmin proses yeni balanib, yeni standartlarin trtibati prosesi çox erkn mrhlddir. Bu vaxta qdr, heç bir metodoloji tövsiy drc olunmami v müzakir edilmmidir. Lakin, Mühasibat Uçotu haqqinda qanuna sasn, yeni mühasibat uçotu standartlarinin qbul edilmsin kimi, mövcud hüquqi aktlar qüvvd qalir. Bunun sasinda adtn istifad ediln boluqlarin müqayisli thlili vzin, hazirki hesabat mühasibat uçotu üzr mövcud tlblri nzrdn keçirir v yeni sistem keçid çrçivsind hll olunmali n problemli msllr v sahlr daha çox diqqt yetirir. 48. Mühasibat uçotu üzr bütün mövcud tlblrin ümumi chti (yuxarida 11-ci bnd baxin) mülahiz üçün az imkanli v onlarin çevik olmamasidir. Qaydalar çox trafli tlblri dikt edir v ml olunmali çox srt triflr v tlimatlardan ibartdir. Hmin vziyytin illrl mövcud olmasini nzr alaraq, Azrbaycanin mühasiblri ümumi qbul olunmu prinsiplr sasinda mülahizlrin istifad edilmsindn ibart olan yanamaya hazir deyillr v hmin yanamani anlamirlar. · Mühasibat Uçotu haqqinda vvlki qanun (1995) mühasibat uçotunun ümumi çrçivsini v prinsiplrini (yni, ikili yazili üsulu); o, dqiq triflr v maliyy hesabatlari kateqoriyalarinin trkibini, icra hakimiyyti orqanlari trfindn tsdiq Azrbaycan ­ Mühasibat v audit üzr SNH Shif 20 edilmi amortizasiya drclrinin ttbiq edilmsini v yekun olaraq maliyy (mühasibat) hesabatlarinin tqdim edilmsi prosedurlarini müyyn edir. · Mühasibat uçotu haqqinda yeni qanun irktlrdn ya MHBS v ya da hal-hazirda Maliyy Nazirliyi trfindn hazirlanan v MHBS-na saslanan MMUS-larin ttbiq edilmsini tlb edir. Yeni standartlarin ttbiqi il laqdar mühasiblrin xeyli kömy ehtiyaclari vardir. · Vergi orqanlari trfindn hazirlanan metodoloji materiallar sasn vergi bazasinin v ödnilmli vergilrin hesablanmasi üzr tövsiylrl mhdudladirilir. 49. Müssisnin maliyy vziyyti v smrliyi haqqinda mövcud mühasibat tlblri v MHBS- uyun olaraq hazirlanmi mlumatlar arasinda ciddi frq vardir. MHBS maliyy hesabatlari iqtisadi qrarlarin qbul edilmsi üçün faydali olan mlumatlarin tmin edilmsi mqsdil hazirlanir (yni müssisnin smrliyinin qiymtlndirilmsi). Faktiki olaraq, bütün hallarda Azrbaycanin irktlri trfindn hazirlanmi maliyy informasiyalarinin sas mqsdi vergi hesablamalaridir. Bununla da, maliyy uçotu vergi mcllsi il çox six balilia malikdir v hmin mcllnin prinsiplri v qaydalarini ks etdirir. Hazirliin mhdudluunu nzr alaraq, maliyy hesabatlarinin potensial istifadçilrinin daha geni ehtiyaclari ödnilmir. Açiqlamalar sasn mhduddur, v bu da, maliyy hesabatlarinin ffafliini daha da azaldir. Bel halda, tccüblndirici deyil ki, yerli mühasibat qaydalarinda MHBS-i il hat olunan sahlr ks etdirilmir v ya baqa cür tfsir olunur. MBHS-in sas tlblrinin bzilri mühasibat içilrin faktiki olaraq mlum deyildir. Bunu nümayi etdirn frqlr v onlarin tsirlri aaida göstrilir: · Nd vsaitin dövriyysi hesabatlari tlb edilmir v hazirlanmir. Adekvat açiqlamalarin olmamasi, istifadçilri maliyy hesabatlarinin hazirlanmasi bazasini tam anlamaq imkanindan mhrum edir v nticd maliyy hesabatlarinin qrarlarin qbul edilmsi üçün faydalilii mhdud olur. · BMUS 16, Torpaq, Tikili v Avadanliq tlb edir ki, aktivin amortizasiya olunan dyrinin amortizasiyasi onun faydali ömrü rzind aparilsin. Mövcud praktika verginin hesablanmasi mqsdi üçün tlb olunan amortizasiya drclrinin ttbiq edilmsindn ibartdir, bu da aktivin faydali ömrünü mütlq ks etdirmir. · BMUS 24, laqli Trflrl Bali Açiqlamalar, müyyn edilmyib, v aidiyyti trflrin faliyyti, hansi ki, Azrbaycanin mühitini nzr alaraq, çox faydali ola bilr, müvafiq olaraq açiqlanmir. · BMUS 27, Konsolid edilmi Maliyy Hesabatlari v Ayri Maliyy Hesabatlari standartinin yerli praktikada ekvivalenti yoxdur. Bununla da, konsolid edilmi maliyy hesabatlari tqdim edilmir. Azrbaycanda irktlrin mürkkb laqlrini nzr alaraq, bu irktlr arasinda mövcud iqtisadi laqlri v irktlr qrupu üçün bundan irli gln nticlri üçüncü trflr tam anlamaq üçün sasli mane yaradir. 50. SNH komandasi MHBS- uyun olaraq hazirlanmi alti dst maliyy hesabatini, v yerli mühasibat qaydalarina uyun olaraq hazirlanmi yeddi dst maliyy hesabatindan ibart seçmnin ml olunma boluqlarini qiymtlndirdi.21 Sinaq yoxlamasi üçün SNH 21 SNH komandasi hazirki hesabatda thlil edilck irktlri seçmk üçün çoxlayli tsadüfi seçmdn istifad etdi. Lakin, seçmnin kiçik olduuna gör, o, bütün sadalanmi irktlr üçün reprezentativ sayila bilmz. Buna gör d, nticlr, maliyy hesabatverilmsind mümkün problemlrin nümayi etdirilmsi üçün faydali olsa da, konkret irktlrin maliyy hesabatlarinda akar edilmi nöqsanlara aiddir. Nticlr ümumiyytl sadalanmi irktlr ttbiq edil bilck sistemli problemlri ks etdirmir. Azrbaycan ­ Mühasibat v audit üzr SNH Shif 21 komandasi istehsal sektoruna aid alti irkt, v yeddi bank seçmidir.22 Komanda qeyd etmidir ki, MHBS-i maliyy hesabatlarinin keyfiyyti ahngldirilmi deyil v müyyn irktlr konkret standartlara ml etmmidir, bu da rtli v ya imtinali audit rylrinin verilmsin sbb olmudur (bax: 22 nömrli istinad). Banklarin maliyy informasiyalari daha yüksk keyfiyyt malik olmasi il, müssis sektoruna aid irktlrin v banklarin hazirladii maliyy informasiyalarinin keyfiyytind mühüm frqlr vardir. Yerli mühasibat uçotu tlblrin uyun olaraq hazirlanmi maliyy hesabatlarina gldikd, irktlr vergi byannamsi il birlikd vergi müfttiliyin tqdim olunmaq üçün hazirlanmi formalarin standart dstini tqdim etmidir. Maliyy Nazirliyinin 2006-ci ilin 18 aprel tarixli mrin sasn bu formalar artiq istifaddn knarladirilmidir v hmin gündn Milli Mühasibat Uçotu Standartlari il vz edilmidir. MHBS il laqdar SNH komandasi aaidaki qeyri-müvafiqlik msllrini qeyd etdi: · ki istehsal irktinin MHBS sasinda konsolid edilmi maliyy hesabatlari MHBS-a müvafiq deyildir. Hr iki irkt MHBS il qeyri-müvafiqliyin sas sahlrini açiqladilar v hr iki irktin auditorlari maliyy hesabatlarinin MHBS- müvafiq olmamasi fikrin gldilr. irktlr trfindn açiqlanmi v auditorlar trfindn istinad ediln qeyri-müvafiqlik sahlri bunlardir: o Dyrin aai dümsi lamtlri olan zaman torpaq, tikili v avadanliin brpa olunan dyrini müyyn etmkd uursuzluq: hr iki halda rhbrlik el hesab edir ki, çoxsayli faktlar torpaq, tikili v avadanliin brpa olunan dyrinin müvafiq aktivlrin balans dyrindn aai dümsi haqqinda xbr verirlr. Maliyy hesabatlari göstrir ki, torpaq, tikili v avadanliin brpa olunan dyrini qiymtlndirmk üçün heç bir münasib nd pul dövriyysi proqnozlari hazirlanmamidir. Bu BMUS 36, Aktivlrin Qiymtdn Dümsi il münaqiy girir. Hr iki halda, hiperinflyasiya dövrlri rzind ölçü vahidind olan dyiikliklr üçün maliyy hesabatlarini yenidn hazirlamaqda uursuzluq sbbindn msl daha da çtinlir. o köhnlmi, dövriyysi aai olan v ya zdlnmi maddi-istehsal ehtiyatlarinin qiymtlndirilmsi: Bir halda maliyy hesabatlari göstrir ki, irkt köhnlmi, dövriyysi aai olan v ya zdlnmi maddi-istehsal ehtiyatlarinin uçotunu lazimi qaydada aparmamidir. Onlar hmçinin maddi-istehsal ehtiyatlarinin xalis realladirilan dyrinin maya dyrindn aai ola bilmsini göstrn çoxsayli faktlari nümayi etdirirlr. Buna baxmayaraq, irkt hr hansi bir zdlnm sviyysini müyyn etmy qadir olmamidir; müvafiq olaraq, heç bir düzlilr edilmmidir. Bu BMUS 2 Ehtiyatlar standartina cavab vermir. o Ticart mliyyatlari üzr debitor borclarinin ölçülmsi: Hr iki halda, ticart mliyyatlari üzr debitor borclari üzr mühasibat siyasti düzgün göstrir ki, dyrin dümsi üzr tminatin dyri oxar borcalanlar üçün bazar faiz drcsi il diskontladirilmi gözlniln nd pul axininin balans dyri v cari qiymti arasinda frq brabrdir. Buna baxmayaraq, hazirlanma sasi göstrir ki, irkt debitor borclarinin brpa olunan dyrini nzr alarkn, glckd gözlniln nd pul axinlarinin vaxtinin müyyn edilmsini nzr almir. Bu is mühasibat siyasti yaxud BMUS 39, Maliyy Altlri ­ Taninma v Ölçm il müvafiq deyildir. 22 Maliyy hesabatlarinin 13 dstind yeddisinin auditi yerli irktlr trfindn v altisinin auditi beynlxalq audit irktlri bklrinin yerli filiallari trfindn hyata keçirilmidir. Alti MHBS-i maliyy hesabatindan dördün dair rtsiz ry verilib (bir hesabata izahli bölm daxil edilib), digr iki maliyy hesabatina dair rydn imtina olunmudur. Azrbaycan ­ Mühasibat v audit üzr SNH Shif 22 Maliyy hesabatlarinda qanunun lv edilmi müssislrdn, knd tsrrüfati islahatlariprosesind olan müssislrdn v ial olunmu razilrd olan müssislrdn olan debitor borclarinin silinmsini tlb etdiyini qeyd edir. Lakin, debitor borclari n silinmidir, n d dyri aai salinmidir, çünki rhbrlik el "hesab edir ki", debitor borclari v Dövlt büdcsin ödnilmli olan vsait sasinda qariliqli hesablamalar hyata keçirilckdir. lav olaraq, ev tsrrüfatlarindan olan debitor borclari üçün heç bir dyrin dümsi üzr tminati taninmamidir. Bu borclar üçün dyrin dümsi üzr tminatin düzgün ola bilmsin baxmayaraq, tminat üzr mhdudiyyt BMUS 39-a müvafiq deyil v mühasibat siyasti il zidd ola bilr. Maliyy hesabatlari qeyri-kifayt dyrdn düm itkilrinin taninmasini etiraf edir. Yuxarida sadalanan msllr SNH komandasinin xüsusi narahatliina sbb olur, çünki onlar Mühasibat Uçotu haqqinda yeni Qanuna (2004) müvafiq MHBS-i qbul etmi ctimai hmiyytli Qurumlarin çoxuna hrtrfli tsir göstrn sistemli problemlr kimi görünürlr. Bundan baqa, audit hesabatlari göstrir ki, burada lav hat mhdudiyyti vardir, çünki, müssislrin mühasibat sistemlri MHBS-dn hmiyytli drcd frqlnn mcburi hesabat mqsdlri üçün trtib olunmudur. Bzi hallarda, sistemlr qrupun balanslari v mliyyatlarinin hmiyytli hisssi üçün MHBS-i çrçivsind tlb olunan lazimi ölçm, tqdimat v açiqlama münasibtin min olmaq üçün auditorlari qnatbx sviyyd uçot mlumatlari v thlill tmin ed bilmir. Bu mhdudiyytlr torpaq, tikili v avadanliin ilkin saldosuna, lavlr, torpaq, tikili v avadanliin satilmasina, qrupdaxili ötürmlr v qiymtinin dümsin, billinq v debitor borclara, cari v txir salinmi vergi ödnilrin v onun real dyrin tsir edir. · Banklar trfindn hazirlanmi MHBS-a sasn konsolid edilmi maliyy hesabatlari adtn MHBS- müvafiqdir. Maliyy hesabatlari adtn yüksk standartlara uyundur v adekvat açiqlamalara malikdir. Yerli mühasibat uçotu tlblrin müvafiq hazirlanmi maliyy hesabatlari il laqdar SNH aaidakilari qeyd etdi: · irktlr aaidaki formalardan ibart olan v Maliyy Nazirliyi trfindn rsmi tsdiq olunmu v Dövlt Statistika Komitsi il raziladirilmi standart formatdan istifad edirlr: o 1 sayli forma, Müssisnin Mühasibat Balansi; o 2 sayli forma, Maliyy Nticlri v onlarin bölüdürülmsi; v o 5 sayli forma, Mühasibat Balansi maddlrind dyiikliklr: Bu forma hesabat dövründ müssisnin kapitalinda v digr kapital maddlrind, borclarda, debitor v kreditor borclarinda, qisa v uzunmüddtli investisiyalarda v aktivlrd olan dyiikliklr haqqinda mlumati tmin edir. Bu hesabat paketind qoulmasi tlb ediln açiqlamalar yoxdur. Bel maliyy hesabatlarinin informasiya dyri v keyfiyyti çox aaidir v yuxarida göstriln çatimazliqlari ks etdirir. Maliyy Nazirliyinin 2006-ci ilin 18 aprel tarixli byannamsin sasn bu formalar artiq qüvvdn düüb v hmin gündn Milli Mühasibat Uçotu Standartlari il vz edilmidir. IV. AUDT STANDARTLARI TRTB V TTBQ OLUNDUQLARI KM Azrbaycan ­ Mühasibat v audit üzr SNH Shif 23 51. Milli audit standartlari BAS-in ixtisar edilmi, natamam versiyasidir. Beynlxalq audit standartlarinda olan bzi hmiyytli müddalar ya buraxilmidir v ya da dyiilmidir. Bu frqlr aaidakilari daxil edn bir neç amillr saslanir: · Milli standartlari hazirlayarkn BAS-dan yayinmalar edilmidir. · Bu hesabatin yazilmasi dövrün qdr AAP-in qbul etdiyi 35 milli standartdan yalniz bei dliyy Nazirliyinin tam hüquqi dstk vern qeydiyyatindan keçmidir (yuxaridaki Paraqraf 14- istinad). Htta AAP trfindn buraxilan bütün standartlara müvafiqlik AAP üzvlrinin hüquq v vziflri haqqinda Nizamnamnin 2.2 maddsi trfindn tlb edilmsin baxmayaraq, dliyy Nazirliyi trfindn qeydiyyata alinmami standartlarin hüquqi qüvvsi sual altindadir. · Auditorlara standartlar arasinda ola biln hr hansi bir ziddiyytlri hll etmy imkan vern heç bir rsmi iyerarxiya yoxdur; lakin, hr üç lav standartlarin giri bölmsind keçmi BAS 120, Audit dair Beynlxalq Standartlar Çrçivsin23 istinad edilir v milli audit standartlarina "sas" standartlar kimi istinad edilir. 52. Bunun nticsind milli audit standartlarin müvafiq icra edilmi audit ii BAS istifadsi zaman alinanlardan frqli nticlr gtirck, audit edilmi maliyy hesabatlarinin istifadçilrini yanilda bilr. Milli audit standartlarini BAS il müqayis edrkn zaman aaidaki frqlr qeyd alinmidir. Çoxsayli milli audit standartlari öz BAS ekvivalentlrindn yayinirlar: · Firildaqçiliq v shv. Standart auditorlarin maliyy hesabatlarinda ciddi yanlilia gtir biln firildaqçiliq hrktlrin gör münasibtlrin istinad etmir. Lakin, o, auditorun firildaqçiliin v shvin müyyn edilmsi zaman cavabdeh sayila bilinmmsini tyin edir. hmiyytliliy istinad etmdn, tkc auditorun firildaqçiliq v shvin müyyn edilmsi üçün addimlar ata bilmsinin qeyd edilmsi, auditorun kifayt qdr firildaqçiliq hrktlrini müyyn etmk qeyri-mümkünlüy gtir bilr. slind bu auditorlari hr hansi bir msuliyytdn azad edir. lav olaraq, standartlarin firildaqçiliin v shvlrin akarlanmasi v aradan götürülmsi üçün rhbrliyin msuliyyt daimasini nzrd tutmasina baxmayaraq, o auditorlar trfindn rhbrlikdn firildaqçilarin v shvin qiymtlndirilmsin dair hesabat alinmasini tlb etmir. · Audit planladirilmasi. Standart audit planladirma mrhlsind müssisnin iinin fasilsizliyi ehtimalina istinad etmir v auditorlardan müssisnin fasilsiz ilm qabiliyytin dair rhbrliyin qiymtlndirilmsini tlb etmir. Bu xüsusi il hmiyytli drcd qiymtdn dümü debitor borclari v s. nticsind müssisnin iinin fasilsizliyi problemi il üzl biln iqtisadi chtdn hmiyytli qruplarin çoxu üçün mühüm msldir. Auditorlar auditin planladirma mrhlsind ödm qabiliyytinin mslsini icmal etmlidirlr. · Ekspert iinin istifad edilmsi. BAS 620-dn frqli olaraq, milli standartlarin ekspert bacariinin qiymtlndirilmsi tlbi xüsusi il qeyd edir ki, bu ekspertin ixtisasina etibar edrk edil bilr v ekspertin tcrübsinin v mötbrliyinin nzr alinmasini tlb etmir. Bu mhdudiyyt potensial olaraq maliyy informasiyasi istifadçilrinin yanli qrarlara glmsin sbb ola bilr. Qiymtlndirm mütxssislrinin istifadsi, torpain, tikili v avadanliin daltli qiymtinin müyyn edilmsi mzmununda xüsusi narahatliq dourur. 23Qeyd edilmlidir ki, BATS BAS 20, Audit dair Beynlxalq Standartlar Çrçivsi standartini Tminat Tapiriqlari üzr Beynlxalq Çrçivsi qüvvy mindiyi zaman, 20004-cü ilin dekabr ayinda lv etdi. Azrbaycan ­ Mühasibat v audit üzr SNH Shif 24 Aaidaki BAS-lar sasn AAP trfindn standartlarin qbul edilmsind olan bir-iki illik gecikm nticsind milli audit standartlarinda ks edilmmilr: · Tminat Tdbirlri üçün Beynlxalq Çrçiv (sabiq BAS 120): Bu standartin olmamasi Azrbaycanda audit tlbatlarinin tkilatinda v iyerarxiyasinda böyük boluq yaradir. · Rhbrlik trfindn tyin edilmilrl Audit Msllrin Müzakir edilmsi (BAS 260). Bu boluq o demkdir ki, rhbrlik, nzart urasi, trfdalar (kiçik payli trfdalar daxil olmaqla) v s. il ünsiyyt üzr istiqamtlndirm çatimir. Baxmayaraq ki, bu msllr hmçinin qanunvericilikl hat edilmlidir, BAS 260 irktin daxili auditorlari üçün faydali sas yanamani tmin edir (msln, uçot siyasti, material risqlr, rhbrlikl fikir ayrilii haqqinda müzakirlr). · Müssisnin v onun Mühitinin Baa Düülmsi v Material Risqlrini qiymtlndirmk (BAS 315) v Qiymtlndirilmi Risklr Cavab olaraq Auditor Proseduralari (BAS 330): vzind burada Riskin Qiymtlndirilmsi v Daxili Nzart üzr standart var (2004-cü ild lv edilmi BAS 400-ün ekvivalenti). · Xarici Tsdiqlr (BAS 505) BAS 500, Hiss 2-ni vz etdi. Ntic olaraq, milli audit standartlari hl d köhn BAS 500 tlblri il müvafiqliyi tlb edir. . · daltli Dyr Qiymtlndirilmsinin v Açiqlamalarin Auditi (BAS 545): Bu standartin yoxluu mühasibat standartlarinda olan v vvl qeyd olunmu çatimazliqda ks olunur. ndiki zaman daltli dyr konsepsiyasi v onun hesablanma qaydalarini müyyn edn metodologiya v ya tövsiylr yoxdur. Bu çatimazliq MHBS- uçun hazirlanmi audit maliyy hesabatlari mzmununda hmiyytli nticlr gtir bilr. Sonda, burada BAS-a saslanmayan bir neç milli audit standartlari vardir. Msln, "auditorun son sndlri" haqqinda standart auditor hesabatinin Azrbaycan xüsusiyytli formatini v mzmunu müyyn edir. Bu BAS tlblrindn hmiyytli drcd frqlnir. Bu qeyri- uyunluq xüsusi il narahatliq dourur, çünki verilmi audit rylrinin mqsd v keyfiyytinin v istifadçilr trfindn audit edilmi maliyy informasiyas keyfiiyytinin etibarliina toxunur. 53. Milli audit standartlari ardicil olaraq ttbiq v riayt edilmir v bununla da istifadçilrin audit edilmi maliyy hesabatlarinin keyfiyytin olan etibarini daha da thlük altina qoyur. AAP audit irktlrinin icmali zamani hrtrfli keyfiyyt tminati mexanizmlrinin mühümlüyü v istifadki audit metodologiyasina riayt edilm zruriliyinin vurulanmasi vzin, mcburi audit formalarinin v audit müqavillrinin doldurulmasinda cmlnir. Göründüyü kimi, AAP trfindn ciddi riayt ediln iki audit standarti (Audit müqavil razilamasi v Auditorun son sndi) BAS-dan frqlnn müyyn edilmi formalar v redaktdn ibartdirlr. 54. Açiq dlillr vardir ki, bzi hallarda auditorlardan auditin keçirilmsindn vvl MHBS maliyy hesabatlarini hazirlamaq v ya n azi düzlilr etmlrini gözlyirlr. Artan texniki v mürkkb mühasibat uçotu tlblrin müvafiq maliyy hesabatini hazirlamaq qabiliyytind olan v texniki chtdn ixtisasli pekarlarin tminati tlbatla ayaqlamir. Bu el bir vziyyt yaradir ki, irktlrin çoxunda olan heyt MHBS- müvafiq maliyy hesabatini tam olaraq hazirlamaa qadir deyildir. Bu auditorun müstqilliyin v bazarin bel audit edilmi maliyy hesabatlarina etibar etmk qabiliyytin mnfi tsir göstrir. Yaxin glckd cari sviyyd qalacaq bacariq çatimazlii sbbindn ali thsilli mühasibat uçotu pekarlarinin hazirlanmasi prioritet msldir. Azrbaycan ­ Mühasibat v audit üzr SNH Shif 25 V. MALYY HESABATLARININ KEYFYYTNN ANLAYII 55. Azrbaycanda maliyy hesabatlarinin keyfiyyti iki kateqoriyaya bölünrk anlailir v onun irktin audit irktinin mnimsnmsi v ttbiq olunan mühasibat uçotu standartlari il six balantisi var: · Beynlxalq audit irktlri bklrinin yerli üzv irktlri trfindn audit ediln irktlr MHBS- uyun yaxi keyfiyytli maliyy informasiyasi ld edirlr. Bu irktlrin keyfiyytli audit ld etmk üçün zruri qiymti ödmy imkanlari, öhdliklri, yaxud stimullari vardir. Lakin, yuxaridaki Bölm III-d göstrildiyi kimi, hmiyytli sayda irktlr keyfiyytli audit ryi ld ed bilmirlr v slind MHBS-lari "ttbiq" etmyiblr. lav olaraq, bazar anlayiina audit proseslrin olan hddindn artiq etibar bir qdr tsir edir, baxmayaraq ki, maliyy hesabatlari, daxili nzart v maliyy idaretmsi tcrüblri bu irktlr daxilind hl inkiaf etmlidir. · MHBS- müvafiq maliyy hesabatlarini hazirlamaa mcbur olmayan v beynlxalq audit irktlri bklrinin yerli üzv irktlri trfindn audit edilmyn digr irktlr aai keyfiyytli maliyy informasiyasi alirlar. Bu irktlrin çoxu yalniz qanun qarisinda öhdliklrini yerin yetirmk üçün auditi hyata keçirir. Onlar audit xidmtini n ucuz qiymtl ld etmk istyir v adtn bunun vzind hmiyytli audit iini gözlmirlr. VI. SYAST TÖVSYLR 56. SNH qiymtlndirmsinin sas mqsdi Azrbaycan Hökumtinin v digr maraqli trflrin, aaidakilar daxil olmaqla, Azrbaycanin müyyn strateji mqsdlrinin dstklnmsi üçün bir vasit olan, korporativ sektorun mühasibat, maliyy hesabatverm v audit tcrübsinin güclndirilmsin kömk göstrilmsindn ibartdir: · Özl sektorda igüzar mühitin yaxiladirilmasi v yerli v xarici birbaa v portfel investisiyalarinin dstklnmsi; · Girova saslanan kredit verilmsi qrarlarindan glck mütrilrin maliyy göstricilrin saslanan kredit verm qrarlarina tdricn keçmkl, KOM (Kiçik v orta müssislrin) formal maliyy sektorundan kreditlr ld etmsini asanladiraraq KOM sektorunun böyümsinin tviq edilmsi; · Bank sektorunun sabitliyinin dstklnmsi v kreditlrin qaytarilmasi problemlrin gör böhran riskinin azaldilmasi v yerli ehtiyatlarin sfrbr edilmsind yardim göstrilmsi; · Hm dövlt, hm d özl korporativ sektorda maliyy ffafliinin daha da artirilmasi v bununla maraqli trflr v geni kütly idaretmnin faliyytini qiymtlndirmk v davraniina tsir göstrmk imkaninin yaradilmasi; v · Korporativ mnft üzr vergilrin qiymtlndirilmsinin v yiilmasinin tkmilldirilmsi. slahatlar üçün müfssl taktiki layih tqdim etmy chd göstrmdn, bu hesabat mühasibat islahatinin hyata keçirilmsini dstklmk v ntic etibari il korporativ maliyy hesabatvermnin keyfiyytini artirmaq üçün strateji tövsiylr verir. Bu qiymtlndirmy baladiqda, qiymtlndirmd itirak etmk v qrarlar qbul edn xslr, tnzimlyicilr v Azrbaycan ­ Mühasibat v audit üzr SNH Shif 26 digr maraqli xslr tövsiylrin hyata keçirilmsi il bali mslhtlr vermk mqsdil, Azrbaycan mühasibat v audit islahati üçün çoxsahli Milli Rhbr Komitni (MRK) yaratmalidir. Digr ölklrin uurlu tcrübsin saslanaraq, hesabat Azrbaycanda maliyy hesabatvermnin keyfiyytinin v lverililiyinin artirilmasi üçün MK-in ölk strategiyasini v müfssl Ölk üzr Tdbirlr Planini (ÖTP) ilyib hazirlamasini tövsiy edir. 57. Qanunvericiliyin, tnzimlyici orqanlarin müxtlifliyini v maliyy hesabatverm çrçivsinin hisslr parçalanmasini nzr alaraq, MRK islahat prosesi üçün çox mühüm olacaqdir. Bu kontekstd, mühasibat islahati prosesin mümkün qdr çox maraqli xsin clb edilmsi üçün vergi orqanlarini, istifadçilri v maliyy hesabatlarini hazirlayanlari daxil edrk MRK-in üzvlüyü genilndirilmli olacaqdir. Bütün üzvlrin yani texniki srity v mühasibat, audit v maliyy hesabatvermnin biliyin; yüksk sviyyli analitik qabiliyyt; düzgünlüy, qrzsizliy v intizama malik olmasi, mühasibat v audit islahatina v ictimai maraa sadiq olmasi hlledicidir. 58. Bu hesabatda ifad ediln strateji tövsiylr n yaxi beynlxalq tcrüby saslanaraq mühasibat v audit pesinin keçidinin v beynlxalq standartlarla uyun olan ffaf maliyy informasiyasini tqdim etmy imkan yaradan korporativ mühitin inkiaf etdirilmsinin Azrbaycanin uzunmüddtli mqsdi olmasi ideyasina saslanir. Bu hesabatda göstrildiyi kimi, bel mqsd Azrbaycanin hüquq çrçivsind, qurumlarinda, mühasib v audit pelrind geni islahatlar, hmçinin mühasibat, audit v igüzar mdniyytind v thsil sistemind dyiikliklr tlb edir. Lakin, strategiya, ölknin hmin strategiyani hyata keçirmk qabiliyyti (hm potensial, hm d ehtiyatlar baximindan) nzr alinmadan hazirlanib qbul edilmmlidir; salam v ardicil surtd icra ediln nisbtn yumaq qayda, icra oluna bilmyn yaxi, srt qaydadan üstün tutulmalidir, çünki yumaq qayda rait imkan verdikd, tdricn srtldiril bilr. Aaidaki strateji tövsiylri sinaa çknlr olsa da, qisa v ya orta müddtd hyata keçiril bilr v Azrbaycanin uzunmüddtli mqsdlri üçün imkan yaradacaqdir. Onlar dörd sas sahy bölünür: · Qanunvericilik çrçivsi (59-67-ci bndlr); · nstitusional v potensialin güclndirilmsi tdbirlri (65-ci bnd); · Monitorinq v icra mexanizmlri (66-ci bnd); v · Mühasibat thsili (67-ci bnd). 59. lk növbd, mühasibat v audit aid olan qanunvericilik çrçivsinin yenidn baxilmasinda ehtiyac vardir. Bazar institutlarinin tsis edilmsindn sonra Mülki Mcll, Banklar haqqinda Qanun v yeni Mühasibat Uçotu haqqinda Qanun daxil olmaqla, hmiyytli hüquqi baza ilnib hazirlanmidir. Bel fal qanunvericilik faliyyti qanunvericilikd v tnzimlyici çrçivd hll edilmli olan bzi boluqlar qoymudur. 60. Audit tcrübsini effektiv surtd tkmilldirmk v audit pesinin vziyytini yaxiladirmaq üçün aaidaki sahlr yenildirilmi Auditor xidmti haqqinda Qanunda adekvat surtd öz ksini tapmalidir: · Auditin mqsdlri v audit subyektlri. Qanun audit mqsdlrini cmlyn v qanunvericilikd nzrd tutulmu audit tlblrini müyyn edn vahid mnb olmalidir. Qanun hüquqi xs üzr v v ya konsolid edilmi maliyy hesabatlarinin auditini qurumun hüquqi formasi nzr alinmadan, bu cür auditd ancaq ictimai maraq olduu halda tlb etmlidir. Lakin, qanunla nzrd tutulmu audit tlblri el i Azrbaycan ­ Mühasibat v audit üzr SNH Shif 27 salinmalidirlar ki, qanunvericilikl tlb olunan auditlrin sayi Azrbaycanin audit mkaninda hddn artiq çox olmasin. · Auditorlar Palatasinin Slahiyyt v Vziflri: AAP-in slahiyytlri audit pesinin tnzimlnmsind cmldirilmlidir. Bu aaidakilari daxil edir: o ctimai marain qorunmasi; o Qanunvericilikl nzrd tutulmu auditi aparan auditorlardan v auditor irktlrindn qanunvericilikl nzrd tutulmu auditlrin audit standartlarina uyun olaraq aparilmasinin tlb edilmsi. ld olan ehtiyatlarin mhdudluu üzündn SNH komandasi Azrbaycanin "BAS Plus" modelini qbul etmsini tövsiy edir v bununla BAS tamamil qbul edilmi olardi. lav standartlar v audit qaydalari ancaq qanunvericilikl nzrd tutulmu auditin hcmi il bali olan xüsusi tlblrdn irli gldikd ttbiq olunmalidir; o Auditorlarin v auditor irktlrinin sertifikatladirilmasi. Bunu hyata keçirrkn, AAP-in sertifikatladirma tlblrinin BMF-in Beynlxalq Thsil Standartlarinda müyyn edilmi thsil, imtahan, tcrüb v DP tlblrin cavab vermsini tmin etmlidir; o Sertifikatladirilmi auditorlarin v auditor irktlrinin reyestrinin aparilmasi; o Keyfiyyt nzarti sistemi vasitsil srbst auditorlarin v auditor irktlrinin qbul edilmi audit standartlarina ml etmlrinin monitorinqi. Xüsusil, sistem: Yoxlamalarin aparilmasi üçün msuliyyt daiyan xslrin qabiliyytini tmin etmlidir. Qanunvericilikl nzrd tutulmu qaydada auditi aparan auditorlardan müstqil olmasi rtil sistemin tkil edilmsini v ictimai nzart tabe olmasini tmin etmlidir. Keyfiyyt nzarti yoxlamalarinin mütmadi olaraq (msln, üç-alti ildn bir) aparilmasini v keyfiyyt nzartinin yekun nticlrinin hr il drc edilmsini tmin etmlidir. o stintaq v sanksiyalarin smrli v ffaf sistemini hyata keçirrk, Etika Mcllsini v ya audit standartlarini pozan sertifikatladirilmi auditorlarin intizama clb edilmsi. · Auditorlar Palatasinin strukturu v vziflri: Prosesin ffafliini tmin etmk mqsdil AAP-in strukturu (ura v Komitlr), ura üzvlrinin trkibi v seçilm v ya tyin olunma qaydasi (slahiyyt müddtinin mhdudladirilmasi, eyni xsin bir neç vzify tyin olunmasi, bo yerlrin tutulmasi v sair daxil olmaqla) qanunvericilikl müyyn edilmlidir. · Auditorlarin v auditor tkilatlarinin akkreditasiyasi v qeydiyyati: Aaidakilar müyyn edilmlidir: o Auditor tkilati kimi qeydiyyata alina biln hüquqi xsin növü, ld edilmli olan pe siortasinin növü v dyri v auditor tkilatinda çalimali olan sertifikatladirilmi auditorlarin sayi; o Pekar lisenziya sertifikatladirilmasi tlblri; o Auditor kimi qeydiyyat üçün hazirki vtndaliq tlblrinin lv edilmsi tövsiy olunur, çünki onlar auditor xidmtlri bazarinin inkiafina manelr tördir. · Auditorlarin hüquqlari: Qanun auditorlarin aaidaki hüquqlara malik olmasini aydin müyyn etmlidir: Azrbaycan ­ Mühasibat v audit üzr SNH Shif 28 o Auditin aparilmasi zamani tlb olunan sndlri ld etmk v yoxlamalari aparmaq; o Müvafiq hesab ediln sahlr üzr idaretmdn yazili byanatlar almaq; o Audit aparmaqdan imtina etmk; · Auditorlarin vziflri: Auditorlarin qbul edilmi audit standartlarina v Etika Mcllsin ml etmk ümumi öhdliyindn lav qanunvericilik auditorlarin aaidaki vziflrini tsbit etmlidir: o Ictimai marain qorunmasi; o Mütri informasiyalari mxfiliyinin saxlanilmasi; o Maraqlarin ziddiyyti v ya müstqilliyin olmamasi hallarinda audit tapiriindan imtina edilmsi; o Audit zamani ld edilmi mlumatdan faydalanmama; v o Audit zamani üstü açila biln dlduzluq v ya qanunsuz hrktlr bard idaretmy (v ya idaretmnin itiraki olduqda v ya o, tdbir görmkdn imtina etdikd orqanlara) mruz edilmsi. lav olaraq, aaidaki tlblri daxil etmk üçün kömkçi normativ bazaya dyiikliklr edilmlidir: · Auditorlarin tyin edilmsi, seçilmsi, slahiyytlrin xitam verilmsi v istefaya getmsi qaydalari aydin müyyn edilmlidir. Qanunvericilikl nzrd tutulmu auditi aparan auditorlarin slahiyytlrin xitam verilmsi v onlarin istefaya getmsini müyyn edn hüquqi müddalar onlarin müstqilliyin adekvat zmant vermlidir. Msln, Qanunda bel bir prinsip nzrd tutula bilr ki, qanunvericilikl nzrd tutulmu auditi aparan auditorlarin v ya auditor irktlrinin slahiyytlrin ancaq lazimi saslar (fikir ayrilii yox) olduqda xitam veril bilr. · Qanunvericilikl nzrd tutulmu audit haqqi v auditor trfindn tqdim ediln qeyri-audit xidmtlri haqlari açiqlanmalidir. Bu, istifadçilr qanunvericilikl nzrd tutulmu audit haqqinin lazimi audit keyfiyytini tmin etmk üçün münasib olub- olmamasini v auditi aparilan irkt lav xidmtlrin göstrilmsi il ona tsir göstrilmmsi v ya onun müyyn edilmmsini qiymtlndirmy imkan yaradardi. 61. Yeni Mühasibat uçotu haqqinda Qanun (2004) mühasibat islahati üçün sas konsepsiyalari v yüksk sviyyli yol xritsini nzrd tutan sasli baza yaratmidir. Bir sira vacib sahlri ünvanlamaqda davam etdirilmlidir: · Mühasibat Uçotu üzr Mslht urasinin faliyytini nizamlayan Hüquqi Status v sasnam bu yaxinlarda tamamlanmidir. Qanun Maliyy Nazirliyin mühasibat v maliyy hesabatverm msllri, xüsusil (bu mrhld) mühasibat standartlarinin ilnib hazirlanmasi v tsdiq edilmsi il bali mslhtlrin verilmsi mqsdil uranin yaradilmasini nzrd tutmudur. uranin üzvlri MHBS v Beynlxalq ctimai Sektoru Mühasibati Standartlari (BSMS) haqqinda zruri biliklr malik olmalidir. uranin sasnamsi, sdri v üzvlri Nazirlr Kabineti trfindn tsdiq edilmidir. Öz vziflrini müvffqiyytl yerin yetirmk üçün Maliyy Nazirliyi v ura kifayt hüquqlara, müstqilliy, hmçinin büdcy v içi heytin malik olmalidir. Standartlarin ilnib hazirlanmasi prosesi irlildikc, ura mühasibat islahatinin hyata keçirilmsi prosesin rhbrlik v nzart vziflrini üzrin götür bilrdi. · Mühasibat uçotu haqqinda Qanuna ml edilmmsin gör icra etm tdbirlrini müyyn edn normativ aktlar yenic ilnib v qbul edilmidir. Qanun hüquqi xs üzr v konsolid edilmi maliyy hesabatlarinin hazirlanmasi v tqdim edilmsin v Azrbaycan ­ Mühasibat v audit üzr SNH Shif 29 mühasibat kitablarinin aparilmasina tlblrin pozulmasina gör hüquqi msuliyyt nzrd tutmudur. cra etm tdbirlrinin xüsusi paketi ilnib hazirlanaraq müvafiq qanunvericilik aktlarina daxil edilmidir. Monitorinq v icra etm vziflri aydin müyyn edilmli v tapirilmalidir. Bütün maraqli trflrin itiraki raitind cza v crimlrin ttbiqi prosedurlari hazirlanib ttbiq edilmlidir. 62. Hazirda Siorta haqqinda Qanunla (1999) v "Azrbaycanda faliyyt göstrn siorta irktlrinin hesablari v mühasibat metodlari cdvli haqqinda" Qaydalarla (1997) nizamlanan siorta sektorunda maliyy hesabatverm, müfssl thlil v qanunvericilik v metodoloji bazanin yenildirilmsini tlb edn sahdir. Siorta snayesinin xüsusi monitorinq, hesabatverm v açiqlama tlblrin tabe edilmsi bütün dünya üzr ttbiq ediln tcrübdir. Bunlardan demk olar ki heç birisi Azrbaycanda icra edilmir. Maliyy Nazirliyinin DSN-i maliyy hesabatvermni v audit tlblrini tnzimlyn mövcud normativ bazaya onun Mühasibat Uçotu haqqinda Qanunun müddalari il uyunladirilmasi v snayedn asili olan beynlxalq tcrüby saslanan standartlarin v metodologiyanin qbul edilmsi mqsdil yenidn baxmaq üçün Mühasibat Metodologiyasi öbsi il birlikd ilmlidir. Siorta irktinin auditini aparan auditorun v ya auditor tkilatinin ixtisasina xüsusi diqqt yetirilmlidir. 63. Nhayt, mühasibat, maliyy hesabatverm v audit ehtiyaclarini tnzimlyn normativ aktlarin hl d mövcud olan müxtlifliyin saslanan natamam yanama Mühasibat Uçotu haqqinda Qanunun v digr islahat aktlarinin müddalarina saslanan laqlndirilmi sylr yol vermlidir. Bu, açiqlama v ffafliq sonda bütün bazar itirakçilari üçün açiq olan ictimai dyr kimi qiymtlndirn vahid möhkm ümumi tyinatli sistem yaradardi. Hmin sylr müxtlif orqanlar trfindn qbul ediln mühasibat, maliyy hesabatverm v auditi tnzimlyn qanunvericilik aktlarinin thlilini, uyunladirilmasini v onlara dyiikliklr edilmsini tlb edir. Köhn v yeni qaydalar arasinda ziddiyytlr akar edilmli v mümkün olan drcd aradan qaldirilmalidir. Yerd qalan tlblr aid olan frqlr mühasiblr aydin kild izah edilmlidir. Msln, Vergilr Nazirliyi nnvi olaraq müssislr trfindn vaxtairi hazirlanan maliyy informasiyalarinin sas tnzimlyicisi/istifadçisi hesab edilirdi. Vergi Mcllsinin v yeni Mühasibat uçotu haqqinda Qanunun mqsdlri v tlblri arasinda frqlri izah etmk üçün Maliyy Nazirliyi il Vergilr Nazirliyinin hr iki tkilatin vziyytini v mqsdlrini izah edn v mühasiblr qariliqli surtd raziladirilmi, vergi v maliyy hesabatvermni birldirn uyunladirma mexanizmini tqdim edn birg memorandum qbul etmsi faydali olardi. 64. Qanunvericilik çrçivnin davamli tkmilldirilmsin lav olaraq, artiq qbul edilmi qanunvericilik aktlarinin ttbiq edilmsi aydin v laqlndirilmi tdbirlr kompleksi il tmin edilmlidir. Mühasibat uçotu haqqinda Qanun irimiqyasli hrtrfli mühasibat islahatina balanmasi üçün hüquqi zmin yaratmidir. Qarida olan msl çox böyükdür; keçid üçün zaman intervali kifayt qdr qisadir. Uurlu nticnin ld edilmsi üçün ld olan ehtiyatlarin v fondlarin tam sfrbr edilmsi tlb olunacaqdir. Hm institusional, hm potensialin artirilmasi tdbirlrini ehtiva edn aaidaki addimlar hmin proses üçün n mühüm addimlardir: · Maliyy Nazirliyi çrçivsind MHBS-in trcümsi v MMUS-un ilnib hazirlanmasi üçün msuliyyt daiyan daimi qrupun yaradilmasi. Bu qrup kifayt qdr büdc il dstklnn ixtisasli tatdan ibart olmalidir. Glckd, bu qrup icra etm üzr metodik göstrilrin ilnib hazirlanmasina v keçid dövrü rzind mühasiblr texniki v metodoloji dsty gör msuliyyti öz üzrin götür bilrdi. Bu hesabat qeyd ediln mqsdin hyata keçirilmsi üçün tlb olunan içilrin sayini dqiq olaraq göstr Azrbaycan ­ Mühasibat v audit üzr SNH Shif 30 bilmir, amma qiymtlndirmy sasn aaidaki sahlri smrli surtd nzart etmk niyyti il tqribn 20 içi lazim olacaqdir: i) BSMS-a saslanan Büdc Tkilatlari üçün MMUS-larin ttbiqi (3 içi); ii) BSMS-a saslanan Kommersiya Tkilatlari üçün MMUS-larin ttbiqi (3 içi); iii) MHBS-larin ttbiqi (3 içi); iv) BTMMUS-larin v KTMMUS-larin izahi (3 içi); v) mühasibat uçotu il laqdar digr göstrilrin izahi (4 içi); öbnin idar edilmsi iki menecer müavini v bilikli müavir tlb ed bilr. Bu qrup Mühasibat Uçotu üzr Mslht urasi il six laqd ilmlidir. · Mühasibat uçotu standartlarinin v açiqlama hazirlanmasi üzr metodik göstrilrin ilnib hazirlanmasi. Adekvat açiqlamalarin hazirlanmasi yüksk keyfiyytli, ffaf maliyy hesabatlarinin ayrilmaz hisssidir. ndiy qdr, açiqlamalar mövcud olan mühasibat uçotu qaydalari il tlb olunmamidir. Buna gör, MHBS-in tlb etdiyi, laqli trflr arasinda sövdlmlr, mühasibat uçotu strategiyalari, sonraki hadislr, rti öhdliklr v sair kimi müxtlif açiqlamalarin hmiyytinin izah edilmsin xüsusi diqqt yetirilmlidir. · rimiqyasli keçiddn qabaq tlim proqraminin layihlndirilmsi v balanmasi. III bölmd müzakir edildiyi kimi, Azrbaycanda qbul edilmi hazirki mühasibat uçotu qaydalari v tcrübsi hl d sasn Sovet sistemindn qaynaqlanir. Yeni yanamanin uurlu hyata keçirilmsi tam v hrtrfli tlim proqrami il dstklnmlidir v "pekar tfkkür"d drin dyimni daxil etmlidir. Tkc yeni mühasibat uçotu qaydalarinin nec icra edilmsi suallarina yox, hmçinin bunun ny gör zruri olmasi haqqinda suallarina cavab verilmlidir. Xüsusi diqqt dövlt müssislri tatlarinin tlimin yetirilmlidir. Xüsusi, iqtisadi sahy uyunladirilmi tlim proqramlarinin ilnib hazirlanmasi faydali olardi. Mühasiblrin v auditorlarin thsil v tlimlrinin daha uzun müddt rzind artirilmasi üzr lav tövsiylr aaida verilir. · Azrbaycan iqtisadiyyatinin n strateji sahlrind faliyyt göstrn dövlt müssislri üçün keçid prosesinin asanladirilmasi. Bu, aaidakilari hat ed bilr: o Boluqlarin thlilinin tcili surtd aparilmasi v n böyük dövlt müssislri üçün müfssl mühasibat islahatinin hyata keçirilmsi planinin hazirlanmasi. Bu plan tlim v yardim ehtiyaclari haqqinda mlumati, idaretm-mlumat sisteminin quradirilmasi/yenildirilmsi rtlrini, lav büdc tlblrini v sair daxil etmlidir. Bundan sonra dövlt müssislrinin rhbrliyi v hökumt lazim olduqda daxili v/ v ya knar ehtiyatlardan istifad edrk bu planlar üzr hrkt etmlidir. o Mühasibat uçotu standartlarinin ttbiq edilmsi v dövlt müssislrinin maliyy hesabatlarina daxil edilck xüsusi açiqlamalarin hazirlanmasina24 dair müfssl tlimatlarin ilnib hazirlanmasi. Bu cür açiqlamalar tam v ffaf olmalidir v ödnilmi v alinmi subsidiyalarin mbli, mnftin bank vasitsil köçürülmsi haqqinda mlumat, debitor v kreditor borc mbllrinin uzladirilmasi v s. daxil olmaqla irktlr v hökumt arasinda laqlr haqqinda kifayt qdr mlumat tqdim etmlidir. 65. AAP-in müvffqiyytini v qanuniliyini tkmilldirmk üçün onun strukturu, nzarti v lazimi qayda münasibtind hmiyytli genilndirm tlb olunur. AAP-i bu msllri25 müvffqiyytl hll edrs, o özünün ancaq qanunvericilikl nzrd tutulmu audit 24 Dövlt müssissinin Q kateqoriyasina daxil edilib-edilmmsindn asili olaraq, açiqlamalar MHBS v ya MMUS-a uyun olaraq hazirlanmalidir. 25 Bu hesabat islahatlarin tfsilatlarini drinlikl tdqiq etmir, çünki bunlar Dünya Bankinin nstitusional nkiaf Fondunun (F) qranti il hat edilck. Azrbaycan ­ Mühasibat v audit üzr SNH Shif 31 pesini tnzimlmk hüququnu saxlamalidir. Audit haqqinda qanunvericiliyin tlblrini smrli kild icra olunmasi v pekarlarin iqtisadiyyatin yeni ehtiyaclarina cavab vermk qabiliyytinin tviq edilmsi üçün AAP-i aaidaki n mühüm msllri hll etmlidir: · Audit pesinin tnzimlm slahiyytinin özünd cmlmsi v sasi olmayan faliyyti il vidalamasi. AAP-i daxili audit faliyytind itirakini trk etmlidir v Azrbaycanda daxili auditorlarin inkiaf etdirilmsi v tnzimlnmsini üzrin götürmsin imkan vern ayri, müstqil orqana çevrilmlidir.AAP-i maliyy hesabatlarinin yoxlanmasinda v ya onlarin auditinin aparilmasinda itirak etmmlidir. O, sertifikatladirilmi auditorlar üçün thsil v imtahan standartlarini müyyn etmlidir, lakin o, sertifikatladirma imtahanlarina hazirlayan kurslarin v DP-nin müstsna tchizatçisi olmamalidir. · Auditorlarin müvafiq audit v xlaq standartlarina v müstqillik tlblrin ml etmsinin smrli surtd monitorinqini aparmaa qabiliyyti olan hrtrfli keyfiyyt nzarti sisteminin ilnib hazirlanmasi, hyata keçirilmsi v aparilmasi. Sistem, BMF-in Üzvlük Öhdliklrinin Byanatlarinda (ÜÖB-lar)26 tsbit edilmi prinsiplr daxil olmaqla, qabaqcil beynlxalq tcrüb il uyun olmalidir. Keyfiyyt nzarti sisteminin inkiafini asanladirmaq üçün AAP-i keyfiyyt nzarti prosesini tsvir edn metodik göstrilri birldirn v formalar v siyahilar daxil olmaqla sonradan keyfiyyt yoxlamalarinin aparilmasi zamani meyar göstricisi kimi istifad edil biln ictimai tcrüb tlimatini trtib ed bilrdi. Tnzimlyici tlblri pozanlari czalandirmaa imkani olmaq üçün AAP-in srncaminda kifayt qdr tdbirlr olmalidir. · BAS-in v BMF-in Etika Mcllsinin Azrbaycan dilindki rsmi trcümlrinin bütün pekarlar üçün mövcud olmasinin tmin edilmsi. Qanunvericiliy sasn, rsmi trcümlr Azrbaycan dilind tlb olunur, lakin rsmi olmayaraq, praktiki mqsdlr üçün AAP BAS-in rus dilin trcüm edilmsi mslsin baxa bilr. · Öz çoxsayli vziflrini yerin yetirmk üçün adekvat ehtiyatlara malik olmasinin tmin edilmsi. Bu, potensialin artirilmasi proqramlarini v aparici beynlxalq pekar assosiasiyalarda v tnzimlyicilrd tcrüb keçmni, hmçinin beynlxalq mühasib v audit ixtisasi v tcrübsi olan xsin i götürülmsini nzrd tuta bilr. 66. Qiymtli Kaizlar üzr Dövlt Komitsi, qiymtli kaizlar emitentlri trfindn ttbiq ediln hesabatverm tlblrinin sas tnzimlyicilrindn biri kimi, yeni Mühasibat Uçotu haqqinda Qanunun müddalarinin v özünün tnzimlyici qaydalarinin tviq edilmsi v icra edilmsind mühüm rol oynamalidir. Aaidaki tkmilldirmlr üstünlük verilmlidir: · cra etmnin trifi. Maliyy informasiyasinin tamlii, dqiqliyi v düzgünlüyü emitentin direktorlar urasinin msuliyytidir. Qanunvericilikl nzrd tutulmu auditi aparan auditorlar apardiqlari audit saslanaraq maliyy hesabatlarina dair öz rylrini ifad edrk yanli mlumatlara qari birinci xarici müdafi xtti kimi hrkt etmlidir. QKDK irktlr ­ qiymtli kaizlarin emitentlri - trfindn tqdim edilmi maliyy informasiyasi üzr hesabatverm tlblri il uyunluunun monitorinqini aparmalidir v pozuntular akar edildikd, müvafiq icra etm tdbirlrini görmlidir. 26 BMF-in ÜÖB-lari BMF-in hazirki v potensial üzv tkilatlari üçün onlara bütün dünya üzr mühasiblrin faliyytinin yüksk sviyysinin tmin edilmsind kömk etmk mqsdil aydin göstricilr müyyn etmk üçün nzrd tutulmudur. ÜÖB-lar keyfiyyt nzartini, thsil standartlarini, audit standartlarini, xlaq, istintaq, intizam v sair hat edir. lav mlumat üçün http://www.ifac.org/Compliance/index.php shifsin müracit edin. Azrbaycan ­ Mühasibat v audit üzr SNH Shif 32 · Zruri slahiyytlr. QKDK-nin zruri slahiyytlri n azi maliyy informasiyasinin monitorinqini aparmaq, emitentlrdn v qanunvericilikl nzrd tutulmu auditi aparan auditorlardan lav mlumat tlb etmk v icra etmnin mqsdlri il uyun olan tdbirlr görmk slahiyytini daxil etmlidir. QKDK icra etmnin lazimi qaydasinin yaradilmasi v hmin lazimi qaydanin hyata keçirilmsi üçün msuliyyt daimalidir. Buna gör, QKDK smrli monitorinq sisteminin yaradilmasi v hyata keçirilmsi üçün kifayt olan ehtiyatlarla tmin edilmlidir. Bu, MHBS-i v icra etmnin hüquqi nticlri il tcrüb baximindan tani olan pekar chtdn sritli xsi daxil edir. · Emitentlr v sndlr. Maliyy informasiyasi frdi v konsolid edilmi qaydada hazirlanmi illik v araliq maliyy hesabatlarini, hmçinin prospektlri v onlara brabr tutulan sndlri daxil etmlidir. QKDK araliq maliyy informasiyasi tlblrini aydin müyyn etmlidir. Hazirda bunlar çatimir. · Tdbirlr. Maliyy informasiyasinda hmiyytli olan shvlr akar edildikd, QKDK-si münasib açiqlamaya v müvafiq olarsa, yanliliin ictimai tshihin nail olmaq üçün müvafiq tdbirlr görmlidir (MHBS-in tlblrin uyun olaraq). Hesabatverm çrçivsindn hmiyytsiz knarlama bir qayda olaraq ictimai tshih sbb olmayacaqdir, htta adtn onlar barsind d tdbir görülmli olsa bel. Tdbirlr smrli, vaxtinda v akar edilmi pozuntunun tsirin mütnasib olmalidir. · Hesabatverm. QKDK vaxtairi n azi qbul edilmi icra etm siyastin v mühasibat v açiqlama msllri daxil olmaqla frdi ilrd qbul edilmi qrarlara dair mlumati tqdim edrk, ictimaiyyt öz faliyyti haqqinda hesabat vermlidir. 67. Qanunvericilik v institusional çrçivnin tkmilldirilmsi il yanai mühasibat v audit pelrinin potensialinin inkiaf etdirilmsind böyük ehtiyac var. Bu yeni mühasibat v audit tlblrinin baa düülmsi v qbul edilmsi maliyy hesabatlarini hazirlayanlarin, auditorlarin v tnzimlyicilrin müvafiq thsilini v tlimini tlb edir. Azrbaycanin vergi hesabatverm tlblri üzr tlim ehtiyacin olmasinin davam edcyin baxmayaraq, hmçinin ümumi tyinatli maliyy hesabatverm ehtiyaclarina daha ciddi diqqt yetirilmlidir. Bununla laqdar olaraq, mövcud olan mühasiblrin qabiliyytinin artirilmasi, hmçinin glck mühasiblrin qabiliyytinin tmin edilmsi zruridir. · Hazirki mühasiblrin "yenidn hazirlanmasi". Azrbaycan irktlrind "ba mühasib"lrin v maliyy hesabatlarinin digr hazirlayanlarin MHBS-i, lav edilm sasinda mühasibat uçotunu anlayilarinin v onlarin id ttbiq edilmsinin tkmilldirilmsinin Azrbaycanin maliyy hesabatverm çrçivsind tviq edilmsi. Tlbat trfdn, qrar vern xslr irktlrin rhbrliyini müsbt (msln, thsil vergisi kreditlri) v saxlayan (msln, maliyy hesabatlarinin düzgünlüyü üçün msuliyyt) stimullarin kombinasiyasi vasitsil bu cür "yenidn hazirlanmasi" srmaysinin qoyulmasini qoymaa tviq ed bilr. Dövlt müssislri kontekstind, dövlt, maraqli trf kimi çixi edrk, tbbüsü l alaraq dövlt müssislri mühasiblrinin "yenidn hazirlanmasi" proqramlarinda itirak etmlrini tmin ed bilrdi. irktlr hmçinin içilrinin mühasibat ixtisaslamasi üzr tlim v thsilini dstklmkd tviq edilmlidir. Tklif ediln trfdn, xüsusi tdbirlr vasitsil mühasib thsili mrkzlrinin Azrbaycanda açilmasi üçün özl sektorun itiraki da tviq edil bilr. Lakin onlarin tkliflri Azrbaycanda olan irktlrin ehtiyaclarina uyunladirilmalidir. ksr irktlrd MHBS-in incliklrinin ksriyyti lazimsiz olardi. Hesablama metodu, vergi v maliyy hesabatlarinin ayrilmasi v maliyy hesabatlarinin qariliqli laqsi, idaretm mühasibati v nd pulun dövriyysi mühasibati kimi sas anlayilar pe thsilinin mrkzind olmalidir. Azrbaycan ­ Mühasibat v audit üzr SNH Shif 33 · Pe v akademik thsil. Mühasibat uçotu üzr metodik vsaitlri v tlim proqramlari yenilnmli v yenidn ilnmlidir. Mühasibat islahati prosesinin daha uzun müddt rzind davamli olmasi üçün, universitet kurslariglck mühasiblrin n qabaqcil beynlxalq tcrüby saslanan mühasibat, maliyy hesabatverm v audit mslrind tam sritli olmalarini tmin etmk üçün qurulmalidir. Azrbaycanin universitetlrind mühasibat v sahibkarliq kurslarinin proqrami sasli kild yenidn baxilmalidir. AAP-i v Maliyy Nazirliyi MHBS/BAS sasinda qurulan kurslarin yenidn ilnmsi üçün Thsil Nazirliyi v aparici universitetlrl ilmlidir. Hmin kurslar hmçinin aaidakilara nail olmai nzrd tutmalidir: o sas konsepsiyalari tnqidi anlamaq üçün tlb olunan qli v txyyül bacariqlarinin tlblrd inkiaf etdirilmsi; o (Hesabdarlardan v ya vergi müfttilrindn daha çox) mühasiblri n yaxi trzd hazirlamaq üçün biznes idaretmsin v konkret ilrin öyrnilmsin daha ciddi diqqt yetirn tcrüby saslanan thsilin tqdim edilmsi ; o Biznes idaretmsi, maliyy, mühasibat v auditin xlaq ölçülrinin daxil edilmsi; o Maliyy Nazirliyi trfindn raziladirdii kimi, tsbit edilmi mühasibat uçotu tkilatlarinin mühasiblr v auditorlari üçün tklif edilmi pe sertifikatladirilmasi proqramlarinda hmiyytli azadolunmalarinin ld edilmsi; v o Hm özü üçün, hm d thsil baximindan yüksk keyfiyytli tdqiqatin tviq edilmsi. Bu dyiikliklr nail olmaq üçün bzi müllimlrin "yenidn hazirlanmasi" tlb edil bilr. · Azrbaycanda qanunvericilikl nzrd tutulmu audit aparilmasina hüquq ld etmk arzulayan bütün xslr pe ixtisasi tlblri güclndirilmlidir. Pe ixtisasi pekar qabiliyytin imtahandan keçirilmsini v müvafiq v adekvat pe tcrübsi tlblrini daxil etmlidir. O, BMF-in BTS-larina saslanmali, xüsusil d BTS 6, Pe Bacariqlarinin v Qabiliyytinin Qiymtlndirilmsi v BTS 5, Praktik Tcrüb Tlblri. · Eyni qaydada, AAP-i BMF-l uyun olan DP tlblrini yaymalidir. AAP-i öz üzvlrin tlim kurslarinin müstsna tchizatçisi olmamalidir, lakin üzvlrinin onlarin sertifikatladirilmasinin saxlanmasi üçün kifayt qdr nzri biliy, pe bacariina v dyrlrin malik olmasini tmin etmlidir. Azrbaycan ­ Mühasibat v audit üzr SNH Shif 34